ҮЛГӘННӘН СОҢ ЯЗДЫМ

Кендек әбисе булып даны чыгуына Ту файлов эченнән бик пошына иде Шунын аркасында үзен рәсми генә тотарга тырышуы җимерелде, ахрысы Хатын-кызлар ана үзләренең зары белән еш килә башлады Бу нәрсә әйбәт түгел иде Чөнки йә Фроловтан зарланалар. йә баш хирург Уразаевның кырыслыгыннан кимсенеп, ул гаделсез дип елыйлар иде Ту файлов исә арада буфер ролен башкарырга тиеш Начальникларның тәнкыйть-шелтәләре хамы һәм гадел булуын дәлилләп бирергә бурычлы Кешеләрне баш лыкларга каршы кую куркынычы һәрчак булып то ра Шул ук вакытта гаделлекне дә сакларга кирәк бер сүз дә үткәрмиме, билгесез Үз кул астында эшләүчеләр белән бер дә кычкырышмый ул. Нинди генә каты сүз әйтсәләр дә. кеше алдында җавап кайтармый Аның шул ягы Туфайловка ошый иде Ул үзе тиз «кабынып», җитәкче өчен кирәкле тотрыклылыкны югалтып җибәрә Рядовой белән җитәкче арасында ниндидер рәсмилек булырга тиеш Бү тәнчә, җитәкчелек юкка чыга Әйе. Уразаевта җитәкче кешегә кирәкле сын фатлар күп икән Ул һәр елауны елау дип. һәр зарны зар дип кабул итми, бу хәлнең икенче ягын исәпкә ала. аңа төрле яклап якын килә Боларнын барысы нәтиҗәсендә госпитальдә тәртип бера, әйбәтләнү ягына борылды Уразаевтан шүрлиләр дә нде Уразаевнын баш хирург булуына Альбин белән Рувнм кимсенәләр нде шикелле Моны алар әйтми, ләкин эш вакытында барыбер беленеп куя Хәрәкәтләреннән кайчак төртеп чыга Шул «бншмннутлык* вакытында Уразаевка һәрчак каршы төшәләр Аның кимчелеген конкрет фактлар белән күрсәтеп бирәләр Әмма күп чак арттырып җибәрәләр Мин-минлекләре нык кына сиздерә Каршылыклар шәхескә күчә Гаделлек югала Бу хәл эшкә тыян китерә Уразаевны шәхсән өнәмәсә дә. ул аны якларга мәҗбүр иде Әмма соңгы вакытгаТуфаЙловның аңа карата булган мөнәсәбәте уңай якка үзгәрә башлады Ул «бишминутлыкжларда врачларның, шәфкать туташларының җигешмәгән якларын каты итеп әйтә дә сала, тәкәллеф саклап маташмый Шул ук вакыт Альбин белән Рувнм анын үз кимчелекләрен йөзенә бәреп әйтә Уразаев чыдам, каршы килеп, үзенең башлык булуыннан файдаланып, чәнчеми Барысын да эченә сеңдереп утырамы, әллә эченә Альбин белән Рувимнын баш хирургка һәр сүздә шырпы кадарга гына торулары әйбәт түгел иде Фролов бер көнне Туфайловка — Син алар белән сөйләш әле,— диде — Әгәр үзләрен тыймасалар, мин җаен табармын. Артыкка җибәрә башладылар.. Ничек сөйләшергә, ничек дипломат булырга? Алар икесе дә үз эшләренен осталары, нык укыган кешеләр Формаль яктан алганда баш урынына дәгъва кылырлыклары да бар Ләкин холык-фигыльләре белән башлык эшенә ярап бетмиләр иде кебек. Фролов моны яхшы сизгән булырга тиеш. Хәзер Туфайлов та Фроловның алдан күреп һәм мәсьәләнең асылын аңлап эш итүен төшенә башлады Башта Туфайлов Альбин белән сөйләшеп утырды. Бик җитди борчылып, үзенең җитешмәгән якларын аның алдында ачып салды, үзен- үзе чыбыркылады Менә миңа шундый сыйфат комачаулый, диде. Аннары шаяртуга күчеп: — Альбин Васильевич, сезнеңчә, баш булу өчен нинди сыйфатлар кирәк? — дип. аңа текәлде Боргаланырга урын калдырмаслык итеп туры карады. Җавап бирмәсә дә, бу сорау аны уйландырырга тиеш иде. Альбинның маңгаенда уй җыерчыклары пәйда булды Аннары чибәр йөзенә елмаю нурлары чыкты — Башлык булу өчен, минемчә, кырыс характер, каты куллы булу да җитә торгандыр,—диде. Туфайлов шулай ук елмая төшеп: — Ә сездә андый сыйфатлар бармы? — дип сорап куйды. Альбинның йөзе сүнеп китте, җитдиләнде, аннан соң битендә тагы җылы төсмерләр күбәйде. — Миндә андый сыйфатлар юк шул,— диде ул кызганычлы көрсенү белән. — Ә Уразаевта андый чалымнар бармы? — дип Туфайлов сүзне икенче эзгә борды. — Ул үзен күрсәтә башлады,— диде Альбин.— Ләкин аны бик нык чарлыйсы бар әле.. — Сез аңа тәнбиһне шул максаттан ясыйсызмы? — Тагы нинди ниятем булсын? — Сезнең урынны биләгәнгә рәнҗү... — Минем тәнкыйтьне шулай дип бәялисезме? Моннан соң бер сүз дә әйтмәм,— дигәч Альбинның мөлаем йөзе сүнеп калды. — Юк инде, Альбин Васильевич, сез нәрсә, кирегә борырга гына торасыз,— дип Туфайлов «бу кәкрене» төзәйтергә ашыкты Әмма тегенең сүнгән йөзе кабат җанланмады, җитди булып калды. — Сез кешеләрне жәллисез,— диде Туфайлов хирург эндәшми торгач.— Мин сезне бик хөрмәт итәм! Альбин башын түбән иде, күзлеген сөрткән итте, үзе ни әйтергә белми, йөзе таркау иде. Аның сүзне озынга җибәрәсе килмәвеннән шактый гына кәефе киткәнлеге сизелде. Рувим белән дә шулай читләтеп кенә, тирәнгә кермичә сөйләшкәннән соң, «бишминутлыклар» шау-шусызрак үтә башлады. Сигезенче март уңае белән хатын-кызлар өчен торак йорттагы бер бүлмәдә кичә оештырганнар иде Кечкенә генә, тыйнак кына бәйрәм. Кухнядагы кызлар пилмән пешереп китергәннәр. Әз генә эчемлек тә куелган иде. Әмма врачлар, шәфкать туташларының аңа карыйсылары килмәде. Госпиталь палаталарында яралылар газапланып яткан вакытта кәефләнеп утыруны күңелләре күтәрми иде Кичә бик күңелсез, сүрән башланды һәм шулай дәвам итәчәк иде. Болай әйбәт түгел иде. Туфайловка хатын-кызлар ябырылды. — Македоновны чакырыйк,— диделәр. Хатын-кызны аңламассың, үзләре еш кына. «Македонов бәйләнә», дип елап керәләр, аңа рәнҗеп зарланалар, ә хәзер шуны үзләренең табынына чакыралар. Туфайлов үртәлә-үртәлә Македоновны алып керде. 4 Ул бик шат, үзенен кирәге чыкканга авызы ерылган: замполит өнәмәсә дә, хатын кыз ярата аны' Гитарада уйнап, жырлап җибәрде Чынлап та. кичәгә жан керде Кызлар Македонов тирәсендә, майлы чүлмәк янында йөргән мәчеләр кебек, бөтереләләр Миша да Миша, дип өзеләләр, теге яки бу җырны җырлавын үтенәләр иде Македонов та усал, хатын ф кызлар ярата торган кызганыч, моңлы. йөрәккә үтә торган җырларны ? тезә генә «Язмыш кешеләр белән шаяра Йә чөя ул аны югары, йә з упкынга ташлый заяга, мәрхәмәтсез язмыш куллары » ; Кичәдә Туфайлов өчен унайсыз хәл дә булды Жырдан сок патефон = куйдылар. Пластинкада вальс иде Танцы башланды ЧЛзә шул чакта ; Анна Сергеевна үзенә кавалер итеп Туфайловны сайлап алды Аннары 3 тагын, тагын! Туфайлов укайсызланды. тартынды, әмма баш тарта алма- = ды Анна Сергеевна бөтен барлыгы белән Туфайловка бирелгән төстәрәк = хәрәкәтләр ясарга тырышты Гадәттә йомык йөзле, моксу күзле хатын ' нык бүген кәефе күтәренке, күзләре дә очкынлы иде. Икенче вальсны биегән чакта Анна Сергеевна тагы да кыюланды. □ дәртләнде, биек күкрәкләрен Туфайлов беләгенә кысты Бию борылыш ларында аякларын Туфайлов аякларына ныграк тидергән кебек итеп ал у ды. һәм шыпырт тавыш белән Туфайлов колагына ашыга ашыга Вафа, мин сине яратам.— диде - Ләкин син бу тиле икән дип , көлмә. Мица җавап та бирмә. Дәшмә, ишет кенә Мине яратырга уй - лама да! Үзем генә яратам, синең яратуың кирәкмәс! Ихластан әйтәм - Сәерме? Син дә миңа тойгыларыңны белгертсәң, ара катлаулана Арага - сүз керер, хыянәт керер Юк. теләмим Мин үзем генә яратсам, берни дә керми Килештек! Аның шул сүзендә вальс туктады, икесе ике урынга барып утырды лар Анна Сергеевна ягына карамаска тырыша иде Аның сүзләре Туфайловны гаҗәпләндерде дисәң, аз булыр Бер авызы пешкәч, ул һәр хатын кызга шик белән карый һәм үзен ал ардан ерак тота иде Берсе белән дә якыннан аралашмый, бары рәсми төстә генә сөйләшә Анна Сергеевна белән дә бик аз сүзле булды, бары эш кирәге буенча гына сөйләште кебек Аннары анын эчендә хатын-кыз янына якын баруны тыя торган нәрсәдер утыра иде Нәрсәдер инде ул? Мираны һаман оныта алмаумы? Әйе. аның җанында Мира сызып калдырган сызыклар исән, гере Гиз генә җуелмаслар кебек Ул аптырый бергә торган ир белән хатын ничек бер-берсен ташлыйлар да икенче кеше белән бик тиз һәм ансат кушылып китәләр? Хисләрне шул хәтле тиз алыштырып була ми кәнни? Анна Сергеевнага табигать тышкы матурлыкны жәлләгән шул Яңак очлары калкынып тора, күзләре эчкә баткан Борыны да ямьшек әмма гәүдәсе сыгылмалы, нәфис Шулай да йөз ямьсезлеге беренче булып күзгә бәрелә иде Туфайлов белә Анна Сергеевнаның күңеле бик саф. җаны бик бай аның Ул кешеләрне бик жәлли, аларга ярдәм итәр өчен бер нәрсәсен дә кызганмый Кискен авыкта әллә ничә яралыга үзенең канын биреп коткарып калды Бу кичне ни өчен ул Туфайлов белән генә биеде? Үзенең тойгыларын әйтергә җайлы булган өченме? Әллә менә мине ямьсез дип йөрсәгез дә. нинди кешене караттым, дип үзен күрсәтергә теләпме? Хатын-кыз үзе карата алган кеше белән бик горурлана диләр? Анна Сергеевна шулай шаярасы иттеме? Сез аны рәсми. салкын кеше дип белеп, аңардан бераз шикләнеп йөрисе», ә ул минем якын дустым, дин үзенең батырлыгын күрсәтер өченме’ Тыйнак һәм кыюсыз хатынга бу нәрсәләр бер дә ябышмый иде Шул мәл ишектә Ура заев күренде Ул Туфайловны дәшеп алды Ниндидер мөһим сүзе бар кебек нде \ зе әз генә кәефләнгән дә. ахрысы Туфайловка шулай тоелды Ура.заев аны коридорның теге башындагы бүлмәсенә алып керде Бүлмәдә ике карават, бер өстәл, ике өч артлы урынлык, хуҗалардан калган, госпитальнеке түгел * Утырышкач. Уразаев аска төбәлгән килеш папирос алып авызына капты да, кабызып, Туфайловка күтәрелеп карады һәм тигезсез тавыш белән: — Иптәш Туфайлов, ачык кына сөйләшик әле,— диде — Нигә сез мине өнәмисез? — Ул туры карап торды да папиросын суырды, карашын ана кадаган көе тотты Туфайлов, бу шаярып сөйләшә, дип, ахрысы, елмайды, яктырып китте. Бер сүз дә әйтмичә, шул килеш карап торды. Юк. мин җитди,— дип Уразаев бик ныклы тонда үзенең фикерен куәтләде. Туфайловнын йөзендәге нур сыпырып ташлагандай юкка чыкты. — Кайдан алай әйтәсез, иптәш Уразаев?—диде ул баш хирургның сорау алгандагы тон белән сөйләшүенә гаҗәпкә калып. — Рувим белән Альбинның миңа шырпы кадап торуларыннан сизәргә була, иптәш замполит. — Мин аларны сезгә каршы котыртаммы әллә? — Алай ук дип уйламыйм, сез алар яклы, монысы анык! Сез дә тәнкыйть итәсез, алар да Үзара тәнкыйть файдалы диләр бит Алар бит күбрәк минем шәхескә тукыналар, иптәш замполит, үзегез дә беләсез... - Хәзер тукынмаслар, мин алар белән сөйләштем. - Шулай да сез мине өнәмисез? Мине партиягә алмау өчен тырышачаксызмы? — Анысы бүтән мәсьәлә, иптәш Уразаев — Туфайлов бу кешенең ертлачлыгына шаккатты. Кара, ничек итеп мине алдан эшкәртмәкче була Кем әйткән аңа минем өнәмәүне? Фроловмы? Әллә шуны эшләрме икән? Юк. ышанмыйм. Мин Уразаевка начар карый идем, әмма хәзер фикерем яхшы якка борыла башлады Ләкин менә бу ертлачлыгы миндә дә ниндидер хаклык булганын раслый түгелме? — Рекомендация бирерсезме? — Уйларга кирәк булыр, билгеле... Әйтегез, курыкмагыз Без монда икәү генә, шаһитлар юк. Лаек түгел дип кистереп әйтә алмыйм, әмма бу кат-кат уйлауны сорый торган нәрсә,— диде Туфайлов гаҗәпләнүе арта барган төстә. Сез генә чиста инде бик Адәм баласы гөнаһсыз була алмый ул' һәркемдә дә ни дә булса бар Беркем дә фәрештә түгел. Кат-кат уйлыйсы бар. имеш! - Моның белән ни әйтмәкче буласыз? — диде Туфайлов ачуы килеп. ләкин тавышын күтәрүдән үзен тыйды - Сез күпме генә киртә куйсагыз да. барыбер партиягә керәчәкмен! Шуны гына әйтмәкче булам. Мин киртә куймыйм, әмма үз фикеремне әйтәчәкмен,— диде Туфайлов ныклы тавыш белән. Ачыктан-ачык сөйләштек, рәхмәт! — дип Уразаев урыныннан торды һәм киң итеп елмайды да Туфайловка кулын сузды. Сөйләшүне әйбәт бетерәсе килә иде аның. Ул үзенең Туфайловтан шүрләп тормаганын күрсәтәсе килгән кебек иде. Туфайловнын да арада урнашкан киеренкелектән котыласы килде Болай яшәве бик читен. Ул аның кулын иптәшләрчә кысты: Бер беребезгә кинә тотмыйк, иптәш Уразаев,— диде — Эшкә генә зыян Шулай бит? Теге ияк какты, йөзе яктыра төште. Үзен җиңүче итеп санаган кебек иде. Туфайлов та елмайды һәм йөз нурын сүндермичә ишеккә атлады. Әнвәрнең яралы аягы бот төбеннән аяк бармакларына кадәр шеште, кызылкучкыл төскә керде Тездән бөгелгән көе тораташ каткан иде Бер тамчы кыймылдата алмый, сызлавы жанга тешә, ялгыш кына кыймылдатып куйса да авыртудан анын жуя. шул сызланудан ярым ангы- минге хәлдә ята Тышкы дөньяны бөтенләй диярлек кабул нтә алмый, аны күрми, ишетми Бар нәрсәне ярасы сызлау томалап бетерә иде. Иң аянычы, ычкына берни капмын, бигрәк тә тәнгә ин кмрәк нәрсә — шикәрне авызына якын да китерә алмый. Нәрсәдән шулайдыр инде? Бә- , ранге ашыйсы килә, әмма аны юк диләр Беркөнне Үс я ана пилмән з пешереп алып килде. Яраланганнан бирле андый тәмле ризык ашаганы ~ юк иде Менә бүген тагы пилмән китергән. Ак тәлинкәгә салып бирде = Әнвәр, кырын ауган килеш шыр сөяккә калган у тә күренмәле кулы £ белән кашыкны көчкә-көчкә йөртә иде Маңгаеннан борчак-борчак тир Ч тама. Ашына тама иде Ася. зәгыйфь балага караган шикелле, жәлләгән = йөз белән күзәтеп утыра Син кем булып эшләдең? - дип сорап куйды ул — Ат көтүчесе. Аягыңны киссәләр, нишләрсең? Белмим Әнвәр. Асянын ни әйткәнен аңлап та бетермичә, шу- " лай диде Аңа күп нәрсәләр барып житми. Сүзләрнең дә асыл мәгънәдә- у рен белеп житкерә алмый ул һәм шуңа, ни генә сорасалар да. «Белмим» ' дип ждвап кайтара Алда нинди куркыныч, афәт барлыгын абайларга ' да көче житми Бар мәгънәләрне шул сызлау юкка чыгарып бетергән - Уйлау, хәвефләнү, саклану инстинктларын жнмереп ташлаган Өйләдән _ соң аның беләгенә ширин белән кадап кан җибәрделәр Тагы да авыр 7 булды, температурасы кырыкка сикергән иде Янә анынннан китеп ята башлады Бер-ике көннән соң бил турының бик каты кисеп авырттыруы аны аңына китерде. Ул күзләрен ачты Аркасына бик юан энә белән укол кадыйлар иде. Тукта, нишләп биредә әле ул? Бөтен җир ап-ак Бу опера ция ясый торган бүлмә, ә ул операция өстәлендә ята икән Уколдан соң, кәкрәеп каткай яралы аягын яздылар, бер дә авырту сизмәде Аннары шул аякны кызгылт йодка буядылар Бот төбенә эч ягыннан үткен әйбер белән сызып жибәрделәр Әнвәр авыртудан кинәт тартылды, авырту тагы кабатлангач кычкырып җибәрде Аның кулларын ныклап тоттылар, исән аягын да бәйләп куйганнар иде Авыртуга чыдап булырлык түгел иде Нигә аңа наркот бирмәделәр икән? Шуны да күпсенделәрме? Күпкә җиңел булыр иде Кисеп ачыгып авырту баш миен тырнап үтә шикелле, һич тә чыдар әмәл юк Бар чара шул кычкыру Әнвәр тоташ кычкырып ята башлады Ике беләгенә дә тагы укол кададылар Әмма бернинди җиңеллек сизелмәде Әнвәр үкерде, үкерде дә татарча сүгенде Хирургны тиргәде Ул сүзләрне, мәгънәләрне бутый иде. Сүзләре бәйләнешсез чыга Беләкләренә тагы укол кададылар Шунда аның теле тотлыкты Кычкырган тавышы авыз эченнән ары узмый Авы «ы лыгыр-лыгыр килеп тора Кычкыра кычкыра хәле тәмам беткән иде. Ләкин җанны кисә торган авырту анын бәгырен телгәли Ул башын әле бер якка, әле икенче якка ташлый Тир агудан мендәре юешләнеп, манма су булган Шәфкать туташлары «Ту з. җаны каем, дип өзгәләнеп башын, битен сыпыралар, юмалыйлар -Чангаен- дагы бөрчек бөрчек тирләрне тампон белән сөртеп торалар Хәзер бетә, түз, түз...» Бераздан. Әнвәр ничек исен җуйганын абайламый калды Тәмам миңгерәүләнеп беткән иде Бер мәл шытыр-шытыр итеп сөякне кискән чакта ул исенә килде һәм авыртудан кычкыра башлады Ләкин кычкы рырга көче юк иде Тәмам хәле бетеп тынды Операция әле озак дәвам итте, әмма ул инде берни дә белмәде Әле акында чакта да ана у тенен нинди зур бәхетсезлеккә дучар булуы турында бернинди ачыну, үкенү ише уйлар килмәде Үлүем ихти мал бит дигән сагаммы уй да Кешене камчы белән кыйнаганда бераздан тәне берни сизми башлый, ана барыбер була Әнвәр дә нәкъ шундый хәл дә иде. Бар нәрсәгә битараф булып калды. Аның өчен дөньяда шул яра авыртуы гына бар, башка берни дә, бернәрсә дә юк иде. Ул көн тойгысын, төнне һәм вакытны тоюны да югалтты Кайчан яраланган, хәзер кайсы ай. аларны белми иде. Ничә көннән соңдыр, ул күзләрен ачты. Беләгендәге кан тамырына шприц энәсе кадап куелган, ул нечкә шланг белән дүрт почмаклы кызыл савытка тоташтырылган. Кызыл пыяла савытны шәфкать туташы югары күтәреп тора. Савыт эчендә куе кызыл сыеклык. Нәрсә бу? Аңа тагы кан җибәрәләр икән Нигә болай шланг белән? Аңа бит шприц белән генә җибәрәләр иде? Кан озак акты. Шприц белән кан бик тиз тамырларга кереп бетә иде. Ул нидер сизенеп аяк буена кулын сузган иде, кулы чокыргабушлыкка төште дә китте. Уң аяк урыны буш иде. Менә шул мизгелдә генә аягы киселгәнлеге миенә бик каты китереп сукты. Яра сызлавын да оныттырып торды. Әмма бу озакка бармады, сызлау барча вөҗүден ду китерде, уйларын үзенә чылбырлады. Исән аяк балтырына да шприц китереп кададылар Шприц нечкә кызгылт шланг белән пыяла савытка тоташтырылган иде. Савытта су шикелле үтә күренмәле сыеклык Шул тәнгә агарга тиеш икән. Тамырга түгел, тән итенә ага. Шуңа күрә ярты тәүлеккә кадәр агып тора икән... Бусы тән температурасын төшерер өчен, ди. Әнвәр һаман тамагына ризык кабул итә алмый иде. Операция булгач, күпмедер вакыттан соң, аңа аппетит өчен бер микстура спирт бирә башладылар Аш алдыннан шуны эчеп җибәрә торган булды. Ризыкларны яхшырттылар шикелле. Ул тамагына әз-мәз капкалап алган итә иде. Кичке аштан соң укол бирәләр, бар сызлау-авыртулар бетеп китә. Күзне йокы баса. Төнге өчләрдә уколның көче бетә, ахрысы. Каты сызлау тагы үз зынҗырына ала. Әнвәр түзеп ята-ята ыңгыраша. Аннан кычкырып җибәрә. Палатадагылар йоклый кебек. Аның кычкыруына Ася килеп җитә. Әнвәр Асяга өмет белән карый һәм аңардан укол теләнергә тотына Ася аның янына килеп утыра, кулларыннан тота, юмалый, үтенә, түзәргә куша. Әнвәр һаман ыңгыраша. Күңелгә тиярлек тавыш чыгарып уфылдый Ләкин Ася укол бирми. Әнвәрне одеалына бала кебек төреп ала да алдына утырта. Әнвәрнең башы Асяның мендәрдәй биек күкрәге өстенә ята. Ул аны шыңшыган саен күкрәгенә ныграк кыса. Менә хәзер кычкырып кара инде! Әнвәр бик нык ояла һәм сызлауларга түзеп тора... Ася аны шулай тынычландырып утыра, бу эштән бер дә җиксенми, бар җаны белән аның хәлен җиңеләйтергә тели. Ыңгырашу басыла төшкәч, ул аны кире үз урынына бала кебек итеп сала да икенче палатадагы авыр яралылар янына чыга. Әнвәр чыдап ята, бүтән йоклый алмый. Иртән Анна Сергеевна килә. Махсус кереп иң элек аның хәл-әхвәлен белешә. Хәле авыр булса, шунда ук ниндидер дару алып килеп эчертә. Шәфкать туташларына нинди укол кадарга кирәклеген әйтеп, күрсәтмә бирә Анна Сергеевна үзе бик боек йөри иде. Палатага кергәндә күзләре яшьтән кызарып беткән була. Җиңел яралылар кызыксына: безнең врачка нәрсәдер булган, диләр... Анна Сергеевнаның бетерешкән кыяфәттә йөрүе тикмәгә түгел иде. Теге генерал хатынын Туфайлов белән икәү исән-имин бәбәйләткәч, хәлдән таеп, Анна Сергеевна бүлмәсенә кайттылар, чәй кайнатып эчтеләр. Анна Сергеевна шунда ничектер ачылды, кайгысын сөйләде. Туфайловны якын итүе булгандыр инде. — И, Вафа, бик зур хәсрәтем бар,— дип куйды чәйле стаканына кайгылы төбәлгән рәвештә. Аның чыгыбрак торган яңак очларында гаҗизлек төсмерләре беленә иде.— Минем абый әсир төшкән һәм немецларга хезмәт иткән Аерым бүлек кешесе килеп миннән сорау алды. Абый фамилиясен үзгәрткән, ничек ул шундый хәлгә төшкән?. — Анна Сергеевнаның тамагына күз яше төере утырды да сүз бүленде. Ул, сер бирмәскә тырышып, тамагына учын куйды, уфылдады. Аның ир-ат янын да кыланчыклана торган гадәте юк. ана бик авыр иде. Туфайлов та. чәен уртлаудан уңайсызланып, тынып калды. Бу очракта юату сүзләре бик көчсез, кешене үртәгән кебек чыга Ниләр күрмәде ул бичара. — диде Анна Сергеевна, бераздан зиһенен туплап Сүзләре тигезрәк чыга башлады Комсомолдан кудылар үзен Менә шуның нәтиҗәсе Кимсеттеләр, немецларга хезмәт итүе дә шу нардан димәкче буласызмы? дип сүз кушты Туфайлов. дәшми тору у нансыз булганга күрә Сон башкача бу хәлне ничек аңлатырга'-' Холык-фигыле ниндирәк иде сон5 Нинди дип. бүтәннәр ничек, ул да шулай диде Анна Сергеевна Бераз уйланып торганнан соң өстәде: Дөрес, бераз мактана торган гадәте бар иде Менә син ир-ат. әйт. ничек кеше хыянәтче булып китә? Куркак булгангамы5 Әллә күңеленә кимсенү төйнәлгәнгә күрәме5 Ничек дим. төрлечә булуы мөмкнндер. әмма хыянәттә бер сәбәп тә исәпкә алынмый бит. Анна Сергеевна. тиде Туфайлов Немецлар бит йә үлем, йә безгә хезмәт итәсез, дип мылтык терәгәннәр Әсирләрне ачтан үтергәннәр Кеше бары җан саклау өчен, мәҗбүри генә аларга хезмәткә керә Бу да исәпкә алынмыймы5 Исәпкә алынмый, барыбер хыянәт санала. Ягъни, кеше немецка хезмәт иткәнче, үлемне сайларга тиеш? Әйе. нәкъ шулай! Үзенә шундый куркыныч янамаганда, үзен шул хәлгә калмаган да. фикер йөртү җиңел' дип куйды Анна Сергеевна, кәефе китеп Әйе. җинел. диде Туфайлов тыныч кына Менә син үзең нишләр идең? Шундый мөшкел хәлгә калсам, рас мина шундый әшәке җирәбә чыккан икән дип. корбанга барыр идем Ватан белән үземне чагыш тырып карар идем, ватан нинди зур. ә мин черки генә' Башымны шулай юкка чыгарып, үлемне сайлар идем Юк. мин патриот булып сөйләнүдән җирәним Мин үзем куркак кеше. Анна Оргеевна, Сталинград янында чолганышта калгач, күп уйландым Немецларга эләгеп, әшәке хәлгә кал сам, дип. үземне үлемгә әзерләдем. Шул чатшнда курыкканнарым! Чолганышта чакта бер төнне ике санитарыбыз юкка чыкты Каядыр качты лар Дошман ягына китмәгәннәрдер. әмма бу хәлдән ялгыз гына котылу ансатрак дип уйлаганнардыр Аны бик рәнҗеттеләр, туларны оныта алмагандыр, бичара Юк. рәнҗүләрне эшкә кушарга ярамый, диде Туфайлов Ми ңа да күп ударлар булды Мин тау институтына кергән идем Шунда провокация ясап гаеп тактылар һәм укудан чыгардылар Шулай ук булдымыни? Сине дә рәнҗеттеләрме5 Анна Сергеев нанын ку I аклары ачылып ялтырап алды Ничек кенә Михневич дигән активист бар иде Гел минем тирәдә сырпаланып йөрде Пивнушкаларга да бергә кергәлн идек Егетләрнең сүзе ни хакында? Кызлар хакында Төркемдәге кызлар турында ин дә булса әйткән булганмындыр Кинәт беркөнне җыелыш җыеп мине тикшерә башладылар Персональ эш Мин фәлән кыз турында ул саф түгел, дип әйткәнмен, имеш Михневич мина шундый гаеп тага Теге кыз. имеш, шул сү »дән авырган, больницага кергән Ул кыз бик чибәр иде. күпләргә ошый иде Ни дә булса минем авыздан ычкынгандыр Ләкин андый ямьсез нәрсә башыма да килгәне юк нде Әмма ничек гаебеңне кире кагасын? Төймәдән дөя ясау модада чак Безнең Мншанын ii дошманнары күп нде Дошман каян була? Дустай була Мнхневич та дус булып йөрде Нишләтерләр инде бичараны5 днп көрсенде Анна Оргеевна Туфайлов. юату әмәле таба алмаганга, ү з тарихын сөйләргә тотынды Кычык Мнхневич белән тагы очрашырга тхры килде диде PC батарсясы командиры булган. Немец чигенгәндә болар залп бирә- бнрә эзәрлекләп барганнар. Бер урман эченнән кинәт немец танклары килеп чыккан да боларга ташланган. Чигенергә маташканда машина янында снаряд ярылып расчетны сафтан чыгарган. Машинаны калдырып чигенгәннәр. Ә «Катюша»ны дошманга калдырырга ярамый, шартлатырга тиешле. Болар өлгерә алмаган Машинаны шартлатмаган өчен Михне- вичны трибуналга биргәннәр. Ләкин ул мин контужен булдым, берни ишетмим, дип барган. Госпитальгә салганнар. Безнекенә. Ул чынлап та берни дә ишетми иде кебек. Сынау үткәрделәр бугай. Мине танып алды да — артымнан калмый гына. Килә дә миңа язу төртә: «Миңа ышанып бетмиләр, контузиямне ми эшчәнлеген зарарлаган итеп куйдыр, зинһар» Мин аңлыйм, әгәр авыру тарихына шундый бер сүз язылса, трибуналдан котылып калачак ул. Бер килә, ике килә. Барча врачларны тинтерәтеп бетерде. Нишлисең, зур врачлар белән сөйләшеп карадым Әйе. шундый диагноз мөмкин, диделәр, һәм язып та куйдылар . Бер сүз кеше язмышын хәл итә бит. бер сүз! — Чынлап та, теге җырдагы кебек, язмыш кешеләр белән шаяра,— дип тирән сулады Анна Сергеевна Аның керфек очларында яшь бөртекләре үлән бәбәкләренә кунган чык тамчылары кебек елтырый иде. Абыйсын жәлләү хисе йөрәген өзгәлидер инде. . — Синең кебекләр сирәк шул, Вафа,— диде хуплаган кебек итеп Анна Сергеевна Чөнки ул Туфайловның бу эшен шәхси уңышы, өстенлеге итеп санавын чамалап алган иде.— Безнең Миша бәхетсез җан, начар кешеләргә юлыккандыр, аңлы рәвештә андый адым ясавына ышанмыйм Шул чак Анна Сергеевнаның бүлмәдәше Таня кайтып керде. Аның кыяфәте бик арыган, күз төпләре зәңгәрләнеп тора иде. Анна Сергеевна, кайгыртучы кеше кебек, тизрәк урыныннан торды: — Әллә берәр хәл булдымы. Таня? — Кан тапшырырга туры килде, — диде кыз бил каешын чишеп. Аның сыгылмалы матур гәүдәсе, төз муены, бар нәрсәсе килешле булган йөзенең матурлыгы соклану уята иде. — Нигә шундый ашыгычлык? — Әнә Әнвәрнең йөрәге туктый башлаган. Ася тревога куптарды да... Аңа дүрт көн элек кенә Ася үзе биргән кан җибәрелгән иде бит? Белмим. Ася белән Лия Никифоровна төнлә дежур вакытта тагын хәле начарланган.. Анна Сергеевна, борчылма, ял ит!— диде Туфайлов ишеккә таба бара-бара. Чөнки Таня, гимнастерка төймәләрен ычкындырып, чишенеп ташларга җыена иде. Әмма Анна Сергеевна яралы егет өчен чынлап борчыла калды Чөнки аңында: «Кан җибәрү урынлы булдымы икән?»— дигән шик уянган иде. Тиз генә җыенды да яралылары янына ашыкты. 7 Операциядән соң Әнвәрнең хәле һаман кыл өстендә тирбәлде. Үзенең гомеренә дә. барысына да битараф төстә ята иде. Аңына килеп җитә алмаганга шулай ул Әмма врачлар, шәфкать туташлары аның гомере өчен көрәшә иде. Бер дә өзми тукландыру уколлары ясап торалар: кан тамырына глюкоза җибәрәләр. Аннан тыш яшь организм үзе дә яшәү өчен тырыша иде Менә әкрен генә, шыпырт кына яшәү көче әҗәлне чигендерергә тотынды. Әнвәргә Ася биргән канны җибәргәннәр иде. Шуннан күзе ачылды Иң авыры беренче адым, аннары китә ул Әнвәрне уколлар белән йоклатып тоттылар. Гомере өчен бик кискен, авыр мизгелләрне дә шул йокы эчендә үткәреп җибәрде, ахрысы Шул йокы белән үлгәнен дә белми калган булыр иде. Кризис үткәчрәк, Әнвәр күлләрен ачты, анын янында Ася утыра иде Әнвәрдә кайдадыр бик еракта югалып менә хәзер генә кайтып төшкән чакта була торган тойгы иде Ул Асяны исенә төшереп озак кына карап ятты Шул элеккеге Асямы соң бу, әллә бүтәнме- '* Әйе. шул Ася икән! Хәтеренә төште Ася да аңа гаҗәпләнеп, көлемсерәгән килеш карап тора Пнзе эчке шатлык белән яктырып китә Учы белән Әнвәрнең битеннән сөя сөя әйтә — Ну, малайка, сират күперен үттең, хәзер яшәргә тиешсең' ди ниндидер сер ачкандай сөенеп Әнвәр аның нигә сөенгәнен аңлап житмәгән көе аңгыра бозау карашы белән тик карап ята Әмма эчендәге ниндидер сиземләү, тонык аң Ася шатлыгын аңлаган кебек була һәм Әнвәр шәфкать туташының күңеле өчен генә елмайган итә Ләкин кич булды исә хәл начарлана, яра бик каты сызларга тотына Әнвәр түзеп ята да шыңшырга, уфылдарга керешә Ася кизү торганда алай газапланырга туры килми Ул ничектер җаен таба, врачлар кушмаса да, укол биреп. Әнвәрне йоклата Менә операциядән соң беренче «перевязкажы алу вакыты җитте Ася керде дә Әнвәрне нәкъ бала кебек итеп одеалына төрде һәм кочагына күтәреп алды, аннары бәйләү бүлмәсенә алып китте Әнвәр авыр түгел иде. ярты гәүдәсе юк. калган тәнендә дә тире белән сөяк кенә Асянын таза беләкләре аны очыртып кына илтте һәм бәйләү өстәленә китереп салды Бәйләүче шәфкать туташы эшкә тотынды Яра өстендәге канга каткан бинтны йомшарту өчен дару белән чылатып чыкты һәм әкрен генә кубара башлады Әнвәрнең күзеннән утлар чәчрәп китте, ул кычкырып җн- бәрде Аны килеп тоттылар, беләгенә укол кададылар Шул арада бәй ләүче шәфкать туташы яра өстендәге бинтны кубарып төшерде Яра кискән агач төбе чаклы зур иде Рувим Михайлович яраны карады да молодец' диде һәм Әнвәрнең тирдән манма су булган башыннан сыйпап сөеп торды Яраны барысы да әйбәт дип таптылар Бәйләүче, яраны бик җентекләп спирт белән чистартканнан соң. өс тенә стрептоцид порошогы сипте, ап ак булганчы сипте Аннары токмач җәймәсе кадәр марля алып, шуңа сары дару сеңдереп чыкты Ике учы белән шул җәймәне яра өстенә япты Икенче шәфкать туташы ярага бинт чолгарга кереште Аның куллары җитез йөри иде Бәйләү беткәч. Ася тагы Әнрәрне одеалына төреп алды да. биек күкрәкләренә кыскан килеш, палатага алып китте Бик ипләп кенә караватына китереп яткырды Госпитальдә тормыш тыныч кына бармый иде Көн дә нәрсә булса да кнлеп чыга Бер төнне движоктан Наузинь Мигельне кулга алып кит теләр Шәһәрдән диверсантлар эзләгәндә аңа шик төшә Шикләнер өчен аңарда барча сыйфатлар бар үте җирле латыш егете әтисенең кайда икәнлеген эт тә белми, әнисе биредән мәҗбүри күчерелгән Ди версант тотарга теләгән кешенең шул билгеләргә әһәмият итми хәле юк Ә диверсантны табарга кирәк Мондый очракны аклый торган ни гез агачны кискәндә йомычка очмыйча мөмкин түгел Туфайлов Ригада семинарда нде, кайтуына шундый аянычлы хәл Ул бик борчылды, нишләргә белмәде Ингель язмышы анын өстендә иле, шул җаваплылык намусын «кончен тора Фролов янына бнк кайгылы йөз белән кнлеп керде Әмма начальник тыныч иде хәтта битараф сыман да тоелды Без бнрнн дә эшли алмыйбыз, тикшерсеннәр, гаебе булмаса. чыгарырлар, бу нәрсә турында сүз алып бару мәгън.кез эш бит, дигәнне аңлаткан чырай белән Туфайлов бераз аптырап китте, чөнки Фролов бөтенләй Ингель эшеннән читләшкән шикелле иде Тыштан ул бәлагә очраган кеше яклы булып сөйләшә, хәтта кайбер эшләр дә эшләгән була. Әмма яшертен генә үзен читтә калдыру чарасын эзли. Ә бу юлы ул яшеренеп тә тормады. Ингельне коллективтан сызып, эштән чыгарып ук куйган — Нигә болай ашыгу?— диде Туфайлов. — Аның ышанычлы түгел икәне күптән билгеле иде бит инде, нәрсә белмәгән булып маташасыз?— дип Фролов каты гына итеп әйтеп куйды. I Туфайлов, эченә суык йөгергәнен сизгән хәлдә, ишеккә юнәлде. Начальник белән аның фикерләре, ниятләре туры килми. Алар икесе дә җитәкче, ә уйлары аерым-аерым. Болай булырга тиеш түгел бит! Дөрес, моңарчы да каршылыклар чыга торган иде. Тыныч кына фикер алышып, бер уртак нияткә килә торганнар иде. Фролов үзен болай алдан ачык- тан-ачык читләштереп куймый иде кебек, һәрхәлдә, Туфайловка шулай тоела иде. Бу юлы сөйләшәсе дә килмәде. Димәк, биредә Ингсль мәсьәләсеннән дә җитдирәк хәл бар. Нәрсә булыр бу? Әллә миннән арынасы киләме икән? Уразаевны үзенә бик якынайтты, нәрсәдер серләре бик килешә башлады. Туфайлов Уразаевны партиягә алуга каршы иде, рекомендация дә бирмәде ул аңа. Уразаев тыштан берни белгертмәде, ачуын эчкә яшерә ала торган ихтыярлы кеше икән һаман элеккеге мөнәсәбәтне саклаган рәвештә тыныч кына йөри Әнә шул тынычлыгы, битараф төсе борчый Туфайловны Чөнки белә: Уразаев моны болай гына калдырмаячак. Астан сиздерми генә ниндидер эш алып бара булыр. Уразаевның тышкы кыяфәтендә ниндидер астыртынлык бар иде: юка соры чәчен бер якка тарап куюы, алга чыгып торган очлы борыны, кечкенә авызы, эчкә баткан күзләре аны тычканга охшаталар иде. Андый кешеләрнең җир астыннан да юллары була . Хәер, нигә курка әле ул? Бу бит нидәндер, кемнәндер куркудан туган уйлар? Туфайлов движокка барып керде. Ни күрсен, ике механик ике почмакта бөгәрләнеп йоклап яталар Моторны сүткән булганнар Имеш, Наузинь дизельне ватып киткән Детальләр белән идән тулган. Җыярга көчләреннән килмәгән. Шәфкать туташларыннан спирт теләнеп алганнар да лыкынганнар Македонов үзе дә аларны спирт белән узындыра иде. Ул бер көн нестроевиклар арасыннан бер механик табып алып кайткан иде. Бер-ике көннән беленде, ул моторны юньләп белми икән. МТСта бухгалтер булып эшләгән Бу юлы Фролов та механикларга карата йомшаклык күрсәткән шикелле Монысы инде Туфайловка күләгә төшерү өчен эшләнгәне сизелеп тора Чөнки Ингель аның мактаулы кадры санала иде. Менә ул мактаулы кеше безне нинди хәлгә куйды дип әйтергә бөтен нигез бар. Македонов кичә сөйләшкәндә аңа шундый чәнечкеләр җнбәргәләде -- Аны алганга сөенгән кебек итәсең, ә үзеңнең движокны җибәрергә кулыңнан килми,— диде аңа Туфайлов шулай ук төрттереп Македонов, елмаеп, башын селкеп куйды, йомшады Җитдиләнгән төстә әйтте: - Иптәш замполит, сез ул латыш малае белән булышмагыз, бәладән башаяк Алар бит барысы да буялып беткәннәр, үзегезгә авырлык килә күркәсен диюем. Ул. Туфайловның җавабын да көтмичә, тизрәк китеп барды Туфайловны үҗәтләнү тойгысы биләп алды Нәрсәдән куркып барысы да шул уңган егеттән баш тарта? Туфайлов аны йолып ала алган очракта да бирегә эшкә куймаслар шикелле сөйләшәләр Кеше чын күңелдән хезмәткә бирелгән, бүтәннәргә файда китерә Тагын да яхшылык китерәчәк ул. Аның бер гаепсез булуына Туфайлов үзенә ышанган кебек ышана Бу бит Наузиньның туган җире! Нигә аны туган җирендә риясыз эшләүдән аерырга’ Нигә аңа бернинди нигезсез шикләнеп карарга? Ул бүген үк Ингельне юллап йөри башларга ният беркетте. Уразаев партиягә керер өчен эшне ашыктырып йөрн нде Өч рекомендация алган Берсен Фролов узе биргән Туфайловның уз фикере ачык Уразаевны партиягә алырга иртәрәк, дип саный ул Моның өчен дәлилләре дә җитәрлек эшендә чатаклыклар килеп чыккалый Иң мөһиме, коллектив алдында абруе чамалы Чөнки операцияләр ясаганда осталыгы аксавы, булдыклылыгы җитенкерәмәве үзен сиздереп тора Алдында аңа ялагайланып елмаялар, артында яманлап сөйлиләр иле Монысы гадәти хәл. Ул баш хирург булгач, күрсәтмәләр бирергә, эшләргә мәҗбүр итәргә тиеш Бу нәрсә кайберәүләрнеи мин минлегенә тия. канәгатьсезлек тудыра Әмма Уразаев эш өчен чынлап тырыша иде һәр чак булдырып кына чыгара алмый, шунысы кызганыч Теләге бик көчле, ләкин мөмкинлекләре теләгенә караганда күпкә ким тоела Ул щуны әрсезлеге, кырыслыгы белән тутырмакчы була нде Уразаевның шундый кимчелекле якларын исеннән уздырып алгач. Туфайлов уйлап куйды Ә бит кешене өнәп бетермәсен, аның җитешмәгән якларын бик күп табасың? Мин дә шул чиккә төшеп фикер йөртәм. ахрысы Болай ярап бетмәс. Уразаевның партия сафы өчен җитлегеп бетмәгәнлеген Фроловка белгерткән иде. тегенең күзләре әле бер. әле икенче якка йөгергәләргә тотынды Бу аның ачуы килә башлау билгесе иде Ул ачуын тыеп кала белә торган кеше, шулай да муенында кызыл сызыклар сызылып менде Туфайлов курка калды. Уразаев турындагы әз генә кире фикергә дә шул чаклы ачу кайнап чыгар икән Алар, ахрысы, бик якыннар3 Элек тә бергә эшләгән булганнар икән Моңарчы нигәдер әйтмәделәр3 Аларны бергә хезмәт итү генә түгел, тагы да тирәнрәк, мөһимрәк нәрсәләр бергә бәйли шикелле Юк. биредә хикмәт анын яраткан кешесе Уразаевта гына түгел, ә Фроловның никадәр мине өнәмәвендә Ярар. Уразаев таләпчән булсын, ди Фролов аның шул сыйфатын беренче итеп куя Ул ягын Туфайлов та хуп күрә Әмма кеше башкаларга таләпчән булып та үзенә таләпчән түгел нкән. бу хәл төрле рухи канәгатьсезлекләр китереп чы тара. Уразаев күбрәк ү зенең власть көченә исәп тота, ахрысы Ярар, шулай булсын Мин Фроловка ышанам, төпле кеше, шуңа күрә аның ниятенә каршы килмим Уразаевка каршы килеп нәрсә ота ул3 Бүген бул- маса иртәгә барыбер партиягә керәчәк Туфайловны читләтеп үтеп керә чәк Нигә үзеңә дошманнар җыярга3 Уразаев. начальник әйтмешли, үсә торган кадр, үзгәрер, камилләшер Кеше үзгәрмичә генә тормый бит? Туфайлов җыелышны алдан юнәлеш биреп әзерләмәде Сөйләүчеләргә үз фикерен белгертүдән дә тыелды ул Астан гына Уразаевның хәстәрлек күреп Йөргәнен сизсә дә дәшмәде Әйдә. Фролов теләгәнчә булсын, диде Җыелыш гадәттәге тәртип белән барды Уразаев үзенең биография сен кыскама «ына сөйләп бирде Шуннан сон рекомендация бирүчеләр үзләренә йөкләгән бурычларын өсләреннән төшерделәр Туфайлов җыелышны җанлырак итеп уздырырга тырыша иде Анда күп нәрсәләр ачык тан ачык әйтелергә һәм тикшерелергә тиеш Кешеләрнең үзләренә йөк ләгән эшкә мөнәсәбәтләре нинди, яхшымы, начармы шул нәрсәләр ачыклансын Җыелыш коллективтагы ялган дуслыкларны, берәү ким челеген икенчесенең ышыклап килүен дә ачып салсын' Күптән түгел бүлмәмә бер танышым килеп керде, дни башлады Рувнм һәм мине күккә чөеп мактарга кереште Мактау мине һәрчак сагайта «Хирургия осталыгына сездән өйрәнергә телим, үзегезгә ассистент итеп алсагыз иле», ли Мин әйтәм, «сез дипломлы хирург, ассистентлык дәверен узгансыз», дим Танышым өстәлгә бер шешә чыгарып куйды, мин капкаларга әзерләдем Бер рюмка салгач, бу әйтә «Нигә сез мине яратмыйсыз, миннән көнләшәсез3»— ди кинәт кенә «Сездән көнлә шергә, аллам сакласын,— мин әйтәм,— яратмауга килгәндә, анысы йөрәк эше. аңа боерык биреп булмый Ә нигә мин сезне яратырга тиеш?» Шуннан танышым шаркылдап көлеп җибәрде: «Бетте, бетте’» Мин бит сезне сынар өчен генә шулай әйткән идем».— дип гафу үтенә башлады «Нәрсәгә мине сынарга?»— дигән идем, үзенең хәлен сөйләп бирде «Менә партиягә керергә телим, ләкин дошманнарым күп, миңа каршы киләләр, күралмыйлар», дип зарлана башлады. Ул үзен кызгандырырга тели иде һәм җыелышта миннән уңай фикер әйтүемне үтенде. Мин. билгеле, аптырап калдым «Күренеп торган җитешсезлекләргә ничек күз йомыйм? Нигә эшегезгә тырышлык салып, осталыгыгызны камилләштерәсе урында. партия сафына кереп, шул кимчелекләрне капламакчы буласыз?»- дидем ачыктан-ачык. Танышым, кулын селтәп, чыгып китте Бу кеше, сизенгәнсездер. Уразаев иде. Үзенең будыксызлыгын партия ярдәме аша белдертмәскә тырышу бар аңарда Бу бер дә әйбәт нәрсә түгел Иң элек эшеңне яхшыртырга кирәк Үз мөмкинлегеңне белмичә үҗәтләнү безнең эштә бик һәлакәтле нәрсә, ул бары яралылар башына гына була Мин яралыларны кайгыртып әйтәм. Рувим Михайлович сөйләгәндә Уразаев йөзенә берни дә чыгармады, шулай да эчтән ачы елмаеп утырганлыгы ничектер беленә иде. Аның кайдадыр өстә ныклы таянычы бар, дип нәтиҗә чыгарды Туфайлов. Уразаевның ирен кырыйлары кинаяле тартышып куйгач Анна Сергеевнаның Уразаев белән мөнәсәбәте киеренке иде. Туганы немецларга эшләгәне беленгәч. Уразаев аны кыерсыта башлады Хәер, бу нәрсә Анна Сергеевнаның үзенә генә шулай тоелгандыр бәлки Абыйсы вакыйгасы белән үзен кимсетелгән санап, авыр кичереп йөри иде. Анна Сергеевна бик ачынып сөйли башлады. Газизов Андрей дигән яралыга Уразаев операция ясады, диде һәм. дулкынлануын басар өчен, учын күкрәгенә куеп, бераз тынып торды. аннары дәвам итте —Ләкин яраларыннан кан китте Күпме даруласак та туктамады Уразаев тагы кан тамырларын тегә торган операция ясады. Кан барыбер туктамады. Яралы үлем хәлендә. Мин яраны Альбин Васильевичка да күрсәттем. Ул «Кан тамырлары алты-җиде сантиметр тән эчендә тегелеп, бикләнергә тиеш, монда шул кагыйдә үтәлмәгән, ахрысы», дигән нәтиҗә чыгарды. Менә, иптәшләр, хирург булган кеше шул элементар нәрсәне дә үти алмасын әле?! Кан тамырлары тән-яра тышында тегелеп бикләнсә, басымга чыдамый, шартлап тишелә, яралы кан агудан һәлак була. Хәзер Газизовның хәле кыл өстендә. Анна Сергеевна утыргач, тынлык булып алды Уразаев бу юлы ты- ныч-битараф төстә генә утыра алмады, ул кешеләрнең йөзләренә текәлеп карап-карап куя иде Өстәл өстенә бер-берсенә куйган кулларындагы нечкә бармаклары аз гына дерелдиләр иде шикелле Анна Сергеевна сүзләрен ул үзе кире какса, көчсез, ышандырмый торган булып чыгачак иде. Бары көчле абруйлы һәм властьлы кеше генә аның өстенә ташланган гаепләргә башка төс. башка чалым бирә алыр иде. Моны Фролов та бик яхшы сизеп утыра иде. ахрысы, ул сүз сорады ' Яралының хәле шулай соңгы чиккә җитеп начарлануы тулысы белән аның үзеннән.— диде.— Аңа ампутация моннан ике ай элек булырга тиеш иде. ул үзе баш тартты Менә аның безгә язган ике гаризасы. Фролов катыргыларын шап-шоп ачып ике бит кәгазь селкеде Ике аягында да газ гангренасы әллә кайчан ук башланган иде. Ул карышты, ампутациягә үлсәм дә риза булмыйм, дип барды Кан туктамауның сәбәпләре күп төрле. Күп әгъзалар авыруы, мәсәлән, бавыр сәламәт булмавы һәм башкалар. Тамырларны тегү, томалауда гына түгел хикмәт Аннары ярадан кан китү башлыча төн урталарында була Яралыга ярдәм итүне движок эшләмәү, ут булмау бик кыенлаштыра Шәм белән нечкә эштә бик җайсыз Сыйфат ягына суга Моның өчен бер Уразаевны гына гаепләсәк, гадел булмас иде Ут булмау госпиталебезнең гомуми бәласе. Биредә замполитның да. минем дә гаебем зур Моны ачык танырга кирәк. 14 Икенчедән, һәрберебез кемне дә булса ошатабыз яки кемне дә булса ошатмыйбыз. Нәкъ Рувнм Михайлович бая әйткәнчә, моңа безнен аны* быз катнашмавы да мөмкин. Ләкин мондый хисләребезне эш процессына кертмәскә тиешбез Менә, Рувим Михайлович, сезгә иптәш чын күңелдәй килгән, ә сез аны начарга борып алгансыз Мин дөрес аңлаганмын. андый юл белән партиягә кермиләр Нинди юл3 Менә күз алдыбызда тикшерәбез бит3 дип Фролов тәкәллефле елмайды Кешеләргә алдан басым ясау юлы белән Рувнм Михайлович бу сүзләрне әйткәндә, Фролов аңа ирек бирү, юл кую төсендә елмаеп горды. Сүзне тирәнгә жибәрәсе килмәгәнлеге күренеп тора иде Шуңа күрә Фролов каршы бер сүз дә әйтмәде, «сүзем бетте*, дни урынына утырды Ася да Уразаевның житешсез якларын белә иде Фролов аны ышыклавын күреп әйтмәскә булды Шулай да сорау бирде Уразаев операция ясарга гел атлыгып, комарланып тора Ни өчен икән? Әмма Уразаев берни ишетмәгән төс белән утырды Әһәмият итмәде, жавап та бирмәде Аның калын тирелегенә исен китәрлек иде Бүтән сүз алучы булмагач. Уразаев сөйли башлады Ул эш өчен, госпиталь өчен гаять борчылган, кайгырган кыяфәттә чыгыш ясады Биредә вакланулар булды, аларга тукталып тормыйм, диде Мин принципиаль мәсьәләләр буенча «ына әйтергә телим Бер принципсыз кеше эшкә күпме зыян китергәнен движокның эшләмәвеннән күрергә мөмкин Замполит принцнпсы з ГЫҺ күрсәтеп Наузиньны механик итеп эшкә ала һәм штатка беркетә «) шул кеше бераздан диверсант булып чыга Диверсантлыгы исбат ителмәгән' днп реплика ташлады Туфай- лов Уразаев берни булмагандай Исбат ителәчәк' дип сүзен дәвам нтмәкче булды Ә исбат ителмәсә? диде Туфайлов Уразаев кулын селекте Барыбер безнең кеше түгел, днп куйды Сез аны белмисез бит. нигә алай әйтәсез? Туфайлов тегенә карулашасы итте Белергә дә теләмим, диде Уразаев үзендә көч тойган төстә Ут булмау һәм шуның аркасында яралыларның газап чигүләре тулысы белән сезнең өстә' Моның өчен жавап бирергә туры киләчәк Бәлки сезнең яраларны тегә белмәвегез нчен дә мин жаваплы дыр? диде Туфайлов. ачуы килеп Уразаевның да очлы борынының ике ягына кызыллыклар чыкты, иреннәре дерелди башлады, шулай да ул үз артында көч тойган кебек, бер дә шиңеп төшми, тагы ла ертлачлана гына бара нде Сез мина каршы төркем туплап карадыгыз, әмма бнрни дә барып чыкмады, иптәш Туфайлов. барын да белеп торабыз, простаклар юк монда. ДНДе алдындагы кәгазьләрне әле болай. тегеләй актаргалап Нинди төркем, ачыклавыгызны үтенәм* диде Туфайлов каты гына Кинәт тынлык урнашты /Кыелышның һавасы тыгызланды, кне ренкелек артты Фролов торып басты да әйтте Бернинди группа-мазар да юк' Уразаев. чама тойгысын югалтма* Авы з өчен баш жавап бирә' диде ныклы һәм властьлы итеп N i ана артык шукланган малайны гынган өлкән ага төсендә карап куйды Киеренкелек бераз кимегәндәй булды Уразаев. яктырып елмайган килеш, ике жнлкәсен дә биеткәләп. янәсе, минем гаебем юк. сез әйтәсез икән, близ өсте, дигәндәй. начальникка тугрылыгын, аның сүзен закозз дип кабул итүен белдерәсе килде шикелле Шуның белән бергә начальникның аны яратуы белән дә масаеп алганлыгы беленеп калды Фроловның Уразаенны кинәт бүлдерүе, сүздән туктатуы Туфан ловнын күңеленә хуш килде «Бернинди группа юк'» днп кистерүе Фроловның һәрчак аек акыллы һәм башлык була белүен күрсәтә нде Аның үзара вакланышулардан өстен торуы Туфайловны һәрвакыт сокландыра иде. хәзер тагы шуңа иманы камил булды Туфайлов чыгыш ясамады Җыелышны алып баручы Уразаевны тавышка куйды Туфайлов уңай якка кул күтәрде. Юк. Уразаевтан курык- мый. шулай да ул хәзер үтми калса, җитәкчелек өчен матавык килеп чыгачак иде. Иң элек бу чатаклык Фроловка сугачак. Туфайлов шуңа борчылды һәм уңай якны сайлады Тавышны санадылар һәм. кирәк бит шулай булырга, уңай якка нәкъ бер тавыш кына артык иде. Бу инде Туфайлов булгандыр. Ничек зиһен җитте. дип бу нәрсәгә үзе дә сөенеп куйды Үзенә хәерхаһ карамаган кешеләргә дә ачу тота белмәве ярдәм иткәндер күрәсең. Әнвәр ярты төннәр узгач бил турын нәрсәдер кайнарлаткан сыман тоеп уянып китте Палата дөм-караңгы. Ул учын ярасы өстенә китерде һәм айнып киткәндәй булды ярадан кан ага иде Кулны пешерерлек кайнар иде ул кан һәм учына ябыша иде Нәрсә буэ Нишләп болай? Кан калын бинт аша тибеп ага Шул нәрсә Әнвәрне куркытты һәм шәфкать туташын дәшәргә мәҗбүр итте Алар ак җәймәне яра өстенә яптылар һәм учлары белән бастылар Әмма шул дүрт учның бармак араларын нан кан барыбер тибеп чыга иде Төнге сәгать өч икән. Врач килеп җиткәнче кан һаман агудан туктамаДы Әнвәр хәле китүен, күз аллары караңгылана башлавын сизде Әмма нишли ала ул? Асяның ак халаты да кызылга манылган иде. Ул Әнвәрне шул канлы җәймәләргә төргәләп күтәрде дә операционныйга алып килде Аны өстәлгә яткыргач, ике шәм яндырып куйды Ул арада хирург килеп җитте Альбин Васильевич шәфкать туташына ярадан бинтны тизрәк сүтеп алырга кушты. Үзе тиз- тиз операциягә әзерләнде Әнвәрнең пульсын минут саен тикшереп торды. Пульс бик тиз начарлана бара иде. Ул бик әкренәйде, кырык-илле тирәсенә барып төште, һаман түбәнгә таба юнәлгән иде. Нишләргә? Каян килеп чыккан бу афәт? Ни сәбәптән? Аякка ампутацияне Уразаев ясаган, ул хәзер командировкада Ярый әле. ампутациягә ассистентлык иткән Лия Никифоровна килеп җитте Альбин Васильевич хәзер үк яралыга кан җибәрергә кирәк дигән тәкъдимне хуп күрде һәм хәстәренә кереште. Беренче группа кан кирәк иде Андый кан аптекада да юк икән. — Нишлибез?—дип шәфкать туташы тагы Альбин каршына килеп басты. Беребезгә кан бирергә туры килә,—диде Лия Никифоровна хирургны әзерләнүдән бүлдермәс өчен — Кемдә беренче группа канэ Ася кан тапшырырга, яралыга ярдәм итәргә әзерлеген белгертте Чөнки «малайка»ның хәле начарлануына бик борчылып, кайгырып торды. Аны Әнвәр ята торган операция өстәле янәшәсендәге биегрәк өстәлгә урнаштырдылар Беләгендәге кан тамырына шприц энәсе кертеп нечкә кызыл шланг аша тоташтырып шуны Әнвәр беләгендәге энәгә китереп куштылар Лия Никифоровна сәгатенә карап вакытны билгеләде Шлангның бер өлеше пыяла иде. бер башында «груша»сы да бар иде. Менә Асяның каны Әнвәрнең кан тамырларына ага башлады Пыяла көпшәдән кызыл сызык хәрәкәте ачык күренә иде Альбин Васильевич, лупалы пыяла куйган калын күзлеген киеп, яраны җентекләп карады, тикшерде Унҗиде кан тамыры һәм артериянең тишелгәнен, җөе ычкынганын белде Озын энә белән операция эшенә кереште Кан тамырларын яңабаштан тегеп, томалап чыгарга кирәк иде Әнвәрнең кычкырыр көче юк иде. ул йөрәк өзгеч итеп ыңгырашты да ыңгырашты Элек гомере кыл өстендә торган чакларда аңа бер дә үлем турында уй килгәне булмады Бу юлы Әнвәргә «үләм. ахрысы», дигән уй килде Исән аягын, кулларын ничектер тоймый ул. Тәне калтырый да калтырый Тәндә үлем тартышуы шулай була бугай Менә аның 16 встенә ниндидер авыр караңгылык ишелеп төшә дә аның тынын кыса Әх. шул күкрәкне баскан нәрсәне умырып алып ташларга' Менә пәны кысыл ганнан кысыла бара Шул мизгелдә хирургның яра эченә бик тирәнгә энә кертеп җибәргәнен дә сизгән кебек була ул. Әмма кинәт моңарчы колагына кергән тавышлар тоныкланып калды, ераклашты Кыл нечкәлеге генә булып ишетелгән тавыш та езелде, ул берни дә ишетми, кабул итми торган булды Әнвәр ике өч тәүлек һушына килә алмыйча ятты Адәм баласы үзе дә эт җан икән инде, ярты гәүдәсе кисеп алынган, тире белән сөяктән генә торган тәндә тагы җан әсәре үзен сиздерде, яшәү ритмын югалта башлаган йөрәге, каяндыр көч алып, тигезрәк тибә башлады Әнвәр тагы каядыр бүтән дөньяда бик озак булып кайткан кебек хис кичерә иде. Мондагы бар нәрсәне бик сагынып кайткан ул Бар нәр сә аңа сәер һәм кадерле булып тоела Менә анын үзен дә биредә сагынып көтеп торганнар шикелле Врачлар, шәфкать туташлары аның күзләрен ачуына сөенә Килеп битләреннән, башыннан сөеп китәләр нде Бар нәрсә яна. бар нәрсә әйбәт булып тоела ана Ул кабат тамагына ашый башлады Көндез аны һавага чыгаралар Ася Әнвәрне калын юрганга ныклап төрә дә. кочагына күтәреп, nuiei алдындагы печән җәйгән бер арбага китереп сала Тын алырлык итеп калдырылган юрган мөешеннән Әнвәр карап ята Анын кү зләренә госпиталь урнашкан йортның арткы стенасы күренә Стена өстән аска таба әз генә чатнап төшкән Бомбага тоту галәмәтедер инде Чыпчык Лар чыркылдаганы ишетелеп китә Якында машина килеп туктаганы, сикереп төшкән аяк тавышлары ыгы-зыгылы тормыш барлыгын искәртәләр Барча тавышлар, хәрәкәтләр күңелдә шатлык уята Элек бер дә алай түгел нде Бәлки мин дә яшәрмен? Аяксыз көе яшәп булыр микән ни? Шул мәл кинәт йортның сары стенасы яктырып китте Кояш болыт лар арасыннан чыккан икән. Көн җилсез, җылы Кар беткән шикелле, көннең җылылыгы шуны белгертә Стенадагы кояш яктысы күбәйгән нән күбәя сыман Кояш, син дә исән икән, менә мин дә үлмәдем әле Нигә үлмәдем икән мин? Бу килеш кемгә генә кирәгем булыр икән? > зем дә ннтегәм. бүтәннәрне лә интектерәм Шулай авыр уйлар эчендә ята торгач. Әнвәр саф һавадан изрәп йоклап китә. Йоклый алсаң, аңардан да рәхәт нәрсә юк Яралар сыз лавы онытылып, кайгылы уйлар баш миен каезламый тора Төш җиткәч. Ася яки бүтән берәрсе Әнвәрне кочагына күтәреп па латага алып керә Әнвәр әле утыра алмый, ярым яткан килеш нң элек микстурага салып куелган спиртны эчә. аннары шулпасын, боткасын ашап куя Хәлләр менә шулай бер эзгә төшә башлады Ләкин төн килүгә яра аеруча нык сулкылдап авыртырга тотына нишләргә белмичә газапланасың, гүя тәнне учакка салып яндыралар Әнвәр ыңгыраша ыңгыраша шәфкать туташын чакыра Ася баланы юаткан төстә. «малайка»иың колагына тукый Беләсеңме, морфий организм өчен бик зарарлы, ул йөрәкне бе терә Ә ип хәтәре, кеше аңа өйрәне.» алкоголик шикелле бул.» сафтан чы1а Сип алай ү » ү зеңне бетерергә тиеш түгел' Аклыйсыңмы1 Мин бит синең өчен әйтәм Леяның кочагы каннар тәнне җылыта, әмма кыз кочагында гөр хәнтәй кебек яту уңайсыз Аның колак яфрагы сестраның күкрәк сәдә фенең катылыгын тоеп тора, тагы да читен булып китә Ул шыңшудан тәмам ТУКТЫЙ һәм Леядан урынына яткыруны үтенә Икенче төнне Әнвәрнең хәле тагы да авырая Ул гел ыңгырашып кына ята. Түз.» алмас төскә керә «У у у», дип кычкырып кычкырып к\я Тагы Ася килеп җитә Анна Сергеевна аны «малайка» өчен ген.» бүлен деҗ\р га калдырган нде Эш шунта, башка шәфкать туташы булса яралының ялынуына гү» алмый. ана морфий укмы кдалү ихтималы бар ww .) 6v исә һәлакәт булачак Ул ннт« өченче төнен морфийсыз үткәр ■ Чор 3 ’ I? фийдан биздерү кагыйдәсен бер дә тайпылдырмый үтәргә кирәк. Шунсыз аның бер мәгънәсе дә юк. Ася «малайкажны юатуның барча чараларын кулланып бетерде. Менә тагы ах-ух килеп газапланган, күңелгә төшәрлек итеп ыңгырашкан Әнвәр янына килеп утырды. Ул күзгә карап, Асяның кулына ябыша: үләм. морфий, морфий!—ди-ди ялвара, үзенчә ачуланган була. Сестраны кансызлыкта гаепләгән итә. усалланып ала. Ася бер сүз дәшми тыңлап утыра. «Малайка»ның ачуы тынгач, аның кулларын ала да, башын аңа ия төшеп, үзенең иңнәренә куя — Йә, мине яратасыңмы?—ди балага эндәшкән рәвештә — Йәле, мине ике куллап коч әле! Йә, мине ярат әле, ә?—дип аңа йөзен якынайта. Әнвәр ни дип әйтергә, ни эшләргә белмәгәч: — Яратам, морфий гына бир!—дип ялвара, ыңгыраша Ася тагы «малайка»ның кулларын үзенең муенына берәм-берәм күтәреп куя: — Йә, коч инде, нигә кочмыйсын?— ди эретә торган йомшак тавыш белән. Әнвәр кызның муеныннан кочмакчы булып омтылыш ясый, ләкин коры сөяк кулларның бер дә жегәре юк икән, алар жансыз таяклар кебек, Асяның иңнәреннән шуып төшәләр. Кыз тагы ул кулларны тартып үзенең биек күкрәкле иңнәренә китереп сала. Әнвәргә бу бер дә сәер тоелмый, ул үзенең бала кебек булып беткәнен аңламый әле, аны аңларлык зиһене юк, барча аңын шул авырту томалап бетергән. Ася гажәп киң холыклы, үзенең авырыксынганын бер дә сиздерми Шулай төннең яраны иң авырттыра торган вакытын уздырып жибәрәләр. Сәгать дүртләрдә күзгә йокы төшкәндәй була Ася «малайка»ны юрганына әйбәтләп төрә дә. икенче палатага чакыра кергән няня артыннан китә. Авыр яралы бер «малайка» гына түгел бит Дүртенче төнне Ася үзенең башыннан кичкән кайбер нәрсәләрне сөйләп утырды. — Бүген хәлең әйбәтрәк, малайка, сизәсеңме?— диде.— Менә шулай тагы берничә көн түзсәң, батыр буласың, морфий тырнагыннан котыласың. Үзең дә сөенерсең әле,— ди-ди битләрен сөйде. Әнвәр аның сүзләрен аңлап житкерми иде, шулай да морфийның начар нәрсә икәне аңына керде. Тик ничек итеп авыртуны «тыңламый» торырга? Әх, үлсә, бер сызлавы да калмас иде. Авырту йөрәккә төшеп сулкылдаган чакларда аның чынлап та үләсе килә. - Бервакыт мин бик зур бәлагә тардым,— дип сөйләде Ася.— Теге фронтка якын урнашкан госпитальдә. Яралы лейтенант. Тубык сөяге чәрдәкләнгән Тиешенчә эшкәртеп бәйләдем. Ләкин аягында гангрена башланды. Лейтенант сәнәктән көрәк булган нәрсә, моны миннән күрде. Аягын кискәч, тәмам ерткычка әйләнде. Мине гаепләп язып биргән. Тиешле жиргә. Мине сорау алырга йөртә башладылар Шунда ампутация ясаган Альбин Васильевич белән замполит Туфайлов органнарга барып минем гаебем юклыкны исбат итә алдылар’ Озак йөрде алар. Шул чак курыкканнарым! Үземне-үзем гаепле саный башлагандай булдым. Лейтенант, терелеп чыккач, минем белән дуслашырга маташып карады. Мин үземнең гаебем бар сыман тоя идем, аңа күңелем катса да, йомшак булырга тырыштым. Мин шулай булган саен үзен иркенрәк тота бу. «Әйдә, өйләнешәбез», ди лейтенант бер көнне. «Андый нәрсә белән шаярмыйлар», мин әйтәм. Ышанмыйм, үзенең теләгенә ирешү өчеИ генә әйткәнне сизәм, артык ачуланмыйм. Аңардан һаман куркам мин. Шул куркуым аңа итагатьле булырга куша Ә ул кулына ныграк ирек бирә бара, екмакчы була. Мин бирешмим Ул мине тагы куркытуга күчә. Үзе бик мөһим урында эшли икән Тылда ничектер минага эләккән булган. Хәзер тагы тылга китәм. ди. Бар нәрсә дә безнең кулда, дип, миңа яный-яный гайрәт чәчә, куркытып кулга төшермәк итә. Мин таш булдым да каттым Аңа булган курку катыш хөрмәтем дә бетте Ләкин үзем тагы да ныграк куркам Властьлы кеше нәрсә эшләтмәс Менә ул кызарган борыны. кысылган зур авызы белән мина таба килә дә нык кулларын билемә батыра, мин. тилгән тырнагыннан ычкынырга тартышкан чеби кебек, ничек кирәк алай кулларын каерып-каерып ташлыйм Те ф ге хәлдән тая. мин дә арыйм, күлмәкләремне рәтләштерәм Бәхеткә. 7 шул мәл бүлмәдәшем кайтып керде дә тегене оялтып чыгарып жибәр- - де. /Китәрме? Инде сәгать дүрт булып киләдер Бишенче төнне Әнвәр бик газапланып ятты. Дежурда Таня нде = Кичтән аның хәлен белергә килеп китте дә бүтән күренмәде Әнвәр бер £ тамчы да йоклый алмады. Иртәнгә йончылып, ватылып беткән нде Об- 5 ходка кергән Анна Сергеевна да дару бирмәде: Түз. соңыннан әйбәт булыр, дип юатты, башыннан, аркасын- = нан сөйде. Төн урталарында Туфайловны штабка чакырып машина килде - Ни өчен? Шофер җилкәсен генә җыерып куйды, белмим Соңгы вакытларда Туфайлов үз өстендә болытлар куеруын сизенеп * йөри иде Штабтан килгән кешеләр мөнәсәбәтеннән. Фроловның ана ' карата тәкәллеф күрсәтүеннән ниндидер салкынлык беленеп кала тор = ran булды Нинди гаебем бар икән? Шул латыш егетен араларга йөрүем ошамады микән? Мин эш өчен тырышам бит Кешеләрчә буласым килә Кешеләрчә гамәл итәргә мөмкин түгел микәнни? Ингель хосуси милек җәмгыятендә тәрбияләнгән, совет кешеләрен начар дип белә Мин үзем не аңа яхшы яктан күрсәтәсем килә Үз күзе белән күрсен безнең ннн- дилекне, белсен. Бу бит иң үтемле сүзләрдән дә үтемлерәк. Биредәге җирле яшьләрне без шулай тәрбияләргә тиеш Картларга исәп тотып булмый, яшьләрне кулдан ычкындырырга ярамын Киләчәк яшьләрнеке, яңа азат ителгән халыкларны тәрбияләү бик мөһим бурыч бит' Ул бүлмәгә кергәндә озын өстәлнең ике ягында лейтенантлар, капитаннар погоннарын ялтыратып тезелеп утыралар нде Ары баштагы өстәлдә штаб замполиты Оскар Иванович Нужный Аның калын бите хәстәрле җитдилек белән тулган Бүтән кешеләрдә дә шундый хәстәрле чырай иде Туфайловны бер кырыйдагы тумбочка янына утырттылар Нужный, торып, көн тәртибен игълан итте Өлкән лейтенант Туфайловнын партия мәнфәгатенә каршы килә торган эше турында. - диде һәм докладчыга сүз бирде Сөйләүче яшь кенә лейтенант нде Бик пөхтә киенгән Якасында гы ак целлулоид аның нурлы йөзенә ниндидер мөлаемлык өсти кебек иде Алгы сызыкта булмаганлыгы әллә каян сизелеп тора Көн тәртибен ишетүгә Туфайлов бик гаҗәпләнеп аптырап калды Партиягә зыян китерә торган берни дә эшләмәде бит ул? Менә сөйләүче гомуми кереш сүзлән конкретлыкка күчте Туфайлов безгә дошман элементны яклап йөри, диде Яклау гына түгел, аны коткаруны таләп итә! Шуның белән партия сәясәтенә каршы эш эшли һәм уставны дорфа рәвештә боза Туфайловка тиешле органнар тарафыннан кисәтү ясалды, әмма ул аны танырга теләмәде Инстанциягә рапорт язып, Наузнньны чыгаруларын катгый куйды Шу шы хәрәкәте белән ндеологик хата ясады һәм үзенең ялгышуларын ти рәнәйтте Шупа гаҗәпләнергә кала идея ныклыгы булмаган, аумакай кеше ничек партия җитәкчесе итеп куелган? Бу аянычлы ялгышны тн зәтми мөмкин түгел Икенче сөйләүче дә шул Ингель мәсьәләсен куертты. Туфайловны белә торган кеше кебегрәк бик кискен фикерләр әйтте Әмма Туфайлов !ны кешәне юк нде шикелле Бик тә сөйләү осталыгын күрсәтәсе килә аның, үз сөйләвенә үзе соклана сыман иде. Туфайловның уйлары, торбадан басым белән кудырыла торган су шикелле, ургылып-ургылып башына менде Анда тынычлану таба алмыйча бөтен тәненә таралды Ингель хакында ул ялгышты микәнни? Шәһәрдәге диверсиягә катнашы булмагандыр бит? Төгәл генә әйтмиләр Нидер беләләр, ләкин әйтми калдыралар Ул яшь кеше. аны бутаулары да бар Адәм баласына күпме генә кирәк?' Фнннәргә әсир калган берәүне төрле ысуллар кулланып: «Мин фин шпионы»,— дип язган кәгазьгә кул куйдырганнар Сөргеннән кайткач сөйләп утырган иде. Ул алымнар әле гамәлдән чыгарылмагандыр? Фролов башлы, уңган кеше. Туфайлов аңардан күп нәрсәгә өйрәнде. Талантлы житәкче үз янындагы берничә урта кул кешене әйбәт кенә эшләтә ала. Талантлы зат янындагылар. эшлекле булмасалар да, эшлекле күренә. Җитәкченең башы яхшы эшләве бар коллективка житә. Бер талант канаты астына шактый күп урта кул һәм сәләтсезләр тупланып, яхшы гына яшиләр Туфайлов та аның эшлекле икәнен тиз күреп алды. Ниятләренә каршы килмәде. Тик кайбер кешеләргә карата гына аларның фикерләре аерылды. Әмма моны Туфайлов калкытмады Алар бер тапкыр да сүзгә килмәделәр Шул ук вакытта якынлык та булмады Фролов үзенең бар эшне булдыра торган булуын белә иде Мөстәкыйль, беркемнең булышуына мохтаж түгел Туфайловка ничек караганын анык кына белеп булмый. Ул аны. мөгаен, шулай кирәк булганга күрә генә түзеп торган булгандыр Әмма Туфайлов аңа чын күңелдән әйбәт карый иде. Хәзер Фроловка үзен коткарып калу зарур, дип уйлап куйды Туфайлов. Шуның өчен ул үзен миннән аерып куярга тиеш була Телиме, теләмиме, бу шулай инде. Биредә акланмыйча чара юк. Аклану исә гаепләнә торган кешене каралту хисабына гына. Үзеңә удар аласың килмәсә. шуны эшләргә мәҗбүр буласың. Фролов та шул юлдан китте. — Мин аның сәяси йомшаклыгын сизгән кебек булдым, ләкин тиешле нәтиҗәләр ясый белмәгәнмен.— диде.— Аның бу идеологии ялгышлары очраклы булмаса кирәк. Яралылар, персонал белән якыннан бәйләнешкә кергәндә. Туфайлов тиешле югарылыкта кала алмый иде Шуны аңлап җиткермәгәнмен. Хәзер генә күзләрем ачылды. Бу сөйләшү бик зур сабак миңа Билгеле, мондый идея чатаклыклары белән тулган кеше безгә иш була алмый. Мине үзеннән әйбәт аерып куйды, дип Туфайлов аңа күз төшереп алды Фроловның йөзенә кайгыртучан төсмер ягылган иде Юк. аңа мин үпкәли алмыйм, дигән фикер килде Туфайловка Ул талантлы кеше булганга күрәме? Әллә монда Фроловның аны яклавы мөмкин булмагангамы? Болай әхлакый яктан караганда ул аны якларга тиеш. Килешеп. әйбәт эшләделәр Туфайлов көчен бизмәнгә сала торганнардан түгел, «мин синең эшлеклелегеңне ошатам», дип әйткәне дә бар Юк, ул Туфайловның уңай якларын да искә алырга тиеш иде Әмма кешенең сәяси ялгышын тикшергәндә андый дәлилләр бик көчсез ул Мин абайламый ялгыш якка кереп киткәнмен, ахрысы Эш белән артык мавыкканмын Кешечә булырга тырышканмын. Табигый омтылыш, жан теләгән нәрсә. Ничек тә булса берәүгә игелек итәргә ашкыну. Игелекне дә белеп эшләргә кирәк шул! Мин бит бу хакыйкатьне белә идем, нигә вакытында тыела белмәдем икән?' Бар күңелең белән эшкә омтылып, уңны-сулны күреп җиткермисең. Җан бит яхшылык эшләргә тартыла^ шуңа атлыгып кына тора. Бу тойгыдан да рәхәт тойгы юк минем өчен' Менә нәрсә харап иткән икән мине Чираттагы сөйләүченең фамилиясен әйткәч. Туфайлов аңа томырылып карады һәм шаккатып калды Бу аның юлында инде ничәнче мәртәбә очраччы Михневич иде Теге чакта «контужен булдым» дип хәйләләгән икән Кара, ничек сөйли Бу тирәдә күренгәне юк иде. дивизиядә берәр яшерен эштәдер, мөгаен Кая кереп оялаган, имансыз' Карьера өчен атасын да кызганмый торган кеше — Туфайлов медперсонал җыелышында шундый сүзләр сөйләгән,— диде Михневич һәм кәгазьдән укый башлады — «Алгы сызыкта кайбер командирларның ялгышы өчен сугышчы актык гомере белән түли, ә * врач, шәфкать туташлары ялгышы аркасында яралы гомерен исраф ? итәргә тиеш түгелдер бит' Алгы сызыкта, ут эчендә каушап калулар = кайчак булса да. дәвалаучыларнын ялгышырга хаклары юк'» Бу. ип- J тәшләр, ким дигәндә, данлыклы Совет армиясе командирларына яла = ягудан башка нәрсә түгел Монда Туфайлов үзенең эчен ачып биргән. £ черек үзәген күрсәткән Шушындый аполитичный кешеләр безнен саф- д та була алмый Мине элек тә белгәнен әйтмәде, дип уйлады Туфайлов Әйтергә = курыкты, ахрысы Чөнки теге вакытта аның симуляция ясап калганы ' хәзер көн кебек ачык Шул нәрсә ачылыр дип шүрләгәндер, мөгаен Ул утыргач. Нужный торып басты — Барысы да аңлашылды, ачыкланды. - диде Туфайловны яхшы белә бит. йә тегеләй, йә болай. дип. бер сүз дә ? әйтмәде, тавышка куйды Туфайловка соңгы сүз дә бнреп тормады * Әллә аның үз ялгышын танып, шуны кичереп утырганын шәйләдеме? . Хәер, сөйләсә дә үзен акларлык бернинди дәлил дә китерә алмый ул. - Мин кешеләрчә булырга тырыштым дин әйтү, бу шартларда бик бала : ларча яңгырар иде Туфайлов болан ук булыр дип көтмәгән иде. эчендә ниндидер өмете бар иде Бу хәл миенә бик каты китереп суккан кебек булды һәм ул берни ишетмәскә әйләнде Сөйләгән кешеләрнең иреннәре кыймылдаганны күрә, сүзләрен аңламый иде Бу кайгы шул чаклы йотты аны. җыелыш бетүен дә сизми калды Бүлмәсенә кайтып, чишенми нитми, караватына чалкан ауды Шунда гына үзенең кыйналган кебек бик нык хәлдән тайганлыгын тойды Әмма уйлары арымаган икән Баш сөягенә бәреләбәрелә мине авырт тырып агалар иде Бары да бетте Юк. артык баш китәрлек берни дә булмады Син исән сау, ә бит алгы сызыкта кешеләр һәлак тә була Шу лай да нинди түбән тәгәрәү, нинди хурлык' Мира ишетсә, ни дияр3 Иптәшләр нәрсә әйтерләр? Ни йөз белән хәзер аларга күренергә кирәк? Юк. булмый' Бу түбәнлеккә түзә торган түгел Аппеляцня белән бер ни булдырып булмас Мәгънәсе чыкмас Ул торып, ишекле-түрле йөрергә тотынды Тумбочкасыннан баш даруы алып капты Ничек ул шундый хәлгә төште? Кем ышаныр моңа? Хәер, бик тиз ышанырлар Кешенең начар ягына бик тиз ышаналар Менә үземне ышандырырга кирәк Жанны' Жан кабул итми Юк. болан булырга тиеш түгел, ди Ә бит алар хаклы, дип, каршы төшә икенче аваз Шушындый очрак бүтән берәү белән булса, син үзең дә шулар кебек чыгыш ясар нден Мондый ялгыш гафу ителмәскә тиеш шул Гафу ител сә. тәртип какшый башлый Ә ныклы идея тәртибе булмаса. бер көрәш тә дә җиңә алмыйсын Яхшы күңеллелек эшкә комачач итә торган нәрсә Тик тойгысыз да яшәү мөмкин түгел Тойгы кайбер кануннарга каршы бара Табигатьтән шулай килә ул Тойгыларны ан акыл белән җиңәргә кирәк Мин бит моны бик яхшы белә идем, үзем исә шуны га мәлдә тота белмәгәнмен Штабка барганда Михневич очрады Әллә сагалап торган инде Туфайлов танымаган төс белән үтеп китә башлаган иде, үзе дәште Исәнләшми генә сөйләшә башладылар Теге чагында симуляция ясагансың' диде Туфайлов каты гына Михневич бу сөйләшүгә әзер шикелле тоелды, бер дә исе китмәде, ул җиңүче кыяфәтендә иде Симуляция түгел, җайлашу, дип ачы тәкәллефле елмайды Кем җайлаша, шул яши. иленә хезмәт итә Жайлашмасаң. илгә хезмәт итә алмыйсын — Слгышка бармас өчен симуляция ясагансың!—дип кул селекте Туфайлов, сүзләренең көче юк дигән төстә Михневичның түгәрәк тук йөзендә җыерчыклар пәйда булды Өстенлек, бернинди курыкмау җыерчыклары. — Җайлашмаган зат бетә, үлә Табигать законы. Сиңа да җайлашырга киңәш итәм,— диде ул һәм, кинәт кенә борылып, икенче якка китеп барды. Куна тактасы кебек төз, туры аркасы, икесен ике якка ташлабрак атлаган аяклары аның каты күңелле кеше булуын белгертеп калды Штабта аңа «Бу эш белән вакыт уздырып йөрмә, тагы да начаррак ясап куюлары бар,—диделәр Иң яхшысы, алгы сызыкка кит»,— дип киңәш бирделәр Үзенең дә шул хакта башына килде. Ә бит анда үтерүләре бар Монда әле мин түбән тәгәрәсәм дә исәнимин Гомер белән чагыштырганда минем хурлык нәрсә ул. Хурлык медаль түгел, күкрәккә такмыйлар. Әмма бу хурлык белән калу да егетлек түгел инде . Ул врач бит, беренче траншеяга ук илтеп коймаслар әле. Санитар пункты, ни әйтсәң дә. тылдарак. Менә шул обстановкада тормышны яңадан башларгамы? Тормышны башлап булырмы соң? Бер көн уйлап торганнан соң. икеләнүен җиңә алды һәм алгы сызыктагы санбатка җибәрүләрен сорап рапорт язды Үтенечен шунда ук канәгатьләндерделәр Туфайловның юклыгын госпиталь башлыгы: «Бездән аны күчерделәр», дип аңлатты Шулай да шиккә төштеләр Бераздан эшнең асылын белеп алдылар Анна Сергеевна гына курыкмады Сүз җае чыкканда, безнең элеккеге замполит болай итә иде, дип. Туфайловның уңай сыйфатын әйтеп куя иде Шулай да госпитальдә Туфайлов исемен кычкырып әйтүче берәү булды Ул — Мира. Аның элеккеге х ;тыны. Эш шунда, әлеге Митава шәһәрендә санитар поезды әзерләнә иде Поезд яралыларны Казан шәһәренә илтәчәк Менә шунда врач сыйфатында Мира да китәргә тиеш икән Шуның өчен бүген Мира белән Рудный алгы сызыкка якын госпитальдән бирегә килгәннәр. Аңлашыла Мираның вакыты җиткән, көмәне зурайган, әмма хәрби киемнән. Каешын буш кына каптырган, портупеяларында гына эленеп тора Үзе тагы да матурланып киткән кебек, битләрендә бернинди сипкелләр дә. тутлар да юк. Аксыл шома булып тора бите. Мира госпитальгә аяк басу белән: «Туфайлов кая?»— дип, ишекләрне ачып, кычкырып эзләп йөрде Аның бәлагә юлыкканын, билгеле ишетмәгән иде. Фролов Рудныйның танышы иде. Алар хәл-әхвәлләрне сөйләшеп утырган чакта, бүлмәгә чәче-башы тузган Мира килеп керде — Туфайловны нишләттегез? Эх сез, сатлыклар!— диде дә үкереп елап җибәрде Рудный аны бүлмәдән алып чыга башлады. Үзе Фроловка борылып. — Шундый вакыты инде!— ди-ди гафу үтенде. Икенче көнне санитар поезды юлга кузгалды Рудный Мираны бик кадерләп озатты, дулкынланмаска, борчылмаска кушып, кат-кат тукыды. Госпиталь бетү, икенче профильгә күчү сәбәпле, күп яралыларны шушы поездга төяделәр Алар арасында Әнвәр дә бар иде. Икенче бүлек 1 Урман буенда алды белән җиргә кадалып төшкән немец танкысы тора. Аның бер як бронясы снаряд тиеп тишелгән, тәгәрмәч чылбыры 22 өзгәләнеп беткән Шунда җыелган солдатлар танкка төбәлгәннәр Ә рота командиры мөлаем йөзле, таза гына гәүдәле майор Мамак немец танкысының «йомшак» җирләре турында сөйли — ПТРдан атып танкка бик күп зыян салырга була,— ди.— Мәсәлән, аның арттагы өченче тәгәрмәче турына төзәп, бензобагына тидерергә, ягъни, яндырырга була Бу аның ин «йомшак» ноктасы Аннары алгы бронядагы ярыкларга туры тигереп, күзәтү приборын сафтан чыгарырга, ягъни, сукырайтырга мөмкин Майор устав кушканча формаль сөйләми, эшне өстән төшерү өчен түгел, ә сугышчыларга файдасы тисен дип тырыша иде Ул күп атакаларда катнашкан, шуңа солдатларның да йомшак ягын чамалаган Танкны күрмәс борын аңардан курку тойгысы бик хәтәр Шуны бетерергә кирәк. — Курыкмасаң. танк сине берни дә эшләтә алмый, диде Мамак житди төстә — Якын дистанциядә дә ул чаклы куркыныч түгел. Әйтик, син траншеяда, танк утыз-кырык метрларда Нишли ала ул? Пулемет утыннан окобыңа ышыкланасын Тик каушама' Курыкма' Танк һаман шуыша Ашыкмый гына гранатаңны әзерлнсен Егерме метрлап калгач, тәгәрмәч астына томырасын Бетте' Нәрсәсе булса да зарарланмый ка.1 мый Ә яндыргыч шешә ыргытсаң, бигрәк тә шәп. шундук дөрли башлый Иң мөһиме, танкны күргәч, югалып калмаска' Әгәр граната ыргытырга өлгерә алмыйсын икән, траншея төбенә яг Танк траншея аша үтеп киткәч, торасың да артына граната гөрс' Экипажы һөҗүм нтсә. автоматыңны төзә. — Ә гамәлдә болан ансат булмыйдыр?- дип кайсыдыр сүз кыстырды. Әйе. моны колагыгызга нык киртләгез! диде Мамак бүлдерүчегә мөлаем карап алып һөҗүмдә берни дә ансат булмый Тик дошманның, көчен арттырып күрмә, югалып калма .Чоны шуның өчен әй тәм: беркем дә үзе и куркак дип санамый, шулай бит5 Әмма үзен кур как дип уйламаган кеше кискен бер мизгелдә каушый да кала' һөҗүм вакытында салкын канлылык бик мөһим' Югалып калып, пуляга күкрәк кую батырлык түгел Кемнәр танктай курка? Лә5 Дәшмисез, димәк, барыгыз да куркасыз' Дөрес! Башта мин дә шулай курка идем Бервакыт немец танклары һөжүм иткәндә үземне сынап карамакчы булдым Ирме мин, ниһаять, түгелме? Үземне кулга алып, танк килгәнен күзатәм Әкрен килә Гранаталарны әзерләп куйдым Траншея стена сына ябышып торам Тез буыннары калтырый Әһә. калтырыйсыңмы, паразит, дим уз ү тема Үземне үчеклим Танк килеп житә язганын сиз ми дә калдым, гранатаны алдым да туш астынарак төбәп ыргыттым Шартлавын көтәм Юк' Гранатам ин өчендер шартламады Ул арада танк якынайган иде инде Миннән әз генә чнттәрәк траншея аша үрм., ли теге Кинәт ыргылдым да артына яндыргыч шешәләр томырдым Факел кебек ялкын кабынды Шуннан танк дигән нәрсәдән шүрләвем бетте Туфайлов бик бирелеп тыңлый иде. әллә кайдан аның янында замполит пайда булды Ул. кул ымы белән Чамакка нидер әйтте дә. Туфайлопның жиңеннән тартты Туфайлов .Чамакка карады, теге шун да ук кулы белән «Бар'» дигән ишарә ясап, сәйләнен дәвам итте Замполит Ваһапов артыннан атлаганда Туфайловныи башын да төрле уйлар чарпаланды Мамак аны ротаның өлкән санитары итеп билгеләгән и ге Аның карамагына өч кеше дә куйды Туфайлов аларны Яра бәйләргә өйрәткәлн башлаган иде Санитарлык башка төр вазифа тардан әйбәтрәк Чамак моны элеккеге танышлыкка карап та ми тәде шикелле Чамак госпитальдә яткан чакта килеп чыккан баланс Туфайлов аның өстенә аудармады Чамак каршында ул ниндидер дәрәҗәм сы налган кеше иде инде Туфайловны монда күргәч тә әллә ин гаҗәплән мәде Тик бәлагә төшүеңә кайгырган төстә сөйләште «Ни өчен5» ди гән сорау бирмәде. Хәзерге заманда андый сорау бирергә ярамый иде. Сәбәпләр күбрәк бездән тормый. Эзли башласаң, аларның очына чыга торган түгел. Иң акыллысы — хәзерге язмышың хакында гына уйлау һәм шуңа күңү. «Язмыш ирдәүкә, гомер бер тәңкә!»— диде дә, Мамак конкрет бурыч турында күрсәтмәләр бирә башлады. Санбатка дип килгән җирдән Туфайлов һөҗүмгә әзерләнүче шушы ротага эләкте. Боерык. Нишлисең? Боерык тикшерелми. Ә замполит белән ул беренче сөйләшүдән үк уртак тел тапты. Ничектер фикерләр туры килә иде Ваһапов бер дә як-ягына каранып сөйләшми. Булганны яра да сала иде. Монда барысы да азау ярганнар җыелган, дип сөйләнде ул хәзер блиндажына Туфайловны алып керешли. Болар, парин, сүзгә ышанмый. Кичергән, күреп белгән нәрсәләрен генә реаль дип саный Кайсы чиныннан төшерелгән, кайсы әсирлектә булган. Барысы да үзләре теләп фронтка килгәннәр. Гариза биреп Болай боерыкка карышмый үзләре, Мамакны курку катыш хөрмәт итәләр... Командирдан бераз шүрләп торулары әйбәт. Блиндажга кереп лампага ут элдергәч, Ваһапов ник чакырганын аңлатырга кереште. - Ярам ачылды дип йөргән бер солдат килер,— диде.— Яхшылап кара: ярасын бозмаганмы? Нигәдер шикле... Замполит чыгып, кемгәдер кычкырды һәм бер чытык йөзле, юка гәүдәле солдатны ияртеп кире керде. Солдат монда килүнең максатын белә иде, җир сәкегә арты белән чүмәште дә чолгауларын сүтә башлады. Замполит лампа филтәсен төзәткән булып, астан гына солдатны күзәтә иде. Яра балтыр итендә икән. Уч төбе хәтле бар, ялкынсынып, җете кызыл булып тора. Пуля яки ярчык тиеп яраланганга охшамый иде. Бу шикне әйтергәме, юкмы? Туфайлов әйтми торырга булды һәм кайда, ничек яраланганын сораштырды Солдат үзенең оккупацияләнгән авылда качып ятуын һәм шул чакта немец пулясыннан яралануын әйтеп бирде. Ләкин Ваһапов өчен болар гына җитми иде, Туфайлов яраны дару куеп бәйләгән арада бик нык төпченде. Солдатның һәр сүзенә бәйләнеп сораша иде. Шунда ничектер очы-очка ялганмаган нәрсәләр дә күренде шикелле. Солдат чыгып киткәч, Ваһапов: — Бозган мөгаен, шайтан! — диде Тафайловка туры текәлеп. Ул аңа да ышанмаган кебек карый иде Туфайловның баягы шиге солдат сөйләгәннәрдән соң беткәндәй булган иде. Ярасын бозганга охшый, дип, намусына йөк аласы килмәде Яраның ачылуы мөмкин.— диде Туфайлов ышанычлы төстә. Ваһапов һаман ышанмаган караш белән төбәлеп тора иде. Туфайловның йөзенә аның ышанычсыз каравына үпкәләгән төсмерләр чыкты. — һөҗүм алдыннан була торган хәл Сирәк булса да,—дип аңлатырга кереште Ваһапов Йөзендә эш өчен кайгыртучанлык төсмере иде - Бик төгәл исәп: ярасын караганчы, төзәткәнче вакыт үтә Солдат бу һөҗүмгә барудан котылып тора. Аннары тагы күз күрер... Туфайлов нидер аңлап җитмәгән төстә замполитка карап: — Үзләре теләп килгәннәр бит? — диде. — Төрле кеше бар шул. Ул шуны да аңламыйсыңмы дигән чырай белән икенче бер солдатны чакырып алып керде. Монысының күзләре эренләп тора иде. Шулай да трахомага охшамаган. Туфайлов аның күзләрен бор сыекчасы белән юып, витаминлы дару җибәрде Ваһапов аның хәл-әхвәлен, күзенең мондый хәлгә ничек төшүен белеште Солдатның сөйләвендә хәрәмләшү сизелми кебек иде Ваһапов һаман ышанып җитмәде. Солдат ишек артында югалуга. Туфайлов йөзенә ышанмавы ныграк чыга барган Ваһаповка аптырап карап алды: I Ги «*|'i IIJ I ина БуТЫАулАкИ! рык болгый. Әллә нинди ачулы кеше, без бер расчетта идек Тынышып бул мады, сержант аерды Акимов яна иптәше белән дә сөзешә, яна ярап бул мый Крынкин әзрәк сөйли дә уфтанып тирән сулап ала. замполнтка һәм Туфайловка карап куя Тегеләрнең йөзендә аның бер сүзенә дә ышанмау ачык беленеп тора Крынкин гулкынлана. ышандыра алмавына үртәлә м- бек Ничек тә ачык сөйләргә тырыша. (әгаенләп тасвир ын Болар һаман ышанмаган төсләрен у згәртмн тәр Ваһапов каты 1ына бәрелеп бер ничә сорау бирде Ялганын тотмакчы булды Крынкин каушап калмады, бар сорауларга да ышанып булырлык итеп җавап кайтарды Шулардай Крынкинныи Акимов белән су « берләшмәве беленгән кебек б\ тды Зампо лит бераз йомшады, ләкин кырыслыгы бетмәде Немецлар килгәндә мин дуңгыз фермасында эшли идем Хуторда шул ферма гына иде Ду HI ы «ларның беразын аллылар, урчем бирә торганнарын калдырдылар Хауф дигән русча белә торган немецны баш лык итеп куйдылар Чигенэселәрен алдан си «дек тә 120 баш ана дуңгызны урман эченә яшердек Үзебез дә качтык Ике айлап шунда яттык Фашистлар киткәч тә дуңгызларны фермага алып кайттык Ә безне, немецларга булышкансы». дип гаепләделәр Бс «дә бит хәлне тик шереп аңлау юк. тизрәк гаеп япсарып җәза бирергә булсын' Немецларга эшләгәнсез бит* диде кырыс тавыш бс «ән Ваһапов Сез нишләр идегез, мылтык тө«әп торсалар’ Шул шартларда' Пө« егерме баш малны саклауны исәпкә дә кертмәделәр Менә хурлык кайда' Ни өчен Крынкнно’ Минем әти төзегән хутор ул Кулак иде. ялчылар тотты Мал аб«арлары салдырды Ә мин яшь Комсомолга язылдым. Активист булдым Әтиемне, әниемне авылдан сөрүдә катнаштым. Хуторда колхоз төзедек. Ферма зурайды, күп керем бирә иде Кырыгынчы елны Воронежда авыл хуҗалыгы күргәзмәсендә катнаштым Ә әти-әни Себердә, мине каргый-каргый, мохтаҗлыкта дөнья куйганнар— Крынкиннын тамагына төер тыгылды, ике күзеннән бите буйлап яшьләр тәгәри иде. — Миңа әти-әни каргышы төште' — диде карлыккан тавыш. Ул бүтән сөйли алмады, гаҗизләнеп кулын селтәп куйды, борынын тартты, яшьләре тагы ныграк тама башлады — Тыңла,—диде Ваһапов әмер биргәндәй — Сиңа беркемнең дә каргышы төшмәгән! — Каргыш түгел, ә язмышың шулай килеп чыккан! — дип өстәде Туфайлов араны йомшартырга итеп.— Үкенмә! — Әйе, булмаганны! — Ваһаповның йөзе хәерхаһ төс алды.— Булган, беткән! — Менә монда бетмәгән шул! — диде Крынкин күкрәгенә йодрыгы белән сугып — Үкенмә, имеш! Үкенмәгән зат фашист була ул! Алар бер әшәкелекләре өчен дә үкенми, чөнки аларда әхлак юк! — Ә ник кулакка чыгардың соң? — Яшь чакта кем ялгышмаган, кем шаукымга бирелмәгән!? — Крынкиннын тавышы әрнүле чыкты. Дошман белән бергә-бер килгән чакта сугышчы җанындагы әнә шундый рәнҗүкимсенүләр хәлиткеч нәрсә булуы мөмкин! Куркын калу гына түгел, күңелгә утырган шундый таш та сугышчының ныклыгын бетерә Әхлакый ныклык бик зур нәрсә ул! Ә әхлак бары гаделлек белән генә нык була, гаделлек аша чыныга. Шуңа күрә тормышта килеп туган һәр гаделсезлек дошман тегермәненә су кою ул! Крынкин чыгып киткәч, озак кына сүзсез утырдылар. Ә баш миләре эшләде, уйларына әнә шундый хәзер тел белән әйтеп булмаган, әмма гамәли эшләр нәтиҗәсендә туган фикерләр килде. Ваһапов кинәт кенә ТуфЭйловка төбәлде: — Синдә дә рәнҗү бармы? — диде тәкәллефле елмаеп, ихласлыкка этәргәндәй — Юк. иптәш замполит... — Сүз өчен генә сорамыйм — Мин дә сүз өчен генә әйтмим Уйландым, аңладым Чөнки җәмгыять һәрнәрсәне дә гафу итсә, ул яши алмый, һәлак була! — Ай-яй, тирәннән син? — Чыны да шулай аның Җәмгыять яшәр өчен, чикне бозып чыккан һәр әгъзасына җәза бирергә тиеш! Шунсыз үзе бетә ул! — Менә егет! — дип куйды Ваһапов сокланып — Әллә шул хакта сугышчылар белән берәр әңгәмә уздырасыңмы, ә? Яраны бәйләргә, ярдәм итәргә өйрәткәндә, сүз арасында, ә? Бу бик мөһим! Солдат күңелендә кимсенү ише нәрсә ятмаска тиеш! Ул аны әхлакый яктан какшата! Ваһапов тәкъдименә Туфайлов каршы килмәде. Килешенгәч, алар төрле нәрсәләр турында сөйләшеп утырдылар Ваһаповның кешеләрне кайгыртуы Туфайловка ошый иде. Тыштан кырыс күренгән бу кеше- нен күңеле әйбәт икән Кырыслыгы да кешеләрне саклаудан килеп чыга. Соң кайбер адәм баласы, әмер бирмәсәң,* берни дә эшләми, үзенә кирәкне дә Баш очыннан пулялар очып торганда, боерык бирмәсәң, окоп та казымый ул. Бу хәл кайберәүләрнең үз гомеренә ваемсыз каравыннан гына түгел, ахрысы, ә гомумән, кеше психологиясе шулай төзелгән ул үлә башламыйча үләренә ышанмый. Үлә барганда да яшәрмен дип уйлый әле ул! Акимов мәшәкать кенә тудырды. Ул штабка язып җибәргән булган, ахрысы, тикшерергә җиденче бүлек кешесе килгәч. Мамак тагын аны 28 чакыртты. Ваһапов та керде Моннан алда әллә ничә тапкыр сөйлә- шеп. Акимовның шантаж юлы белән бу һөҗүмнән качарга ниятләгәнен белделәр. Штабтан килгән кеше алдында да командирлар аны кысты ялганлыйсың, утка керер вакыт җиткәч, шүрлисең, бары шул' Бүтәннәр кан койсын, ә син исән кал! Менә шул мәкерле максатың! Крынкинга без- ышанабыз, ул андый этләшә торган түгел! Акимов, йә. ир бул' Куркып калдыңмы? Була торган хәл. Ләкин һөҗүмгә кереп бер чирканчык алсаң, бетә ул' Аны шулай оялтып карадылар Ул. һаман күзгә чекерәеп кереп. Крынкинны пычратырга кереште. — Яклаган өчен җавап бирерсез, дип янады — Үз сүзләрем өчен башымны фида итәргә әзер, диде — Ярар, һөҗүм вакытында күрсәтерсең, дип Мамак юмалаган кебек әйтеп куйды Акимов, уз сүзендә калганлыгын белгертеп, бер суз эн дәшми таш кебек йөз белән басып торды Штабтан килгән лейтенант башта Акимов, аннан Крынкнн белән аерым аерым сөйләште, аннары Аларны алып китәргә туры килә, дип белдерде — Акимов шуны гына тели дә! - дип ачулана башлады М кызарып Аферист ихтыярына биреләбезме1 ! Юк' Беркемне дә җибәрә алмыйм! Сез нәрсә! Безнең операция белән генерал үзе җитәкчелек итә! Боерык үтәлми кала алмый' Шул биеклекне унбиш көннән бирле алып булмый! Фронт тоткарланып тора' Минем штрафнойга эләгүемне телисезме? диде лейтенант, ничек шулай әйтергә телегез бара дигән төстә Ул власть көченә һәм үзенең һәр чак хаклы, өстен чыгуына күнегеп беткән Ә монда аның^ белән бәхәсләшергә җөрьәт итәләр! Әллә ситуация үзгәрдеме, мин' сизми калдыммы? — һөҗүмгә барып карасагыз зыян итмәс' — дип куйды Мамак Анда четерекле хәлгә эләккәннәрне хөкем иткәндә гадел карар чыгарыр өчен ярап куяр иде! Болай да брак җибәрмибез' — Сезнең тырышлык үзегез өчен генә шул' Алгы сызыкка эләк мәс өчен удар эшлисез! дип Мамак урыныннан торды да янып TopiaH тимер мич янына килде. Аңа бер утын алып өстәде Кулын җылыт ы i торган ңтте Илгә тугрылыкны ышыкта түгел, менә алгы сызыкт , күрсәтәсез! — Кайда ни таләп ителә, шуны күрсәтербез' — Телисезме, хәзер генералга шалтыратам, ул каршы килмәячәк, чын? дип Мамак мич яныннан лейтенант каршына килеп басты Tcie күзен күтәрергә кыенсынды, аптырап калган иде Шаяртасызмы? диде ул йомшак елмаеп Йә, хәзер генералга әнтәм. ә? Мамак үзенең бик җитди я» итүен төсе, тавышы белән дә белгертте Аңарда ниндидер үҗәтләнү си- зелә иде Лейтенант үзенең тулы алсу йөзе белән аңа күтәрелеп каралы Юк. Мамак анардан шүрләми иде Киресенчә, ул аны учекл.и.ж ксб< к итә Ул бик нык карарлы, кискен текәлеп тора Чынлап та шалтыратуы бар Менә шайтан алгыры Мамакны мондый кеше дип белми " 1 ' v — Юк! дип лейтенант урыныннан торды Ул үзенен биредә көчсез икәнен тонды. Ә тегендә, тылда, аның алдында майорлар ялагайланып, аның өчен нишләргә белмичә йөриләр Алайса, эшне туктатып торыр га, ә? Лейтенантның тавышы кнлешүчәи иде Ә Мамак исә һаман шырпылы булып калды — Анысы сезнең намуста, лейтенант' днде астан уя торган итеп Ләкин лейтенант моны акламаганга салышып, башын ия төшебрәк ишеккә юнәлде Янак калкымында «Минем кулга эләксен, күрсәт»; идем намусны!»—дигән батырлану төсмерләре чагыла иде Мамак б\ лейтенантның тылдагы урыны өчен кемнәр алдында тәлинкә тотканын. бер генералның үзеннән ун яшькә олы кызына өйләнгәнен белә иде Энәләре шуңа тырпайган иде. Аннары тылда начальникларга ялагай лану, тәлинкә ялау бик күбәйгән иде Шул әшәке күренешләрдән туган гаделсезлекләр Мамакның ачуын китерә Шулар алдында үзенең көчсез булуын тою аңа бик авыр иде... Төнлә боерык килде: алгы позициягә күчәргә Бик ашыгыч җыендылар Командирларның кискен, өзеп әйткән тавышлары ишетелеп торды Бар сугышчылар кинәт җитдиләнеп китте. Нервылар бик каты тартылды, чак кына кагылдыңмы, өзелеп китәр шикелле иде Кайсы солдат, киресенчә, эчендәге киеренкелекне бетерер өчен, кызык сүзләр сөйләп, көлгән итте, ләкин аңа беркем дә кушылып көлмәде. Сугышчылар һәрберсе үз уена, үз исәбенә чумган һәр кайсы кем беләндер эчтән генә саубуллаша иде. Сау бул, әни, улыңны бүтән күрә алмассың инде. Дуамал улың сине бүтән борчымас. Минем үле хәбәрне алгач, бер утырып еларсың да шуның белән онытырсың. Ник таптың син мине, әни, ник таптың? Минем газапларны, мин күргәннәрне әз генә күз алдыңа китерсәң, әни, бер сәгать эчендә чәчең агарыр иде Юк, әни. сиңа улың күргән газапларны белергә язмасын Мин сиңа, әни, гел кайгы-хәсрәт кенә китердем Бер игелек тә итә алмадым Игелек итәргә телимен дә, теләгемне тормышка ашыра алмый идем Бәхил бул, әни, бүтән мине күрмәссең, бәлаләрем белән мин сине бүтән борчымам. Хуш! Каберем өстендә йолдызлар гына җемелдәп янар. Хуш, әни! Мине бары төштә генә күрә алырсың, өндә — бетте, юк инде. Бу соңгы нокта Әмма, әни, шуны бел, мин бушка гына китмәм, үземә төшкән бурычны үтәп китәрмен Анысын нык итеп әйтә алам, әни Минем эчем тулы ачу, әни, берничә фрицның бугазын өзмичә ул ачу бетмәячәк. Бәхил бул... Ротада шактый укыган, аңлы кешеләр бар. Алар башкачарак саубуллаша. Әйе, бу сират күпере, күпер аша чыгып буламы, юкмы? Әллә ул хакта уйламаска кирәкме! Әйе, тормыш белән үзгә-үз килеп кенә яшәп булмады, ызгышырга туры килде Дөньяга мин бурычлымы, әллә дөньяның үзенең миңа бирәсе бармы? Юк, барча исәп-хисапны хәтердән кичергәч, шул килеп чыга мин һаман дөньяга бурычлы икән. Төнлә килеп траншеяларга һәм траншея чатлыкларына эшләнгән кечкенә блиндажларга урнаштылар Бу иң алгы сызык Немецлар калкулык өстеннән өзлексез ракета чөеп, тау итәген яктырта һәм пулеметтан атып тора иде. Төне буе, кара тактага акбур белән сызган кебек, баш очында утлы пулялар чыжлады Мамак, Ваһапов сугышчыларны тизрәк эшкә куштылар. Траншеяларны тирәнәйтеп казырга кирәк табылды Моның психологик астары бар иде: эш белән мәшгуль булып, солдат куркынычны азрак тоя, азрак күрә, эченә азрак үткәрә Ин мөһиме сугышчы курыкмасын, тик торганда аңа шөбһә тизрәк төшә, аны тизрәк били Биредәге хәл сугышчыны артык куркуга салмасын. Алдан курку бик начар, ул рухны сүндерә. Командирларның шундый исәпләре дә бар иде. Менә таң атты, иренеп кенә яктырды Немецлар атудан туктады. Сугышчылар бик сагая-сагая гына дошман позициясен күзәтәләр иде Артык биек булмаган калкулык, бу сөзәк таучыкның итәге болар траншеясыннан 300 метрлар алда башлана икән Калкулыкның ине өч чакрымнан артмас, әмма бер ягы калын урман белән капланган, икенче ягында сазлыкка әйләнергә йөз тоткан күл ялтырый Шуларны күздән кичереп бетергәч, сугышчыларның дикъкате таучык итәгендә ятучы соры шинельле гәүдәләргә юнәлде. Нишләп болай? Нилектән? Нигә җыймаганнар? Безнекеләрдер ич алар? Сугышчылар янына килеп баскан Ваһапов теләмичә генә аңлатып бирергә мәҗбүр булды: менә бездән алдагы часть өч мәртәбә калкулыкка атакага барган, уңышка ирешә алмаган - Ә нигә җыймаганнар? — Көне-төне атып тора, үзегез дә күрдегез бит. төнлә ул тирәгә барырлык идеме сон? Ә без нишләрбез инде?— диде кайсыдыр, һөҗүмгә баруны күз алдында тотып. Ваһапов уйланып калды: җавап бирергәме, юкмы, әллә берәр шук 5 сүз әйтеп котылыргамы5 ». Туры барырга ярамас, уйларга кирәк,— диде дә траншея кырый- 5 ларына иңе белән ышкына-ышкына китеп барды Солдатлар башларын як-якка чайкап-чайкап алгалыйлар. немец £ нын оборонаны ничек шулай җайлы җиргә ясавына аптырашалар 5 фронт юлын йозак белән бикләгән кебек иткән бит имансыз, диләр. = Бу йозакны ватуы ансат булмас! = — Хәйлә кирәк, хәйлә,- - ди икенчесе - Хәйләсез дөнья файдасыз * - Нинди хәйлә корып булсын монда, юләр сатма Башны эшләтергә иренмәсәң, табыла ул, һн-н Командирларның башы эшләсә, солдатка җиңел була. Командирлар баш вата иде. Мамак беркем белән дә сөйләшми, йөзендә уй да уй. Алдында чакрымлы карта Карый да читкә этәреп * куя һәм башын ике учына алган көе утыра, җилкәләрен селкетеп - көрсенә, уфылдый Аннан тез өстенә шап-шоп суккалый Ничек тә бер - төпле карарга килә алмый йөди кебек иде Болай итсәң дә шабаш. - тегеләй итсәң дә - шабаш килеп чыга. Нәкъ шул вакытта якында гына х каты шартлау бар җирне селкетте, колакны тондырды Немец ерактан ата торган пушкалардан төшерә иде Әллә яңа частьлар килгәнне сизен гәпме дип пошынып. Мамак блиндаждан чыкты Траншеяларның ары башындагы чатта Ваһапов гәүдәсе күренеп калды Мамак шул якка таба китте. Траншея буйлап барганда тагын бер снаряд йөрәк яргыч ачы сызгырып килде дә позициядән арырак шартлады Ул туздырган балчык кантарлары һәм ярчыклар шыбыр шыбыр траншея чокырына сибелде Сугышчылар блиндажларда иде Мамак бер ачык ишеккә керде Бер ничә солдат автомат түтәсен алларына җайлап, шуңа кәгазь бите куеп, хат язалар иде Мамак хәл белеште дә икенче блиндажга китте Немец снарядлары бик якын төшеп шартлыйлар Икенче блиндажда да хат язучылар күренде Бер Акимов кына язмый, әллә нинди астыртын уйга өртелгән йөз белән утыра Мамак тагы да пошынып китте Нишләп болай хат язучылар бик күп? Хат язу беркемгә дә тыелмаган, билгеле, әмма менә алгы сызыкка килеп урнашып, һөҗүмгә барасы урынны күргәч кенә, солдатларның каләмгә тотынуы уйга калдыра иде Мамак тиз-тиз атлап Ваһапов блиндажына килеп керде Кирәк бит. Ваһапов та нидер язып утыра иде Мамак хаттыр дип белмәде, эш кәгазедер дип уйлады Әмма Ваһапов хат яза иде Мамак керүгә кәгазь каләмен сумкасына салып куйды. Нишләп сугышчылар хат язарга кереште әле? Син шәйләмәдең ме? — диде Мамак блиндажның чыршы ботаклары җәйгән җир сәкесенә утырып. Ваһапов бераз сәерсенебрәк аңа карады Ике тәүлек йокламау шунда ук үзен сиздергән. Ваһаповнын күз кабаклары шешенкеләнеп тора иде Язсыннар, нәрсәсе ярамый5 Ваһаповнын аксыл, җыерчыклары күбәеп киткән чыраенда искитмәү иде Әллә курку эчләренә төшә башлаганмы, днм? Ә ә. ул яктан карыйсың икән Ваһапов карашын читкә алып уйланып торды да дәвам итте һөҗүм өчен бигрәк өметсез урын иде Сугышчылар моны сизәләр, билгеле Йозакны ватмый булмый’ диде Мамак ничектер кайгылы тавыш белән Шулай да бер әмәлен табасы иде? Ваһаповка да кайгырган төс керде Авыр туплар белән ваттырырга! — дип, Мамак эчке уйга чумган караш белән дәшми генә утыра башлады. Аннары башын калкытты:— Әйдә пушкарьларның кылын тартып карыйк әле? — дип урыныннан кузгалды. Артиллеристларның күзәтү пункты кыр уртасыннан сузылган тран- шеяларның ун ягында, урманга барып тоташкан жирдәрәк иде. Тупчылар командиры караңгы чырайлы, аз сүзле булып чыкты. Ул бик үк сәламәт кеше түгел иде бугай, кай төшедер сызлап, борчый сыман иде. Йөзе дә өнсезрәк иде, шулай да Мамак әйткәннәрне сабыр гына тыңлады. Сүз пушкаларның төгәл ату-атмаулары турында иде. Командир: Пушкаларыбыз иске, тузган, төгәллекне гарантияли алмыйм,— диде. — Чәчелү күпме булыр? — дип кызыксынды Мамак. - Ун процент бардыр дип уйлыйм Командир элемтәчегә ымлап телефон трубкасын сузылып алды да сөйләшә башлады. Үз эшләре буенча сөйләшә иде Бу инде, сүз шуның белән тәмам, дигән ишарә иде Мамак иркен блиндаж идәнендә таптанып уйланып торды. Ваһа- повка карап-карап алды. Алар сүзсез аңлаштылар. Артиллерист аларны төшенеп житкермәдеме. әллә аңларга теләмәдеме? Кыскасы, якында урнашкан җиңел тупларга өмет әз иде. Ул үзенә тиешлесен генә эшләячәк. шуннан арыга бара алмый. Әмма биредә тиешле генә җитми. Командирлар гаубица батареяларына да сугылды. Гаубицалар тулысы белән квадратларга гына ата Аерым нәрсәне юк итү максаты аларга куелмый да иде Шулай да Мамак пушкаларының ату сыйфаты белән кызыксынды. Бөтен хикмәт зарядта диделәр алар, заряд коры, әйбәт дарыдан булса, снарядның барып җитмичә шартлавы бик әз очрый. Ә китерелгән зарядлар әйбәт түгел, юеш. шуның өчен өстәп куярга туры киләчәк. Мамак кич белән полковник янына китте Гадәттәгечә хәрәкәт итеп бу биеклекне алып булмаячак иде. Кешеләрне генә әрәм итеп бетерербез, бернигә ирешә алмабыз, дип уйлап, дәлилләрен башыннан кичереп барды ул. Авыр туплар зур эш башкарырга тиеш. Ныгытмаларны җиңел туплар гына җимерә алмаячак. Бүген иртән Ваһапов белән бергә киңәшеп, һәр ягын уйлап, үзләре ышанычлы дип тапкан фикерләре дә бар иде. Ул түбәндәгедән гыйбарәт: иртәнге эңгер-меңгер вакытында артиллерия әзерлеге башларга. Ул озаккарак сузылырга тиеш Шушы артхәзерлек шау-шуы астында, дошманның күзәтүе томаланып торганда, сиземлеге киметелгәндә безнең рота траншеялардан чыгар, алга ыргылыр, дошманга якынаер Гадәттә артхәзерлек вакытында немецлар беренче траншеяны ташлап, икенче, өченче параллель траншеяларга күчеп торучан була. Безнең ут тынуга алар тагы беренче траншеяларга кайта. Менә шушы хәлне файдаланып булмасмы? Артхәзерлек башта гадәттәгедән артыграк беренче траншеяны тетсен, немецлар аны ташлап, арткарак күчсеннәр. Шул арада безнең рота немецның беренче траншеясына барып керсен. Полковникка ул шуларны әйтер. Ваһапов исә блиндажына кайтып, яза башлаган хатын дәвам иттерде. Элеккеге Барановның хатыны — Фира Касыймовна белән языша иде ул Комбат һәлак булганнан бирле бу эшне үзенең изге бурычы итеп санады. Сугышны кичергән хатынны авыр бәхетсезлегендә ялгыз гына калдыру ярамый иде. Намуска сыймый. Фира Касыймовнага ул ихлас сүзе һәм кайбер льготалар бирә торган кәгазьләр юнәтеп җибәрүе белән булышкалады Аннары язышу дуслык төсенә керде Ике яктан да ниндидер өметләргә юл ачты кебек, һәрхәлдә Ваһапов өчен бу шулайрак була бара иде Тылда аның кайтып егылыр бер җан иясе юк иде. Ул — детдомда тәрбияләнгән кеше Белмәссең, Фира Касыймовна белән килешеп кителсә, аның янына кайтырга булыр дигән уй башына еш килә 32 ИДе. Сугышмын азагы якынлашып килүе бу уйны тагы да көчәйтә. Әнә кичәге сводканы ул сугышчыларга укыды Белоруссия фронты Варшава шәһәрен алып. һөҗүмне дәвам иттерә Кайбер танк берләшмәләре Гер мания чигенә кадәр барып /киткәннәр.. ,'1әкин Фира Касыймовна сонгы хатын бераз салкын-битараф язган иде Ваһаповнын ш\на кәефе китте Әллә бүтән бер кеше тапканмы, дигән шик килде ана Моны ничек ачыкларга? Алар бер берсенә сүз бирешмәгәннәр. ышандыра торган нәрсәләр дә алышмаганнар һәркем ирекле Бары ниндидер өмет талпыныш ясап куйган кебек иде Әгәр күреп белмәгән булса. Ваһапов Фиранын сүрән язуына әллә ни шикләнмәгән дә булыр иде һич таушалуны белми торган чибәрлеге белән гүзәл иде ул Хәзер дә. мөгаен, шулайдыр Андый чибәрләргә рәхимсез еллар да үзенең эзен тиз генә сала алмый Кем белә, бәлки берәр кеше дә ияләнгәндер үзенә? Ачыклыйсы килә Әмма хат язарга этәргән нәрсә ул гына түгел Бәлки бу соңгы чат булыр? Язмышны белеп буламыни? Менә шулай язарга да кирәк: гаеп итмә инде. Фира Касыймовна, сугышка керергә торабыз, бәлки Ничектер тылга шул хатынга күренмәс бер җеп сузасы килә, шул җеп аны зилзилә вакытында үлем тырнагыннан тартып алыр шикелле тоела иде Ваһапов бу хатның иң соңгы булуы ихтималын һаман сиздереп сиздереп куйды Фирадан үзен жәлләтәсе, исендә тоттырасы килә иде Туфайлов та. нидер сизенгәндәй. Мирага хат язды. «Үтерерме, исән калдырырмы-'л ди, >н уй аның миен бик каты интектерә Иде Нишләп болай? Алгы сызыкка беренче эләккән һәр кеше дә шулаймы? Әллә мин генә куян җаным өчен шулай калтырыйммы? Фу. үземә хәтта җирәнгеч! Үз яңагыңа үзең сугып булмый шул1 Үтерсә үтерә инде, бер син генәме- ни? Кешедән кай җирең артык? > зенне әллә кемгә куйма1 Ротага медикаментлар китерә килгән бер санинструктор лейтенант Рудныйны белә торган кеше булып чыкты Ул: «Рудныйның хатыны Казанга кайтып китге» диде Ни өчен икәне аңлашыла иде Туфайлов төпченмәде. Мираның кайда бу 1\ын белү дә ана чиксез шатлык китергән иде . Кемгәдер эчтәге авыр тойгыларны бушатасы килә Мира ин якыны, ул аңлар, ичмаса йөрәге бер чәнчеп куяр «Минем нинди бәлагә юлыкканымны, бәлки, ишеткәнсеңдер. Мира? дип язып китте Туфайлов Менә шулай Син бу каң. әлбәттә, мин мондый хәлгә төшмәгән була идем Юк. ышанып әйгәм Мин синнән башка чынлап та ялгыз калдым Миңа нормаль яшәү нчен янымда кем дер һәрчак булырга тиеш, ахрысы Бәлагә төшкәч шундый фикергә кил дсм Менә мин алгы сызыкта. Яшәү белән үлем сызыгы бу Тиздән һн җүм. шул сызык аша атлап алга китәчәкбез, йә үлем, йә яшәү Икесенең берсе бүтән юк Бер кы«ык нәрсә син мине нидер сизенеп ташладык шикелле Сизенүен дөрескә чыкты бит. Мира5 Сизенүләре акылына барып җи и iopi.ni кешеләр галантлы була Ә минем кебек хисләр, ярты юлда калган һәм акылына берни I’ бирми торган кешеләр уртакул адәм нәр Әйе. Мира, синдә ниндидер т i шит бар иде Син ташлау белән мине уңышсызлык.lap нәрлекли башлады һәм мен.» шундый хәлгә китереп гншерте \нр ч.мер бере» I» мнһнм түк I Мира барысы да ерунда’ Әмма мин төшенке \йларта бир» »мим, аны гына онларлык хәлем бар Менә сош ы сызык, сонгы нокта Мира* Хуш. бәхил бул’» Хатны почтальонга биреп кнбаргәч Гуфайлов ник язуына үкенде IIHH.LH көлке1 Ул би1 к«аш хатынына хат язды Мәгънәсезрәк эш бу шр М|4, һ ф,,, • "снен әһәмиятен турайтыбрак уйлый, анын бер лә эзсез ген.» KM.II.KIJ. туфракка әйләнәсе килми шикелле Дегет кебек куе карзнгы төн Мамак блиндаж ишеге төбендә басып тора Бүтәннәр ял HI • • \л алгы сызыкны кү »әтә Биеклек өстеннән немецлар ракета чөяләр Тау буе яп-якты булып тора. Аннан сүнә дә тагы кабына, ракета нуры кара күкне зәп-зәңгәр иттерә. Биеклеккә ике рота һөҗүмгә барачак. Мамакны күршенең нинди булуы да борчый Командиры яңа, танышырга өлгерә алмады. Таянып буламы аңа, юкмы? Мамак ротасы сигез йөз метр араны тотарга тиеш. Менә ике рота тоташкан җир бик сак булуны сорый Шул «ялгау» нык булсын Мамак, шул төштә сугышыр өчен яшьләрдән генә торган Пинский взводын билгеләде. Кинәт җиргә авыр күсәк белән суккан кебек булды, аяк асты калтырап тора башлады Авыр туплар дошман позициясенә атарга керештеләр. Баш очыннан снарядларның ачы сызгырып үтүләре җанга салкын йөгертә иде. Беренче залптан соң ук немец ракеталарны чөйми башлады. Алда авыр снарядлар шартлаганда чыккан кызыл ялкын гына төн караңгылыгын ертып-ертып алган кебек итә иде. Хәзер анда чын мәхшәр! Жирнең асты өскә килә. Бернинди җан иясе дә калырлык түгел! Әмма теоретик яктан гына бу шулай, ә гамәлдә алай булмый... Моннан алда шундый артхәзерлек ясап, бу биеклеккә әллә ничә тапкыр һөҗүм итеп карадылар, тик ала гына алмадылар. Кырык минут үтте. Авыр туплар һаман ата. Сугышчылар тран- шеяларда алга кузгалырга әзерләнә. Туплар дошманның беренче, икенче траншеяларын тетеп алганнан соң утны эчкәрәк күчерә баралар. Ниһаять, Мамак кулын селтәде Кинәт ташкын арыгын ычкындыргандай, траншеялардан дәррәү сикереп чыгып алга атлап киттеләр. Сафларда киеренкелек көчәйде. Күкрәкне эчтән ниндидер вак кына энәләр чәнчеп бара кебек. Гүя күлмәк эченә тигәнәк тутырганнар. . Жиргә басып атлаганны тоймыйсың шикелле. Тик җирдә яткан үле гәүдәләргә аяк тиеп киткәндә аркалар чымырдый, җанга авыр була. Биеклек түбәсенә менеп җиткәннәрен сизми дә калдылар Караңгы, шулай да күз тәмам ияләнде инде, якындагы әйберләр шәйләнә. Мамак немецлар мина куярга өлгермәделәр микән, дип курка-курка бара иде Куйсалар да шартлап беткәннәрдер, чөнки артиллеристлар бу төшләрне дә бик еш снаряд белән тапаганнар, бар җир актарылып ташланган, чокырлардан ачы төтен күтәрелеп ята иде. Шул арада взвод командирлары үзләренең сугышчыларын ияртеп чокырлар, җимерелгән траншеялар эченә чабып кереп киттеләр. Ваһа- пов артына борылып карады: офык буе аксыллана башлаган иде. Снарядлар баш очыннан гына хәтәр сызгырып үтеп дошман ныгытмаларын һаман тетә әле Нишләп автоматлар аткан тавыш ишетелми? Немецлар сыпыртканиармы, әллә тозак оештырганнармы? Кинәт утлы пулялар һаваны сызып үтте Каяндыр Щерба взводы киткән тарафтан бик каты кычкырган тавыш колакны ярды Алда ракета чөелде, бар тирәне яктыртып торды Шуның артыннан ук немецлар ата башлады Мамак белән Ваһапов, икесе ике яктан, сугышчыларны барлап, иң элек окоп казырга, аннары атаканы кире кайтарырга әзерләп, оештырып йөрделәр. Немецлар, исләренә килеп, яшеренгән җирләреннән чыкты, каты ут ачтылар Инде көн якты иде Үзләренең траншеяларына кире кайтырга дип. берәм-сәрәм алга таба йөгерергә маташтылар Безнекеләр, чокырларга ипләнеп алып, аларга бик каты ут яудыра иде Тегеләр бәрелеп-сугылып кире тәгәрәргә мәҗбүр булды Ләкин кечкенә минометлардан атып траншея эченә үк мина төшерәләр иде. Сугышчылар шулардан яралана башлады. Бер җимерелми калган блиндаж табыр, Туфайлов үзенең ярдәмчеләре белән яралыларны шунда ташыды, бәйләде, карады. Авырларына көчле дарулар биреп, хәлләрен җиңеләйтә иде. Щерба взводы түш белән шуышып алга китте Немец якынлыкны өнәми иде. Безнең якынаюны сизсә, шунда ук чигенү ягына борыла. Алга шуышсаң, ут секторыннан да чыгасың. Щерба шуңа исәп тотты. Бу хакта Мамак аларга күп тукыган иде Менә хәзер сынап карарга булыр Шуышканда снаряд чокырлары ярдәм итә Шунда башынны яшереп бераз хәл жыеп аласын. Тырыша торгач, Щерба егетләре икенче траншеяга якынлаштылар һәм чокырлардан торып бик каты пуля яңгы ры сиптерделәр Барысында да трофей — кул пулеметы Анын лентасын ф солдатлар иннәренә аркылы-торкылы итеп бәйләгәннәр иде Аргы тран- ? шеяда ике мөгезле каскалар әрле-бирле чабышырга тотынды Утнык - якынлыгы да бик нык шүрләтте, ахрысы Сугышчылар кинәт: «Ура-а-а!» » дип кычкырып куйдылар Бу психологик атака иде Немецлар чәбәләнде. = берничәсенен буйга казылган траншея буенча артка йөгергәне күзгә L чалынды Ләкин бронекалфактан пулемет хәтәр сиптерә иде Менә шул 3 юлны кисте дә куйды. Тагы бер ыргым ясап булмады, авызын корт ч чаккыры' Кул сузымында гына траншея, ләкин якын барып булмый = Щерба егетләре чокырларга сыенды Нишләргә? ф Ваһапов та алар артыннан үрмәләгән, бер жиме ре к блиндажга - ышыкланып егетләрне күзәтә иде Егетләр аны күреп алды Щерба £ үрмәләп килеп житте Бите-йөзе корымга буялып беткән, танырлык та « түгел Тере күзләре генә елтырый, сөйләшкәндә ак теше яктырып күренеп » китә. Ул арада Турганов дигән кечерәк буйлы, жнңел сөякле солдат * мышкылдап килеп житте Бераз уңдарак буш траншеяга чыга торган s итеп эшләнгән блиндажга юлыккан икән, замполитны шунда чакыра иде ' Ваһапов блиндаж табылуга бик сөенде Арткарак шуышып, шуна кер- - деләр Нишләргә? Бронекалфакны болай гына алып булмаячак ПТР- ' чылар арттарак Ничек алар янына барырга5 Баш күтәрергә дә ирек бирми Җитмәсә, снайперлар эшкә тотынды Безнекеләр арасында да оптикалы ике сугышчы бар иде Ваһапов шуларга эш кушты Пулемет ның көпшәсенә төбәп атыгыз, диде Менә алар яшеренеп ята башлады лар Ләкин пулемет тынарга уйламый да' Блиндаж зур. ике бүлемле иде Эчтәге бүлемдә өстәл, карасалар, телефон аппараты түгелме соң? Турганов шырпы сызды Бер кәгазь кисәге яндырып, яктыртып торды Блиндаж нык икән Караңгыда аппа рат өстендәге трубканы алып, колагына китерде Юк. эшләми икән Тышта атышлар тагы да көчәйде Турганов торып, автоматын рәтләде дә. ишеккә атлады Немецлар минометтан аталар иде Бер сугышчы, яраланып. кычкыра башлады Турганов тизрәк аны блиндажга өстерәп алып керде, ярасын бәйләргә булышты Ваһапов. траншея стенасына ышыкланып, биноклен күзенә китерде Лөз илле метрда гына бронекалфак тоташ ут бөрки иде Турыдан алып булмаячак. Ә җимермичә алга бер адым китә алмыйсын Уң якта атышлар көчәйгән шикелле булды Нәрсә бу? Анда атакага баралармы? Шул очрактан файдаланып булмасмы5 Читләтеп барып, калфакка граната ташлый алсаң, шәп булыр иде Ваһапов биноклен ку зеннән алмый, тирә-юньне күзәтте. Уң яктагы рота чыннан да. атакага күтәрелеп карады Тик көчле ут стенасына бәрелеп, чокырларга төшәргә мәжбүр булды Алда да шул бронекалфаклар юлны бүлә иде Ул Тур гановны чакырып китерде Мә. күзәт әле. кай төштән шул калфакка якын килеп булыр5 дип әйтеп, бинокльне ана тоттырды Турганов бнк теләмичә генә, бик шикләнеп караган төстә, бинокльне алып күзенә китерде Ваһапов ана ориентирны төгәл юнәлдерү өчен, үзе ку зәткән чокырларны траншея өзекләрен әйтеп торды Ниһаять, икесе бер тарафны билгеләгән кебек иттеләр Ваһапов биноклен алып әйтте — Әйдә. Турганов, гранаталар ал да пластунски шуышып бар' Пөз егерме адым’ Юлны беләсең' Тургановнын йөзе кинәт күмгәкләнеп китте Үлемгә җибәрәсез. котыласыгыз киләме5 ' диде тыңкыш тигез сез тавыш белән Пөз егерме адымда йөз егерме тапкыр үтерүләре мөмкин — Турганов, намусың бармы синең? — диде Ваһапов үзен кулга алып — Юк, иптәш замполит, намусны таптадылар, бетерделәр!— диде Турганов кинәт юашланып калып һәм кысылган әрнүле тавыш белән өстәде: — Җаныма төкерделәр — Әмерне тыңламагач, ник бирегә килдең? — Ваһапов тавышын күтәрә төшеп әйтте. Әйе, Мамак хаклы, командирдан куркырга да тиешләр. Тагы шул, биредә сугышчыга жәза биреп тә, янап та булмый. Нишләтә аласың син аны? Кулга алып, тылга җибәрергәме5 һич мөмкин эш түгел. Турганов, шушы ситуацияне бик яхшы исәпкә алып, тыңлаудан баш тарта Кеше үзенең бурычы белән бергә-бер килгәндә намус кирәк шул! Биредә әмер власте бетә, намус кына кала. Намус булмаса. . — Мин сине егет дип торам, бичара куркак икәнсең! —диде Ваһапов һәм җирәнгәндәй төкереп куйды. — Мин куркудан түгел, реаль хәлдән чыгып! Юкка әрәм буласы килми! Иптәш замполит, кич булганны көтик! — дип Турганор тел чарлады. Ваһапов үзе барырга әзерләнә башлады Документларын ординарецына бирде Гранаталар салынган противогаз сумкасын иңенә асты. Ул Тургановтан әле дә: «Тукта, иптәш замполит, үзем барам»,— дигән сүз көтте Ләкин тегесе аның карашы белән очрашмаска тырыша иде. Ординарец — өлкәнрәк яшьтәге Егорыч иде, борчылып, әле Тургановка, әле бүтән сугышчыларга карады. — Ничек була инде бу, ә? Күз күрмәгәнне, ә? Кайнарлану юньлегә илтми! Неужели командирны җибәрәсез! — ди-ди бөтерелде дә бөтерелде Ваһапов иңендәге погоннарны да алып Егорычка сузды. Ул-бу була калса, фриц сөенмәсен! Ваһапов ниндидер җәнлек җитезлеге белән брустверга үрмәләп менде һәм шуышып снаряд чокырына төшеп китте, күздән югалды Турганов хәлнең мондый борылыш алуын көтмәгән иде. нишләргә белмичә таптана башлады Күңелендә нидер сәгать теле кебек тирбәлә, эчен кыра иде Үз хәлен үлчәп газапланганы йөзенә чыкты. Ул үзен разведкадагы кебек тотты Алай ярамый Ниндидер мизгелдә дөрес карар тапкандай булды ул һәм Ваһапов артыннан үрмәләп китте. Егорыч нигәдер: «Тукта! Тукта!» дип кычкырды, Турганов аны ишетми иде инде. Ә Мамак участогында немецлар психик атака ясады. Ул болай: үзләренең яшерен казыган юлларыннан безнекеләргә бик якын ук киләләр дә каршыда гына кинәт калкып чыгалар Моны һич көтмәгән сугышчылар каушап калырга тиешләр. Тик немецларның болай мөгез чыгаруы барып чыкмады Мамак моны алдан күреп барча сугышчыларны кисәтеп, дәртләндереп траншеяда кычкырып йөрде. Немецлар күтәрелүгә, барча пулеметлардан атарга команда бирде Ут шундый дәррәү булды, немецлар маңгайлары белән стенага килеп бәрелгән кебек кинәт артка мәтәлделәр. Әмма моның белән килешәселәре килмичә, тагы күтәрелеп карадылар Тагы көчле ут яңгырына эләгеп тибәрелделәр. Әле болай, әле тегеләй бәргәләнеп карадылар, этен-сугын килеп, артка йөгерделәр. Мамак шушы минутта Пинский взводына атакага барырга әмер бирде Немецлар чигенгәндә үкчәләренә баса-баса бару иң җайлы очрак. Егетләр бик актив күтәрелеп ут сибә-сибә алга ыргылды. Өч йөз метрлар үткәч, каршыда гына бронекалфак җанланды, шуннан пулемет атарга тотынды Егетләр җиргә ятарга мәҗбүр булды Ләкин ачык төштә снайпер чүки башлады Бүтән чара калмагач, җимерелгән траншея чокырына төштеләр Аның бер башында блиндажга тап булдылар Пинский яралыларны шунда ташырга боерды. Акимовның бер кулы яраланган икән Бармаклары туракланып беткән кебек иде. Ул аны башта бинт белән бәйләде, аның өстеннән ыштыр өчен бирелә торган яңа бумази ертышы белән чорнады. Пинский сугышчылары шактый алга киткән булган, хәзер алар 36 нейтраль зонада калганлыкларын чамалады Артка да чигенеп булмый, алга да барырга мөмкин түгел иде Мамак, атака оештырып, йолып ала алса гына инде Моның өчен вакыт кирәк, көчне бер йодрыкка тупларга кирәк Мамак боларнын бүленеп калганын яхшы аңлады һәм бөтен коралларны файдаланды Менә кече минометлар ут ачты Ләкин алар бронекалфакны җимертә алмыйлар шул' ПТРларны эшкә җикте- * ләр Алар бронекалфактагы пулеметларга төзәп атты Чынлап та пулемет з тончыгып калды шикелле. Икенчесенә күчтеләр Анысы атудан туктаган “ да бая тончыкканы терелде Шайтан алгыры, нинди хикмәт бу?' Пуле = метларны алыштырып куялармы5 Әллә кешесе сафтан чыгып, пулеметка £ берни булмыймы? Юк, пулеметка зыян килә булырга тиеш Әле бер. | әле икенче бронекалфакка аталар, болай тигән дә кебек була, пулемет = тынып кала, ләкин сугышчылар брустверга кутәрелгәнен күреп алалар = да тагы ут сиптерергә керешәләр Шулай итеп вакыт уза. инде патроннар да бетте диярлек * Пинский дүрт күз белән ярдәм көтте Взводта бары биш алты “ кеше калган иде. Алар да яраланып бетте Кечкенә мина траншея эченә ~ туры төшеп харап итә иде. Барысының да аяклары эштән чыкты Кан- у сыларының хәле бик авыр, эчләренә ярчык кергән иде Менә бер мәл ' немецларның: «Рус, сдавайс»!. «Хенде хох'» дигән тавышлары ишетелде ' Пинский барча автоматларны ишек төбенә җыйды Берсен алып, шуы - шып чыкты да пулясы беткәнче атты Аннан икенче автоматка тотынды — Тере килеш алмакчы. канечкечлар' Тотыгыз менә' Кая граната - лар! — дип кычкырды ул ачыргаланып - Нишлисең граната белән? — Үзебезне-үзебез шартлатабыз! Юк. ала алмассың' дип Пнн ский гранаталар җыя башлады - Уйнама, сержант' дип куйды бер яралы — Безне коткарачаклар' - диде икенчесе ыңгырашып — Менә кич кенә булсын! — Кичкә чаклы, бездән юеш урын гына калачак' - диде Акимов Пинский гранаталарны әзерли иде — Әнә үзең шартла, бик кызсаң, диде яралы — Яралыларны атмаска тиешләр! — Әһә. куян, бирелергә әзерләндеңме5 ' дип кычкырды Пинский бик каты янап Эченә ярчык тигән яралының хәле мөшкел иде Ул - Зинһар мине атыгыз, зинһар газапламагыз' У у у. дип уфыл дый-уфылдый ялына иде Пинский, зинһар бер пуля жәлләмә, туган" Мин барыбер беткән инде, газапланам гына' Ат. хәлемә кер. зинһар' Ләкин аның сүзен ишетмиләр дә Барысы да үзе хакында уйлый, күрәсең — Сержант, безне шартлатма' дип ялвара башлады яралылар Акимов та аларга кушылды Яралыларны шартлатырга хакын юк' диде ачы итеп һәм бер ике запалны алып тышка ыргытты Шуны гына көткән кебек. Пинский е Артыннан чыкты Хыянәтче' Качып котыла алмассың' кинәт котырып китте Бирелергә әзерләндеңме, хәшәрәт' Барып чыкмас, җавап бирер сең’ Дезертир' Эчеңдә хыянәтче утырган синен' дип Пинский автома тын Акимовка тнби иде Акимов курка калды. бу котырган атып та егар дин уйлады һәм үрмәләп ишектән чыга башлады Пинский анык тышка таба шуышуын качу дип кенә кабул итте Артыннан чыкты Артка борыл' Хыянәтче' Качып котыла алмачык Диде кайнар сулап Акимов янына ук килеп яткан да янап кычкыра гына Акимов нишләргә белми. Пннскийнык болан булганын күргәне юк иде Әмма исен җыя башлады ут. н»' лиле ачынып Нинди хыянәт эшләдем Юләр Ник иптәшләреңне ташлап, бирелергә барасын» Кире борыл Пинский Акнмовнык жнлкасен.. автомат кипшасе белән тирткәлме Теге? ApiK.t борыл! се аңа борылып төкерде дә блиндаж кырыендагы чокырга шуышып китте. Шуңа барып ышыкланды Пинский аның артыннан килеп: — Трибуналга китәрсең, кайт! — диде үзен тыя алмыйча. Акимов аны тыңламый, ышыграк урын чамалап, тагын шунда үрмәли башлаган иде, Пинский тегенең табанына атып җибәрде. Кача дип белгәннән шулай эшләде ул. Акимов моны ук көтмәгән иде, каушап калды. Пинский, аны җибәрмәскә теләгәндәй, Акимов янына ук килеп ятты да, зур эш башкарган кеше кебек: — Менә шулай,— диде —һәр дезертир белән шулай булыр! — Аның борын тишекләре киерелгән, күзләре акайган иде. Акимов яралы аягына тотынды, карганды: — Юләр! Орден алмакчы буласыңмы? — аягы авыртудан аны кинәт ачу уты чолгап алды, калтыранган кулы куенындагы пистолетны тартып чыгарды. Шул мәл якында гына мина шартлады. Пинскийның башы бер якка бөгелеп төшкәч кенә, Акимов ни булганын шәйләде. Акимов бик кыйналып үскән кеше иде. Башта аны әтисе кыйнады, колхозда эшли башлагач та төрле бәлаләргә юлыкты Аны үзе җигеп йөри торган атларга дип бер-ике кило солы кибәге алган өчен утырттылар Төрмәдә гел типкәләп кенә йөртәләр иде. Котылгач та ул инде яманатлы иде, аңа ышанмыйча, түбәнсетеп карадылар... Шул арада немецлар якын ук килеп блиндажга граната ыргыттылар. Каты шартлауны Акимов ачык ишетте, андагылар берсе дә исән калмагандыр. Ул үзенең нидер сизенгән кебек аннан шуып чыгуына канәгать булган хис кичерде. Ләкин аягы коточкыч кисеп авырта иде. Пинский сөяккә эләктергән дип уйлады, ботинкасын салырга кереште. Ваһапов ату секторына эләкмәс өчен уңга каерып хәрәкәт итте. Бер чокырга шуып төште, анысыннан чыгып икенчесенә ашыкты. Башны әз генә дә күтәреп булмый иде. Шактый ара үтте ул. Бронекал- фак исә уйлаганнан ераграк булып чыкты. Артка юл юк иде, һаман үрмәләде дә шуышты. Бронекалфактагы пулемет бар эшне тоткарлый, тамак төбеннән кыскан кебек итә иде. Менә бер алтмыш адымнар гына калды, менә бу тирән чокырдан чыгып тагы бер-ике ыргым ясый алса, гранаталарны ыргытырга мөмкин булачак Башта атарга җайлы саплы, җиңелрәк гранаталарны җибәрергә кирәк. Аларны ераккарак тондырып булыр. Утыз метрга. Бәлки утыз биш метрга. Шуннан арттырып булмас шул. Нәкъ шул чакта чокырга төшеп бер кечкенә мина шартлады. Икенче минутта Ваһапов. табаны юешләнүен тойды, яраланганын аңлады. Ике аягының да табаннары юешләнүе аның котын алды. Ул бер аягын үзенә таба тарткан иде, бик каты авырттырды, күзләреннән очкыннар чәчрәде. Итек эче кан белән тула башлады. Ничек бәйләргә? Итекне салып булырлык түгел! Егорыч ничек җибәрмәскә итте, тәҗрибәле кеше, нидер сизенгән ул. Нинди мәгънәсез килеп чыкты! Шулай эчтән карганып чокыр кырыенда ятканда, нидер кыштырдаганга борылып караса, Турганов үрмәләп килеп ята Ваһапов ачуланырга да. сөенергә дә белмәде. Йөзе яман чытылган, кыйшайган Күнитек башлары умырылга- ланган иде. Турганов шунда ук хәлне белеп алды. — Иптәш замполит, яраландыгызмыни?— диде, үзенең гаебен йоларга тырышып. Ваһапов аяк табаннарына ымлады. Итекләрне салып булырлык түгел, дип. кулы белән аңлатты Турганов, бик япьтәшләнеп аның аяклары кырына ятты да үткен пәкесе белән итек башларын ярып ташлады. Яра үтәли чыкмаган кебек иде. Итекләрдән бушатып, яраларны тиз-тиз бәйләде. Аннары гранаталар салган сумканы алды. Ул инде нәрсә эшләргә кирәген белә иде. Алдагы чокырга таба шуышып китте. Ваһаповның аңа булган ачулары беткән кебек булды. Бераздан бер-бер артлы ике шартлау тавышы ишетелде. Пулемет атмый башлады. Хәзер нәкъ атакага бара торган мизгел! Әх, бу Щерба 38 ф°рсатны кулдан ычкындыра бит' Нәрсә булды икән71 Авызын корт чак- кыры. Нәкъ шул чакта топ-топ килгән аяк тавышлары җанга җылы бирде Ваһапов башын күтәрә тешен күзәтте Менә Щерба егетләренең алга таба килә башлаганнары күренде Ләкин сулдарак икенче пулемет бар икән' Бетерде Егетләр җиргә аудылар Нишләргә? Әмма берничә минуттан «Ура.»— дип ялгыз кычкырган тавыш ишетелде Ваһапов тиз генә ба- г шын күтәрде һәм Тургановнын граната ыргытканын күреп алды Аннары = үзе калкынып алга ыргылды Ләкин пулемет телгә килде. Турганов кн- £ нәт сөртенгән кебек булды, куллары җәелеп китте, шулай да ул һаман = алга атлый иде Шулай дүрт биш адым атлады да пулемет тамагы те- - бенә егылды Пулемет шып булды Гәүдәсе аша ата алмый нде Щерз баныкылар дәррәү кузгалдылар һәм траншеяга бәреп керделәр Тран | шея озын иде Блиндажлар да шактый күп икән Бу дошман оборона = сынык үзәге булган шикелле күренә иде Менә сиңа Турганов, днп уйлады " Ваһапов. һәм. хәле китеп, аңын җуйды* Караңгы төшеп килгәндә сул флангтан Мамак егетләре дә немец о ларга психик атака ясады Моны, ахры, бер дә көтмәгәннәр, немец 4 лар. траншеяларын ташлап, ничек кирәк алай сыпыртырга тотындылар у Шулай итеп, уң һәм сул фланглар тигезләште Өченче траншея яулап * алынды Хәзер километр ярым тирәнлектәге дошман оборонасы безнең “ якта иде Көч тупларлык, ныгырлык плацдарм бар дигән сүз Немец < ның бу чигенү белән һич килешмәячәге билгеле иде Күз бәйләнүгә. ; яңа көчләр килә башлады Танклар, оруднеләр куярга әзер урын бар Z иде. Старшина килеп, үзенең вазифасын үтәргә кереште Ашамлыклар мул иде Чөнки рота шактый сирәкләнгән инде Нарком күчтәнәче шуңа күрә икешәр өлеш эләкте Бераздан өстәмә солдатлар килде Мамак туларны тиешле җирләргә урнаштырып төне буе утырып та тора алмады Ул танкистларга җайлы урынны күрсәтеп бирде Танкны җиргә күмеп куярга тиешләр Шунсыз монда бер минут та исән кала алмыйсың Мамак ярты төннәр узгач кына старшина биләгән блиндажга кайт ты Телефон урнаштырганнар икән инде Әз генә капкаларга да өлгер мәде, зуммер тавышы сискәндерде Телефонда Үзе нде Ул Мамакны аты юлы белән сүгәргә тотынды Боерык үтәлмәде, алга китеш булмады диярлек, дип. авызны да ачырмый иде Ә Мамак, киресенчә, бу ген җай булды, шактый уңышка ирештек, дигән фикердә нде «Үзе» мондагы хәлне белми һәм бик кызыксынмый да кебек Ул күбрәк телефон аша алга куалый Болай нрыйсы мужик, әмма өстән кыздырсалар, бнк кырыслана торган гадәте бар Шуны эшли алмадың, моны үтәмәдең дип. менә хәзер дә гаепләргә тотынды Үзен шактый пешергәннәр, ахрысы Бер гаепне дә үз өстенә алырга теләми Мамакның тәмам ачуы кайнады Нишләп, диде, без бер беребезне гаепләп лаф орырга гына торабыз? Бер беребезне гаепләп мәсьәлә хәл ителми бит' Эшләргә ки рәк, нәрсәдер булдырырга, табарга, алга этәрергә' Начальникларга ярарга тырышу үз йөгеңне бүтәннәр нненә аудару ул' Шулай дигәч, «Үзе» йомшарды һәм сөйләшүне солых белән тәмам ларга ашыкты Шундый кеше иде инде ул Каты бәрелгәндә, үзеннән каты итеп сөйләшергә кирәк Помшак якларына ишарә итәргә Мамак аның йомшак якларын әйбәт белә нде Икенче көнне иртән безнең самолетлар немец оборонасының эчкәре өлешен бомбага тоттылар Авыр туплар да шулай тылны тетте, якынга ата алмыйлар нде Үзебез искеләргә тияр дип курыктылар Дошманның алгы сызыгына зыян булмады диярлек Шулай ла ату тынгач безнең пехота атакага алга ыргылды Тик ун унбиш адым киткәч тә җиргә анарга мажбур булдылар Дошман уты бик качле Атака башлау ялгыш алым нк Цененный кутарелуен катарга кнрак нде Мамак шулай ашларга Ш-.Ш.1.1.ТС. лаквн бнрелган амурта каршы килеп булмый Фланг лардан артта калу куркынычы та яный нде Әйе. «стагелар бер тнраг. эшне конкрет башкаручылар икенче төрлерәк уйлый шул. Бу мәңгелек каршылык, ахрысы. Әллә кайдан гына немец танклары пәйда була башлады. Болайга шуышалар, ә артларында мөгезле каскалар әрле-бирле чуала. Танклар якынайгач, безнең ПТРлар атарга кереште. Кырык бишле орудиеләр дә ут ачты. Безнең берничә җиргә күмелеп яшеренгән танклар да үзләрен күрсәтергә тотынды. Дошманның бер танкы кинәт аксыл төтенгә чорналды, аннан икенчесе, өченчесе... Ләкин уртадагы икесе берни булмаган кебек килә иде. Танкларны уздырырга да арттан килүче пехотаны ут белән кисәргә әмер булды. Бу самоходкаларның бронясы калын, пушка тишә ала торган түгел. Мамак танкка каршы граната белән сугышчы җибәрергә кирәк дип тапты Ләкин кемне? Үткен зиһенле, еландай шома хәрәкәтләнүче булсын. Мамак траншеяда кул пулеметыннан атып торган ординарецы Чапбаев янына килде. Аңа күрсәтмәләр бирә башлады. Чапбаев барын да аңлады. Йөзе кинәт агарып китте. Противогаз сумкасына гранаталар салды, куллары калтырый иде. Аска караган килеш җыенды. Ул моны көтмәгән иде, ахрысы. Мамак та, аның җәймәдәй агарган йөзен күреп, әллә нишләп китте. Үзенең шәхси эшенә җибәргәндә була торган уңайсызлык тойды. Ниндидер чын жәлләү хисе күңеленә тулды. Туфайлов аның хакында ничектер кызганып сөйләгән иде. Бик авыр, гаять фәкыйрь гаиләдә үскәнен әйткәне хәтеренә килде. Чапбаев, аның ягына башын да бормыйча. рәнҗегән кыяфәттә үрмәләп алга таба шуышты, зур-зур кантарлар арасында күздән күмелде. Мамак стереотруба окулярына ябышты Чапбаевны, танкларны күзәтә иде. Чапбаев ату секторыннан читкәрәк чыгып үрмәләде. Чокырга төшкәч, шактый көтеп ята иде Бер чокырдан исә чыкмады, танкны көтте. Менә танк тирән чокыр яныннан узып бара. Чапбаев каушавын тәмам җиңде, аңа көч кереп китте. Гранаталары бик мач төште. Танк туктагач та тагы бер граната томырды ул. Үзе чокырның төбенә тәгәрәде. Танктан аксыл төтен чыга башлады. Чапбаевның эчендә шатлык әтәч булып кычкыра иде. Ул кайту ягына борылды. Ләкин танктан чыккан ике немец аны күреп алды һәм ата башлады. Чапбаев та автоматын аларга төбәде, якында гына иде ике гәүдә, тик тәтене баса алмый калды, чигәсенә нидер бик каты сукканын тойды, күз алды кинәт кап-кара булды да бетте. Мамак аның танкны җимергәнен ачык күрде. Бүләк исемлегендә беренче итеп куярга хәтеренә салды. Икенче танкка каршы кемне җибәрергә икән дип, траншея буенча атлап барганда муенын нидер пешереп узган кебек булды. Шунда хәле китте, тотынмакчы булды, куллары тотмады, траншея төбенә ишелеп төште. Аны сугышчылар күреп алып, ашыгып блиндажга керттеләр. Туфайлов аның ярасын эзләде. Кулы канга буялгач кына тапты. Муенның бик кирәкле тамырына тигән. Мамак һаман аңына килә алмады Туфайлов һәм аңа булышучы санитар тырышып карадылар. Кичә килгән яңа замполит — Термоз дигән капитан борчылып штабка шалтыратты. Командалык синең кулга бирелә, дип боердылар. Ул, тиз-тиз җыенып, әмерне үтәргә чыгып йөгерде. Яраланучылар бик күбәеп китте, алар ачы тавыш белән кычкыра, сүгенә иде. Туфайлов, монда бер иптәшне калдырып, сумкасы белән алга шуышты һәм бер тар гына траншеяга килеп төште. Корымга буялып, шайтан кыяфәтенә кергән булса да. Туфайлов Крынкинны таныды. Ул да санитарны күрде һәм яраланган аягын көчкә сөйрәп аның янына килде Һәм: — Танк! Танк!— дип шырыйлап акырып җибәрде. Кулында граната. ләкин ыргытырга хәле юк. Туфайлов траншея стенасына елышып башын күтәрде, алга карады Танк аның күзенә бәрелерлек якын иде. Крынкин бер сүзсез запал куйган гранатын аңа сузды. Туфайлов та берни әйтми, кулларын гранатага сузды. Коточкыч шартлау танкны 40 бер якка чүмәитте Ул туктады Бортында кызыл ялкын күренде Икенче минутта уңдарак тагы бер танк чокырдан чыгын кнла ик.,н Крынкин тагы: «Санитар! Санитар!»- дип шырыйларга тотынды Туфайлов шулаига таба берничә адым атлады һәм Крынкин сузгзн гранатаны үрелеп алды Танк чокырдан чыгып «китте дә бетен гәүдәсе белән унга борылды, шул якка пулеметтан сиптерергә кереште Алдында беркем дә юк дип белгән, ахры көндә нык кына талкынган иде каршы торырга әмәлләрт жи рангылыктан файдаланып алар артка элдерде Бу юлы фрицлар Курлянднядә сиге» чакрым чигенделәр Туфайлов белән Крынкннны яна часть санитарлары ш\л кичне үк табып алды Туфайловның ике аягы да яраланган, бу гән җире сау. ә Крынкин элеккеге ярасы өстенә тагын контузия д.> алын иде Бу госпнтальаа Ваһапоаны бик яхшы карый башладылар Яра лы аякларны саклап калырга тырышалар Лакин бер л.> алга кнткан эш юк. Врач Альбин Васильевич аның йөрәген тыңлап карый да. иреннәрен кысып, уйга кала. Бар хикмәт йөрәктә икән. Имеш, табигатьтән һәр кешегә бертигез санда йөрәк тибеше бирелә, ди. Шуны кем ничек, нәрсәгә тотып бетерә, гомер озынлыгы шуңа бәйләнгән Безнең йөрәк тибешләре нәрсәгә тотылды соң? һаман алгы сызыкта булырга туры килде. Исән калу да бары очраклы рәвештә генә килеп чыкты Ул мәхшәр эчендә күп нәрсәне очраклылык хәл итә шул. Уттан исән чыгылды, хәзер яшәргә кирәк инде, әмма яралар бик авыр, йөрәкнең көче беткән Китеп барылырмы икән?! Өйләнергә дә өлгереп булмады Башта завод төзелешендә эшләде Ял көннәрендә дә өмәгә чыгалар иде. Аннан армия Тагы әз генә яшәп булмас микән?! Хирург, сиңа операция ясарга куркам, ди. Йөрәкнең рәте калмаганга күрә шулай әйтә инде ул. Менә Ася аның йөрәген ныгыту өчен үзенчә чаралар күрә. Врачлар кушканга түгел, үзенең дәвалау практикасыннан чыгып эшли Өрек җимеше һәм кишмиш юнәлтеп китерде дә шуны ашаганны бик нык күзәтеп тора Бер мәл ярты төн урасында температурасы кырыктан ашып китте. Ун сәгатьтән соң гына аңына китергәннәр аны. Күрше караватта ятучы полковник: «Ася булмаса, егет, беткән идең, теге дөньядан кайта алмаган булыр идең, валлаһи! Шәфкать туташы сине әллә нинди әмәлләр белән әҗәл кулыннан тартып алды», дип сөйләнә. Әйе, Ася аның өчен хәзер ниндидер кояш кебек. Өрек жимеше йөрәкне ныгыта икәнен каян белгән ул. Бар җаны белән эшенә бирелгән кеше генә эшли моны Кризис вакытында ычкынмый калуым шул өрекнен файдасы тигәннәндер мөгаен Нишләп начарланды икән йөрәгем? Элек аның күкрәкнең кайсы ягында икәнен дә сизми идем. Шул гангрена гаепле, ахрысы, йөрәкнең хәлен шул бетерә торгандыр. Ычкынып куйсам, бик үкенеч булачак! Хәер, мин генә ычкынаммы әллә? һәр операция дә ике яклы шул. Әллә шуңа инде эч поша. Калып булмас шикелле тоела. Тегендә үлемнән курыкмый идем кебек, хәзер нигәдер икеләнеп маташам. Кемгә кирәк мин? Үлсәм, беркемнең бер төге дә селкенмәячәк Гомеремдә бер бәхетле көнем булмагандыр, ә үләсе килми! Алгы сызыкта һөҗүм вакытында өчәр тәүлек буе бер тамчы йокы күрмичә чабасың Тәмам эт буласың. Башың тубал, берни эшләми. Күз алдың караңгылана башлый Аяк атларга хәлең юк, әмма йөрисең Чыдаса да чыдый икән адәм баласы! Әмма бу юлы бирешермен кебек.. Ваһаповны операциягә әзерлиләр иде. Менә кан җибәрергә Ася килгән Подносында кан тутырылган шприц. Мөлаем йөзеннән, ак кулларыннан нур бөркелә. Ул тоташ нурдан гына тора, ахрысы. Ася аның күлмәк җиңен сыерып өскә менгерде дә беләген шул турыдан резина белән каты гына бәйләп куйды. Терсәген каты нәрсәгә терәп, беләктәге тамырларны ышкып кабарта башлады Аннары зәңгәрләнеп кабарган тамырга шприц энәсен ипләп кертте, бәйләгән резинканы чишеп җибәрде. Шприцтагы кан тамырларына ага иде Кич белән температурасы күтәрелде. Артык пошынырлык түгел. Альбин Васильевич хәлен белешергә килгән иде. — Күпме тырыштык, булмады.— диде ул уфтанып. Ягымлы йөзенә кайгыпошыну билгеләре чыкты — Соңгы чара - ампутация — Йә аяк. йә гомер, хәл шулайрак шикелле?— дип сорады Ваһа- пов, тән температурасыннан шәмәхәләнеп киткән иреннәрен көчкә кыймылдатып — Мәсьәлә җитди, әмма өмет бар!— диде Альбин Васильевич ышаныч булдыра торган чырай белән — Йөзгә бер өметме? Йөзенче итеп мине санама, диләр? — Йөрәгегез бераз әйбәтләнеп киткән. Пульс санап алганнан соң хирург күзендә чаткылар күбәйде — Бу арада чәнчүе бетеп тора — Амин! Күз тимәсен! Ул киткәч, башын тагы уйлар сарып алды Язмышның мине йөзен че итүе ихтимал Шуңа күрә кайбер хәстәрләр күрергә кирәк Иң элек Турганов турында реляция яларга Аның батырлык эшләгәнен мин күреп тордым Башкаларның күзенә чалынмагандыр да' Күргән ша һитлар да үлгән булуы мөмкин Шулар белән бергә батырлык да җиргә күмелә Турганов әз аралашучан солдат иде Ни генә булса да, бер дә ф ата торган пулемет каршына күтәрелер сыман түгел иде Салмак хә- у рәкәтле бу егетнең батырлыгы эчендә яткан булган Пөргәндә дә ул = ничектер кырынрак атлап йөри иде Менә шундый, кыяфәте белән күзгә 5 бәрелеп тормаган кеше сәләтле була Ул, мөгаен, пулемет өстенә таш = лануны уена да китереп карамагандыр Үзенең батыр йөрәкле булуын 2 моңарчы белмәгәндер Кайчак хәл. шартлар кешене батырлыкка этәрә 3 Әмма шунысы да хак. йөрәгендә булмаган кешене бернинди җайлы = шартлар да батырлыкка этәрә алмын Хикмәт кешенең үзендә Ку- = рыкмас булсаң, хәлләр ярдәм итә. диләр Турганов яшь иде бит әле Исән калмады микәнни? Кеше җибәреп эзләтә алмадым Исемне җуяр _ җуймас хәлдә ятканмын Башта батальон командиры Полнкарповичка язарга кирәк Ул ~ үз урынында булырга тиеш Мамак яраланган иде, хәзер аның эшен г бүтән алып барадыр Ротага язудан мәгънә юк Тик Поликарпович мн " нем сүзләргә генә ышанып җитмәс Шундый кеше Әй. сак та кеше булыр икән’ Ул һәр нәрсәдән курка Юк. үзе куркак кеше түгел ул Пуляларга - сәлам дә бирми Снарядлар якында шартлаганда да сакланырга - ашыкмый Әмма башлыклардан, сүздән шүрли инде' һәр сүзне ул теш * ләре белән тешләп караган кебек итә иде Юк. минем язу гына аны кымшатмас Каян тагы бер шаһит табарга5 Ротадан кемнәр исән кала алды икән?.. Тагы шул: кенәгәсендә шактый мая җыелган икән' Үлсәм, иясез калуы бар Кемгә булса да биреп калдырырга кирәк' Ә HHIJ ул аттеста тын Фира Касыймовнага күчертеп бармады икән? Ана ышанып җитмәүдәнме? Әллә саранлык галәмәтеме? Фира белән аралар ныгымады шул Киресенчә, йомшый гына барды Фнранын, соңгы хаты өметне өзә һәм ике төрле уйларга юл ача торган мәгънәләр белән тулы иде Иш тапкандыр, күрәсең Аңа калдыруда мәгънә юк' Ә кемгә соң? Тукта, ә Ася? Күпме вакыттан бирле мине үз туганы кебек итеп карый ул' Кризис булганда, гомер кыл өстендә торганда саклап алып калды Әгәр мин бүгенге көнгә тикле исән икән, күбрәк аңа бурычлы Моны да аңламаска' Мин үлеп, акчаларым ана калса, һич тә әрәм булмаячак. нәкъ иясенә гуры киләчәк Бурычларым кайтарылачак) Әй< Асядан да лаеклы кеше булмас' Дүрт ел буена күпме минем ишеләрнең гомерләрен саклап калмагандыр ул1 Әйе. фәкать Асяга' Ичмаса бер шатлансын! Даруларның файдасы тия. ахрысы, ул үзен әз генә ярыйсы сизә башлады Сменадан сон Ася кереп утырган иде. шунда ген реляцияне аңа әйтеп яздырды Штабтагы танышына бер ике сүзле генә хәбәр дә җибәрде Сөйләшеп киттеләр Ваһапов үзе карар иткән теләген Асяга белдерде. , Исәп кенәгәмне синең исемгә яздырам үлсәм, үзеңә булыр. диде Кыз моны тыңлап торганда, бите кызарып алсуланып киткәләде, аннары кызыллыгы бетте элеккеге аксыл, тыныч төсен.» клипы Юк. кирәкмәс нәрсәгә' диде ул кыюсызрак рәвештә Ваһапов VчыырДМ кы>рн|.| . •»»» ХU.W< 1.>И.> п.на Иим мза вуликм м.мкин' Чыи «үнмдаи в"р.“ б “ Ничек аны ышандырырга5 I юк. днде Ваһапов мкнн' Әгәр чыдый алмасам. дигәннән Шул карарга килдем Ася уйланып торды Башын бер якка биек күкрәгенә таба ия төш моңа ышанып астыртын кән иде. Нигәдер уңайсызлана. Ул башта ук бу майор алдында үзен киеренке тойды Әллә майорның кырысрак күренгән йөзеннән, әллә авы руын күпертмичә, эчтән генә түзеп ятуыннан. Аралаша торгач, ул киеренкелек әзрәк кимеде кебек, ләкин бөтенләй бетмәде. Ниндидер ара калды. Кайбер авыр яралылар белән бернинди ара калмый. Тәмам бала булып бетәләр иде. Ә майор алай булмады. Бик горур, үз бәясен белә торган кешедер, ахрысы, дип уйлады Ася. һәм бүлмәдәше Лия Ни- кифировна: «Сугыш бетә, үзеңә бер кулай кеше чамала», дип. тормыш киңәшләре биргәндә, ни өчендер шушы майор исенә килә иде. — Ә милләте бүтән булса?— дип сорау куйды Ася Лиянең аңа да жавабы бар: — Яһүд, татар булса, шактый культуралы халык... Асяда хатын-кыз хәйләсе юк иде. турысын әйтте: — Берәү шулай начарлангач,— диде,— кенәгәсен миңа яздырган иде. Әйе. Әмма терелгәч, кире алды Гаепләп әйтмим, шулай да була ул. Үлем исереклеге белән эшләгәнмен, дип гафу үтенде. Мин сөендем генә. Нәфесем юк минем.. — Үлем исереклеге белән әйтмим, Ася! — Нигә миңа? Бүтәнгә яздырыгыз.— диде кыз һәм идәндәге кара сумкасына үрелде. Ваһаповның тәмам хәле беткән иде. чуендай авырайган күз кабакларын тотарга ихтыяры калмады Шуннан ул шактый вакыт черем итеп яткан икән... Иртәгә операция буласы көнне Ваһапов канцеляриядән сержант кызны чакыртты да «исәп кенәгәсе»н Мишина Ася исеменә күчертеп куйды Шушы эшне эшләгәч, күңеленә ниндидер канәгатьлек килде. Хәзер тыныч жан белән пычак астына ятарга була кебек тоелды. Әйдә ни булса шул! Ярый әле. бүген Ася дежурда түгел, юкса палатага кергәндә кызарыр, уңайсызланыр иде. Бу турыда әйтми торырга куштым Әмма барыбер серне сакламаячаклар Операциядән соң белсә дә була... Өстәлгә жайлап яткыргач, авыз-борынына марля яптылар һәм шуның өстенә яшел тамчылар сала башладылар, тирән итеп суларга, санарга куштылар Ваһапов утызга чаклы гына саный алды, аннан буталды һәм тынып йоклап китте Бер минуттан ниндидер төш күрә башлады. Имеш. Ася белән икесе бакча эчендәге эскәмиядә утыралар. Яшеллек, кояш нуры. жылы. Ася, шаярып елмая һәм: — Син татар бит. мин сине ничек якын итим?—ди. - Минем татарлык фамилиядә генә, мин детдом баласы,—ди Ваһапов тирән сулап — Татарлар кыргый булганнар, мин куркам — Миндә нинди татарлык сизгәнең бар? — Алайса син шәхес түгел, ярым-йорты адәм! — Характерым шактый нык минем. Ася Моны рота командирым Мамак та әйтә торган иде. Син якын итә алмам дип куркасың! Ә ярату ул шулай: тегермән ташы кебек ике арадагы каршылыкларны он итә дә бетерә! — Бетерми, барыбер күңел төбендә кала! — Әйе. мин фәрештә түгел. Ася Шулай да куркырлык әйбер күрмим! — Туа мөгез чыкмый, тора мөгез чыга, дигән сүз дә бар! Шуңа куркам да мин!— дип йөрәк белән пышылдады Ася һәм китә башлады, һавадан очып барган шикелле иде. Ваһапов кабаланды, аның артыннан ашыкмакчы булды, шунда аягы эскәмия баганасына эләкте Ул. аягын ычкындырмакчы булып, тартылды, ләкин шырт итеп каймыгып чыкты. Авыртуга чыдый алмыйча жиргә ауды, күзеннән утлар чәчрәде. Тубыгы тагы да кисеп авырта башлады һәм ул шул авыртуга уянып китте. Тән буенча үтергеч авырту йөри иде. Аяк очында ниндидер шыгырт-шы- гырт буын чыртлаган кебек тавыш чыкты, шул колагына килеп керде. Киса торган авырту миенә йөгерә һәм тузар мне бетерә иде Ул уфыл дарга тотынды, аннары кычкырып җибәрде Сестралар тыз-быз килеп ниндидер укол кададылар Операциядән соң ике тәүлек анын күзләрен ачтыра алмыйча интегеп беттеләр Ася ял итәргә дә кайтмыйча аны саклады Теге акчасын аңа яздыруын белгәннәр Хәзер «синең майорың» дип кенә җибәрәләр иде Бу хәлдән Ася бик нык уңайсызлык кичерде Ваһапов алдында аерым бурычлы итеп тою авыр иде Чөнки иптәш кызлар күпсенә, көнчелекләре килә Адым саен шул көнчелекләрен чыгаралар иде Хатын-кыз үзен нән уздырган икенче хатын-кызны бер дә өнәми Дошман күрә ул аны Менә шул нәрсә кыен иде. Лия Никифоровна сүзләрендә дә көнчелек кушылмыйча калмады Аның йөзенә эчке сөенеч нуры чыккан иде Альбинда чын өмете булган икән. кәҗәләр тула, кәҗәләр кимереп бетерә аны Кәҗәләр кимерә башла ганчы хуҗа канаты астына ышыклану хәерле* — Башым катты, нишләргә дә белмим* диде Ася. Лия Ннкифо ровнага тарак сузып Теге чәчләрен йөзенә тарап ташлады - Уйлама, хәлләрне үз агымына куй. сабыр гына көт Операциядән соң Ваһаповның хәле бик тиз алга китте Бер аягын тез капкачыннан кистеләр, икенчесенең сөякләре таза иде. балтырында гы зур яраны эшкәрттеләр Берничә көннән соң температурасы тигез ләнде Тамагына ашый башлады Адәм баласы өчен ашау -эчү иң зур Ну. ярар' , , - Җитте бүтән сөйләшмә* диде Ася аның хәле беткәнен күреп Ул ана киер’ узенек хатын-кыз властен куллана баша....................................................................К Бу властька майорның Г.нк .елан буйсынуы һам шуха шатлануы Аснга ниндидер рәхәт минутлар кичерттерә иде Сугыш бетүгә таба бара иде Шул сүзләрне раслагандай яралы ларны Ленинградка, башка шлһәр.ирга кучерерга тотындылар Ден. „„„о ,.„н..а«а’ Дин »итн Ваһапов Саннан — Син инде хәзер аныкы!—диде эштән кайтып чишенеп маташ канда Душ кергән, эчке күлмәге юешләнеп тәненә ябышкан — Ничек аныкы! - Асяның зәңгәрсу күзләре зураеп ачылды, күз аклары көмештәй елтырап алды — Ничек инде, шундый бүләктән соң да! — Бүләк, әйе! Күңел бар бит әле! — Бүләккә авышмаган күңел таш күңел, күгәрченкәем дип ачулана башлап әйтте Лия Никифировна Бер аяксыз дисеңме? Анысы бар. билгеле Йа хода, аяклыларның ниндне булмый* һәр ха тын-кызның хуҗасы булырга тиеш. Ася* Кәй генә булса ла хуҗа кирәк Юкса ул минем кебек ташландык бакчага әйләнә Ташландык бакчага нәрсә шул. Майор тиз тернәкләнде Ася буш вакыты булганда аның янына кергәли Сөйләшеп алалар Ул Асяның йөзеннән, кыяфәтеннән эчендәге уйларын да чамалый шикелле Ася аңа бүләк уңаеннан ниләр булганын сөйләгәне юк әле Ваһапов сүз арасында кыстырды - Ася. диде, сиңа минем турыла төрле сүзләр ишеттерерләр Нык бул, берсенә дә ышанма* Минем намусым чиста Әгәр намус пыч ранган икән, бернинди түләү белән дә аңардан котылып булмый Бел* — Четерекле эшләрдә булгансыз, диләр лиде Ася курка курка гына Чөнки үзенең кем белән, нинди кеше белән эш итүен ныграк беләсе килә иде Үзен караган, үлемнән алып калган шәфкать туташына бүләк бирү болай табигый тоелса да. күпләр моны кабул итә алмады һаман монда нәрсәдер яшеренгән булырга тиеш дип карадылар Ася ның колагына да килеп пышылдыйлар иде - Бурычны үтәү төсендә дә яман эш эшләргә туры килмәде Ася* Чынын әйтәм Уңай килеп торды мина* Бер дә пычранмыйча чыга аллым Моңарчы язмыш мәрхәмәтле булган иде. аяк белән генә эшне бозды башка мин бетэм...— Ул, күзләрен мөлдерәтеп сестра йөзенә ниндидер өмет күрергә тырышып карап торды. Ася, бераз кызарып китте, һәм: — Борчылмагыз!—дип кенә әйтә алды. Тавышында ниндидер ныксызлык, карарсызлык беленеп калды: бу исә майорны катлаулы уйлар эченә ыргытты. Чөнки аны да икенче госпитальгә күчерәчәкләр. Ул анда ялгыз гына китәргә курка шикелле иде. Моны үз-үзенә икърар итәргә базмаса да, шундый хисе тынгы бирми. Ася минем белән китсә әйбәт булыр иде, дигән фикер нык утырды аңарда. Тик бу теләген әйтергә генә уңайсызлана. Ася ничектер икеле-микелерәк күренә. Ә административ яктан алганда бу бик мөмкин хәл. Ася риза булса. Яралы офицерны икенче госпитальгә озата барырга шәфкать туташы билгелиләр ич... Юк, мин моны Асяга белгертергә тиеш түгел. Аңа үземне тагарга бернинди хакым юк! Ася да борылыш сәгате килгәнен белде. Ленинградта әнисе. Нишләргә? Аларны күчерәчәкләр. Сугыш бетәр, тыныч тормышта ничек яшәвеңне кайгыртырга кирәк. Фронтта барысы да әзергә өйрәнелде. Ә гомер уза бара. Аңа егерме алты яшь. Ниндидер тәгаен карарга килергә вакыт! Әйе, майор мине яратыр, ә минем хисләрем җавап кайтара алырмы? Минем андый сәләтем бармы? Мине ир-атлар «Син салкын», диләр иде. Ир-атларның да кайберләрендә була ул салкынлык, ләкин аларның хиссезлеге беленми, ә хатын-кыз хиссезлеге беренче көннән үк беленә, имеш. Алар бала тапкач кына ирләрен ярата башлый, диләр. Әллә мин дә шундыйлар рәтенә керәмме? Ир-ат халкына әллә ни исем китми. Күңелем кайтып бетте кебек! Мин аларны күпме терелттем, җан биргән чакта саклап алып калдым. Күпме кан бирергә туры килде: шуңа, ахрысы, җанда ниндидер тую бар. Лия Никифоровна әйтә: «Синең ир-ат белән яшәп караганың юк, тую шуннан ул,— ди.— Яши башлагач, сиңа бөтенләй икенче дөнья ачылачак Ир-аттан башка бер хатынкызның да тормышы тулы була алмый. Ярым-йорты гына була». Авыр яралыларны алып китү өчен санитар поезд төзелә башлады. Күңелләр урыныннан купты. Аерылу борчуы белән бәргәләнде, суккаланды. Ваһаповны Казанга илтә торган поездга билгеләделәр. Нишләргә? Майор болай сабыр гына карый, әмма күзләре нидер өмет итеп Ася йөзенә төбәлә иде. Аның күзләре белән очрашуга Асяның тәнендә кайнар елдырым чабып йөри башлый. Ул тизрәк палатадан чыгу ягына борыла иде. 3 Әнвәрне Казанда, поезддан алу белән госпитальнең изоляторына китереп салдылар. Вагонда кайтканда хәле начарланган иде. Температурасы күтәрелде, ярасыннан кан китте. Болай венадан гына, артериядән түгел, шуңа куркыныч булмады. Артериядән кан китсә, фонтан булып бәрә, болай бинт белән туктата алмаслар иде. Аны носилкадан караватка күчергәндә, изоляторда ятучылардан кемдер: — Менә тагы бер «тере мә°т»не китерделәр,— дип әйтеп куйды. Әнвәр ул сүзне тонык кына ишетте һәм аңа әһәмият бирмәде. Үләрмен микәнни, дигән уй аның башына да килеп карамый. «Тере мәет» булып бик күп сират күперләрен кичте ул. Менә тагы күзен дә ача алмый ята. Янына килеп тә карамыйлар. Митавада ятканда аны караган Ася юк шул монда. Ася. Таня бигрәк изге җанлы шәфкать туташлары иде шул Бала урынына иркәләп, бар сызлауларын җиңеләйтеп тордылар. Андыйлар хәзер төшеңә дә кермәс. Берничә көн газапланып ятканнан соң аңа да чират җитте. Врач карады һәм укол бирә башладылар. Укол даруы килеште. Ул күзләрен 46 ачты, тирә-юнендәге дөньяны әз-әзләп кабул итәргә тотынды Бигрәк тә татарча сөйләшү миенә бәреп кереп, җанында ниндидер сөенеч уята иде Бүлмәдәшләре татарлар икән Туган телнең һәр авазы аңа шундый тансык тоела. Бер кырыйдагы караватта хәле авырайган яралыны ниндидер туганы саклый иде. Шулар шыпырт кына быдыр-быдыр сөйләшеп ала. Почмактагы караваттагы яралының тыны-өне юк Ул берни * дә әйтә алмый. Ашау-эчүе дә беткән. Укол белән генә тоталар Бер мәлне нәрсәдер шытырдаганга Әнвәр күзләрен ачты Теге ~ бичараның караватын чыгарып маташалар иде Карават иясе төнлә = бер тавыш-тынсыз гына китеп барган икән Нянялар, резина перчат г калар киеп, аның ятагын актарып ташладылар Хәле әйбәтләнә башлагач, Әнвәрне изолятордан палатага күчерде- = ләр Күбесе аяксызлар, берничәсенең сыңар кулы юк. Барысы да = торган яралылар «Ята» торган бер Әнвәр генә булып чыкты Кайсы " ның ярасы төзәлеп беткән, протез көтә Кайсына икенче операция ясарга * тиешләр Чөнки ярасыннан сүл килүе туктамый Кулсыз Марннкин теш ’ куйдырып йөри Госпитальдә теш технигы юк икән Ул шәһәрдәге кай сыдыр поликлиникага бара Аңа кием дә биргәннәр, чыгып йөрергә * рөхсәт тә иткәннәр Кайчак соң гына кайта Шәһәрдә күргән ишет * кәннәрен сөйләп ала Кичә, ди. немец әсирләре Тукан урамында трамвай * юлы төзәтеп маташалар идс- Әй әкрен дә кыймылдыйлар инде Немец * лар эшчән, имеш Кая! Немецлар шактый тазалар! — диде икенче бер яралы Колхоз * базарына төшкәндә күргән икән Безнең илнең читләргә мәрхәмәтле булуы хакында сөйләшә башладылар Үзләре кебек кансыз булырга иде. белсеннәр иде' — Алар фашист дип. безгә дә фашист булыргамы? Син нәрсә3 — Без йомшак булганга алар басымчак итәләр Без беренче социализм иле, марканы төшерергә ярамый Хәтта эшчеләргә такытокы булса да. әсирләргә ярыйсы норма бирәләр Марннкин теш технигы хатын турында сөйли Бүген эштән өенә озата бардым Тутырган туп кебек тыгыз тәнле Ул минем авызга «күпер» куйса, мин аның күңеленә күпер сал макчы булам Кызык' Ирем бар. дигән була үзе. Кача-посарак барабыз Ләкин сизәм, ире юк шикелле Хода белсен Ул да күпер сала, син дә. Саперлар, димәк3 - Шулай килеп чыга,- дип көлә Марннкин тавышсыз гына Өске казнасындагы сыңар теше күренеп кала Чамала, сапер бер генә ялгыша Күперне ачу тантанасы канчан инде? - Теге ярга кайчан чыгып җителер бит Исән-сау чыгып җитеп булырмы, белмим Марннкин шаяруны ярата торган кеше икән - Әйттең, син гвардеец та чыкмагач? Төтен җибәреп кара3 Юк, анысы булмый Ул намуслы хатын — Әллә ул сине теге як ярда көтеп торамы3 Күперен тизрәк салып бетерсен дип? — Белмәссең, минем «күпер»не озак эшли әле дип Марннкин караватына чалкан ята да кулын баш астына куеп уйга кала Марннкин соң кайтса, төшкә хәтле йокы симертә Төшкелекне аша гач, аның йөзенә төче, майлы елмаю җәелә Шул серле көләчлеген күргәч, кайберәүләр үртәлеп куялар Йә. Марннкин. тәмле серен бар. ахрысы, үзең генә кинәнмә, безгә дә сөйлә, диләр Әллә берәр нәрсә таптыймы3 Таптым - ди Марннкин һәм сергә чумып дәшми утыра Нәрсә тапканын белер... .ел,... .з.ы .киченәләр ... .ереи бирми очын чуалту өчен бөтенләй икенче нәрсә хакында кызык сүз әйтеп куя да йөдәтүчеләрдән арына Ахырда тагы Оборонасын өзмәдеңме әле? Күперләр ничек соң. төзелеп бетәме инде? дип сорыйлар. Күпергә мина куелган булып чыкты әле.- дигән була Маринкин Маринкин көннән-көн йомыла барды. Теге бүтәннәрне үрти торган елмаюы бетте. Теш технигы хатын турында да шаярып сөйләшми. Тел чарларга теләүчеләргә кул гына селти Башында уйлары тарткалаша иде шикелле Йөзендә үз эченә йотылганлык, ниндидер бер карарга килә алмыйча изалану сизелеп тора иде. Ак җәймә, ак мендәр өстендә боегып кына яткан килеш. Әнвәр палатадагыларны күзәтә Әле ул яңа. бер сөйләшер кешесе дә юк Каршы як почмакта ятучы мөлаем яралы ана карап-карап алгалый иде Әнвәрнең аны кайдадыр күргәне дә бар шикелле тоела. Хәтерем ялгы шадыр дип. эндәшүдән тыела Бу ягымлы чырайлы таза иңле, зур башлы аяксыз янына яралылар бик сш килә Озак кына сөйләшәләр, нидер киңәшәләр. Биредә һәркем сафтан чыгып калган, ә яшәргә кирәк Барча гәп шул хакта Шуның өчен яралы үзен тормышның әле бер үлчәвенә, әле теге үлчәвенә салып, үлчәп карый Берәр нәрсәгә ярарлыкмы ул. түгелме? Бөтенесен яңабаштан башларга туры килә бит! Бөтенесен! Җимерелгән көймә белән тормыш дулкыннары эченә кереп китүләре ай-һай авыр Уйламас җиреңнән кайгыга төшәсең. Яше кырыктан узган кеше барын да яңадан башлый аламы’ Ул инде барын да югалтып бетергәнме? Ул яктан Әнвәрнең хәле ярыйсы әле. аңа бары унсигез яшь тулды, унтугыз белән бара Яңадан башларга көче калгандыр бәлки? һәрхәлдә аңа яңадан башларга соң түгел әле. Шул таза иңле, мөлаем чырайлы аяксыз обходтан соң аның караватына килеп утырды. Үзе Әнвәрне жәлләгән кебек иде. - Син мине хәтерлисеңме? Күргән кебек тә булам, юк та. Әнвәр мендәрләрен арка якка өеп. шуңа терәлеп утырды Без синең белән Митавада бер палатада яттык. Хәтерләмәссең дә. Синең хәл авыр иде Ася, Таня сине бик карадылар Бигрәк тә Ася сине нык тәрбия итте Бәйләргә булганда да сине, бала кебек юрганга төрә дә кочагына салып кына йөртә иде. Таза гәүдәле, көчле шәфкать туташы Башта мин сине әллә, бу моның бер-бер туганымы дип уйлаган идем Врач Анна Сергеевна да бик тырышты минем өчен. Әйе. сине икенче госпитальгә җибәрмәкче булганнар иде. Анна Сергеевнаның кулына башыңны куйдың да «җибәрмәгез» дип еладың. Күздән яшь атылганын үзем дә сизмәдем.— дип Әнвәр кызарды - Бигрәк кешелекле врач иде шул! Үлемнән алып калган кеше анаң кебек була. Сез теге Самохин фамилияле яралымы әле? Бу кеше бик елгыр, акыллы сүзләр сөйләве белән исенә төште. Хәле авыр булса да. башына кереп калган булган. — Госпиталь әллә күчтеме икән? - Кем белә? Бәлки көнчыгышка җибәргәннәрдер’ Мин яра төзәлгәч. шунда гына калырга да уйлаган идем Латвия ошады мина Юк. бирегә озаттылар Госпиталь күчә, диделәр. — Алайса күчкәндер Самохин. Әнвәрнең арыганлыгын күреп, үз почмагына китеп барды. Караватына чалкан ятып бераз торганнан соң. китап укырга тотынды. Ләкин ул әдәби китап укымый иде. РСФСРның законнар кодексы. Сталинның зур калын китабы. Марксның бер томы. Хәтта аңарда «.Библиямне дә күргәннәр. Ул аны яшереп кенә тота булыр. Аңарга күпләр киңәшкә килә Кайсы аны үсендереп, комиссар, дип әйтеп җибәрә Чын лап та. ул комиссар шикелле дә. Эшкә яраксыз, сафтан төшеп калган яралылар көне-төне уйланып ята. Хәзер нишләргә, кая барырга? Яралы үзен тормышның әле бу эшенә, әле теге төшенә куеп карый, һәммә эшкә ярамый ул хәзер. Уе. исәбе-хисабы белән болайга. теге- ләйгә барып карый Тупикка килеп чыга. Алга китәр әмәл таба алмый. Өйдә яшь балалары бар Алар ач-ялангач Ничек ярдәм итәргә? Нинди әмәл табарга? Грамотасы аз Тазалыгы беткән Тере кайгы, тере бәла булып ничек алар янына кайтырга? Әтиләрен көтәләр бит. көтәләр Күнел көтә бит ул, бигрәк тә балалар күңеле. Барлы-юклы ризыкларына кырау булып кайтсынмы ул анда? Мен төрле уй миен ермачлап бетерә Бер яралы өенә кайтмаска карар иткән ахрысы Астагы катта җыештыручы булып эшләүче бер хатын белән танышып алган Кичләрен качып-посып шуның янына баргалый Тәме дә йөгергән бугай, бөтенләй биредә калырга ниятләп йөри Үз гаиләсенә кайтса, авыр булачак аңа Колхозда рәтле эше дә юк әле аның Каравылдан башка Монда квартир әзер, хатын әзер Карточкага тамак ялгарлык биреп торалар Эшләмичә дә көн итәргә мөмкин Унга хәтле йоклыйсың, аннан торып сыраханә тирәсен әйләнеп кайтырга була Чат саен сыра сата торган ларек . Самохин аның шундый планын белеп алды, тегене әкрен әкрен бу эшеннән кире түнтәрергә кереште. Әз-әзләп һаман төрттерә, ишарәли иде Әмма мужик каты, үзенекен сукалый, авылга балалары янына кайтасы килми Монда тынычта гына яшәргә итә Адәм баласы үз жаен. үз башын күбрәк кайгыртучан бит Балаларыңа хыянәт итмәкче буласынмы? — дип тотынды Самохин ул иргә Ачулана да белә икән Хәер, кемгә каты, ачулы сүз үтә. кемгә йомшак, миһербанлы сүз керә Самохинны өйрәтәсе юк Пала тадагыларны биш бармагы кебек белеп бетергән Агайның күзләре зураеп китте Караватына торып утырып сыңар аягын идәнгә бастырды Башы да аска иелгән иде. маңгаенда җыер чыклар хәрәкәткә килде. - Әй, син. хыянәтче! — диде Самохин Теге башын күтәрде Күзләрендә гаепле чаткылар биеште Юк. мин хыянәтче түгел, дип әйтергә ашыкты Коробов Ләкин - Сиңа бары да билгеле, нәрсә сорыйсың? Шуңа әйтәм дә хыянәтче! Балаларыма хыянәт итмим Мин алар янына кайтсам тагы да начар булачак! Начар булмый, киресенчә, бик яхшы була! Бичара ризыкларына корт булыргамы? — Син корт булмыйсың, бик кирәкле кеше буласың. Син бала ларыңа икмәк кебек үк кирәксен! Шушы килешме? Алар миннән куркып качачак' һаман үз файдаңны кайгыртасын Нишләп качсын, юләр' Алар сине зарыгып көтә Син алар янында үзеңне кеше итеп сизәрсең Туган кан бит ул! Чит хатын янында кем син? Утын яргагы Беркемгә кнрә ген юк синең Бернинди кадерең юк Аңлыйсынмы шуны бернинди бәяң юк! Монда чүп син, ә балаларың янында алла' Ят итсәң, кабс реңә балчык салырга да килмәсләр Хыянәтеңне син фәкать шул чакта ныгытып аңларсың. Ә мин сиңа аны хәзер үк әйтәм Кара акылың дәлилләр китерергә көче житмәде шнкелле Кем соң син? белән уйлап кара ’ Бү хыянәт түгел! Арттырып җибәрәсең лә Бәла килгәч, гаиләңне ташласан хыянәт' Иптәшеңне бәла килгәндә ташласак хыянәт! Мәгънәсе шулай анын' Мин семьяга жәфа гына булырмын ляп куркам Жафа булмыйсын гер-ж бх.Ы.ЫН' < ин хл балаларны 1ННЬЯГ.1 китер,анеен С ларны кеше нту нчен гомеремне ш ,, анма. ха гнет Үз бәнкне учек гншерма Әгәр хатынын кнк кунелле булса син -й.тә утырып кына торсак ли. „ларны ,..Р,ипле и,.т..к.е„ шаярып,....,, ялгыш юлга кереп кнтудән саклаячаксын! Менә бит хикмәт нәрсәтә Ку I нстендә каш булачаксын Хатынын ниндирәк чч — Болай ярыйсы иде,— Коробовның тавышы калтыранып китте, ул ике кулын йөзенә каплады. Җилкәләре селкенә башлады. Башы ныграк иелде. Дулкынланып торган саргылт чәчләре сибелде. — Үзең яхшы кеше син, Коробов,—диде Самохин, аның елавына тамчы да әһәмият итмичә.— Үзең хыянәт юлына басарга әзерләнгәнсең! Шул сөйләшүдән Коробов бик уйчанланып калды. Аңа протез китерделәр Көне буе шуның белән мәшәләнә иде. Беркем белән дә сөйләшми Үзалдына караган килеш узып китә. Башында Самохиннан ишеткәннәрне кайната Быгыр-быгыр кайный аның миендә фикерләр. Нәрсә пешереп чыгарыр? Протез белән бик тырышуына караганда аның нияте гаиләсенә кайту ягына авышкан иде булса кирәк. Икенче каттагы җыештыручы да палатага сугылмый башлады кебек. һәр кешедә бер характер, һәр кешедә үзенчә язмыш. Кайберәүләр госпитальдәге рәхәтлеккә артык нык ияләнеп китәләр. Авыр тормышка чыгасылары, арбага җигеләселәре килми. Бер караганда, гаепләп тә булмый. Кеше туган иле өчен канын койган, сәламәтлеген биргән. Ләкин гомер дәвам итә. моның белән генә тукталып калырга ярамый. Үзең тарта алырдай кечкенә бер мичәүгә булса да бер җигелергә тиешсең. Аек. реаль фикер йөртүче Самохин янына Маринкин да килеп утыргалый. Кешене ялганлап юата торган ширбәтле сүз сөйләмәсеннәр, бала урынына башыннан сыйпап кечерәйтмәсеннәр, чын сүз әйтсеннәр. Алдамый торган. Адаштырмый торган. Нигә дөрес сүз сөйләүдән куркырга? Без үзебезнең хәләл җирдә, шөкер, азат җирдә. Азатлыкны кан, тир, күз яше түгеп саклап калдык. Барысы да үзебезнеке, яхшысы да, начары да. Кыены да. шатлыгы да. Тик нигә сүзнең дөресен генә сөйләмәскә икән дә нигә мактанырга икән? Мактану бүтәннәрнең ачуын гына китерә торган нәрсә бит! Маринкин белән Самохин шул хакта сөйләнеп утырдылар Аннары тирәнгә керүдән куркып, икесе дә бүтән нәрсәгә сүзне бордылар. Тирәнгә китеп булмый иде. — Нишләргә инде, комиссар, - дип кайгырды Маринкин.— Ул хатын төшләремә генә түгел, йөрәгемә дә көмеш коронка кигерде кебек... — Син бит туган җиреңә кайтырга әзерләнеп йөри идең? — Әйе. Ләкин планнарны җимерде дә куйды! — Шулай укмыни? Үзе яшьме? — Бераз яшьрәк. Йөрәкне әсир алды, комиссар, валлаһи, һаман аны гына уйлап торам хәзер, һич үземне аңламыйм. Мондый хәл минем белән булганы юк иде моңарчы! — Китче! Нәрсәсе белән сихерләде? — Белмим, белмим. Башымда рәхәт томан. — Әллә «оборона»сын өздеңме, шәйтан? - Юк. ул як бик нык аның, комиссар. «Оборона»сын өздергән булса, болай да булмас идем, бәлки? — Димәк, сезнең мәхәббәт? — Теләсәң ничек әйт, мин аны уйламыйча тора алмыйм. — Үтәр әле. — Үтми, комиссар, үтми! — Маринкин катгый рәвештә башын чайкады — Синең тегендә хатының, балаң бар шикелле? — Авырттыра торган нәрсә дә шул-шул! Дөрес, без хатын белән начар яшәдек. Бик алама холыклы. Юк нәрсә өчен дә талкый. Ярату да булмаганмы? — Ә син үзеңне яратуга чаклы үскән дип уйлыйсыңмы? Кайберәүләр яратуга хәтле барып җитмиләр, гомерләре буе. Ярату алар өчен артык зиннәтлелек. Менә хәзер генә мин яратуны татыдым, комиссар. Моңарчы бу хиснең нинди икәнен белми идем. Чын Юри сөйләнәләр дип уйлый 50 идем Егет белән кыз бергә кушылалар да шуны ярату дип уйлый лар. Әти-әнисе дә шулай эшләгән булганга күрә генә. Гореф-гадәткә карап Инде белдем — Анда балан бар бит’ Бала бар нәрсәдән өстен. Маринкин — Өстен икәнен дә аңлыйм, комиссар — Бала синен өстә бит. Маринкин, синен җилкәдә — Бала дип тагы шул «пычкы» янына кайтыйммыни? — Баланны яратсаң Бала хакына күпләр белән тора — Беләм Әмма хәзер «пычкы» белән тора алмам ахрысы Бар төшем киселептуралып беткән, ул тагы кисә башласа? Кайт кына, кисәчәк! Хатка да сиздереп яза' — Да. читен хәл! — Самохин, күзләрен читкәрәк алып, күрми торган караш белән уйланып калды Аннары гына әйтте Яратуга ал данып, балаңны ташлыйсыңмы’ - Ничек ташлыйм? — Хатынны ярату озакка бармый ул. Ә баланы мәңгегә яратасын' Мин шуны әйтәм Нишләп ул алай? - Кеше шулай корылган, күрәсен — Самохин нр белән хатын ара сындагы яратуның даими һәм тотрыклы булуына ышанып җитми иде — Балага моннан торып та яхшы ярдәм итәчәкмен Бәлки, уз яныма алырмын? Юк. хатын бирмәс Үч итеп! Мондый чакта хатын кыз бала мәнфәгатен оныта! - Җайлы эш таптыкмыни? — Бөтен хикмәт тә шунда шул! Мондый эшне мин бер җирдән дә таба алмыйм Менә хикмәт! Рас эш дисең икән ннде Самохин әңгәмәдәше белән килешкән аваз чыгарды Маринкиннын да йөзе яктыра төште Самохин шикелле аек уйлый торган берәүдән раслау алу күңелгә нинди дер тынычлык бирә торган нәрсә иде шул Соңга таба Маринкин теш куючы хатын турында ачылып китү түгел, бөтенесен инкарь итеп сөйли башлады Мин шаярттым гына, сез шуны чынга алдыгыз, кырчыннар, дип ачуланып, сүзне бетерә иде Куйдырасы тешләре күп иде әле Аның бу эшне һаман сузарга телә гәне дә сизелә иде Самохин янында кем дә булса булмый калмый Тагы берсе үзенең бәлаләрен күтәреп кергән Озын буйлы, эре сөякле кеше Бар җире таза кешенеке төсле, тик бер аягы гына юк Белоруссиядән икән Немец таптап бетергән җирләр Хатыны, баласы шунда калган Хатыны су гышка чаклы башлангычта укыткан, сугыш килгәч, утын складында эшләгән Баллны .ш ига тортан кеше Фролов җитәкли һәм янлата «ела коллективны Житәкче итеп ясап куйган кебек үзен. Әйе. миңа үз эшемә кайтырга кирәк. Ә майор? Ул нишләр? Терелгәч синең янга килерме? Юк, берни дә уйламаска. язмыш үзе хәл итсен! Поезд Идел күперен чыккан чагындарак Ася авырый башлады. Дөресрәге, берничә көн инде ул үзен бик начар сизеп, авыраеп, көчкә генә йөрде. Менә бүген егылды. Күз алды томаланды, башын, гәүдәсен күтәрә алмас булды Температурасы кырыктан ашып киткән иде. Аңгы-миңге ята башлады. Үзен врачлар караганын һәм тиф дигән куркыныч диагноз куйганнарын да ачык тоймады. Казанга килеп җитеп, яралыларны госпитальләргә озатуда да катнаша алмады Ваһапов үзен носилкага салганда. «Ася кая? Ася нишли, ник ул килмәде?»—дип кат-кат төпченде, ачуланды, шулай да аңа өзеп кенә җавап кайтаручы булмады. Ташучылар чит кешеләр иде, «белмибезждән башка нәрсә авызларыннан чыкмады. Әле өченче көн кич кенә Ася аның янына килеп утырып: «Мин сине госпитальгә озата барырмын, шунда барысын да сөйләшербез»,—дигән иде. «Ни булды икән?»—дип Ваһапов бик нык борчуга төште. Ася санпоезд врачларын да куркуга салды. Поезд көтеп тора алмый. Нишләргә? Соңгы нокта Ульяновск шәһәре иде, Асяны анда хәтле алып бару бик куркыныч. Аның гомере өчен куркыныч Үзләре яралыларны урнаштырган госпитальдән телефон аша белештеләр, киңәштеләр дә Асяны инфекцион больницага илтеп салдылар. Бик кызганыч, әмма башка чара юк иде. Ася шулай ялгызы чит-ят җирдә бик авыр хәлдә торды да калды. Хәер, моны үзе белмәде дә. Аны күчергәндә авыруның бик көчәйгән чагы иде. Барысы да куе томан эчендә генә булды. Кайгыра да, борчыла да алмады Ася, аңын җуйган, аңа хәзер барыбер төстә ятты да ятты. Ася бу юлга чыккач та фронт госпиталендә бергә эшләгән Казан кызы Мирага хат язып салган иде Шуның буенча Мира поезд килгән вакытны чамалап вокзалга төште. Ләкин поезд ике сәгатькә соңга кала, диделәр. Ул эшенә кайтып китте. Аида мәшәкатьләр аны берсе артыннан икенчесе эләктереп алып кына торды. Ул вокзалга төшәргә кичкә таба гына өлгерә алды. Санпоезд китмәгән иде әле. Мира поезд штабы урнашкан вагонга кереп, Асяны сорады. Шунда Асяның авырып китүен әйттеләр һәм, Мираның биредәге кеше булуын белеп, Асяны кайгыртуын бик нык үтенделәр. Шәфкать туташы учларында югары күтәреп торган пыяла савыттагы сыеклык нечкә шлангтан тәнгә агып бетте. Энәне алдылар. Ася барын сизеп ята иде, бар көчен җыеп, күзләрен ачты. Янында бик мөлаем ачык йөзле врач хатын утыра, шәфкать туташы үзенең әсбапларын җыеп бүлмәдән чыгып бара. Кечкенә генә ак палата икән. Палатада бер генә карават. Ася врач хатынга карады, күзләрендә сорау, аптырау иде. Хатын аны шундук аңлады, хәлен сораша башлады Ася, сәерсенеп, күзләрен челт-челт ача, йома иде. Врач: Температураң, кан басымың нормаль.— диде. Ася бераз исен җыеп ятты: аны ниндидер караңгы суык базга өстерәп алып төшкән кебек булган иде. Ул базда бик нык өшегәне, теше тешкә тиеп шыкылдаганы хәтерендә, аннан тәненең ут капкан кебек янганын миенең бер почмагы теркәп калган. Ә аннан соң ни булганын белми. Ася маңгай тирен учы белән сыпырып алды: — Менә тир ага, димәк, чир чыга,— диде. Үз тавышын үзе танымады. ничектер карлыгып беткән иде. Ул әлеге хәлен аңы белән аңлап, кабул итеп җиткерә алмаган төстә ятты. Артур Федорович сезне бик карады, дарулады, бервакыт бик начарланып киттегез бит! —ди-ди врач хатын үзенең приборлары белән Асяны тикшерде. — Кем ул Артур Федорович’— днде Ася бодай сына Баш врач ярдәмчесе Менә командировкага киткәндә уз кабинетын сезгә калдырды, тынычта әйбәтрәк булыр диде Әллә ул сезнен танышыгызмы. дип кызыксынды врач хатын-кызларга хас төстә Ася уйланып торды: — Юк. андый кешене хәтерләмим,— диде чынлап та белмәгән рә- * вештә Хәле булмаганга, юк нәрсә турында сүз озайтасы килмәгән = сыман иде Ул томырылып врачка карап тора, нәрсәдер сорарга, белергә = теләгән шикелле — Сезне кайдадыр күргән дә. күрмәгән дә кебек булам, дип куйды - Ася гаепле елмайган итеп Врач хатын да елмайды Алар кайларда булулары, эшләүләре турында сөйләшеп алдылар 5 Әмма уртак нокталар табылмады Врач хатын чыккач. Ася үз хәле турында уйланды Нишләп шундый ' чиргә дучар булды сон? Ул рен бик яхшы сизә, кан тапшырган = чакларында да өшәнү тоймый иде. Ләкин һич сәбәпсез генә берни ■: дә килеп чыкмый Канны ешрак тапшырдым шикелле Шул йомшат кандыр, мөгаен. Моннан сон үзем турында да онытырга ярамас Менә у ничек картайганмын бит! Бу килеш кем күзе төшсен мина? Гел бу тән * нәр турында гына кайгыртып яшәлде. үзеңне дә бераз карарга кирәк t икән Ул көч-хәл белән торып тәрәзәгә килде Агачлар яфрак яра. " яшелләнә башлаган икән инде, форточкадан әчкелтем җилемле яшь : яфрак исе кереп, борынны кытыклый Дөнья, сиңа берни дә булмаган - кебек, һаман шул көе икәнсен Менә мин бәндәнә әллә ниләр булып бетте. Кешеләрне үлем авызыннан тартып алу белән шөгыльләндем һәм үзем дә әҗәл тамагына китә яздым Па. хода' Нишләрмен мин бу таныш түгел җирдә? Шундый хәлдә япа-ялгыз, чит ят жирдә калу бик яман икән Бер көнне врач хатын ишектән үк яктырыл, нур көлтәсе кебек булып килеп керде, һәм сөйли башлады — Сез майор Ваһаповнын бик якын дусты икәнсез бит. диде - Без аны. хаты буенча барып, ирем белән бер госпитальдә таптык Исәнлек-саулык сорашкач та ул сезнең хакта әйтте Ул Мишина Ася безнең больницада, дәвалаучы врачы мин хәле әйбәт, дидем Ә майор ның ике күзеннән яшь ага. Чын менә! Уф' Хагын урындыкка килеп утырды да учын биек күкрәге өстенә куеп торды Ася әле берни дә аңламый, аңа бу хәбәрнең мәгънәсе барып та җитмәгән иде. хатын сумкасыннан алып Асяга кәгазь сузды Мен.» үзе бер язу да җибәрде,- дип куйды Ася бер хатынга, бер кәгазьгә карап алгалады Йөзендә канәгать лек нурлары беленде һәм ул — Сез Фира Касыймовнамыни? — дип сорады да. хатын ияк как кач. язуны икенче тапкыр күздән кичерде Аның моңа ничектер ышанасы килмәгән кебек иде Төшме бу. өнме, дигән сорау тагы аның алдына килеп баскан, шуңа җавап эзли иде Күзәтеп торган Фира Касыймовна. аның шикле йөзенә карап. аңла тырга кереште: эне, барысы ла дөрес. Ваһапов аның фронтта берм хечмлг иткән танышы, дусты Алар һаман хат алышып торганнар Соңгы вакыт ларда Ваһапов хатларны сирәк язган, чөнки Фира К.н ыймоннанын тор мышка чыгуын сизенгән булса кирәк Хагын кызга ия чыккач чит ир ат белән хатын кыз арасындагы элекке дуслык кырт киселә дә бетә н идек днде Аси .при .кигиа Икенд рәтли рэтли Ничектер дрк ...........................................б>Йл..п ..ик н«ерен ....... кебек ...ел АЫ Ася Ваһаповның хәлен сораштырды, бите нигәдер кызарып-кызарып киткәләде. Язуында ул үзенең хәле әйбәт, гел алга гына баруын әйткән иде. Фира Касыймовна да шуны раслады. Асяның күңеле күтәрелде. Кара, ничек болай барысы да уңай булып кына тора әле,— дигән уй килде башына. Эчендәге шатлык, ак куян кебек, тәне буйлап чабарга тотынды Фира Касыймовна Асяга витаминлы ризыклар: күрәгә, йөзем җимеше һәм чикләвек төше, кузы ише нәрсәләр алып килгән иде. Шуларны тумбочкага бушатты. — Гел ашап кына торыгыз, сезгә хәзер ныгырга кирәк,— дип кат-кат тукыды. Бу кадәрле игелекле хатын булыр икән, дип рәхмәт хисләре белән уйлап калды Ася. Ә Мира белән алар озак сөйләшеп утырдылар Үзләре турында сора- шыпаңлашып беткәч, сүз Мираның ире Рудныйга барып төртелде. Мира- ның йөзе кинәт сүрелде, күз кырыенда җыерчыклар күбәеп китте. Аның әллә ни ачыласы килми, ә Асяның бик беләсе килә иде. Ирне артык нык яратма икән, ул сине яратсын икән, Ася. Ачы тәҗрибә! Мин аны артык яраттым һәм. әллә шуның аркасында, аны үземнән суындырдым. — Юк, син артык таләпчән булгансыңдыр,— дип сүз кыстырды Ася. аның матди яктан яхшы тәэмин ителгән булуына ишарәләп. Чөнки бүтәннәр карточка белән яшиләр, бер сынык икмәккә тилмерәләр, ә ул югары материя — ярату турында авыз тутырып сөйләүдән уңайсызланмый. Димәк, тормышы бик әйбәт. Тормыш җитеш булмаса, ярату турында тел тибрәтеп булмый. — Мартта кайтып, сигез көн торып китте,— дип сөйләүдән тыела алмады Мира— Көнләшеп үлә яздым. Ирем миннән суынган, ул инде минеке түгел шикелле Мин яраткан саен ерагая бара кебек. Яратудан йөзенә бер шатлык әсәре чыкмый, кайгыга гына баткан шикелле була. Билләһи! Миннән суынганга күрә шулай ул. Күңелсезләнеп кайткан иде. тагы да күңелсезләнебрәк китте Мине яратуы беткәнен сиздем аның. Үзенә дә белгерттем. Төгәл генә берни дә әйтмәде, кеме дә булса бар аның. Сизелә бит ул. Ася, бик нык сизелә. Сиңа чаклы берәрсе белән булганмы, юкмы, бик тиз беленә ул. — Көнләшеп, теңкәсенә тигәнсеңдер әле?—диде Ася, Рудныйның хатын-кыз һушын җибәрә торган матур чырайлы, таза иңле булуын күз алдына китереп һәм Мираның мул тормышына кызыгып. — Хәзер дә көнләшеп үлә язам, Ася. Шулай икән ул. — Көнләшү артык яратудан була диләр бит. - Артык яраттым шул, Ася. Көчле ярату бервакытта да җавап таба алмый, дип әйтәләр иде. Хак икән,— дип Мира ир-аттан өмет өзгәндәй кулын селтәп куйды. Тумбочкадагы кечкенә көзгене алып, ясаткан чәчләрен рәтләп маташты Ул бик пөхтә һәм затлы киенгән иде. Шулай да йөзе-бите элеккегедән кайтышланган, таушала төшкәнгә охшый. Мираның һич бирешергә исәбе юк. Эш урынында да. ахрысы, абруе зур. Сөйләшүеннән шул нәрсә беленеп тора. Юк, үзгәргән Мира Яхшы яккамы, яман яккамы, әле әйтүе кыен. Әмма рухы, күңеле үзгәргән МенәТуфайлов турында Митавада нинди шау-шу куптарып йөргән иде, ә хәзер кызыксынып та карамый. Ася үзе сүз катып, Туфайловның фронтта күрсәткән батырлыклары турында сөйләп алды. Газетада аңа багышланган мәкалә басылуын әйтте. — Улмы дүрт танкны яндырган?— дип ышанмады Мира матур иреннәрен бөрештергәләп. — Шуның өстенә күпме фрицларны кырган. - диде Ася һаман мактап. сокланып. — Булмас ла. шул мәхлукмы, кит!— Мира сусыл иреннәрен тибрәт- кәләп, көзгегә карап тора башлады. Ася, карават башындагы саквояжыннан актарып табып, Мирага газета сузды, «Рота санитары» дигән мәкаләне укырга кушты. Тын гына торды- лар Мира укыды. Ася аның нинди бәхетле булуы турында уйлады Кая гына бармасын, ни генә эшләмәсен, гел уңышка ирешеп кенә тора ул Ни лектән шулай? Мира үзе бик япьтәш, уңган кеше Сөйләшергә дә. эшкә дә бердәй булдыра Гүзәл булмаса да. күңелне тарта торган мөлаемлелеге бар Тагы нәрсә? Иң мөһиме, әти-әнисе югары урыннарда эшлиләр. Андый ф кешеләрнең балалары да җайлы урнаша, бәхетле тормышта яши Язылма ; ган закон. Электән шулай килгән, хәзер дә шулайрак әле ул. Моны беркая S куя да, берни эшләтә дә алмыйсын Мира, газетаны укып бетереп, йөзен чытты, бер дә исе кнтмәгәнлеген = белгертте. Әмма тавышы уйчан, тәкәллефле иде — Ул бик әйбәт кеше, дөрес.— диде газетаны Асяга кире биреп,— 2 Ләкин әйбәтлек белән генә яшәп булмый бит Мнраның мөлаем чыраен- ? да мөһимлек төсмере беленеп китте Бу сүзләре белән тормыш турында = күп һәм тирән итеп белгәнлеген, тик аны бүтәннәргә әйтергә ярамаган лыгын сиздерәсе килгән сыман булды Мира киткәч тә Асяның уйлары тынычланмады Ул кешеләр, язмыш с лар, үлемнәр турында уйлады Тормыш бик катлаулы, аның өсте бар. “ асты бар Өс. ас физик төшенчә Анардан котылу мөмкин дә ту геллер ? Икенче тапкыр килүендә Мира тагы бүтән төслерәк иде Йөзендәге * горурлык, үзен югары тотуы сизелми диярлек, гади, эшлекле Ул Асяга бик * файдалы киңәшләр бирде Тормыш авыр, демобилизацияләнергә уйлама, — диде катгый итеп - Ася үзе дә шул уйда иде. Мнраның киңәшенә сөенде, җаны тынычла * нын китте эшләргә дә эшләргә Өйләдән соң шәфкать туташлары, нянялар ашыгып йөри башладылар Артур Федорович кайтты, дип. бу хәбәрне бер-берсенә тиз тиз җиткерәләр иде Ася бүлмәдә шуны ишетеп, тоеп ятты Үзләренең дә. кырыс врач госпн таль бусагасын атлап керүгә, тиз тиз йөгерешеп эшкә керешүләрен, хәбәрне колактан-колакка пышылдап таратуларын исенә төшерде Кичен Леяны шул врачка чакырдылар Аскы каплы кабинепа кабул итә икән. Ася кергәндә бүлмә буш иде Врач каядыр чыккан, ахрысы Ба шына ак калфак кигән күзлекле врач кереп, үзенә якынайган саен Ас яның күзләре түгәрәкләнеп ачылды, шул күзлекле йөзгә тартылган кебек текәл де дә катты Ниндидер бик таныш чалым миенә килен бәре.и ннн юи 1ы ул һәм халат изүен тоткан кулы читка тырпайлы, буыннарының кач кебек булды, тамагында тыны тыгызланып, бугазны авырттырды >.т бгр УЧЫН ияк астына куйды, икенчесе белән ыянмакчы итеп авышканда, врач аның беләгеннән тотып алды һәм встал янындагы урын ДЫККа кигереп \ ii.ipi IN . Ася' диде йомшак, җылытавыш бе ала нлмаствн, тиз ти . халат чабуларын анты и .уен кы. ып ruriu Врач м . .ич,.,, саны кхл.«х.|ыгын чыгарып »н-ш.1..н|..н бинар, ................................ ш Артур il.i 1М1' Па ч.> ь,' .... .... .... б> врач йөзенә карап торды, үзе тәмам булды Артур да. башын игән кнлеш Менә ул үзен кулга алды һәм ку злеген итеп. елмайды, дәвалаучы врачка әй, — Ася' диде һәм аның каршы — Әгәр демобилизацияләсәләр? диде Ася. бәла килгән чакта үзен ышыклау өчен әмәл эзләп. Риза булма. Кыссалар, миңа әйтерсең Бу иптәшләрчә кайгырту иде Менә чын. фронттагы Мира Ә теге көнне Мира чак-чак танырлык иде. Гражданкада әллә шулай төрле төрле төскә кергән рәвештә генә яшәп була микән? Мин хәрби тормышта туры дан-туры әйткәнне, боерыкны үтәп яшәргә өйрәндем, тыныч тормышка яраша алмам кебек. Белеп торам, мина ипләшүе бик авыр булачак Шуның өчен хәрби хезмәтне ташларга ярамас' Гаскәри тормыш ышанычлы кауша. каушаудан нн әйтергә белми торды кнде. эчендәге хисләрен сиздермәскә ләнде. на утырды — Артур, бу синмени?— диде Ася еламсыраган, әрнешкән тавыш белән,— Юк. юк, мин төш кенә күрмимме? Яле, мине тотып кара?.. — Ася, тынычлан!— Артур калкынды, үрелеп дару шешәсе алды, тиз генә микстура салып, Асяга бирде. Икесе дә тыштан тынычланган кебек булдылар. Артур Асяга авыр була күрмәсен дип курка иде. Ул аңа карап- карап алды. — Ася. әйдә, палатаңа илтеп куям. Ася гаҗәпсенеп, аңа күзен текәп, сынап торды һәм элеккеге йомшак, юл куя торган төсмерләр күреп елмайды, башын як-якка чайкады. Карашы ялвара иде: ничек инде мин, барын да белмичә, бу көе китә алыйм?. Бу килеш ничек яши, терелә алыйм? Артур Асяның шундый тансык, сагынылган, үртәлгән, өмет нуры белән тулган күз карашыннан җиңелде. Бу рәхәт җиңелү иде. — Ася, кыскача болай,—диде ул, тавышын тигезләп, тамак кырга- лап алды.— Мин монда врач булып эшлим. Санпоезддан китерелгән авыруның тарихын өстәлгә куйдылар. «Мишина» фамилиясе күземә чалынды, йөрәгем еш-еш тибәргә тотынды. Элек тә ул фамилия очраганда йөрәк сикергәли торган иде, гел алдана иде. Бу юлы да шундый алдану гынадыр дип уйладым. Исеме, әтисенең исеме туры килгәч, түзмәдем, палата ишеген ачып карадым, сине таныдым. Хәлең әйбәт түгел иде. Сине сакларга шәфкать туташлары куеп, үзем дежурда калдым. Командировкага барырга кирәк иде, соңга калып киттем. Кризис үткәчтен...— Артур туктады. Асяга карады. Асяның йөзендә аптыраулы, сораулы нур йөри иде. Матур иреннәре ачылган, аннан энҗе кебек вак тешләре күренә Ася исә аның карашыннан, «бүгенгә җитәр, өзлегә күрмә», дигән мәгънә аңлады да ашыгып: — Юк, хәлем әйбәт!— диде Артурга бик көтеп карап. Артурда табиб- лек рухы көчле иде. — Ася, бүгенгә җитеп торсын!— диде бик ялынган рәвештә.— Минем дә эшләрем күп, үзең беләсең... — Институтны бетердеңмени?—дип сорады Ася чыга башлап. — Әйе Ася үз палатасына кайтып, караватына менеп ятты. Менә нинди очрашу! Каян шулай туры килүе мөмкин? Әллә язмышларны очраштырып торучы бармы? Икенче яктан караганда, нәрсәсе искитәрлек? Артурның әнисе шушы шәһәрдә туган бит, әйе, хәзер генә хәтеренә төште. Биредә кинәт авырып китүемне зур бәхетсезлек санап, күпме кайгырдым, тилмердем! Күпме йөрәк маем сызды. Ә мине һич искәрмәгән бәхет көтеп торган икән. Минем өчен микән соң бу бәхет? Тормыш миңа бәхетле ягы белән әйләндеме? Исәпләсәң, бу бит яшәрү. Мин үземне өшәнгән, картая башлаган кебек сизә идем, кинәт эчемдә дәртле дулкыннар кузгалып чабарга тотынды. Ул дулкыннар тормыш мәшәкатьләре, үз-үзеңне төрле тыюлар, кысулар аркасында күмелеп яткан. Мин аларны үзем күмгән идем. Әйе, әйе, тормыш кырыс, үз-үзеңне чикләп, качып яшәргә мәҗбүр буласың. Ә хәзер шуны аңым белән бик яхшы тоям: миңа яшьлегем кайткан кебек булды. Утыз тугызынчы елның яңгырлы, томанлы көзе иде. Ленинград көзе ул үзенә аерым, бүтән җир көзенә охшамган. Алар, фельдшер-акушерлык мәктәбенең соңгы курс кызлары, мединститут бинасына урнашкан практика кабинетына йөриләр иде. Практика дәресләрен институтның югары курс студентлары, ассистентлар алып бара. Ася беренче тапкыр Артурны шунда күрде. Ул да, Асяны ничәмә-ничә кызлар арасыннан аерып алып, дикъкатен аңа туктаткан булган. Ничек шулай була —күп кешеләр арасыннан сиңа берәү аеруча ошый, шул күңелгә керә. Күңел моны аңнан башка үзе сайлыймы? Ә ник шул көнне, шул вакытта? Моны үзең сизми дә каласың. Яшь күңел, ахрысы, җәнлек кебек гел эзләнеп кенә йөри, безгә белгертмичә генә сайлап йөри? һәм бервакыт эзләгәнен таба да. Чынлап та күңел күзе барлыгына ышана башлыйсың. Менә күпме кызлар арасыннан ул мине аерып куйган. Мин дә аның кай төшендер ошаткан идем Артур берничә кыз- га. безнең төркемгә, эшләр йөкләде. Ул соңыннан мин синең эшкә КУЛЫҢ ябышуын да ошаттым, диде Танышлык дуслыкка әверелде Яшь чакта шүнардан башка булмый Яшьлек моны үзе таләп итеп тора Шул таләпкә буйсынасын Бүтән егет ләрнең миңа сүз кушканы булды, әмма Артурның сүзләре жанга май кебек булып ага иде. Нилектән шулай, һич белер хәл юк * Асялар Охта поселогында, завод янындагы ике катлы агач йортта яши з иде Артурлар шәһәр үзәгендәрәк булып чыкты Бераздан, аңлаша торгач, z шул билгеле булды әтиләре бер заводта эшли икән Берсен-берсе яхшы бе = ләләр Артурның әнисе рәсемче, балалар журналын төрле рәсемнәр белән ' бизәүче, ди Бер күпме вакыттан Артур Асяны үзләренә алып барды Әнисе = Асяга текәлде дә шаккатты каян бу сирәк очрый торган рус хатын кызы = тибы дип. тизрәк үзенең пумалаларына тотынды Башта акварель, аннан = бүтән буяулар белән Асяның йөзен, чыраен рәсемләде Төсен чыгара ал- ' мыйча йөдәде. Артур чәй әзерләгән иде Кунакны чәйгә утырткач та. әни * кеше дөньясын онытып, рәсем ясауда булды Артур исә. Асяның йөзендәге г гаҗәпләнүне, уңайсызлануны күреп, тынычландырырга тели әни шулай - безнең, өйгә кергән һәр кешенең рәсемен ясамыйча калмый, дип юата Ә Z үзенең төсендә горурлык: аның дус кызын әнисе бер карауда нинди ошат- - ты. хуп күрде Алай гына түгел, ижат эшенә ярдәм итә торган әйбәт нату ра итеп кабул итте Натура эзләп художниклар әллә кайларга баралар * икән Тик сурәтче хатын тигез генә холыклы түгел иде. кычкырып сөйлә шә, кинәт кенә бер шырпылы сүз кыстырып жнбәрә Асяны да кунак * дип тормады: Кызым, синең эчең дә шулай тышың кебек ягымлы, матурмы? дип сорап куйды, кыска гына көлеп алды Артур кино билетлары чыгарып — Әни, безне жибәр. дип үтенде Марина Карповна билетларны карарга гына алган шикелле итте дә ерткалады да атты Рәсем белән чагыштырганда кино юк эш! диде, тамак төбе белән кыска гына көлгән итеп Асяның бу мизгелне һич онытасы юк ул жәнжал көтеп бер әнисенә, бер улына күз йөртеп торды Артур ник бер ачу чаткысы белгертсен, киресенчә, әнисенең бу кыланышы аңа бик ошый, гүя ул шуның белән горурлана да кебек иде Артур. Асяга ияк кагып, елмайды безнең әни шундый инде, янәсе Асяга хатирәләр дулкыны яңа истәлекләр айкап китерә иде Сәер иде аларның мөнәсәбәтләре, сәерлеге белән кызыклы иде Артурга хат язам, ул да миңа яза. Аның хатларын укудан да рәх и и •}>».» нж и \ • минем хатлар белән яшәгәнлеген яза Билгеләнгән урынла еш кына очрашабыз әз генә сөйләшеп торабыз Артур һәрвакыттагыча ашыга Аерылганда у зе нең язган хатын миңа суза, мин үземнекен аңа Тизрәк аның хатын укыйсым килеп өйгә ашыгам Ул хатлар көнкүрешем тормышым булып әверелде Аның белән күрешергә очып барам, сөйләшәбез дә очып кайтып китәм. Хисләр мине шул тикле нык чолгап алды, мин аларлан бер алым да читкә китә алмый идем Бүтән бернн күземә шәйләнмәс. колагыма кермәс булды Бер заман билгеләнгән урында Артур күренми башлады Бер мәртәбә, ике. өч Авыргандыр дип уйладым Безнен белән ни генә бхл мый син Тор мыш бит! Ул көннәрдә бетнең өйдә дә ниндидер киеренкелек иде »һн белән әни табын янында сөйләшмиләр Бер берсенә карамын гына ашаган итә ләр дә китәләр Өйдә эчне пошыра торган авыр тынлык Мин болай пы шыл д ашкан нарын гына ишеткән идем әтиләр эш зн торган ыводта корт кычлык эшләгәне өчен кемнедер фаш иткәннәр ди Финнар белән сату алу эшендә ниндидер чатаклык жибәргән әйберләр белән бергә .яшерен» сызымнар да озатканнар Шул эшне ачлымы ансы.мы рәвештә бер кеше башкарган Син моны аңлы рәвештә эшләгәнсең дип. гаепләгәннәр аны Бу хакта әни дә ишетеп кайтты, ул завод шмиклиник.г. ын терапевт булып эшли иле Безнең әти дә шул гаепләүд® катнашкан имеш Юкка гына сөмсере коелып, карасына батып йөрми торгандыр, тиз кабына торган кеше, артыграк әйтеп ташлаган булгандыр. Артур юк та юк. Мин әллә нлчә хат язып салдым, бер җавап та алмадым. Бу хәл чынлап кайгыга төшерде. Йөрәгемне нидер авырттырып, сулыш алуымны тыгызлап тора иде. Күкрәгемдә ниндидер авырлык сизәм. Күңел әкрен генә сулык-сулык килеп сыза да сыза. Эчемдә ниндидер ут кебек нәрсә вакыт-вакыт эчтән көйдереп ала. Ул халәт әле хәзер дә хәтеремдә Мин кая барып сугылыр урын таба алмый йөдим. Бар нәрсә миңа мәгънәсез булып тоелды. Артур килер, килми булдыра алмас, дип көтәм. Ләкин көтүем бушка гына. Ул хатларында дөресен язмады микәнни?—дип мең төрле шиккә бата идем Бары да уен гына булып чыгар микәнни? Йа хода’. Шулай да уйнарга мөмкинме? Бу тикмәгә генә булмаска тиеш.. Ишекне Марина Карповна үзе ачты Чәче-башы тузган, алъяпкычы төрле буяу тапларына буялып беткән. Йөзендә җыерчыклар күбәйгәнлеге күзгә чалынды. Ул артка чигенде дә миңа төбәлеп, йөзен чытты, гүя нәрсәдәндер җирәнгән шикелле иде. - - Ә-ә, син тагы сүзләр ауларга килдеңме? — диде тавышын күтәрә төшеп Тешен кысканга аның яңак калкымнары тагы да ныграк чыккан сыман иде.— Ялганчы фәрештә! Башта Артурның башын миңгерәүләтеп, ышанычка кердең. Монда сөйләнгән сүзләрне тиешле урынга җиткереп бардыңмы? Бары син генә фетнә чыгардың! Синең аркада Самарецны эшеннән чыгардылар, миңа заказ бирми башладылар. Марина Карповна шар-шор кычкыра, мин башыма китереп суккан кебек. берни аңлый алмый, тик катып торам Нидер әйтмәкче булам, әмма бугазыма ниндидер төер килеп утырган, шуны эчкә йота алмыйм. Чөнки бу нахак сүзләргә әрнүем эчтән кайнар дулкын булып күтәрелә иде. — Болар бары да ялган, ялган, Марина Карповна!— дидем ныклы тавыш белән. Ул, кулларын алдында буташтырып, минем сүзләрне кире какты, ишетәсе дә килмәде. Мин тагы нидер әйтеп, хурланудан елап җибәрүемне сизми калдым — Елап ышандыра алмассың, алдар фәрештә!— дип кычкырды Марина Карповна, тузгыган чәчләрен йөзеннән сыпыргалап.— Ычкын моннан! Мин аның ерткычныкы кебек ачылган күзләрен, ыржайган тешләрен күреп алдым һәм елый-елый артка чигендем, тиз генә ишекне ачып, баскычка чыктым Ябык ишек аша Марина Карповнаның ачы карганган тавышы гына колагыма керә иде. Мин баскычтан аска ничек төшкәнемне сизмәдем Бервакыт өстән Артурның:«Ася' Ася!»—дип кычкырганы ишетелде. Баскычтан шак-шок атлап төшә иде. Мин урамга чыккач та уңайга түгел, кире якка борылып китеп бардым. Артур ишектән чыкты да мине эзләп: «Ася, тыңла әле! Ася, тыңла әле!»— ди-ди сөйләнеп, әле болайга, әлетегеләйгә йөгерә башлады. Ерактан начар күргәнлектән, мине абайламады. Бик нык кимсенгән идем, аның янына таба аягым атламады, тиз-тиз качтым. Жанымда нидер сынды, авырта торган яра хасил булды. Мин көн һәм төн тойгысын югалттым. Башымда уйлар бер-берсе белән капма-каршы киләләр, сугышалар. Чыда гына! Күпмедер вакыттан соң әни ишетеп кайтып сөйләде. Артурның әтисе Самарец зур бәлагә юлыккан икән. Теге корткычлыкта гаепләнгән кеше ул булып чыкты Марина Карповнаның пыр тузуы хаклы булган икән Аларның Ленинградтан китүләрен таләп иткәннәр. Самарец сирәк белгеч ди Марина Карповна төрле җиргә йөреп, ул карарны кире алдырган, имеш Әмма Самарец: монда барыбер кала алмыйм, дигән ди. Бәла һәрчак кешене чыгырдан чыгара. Ачу ташыганда ниләр генә әйтеп ташламыйсың. Марина Карповна үзләрен гаделсезлек корбаны итеп таныган һәм Асяны шуның сәбәпчесе дип уйлаган. Ася Марина Карповна сүзләреннән бик рәнҗегән иде, ә бәлагә төшүләрен аңлагач, бар ачулары бетте дә китте. Аларның ярасы белән чагыштырганда Асяныкы әһәмиятсез. 60 ланды Фин сугышы башлану вакыйгасы Асяның ярасын төзәтте Бөтенләй төзәтм әсә дә. үзенең вак хисләр белән йөрүе, аларга нык әһәмият бирүе оят һәм уңайсыз булып тоелды Бу чынлап та шулай иде Беренче көннәрдә үк әтисенең үзе теләп сугышка китүе юк-бар шыңшуларны күмде Әтисеннән хат бик көттереп килде Иртәгә сугышка керәбез дигән көн не алгы сызыктан язган Нәрсәдер сизенгән шикелле, эч серләрен әйтеп ташлаган: «Мин Самарецка карата зур начарлык эшләдем - дигән Дуслыкка хыянәт иттем Хәзер үземнең хаксыз икәнлегемне аңладым аңардан гафу үтенер идем Адресын алып җибәрә күрегез» дип үзен-үзе шелтәләгән Шулай итеп Самарецлар бәласенә әтисе дә. Ася да сәбәпче булып чыкты Аннары әтисенең үлү хәбәре килде Әнисе дә. Ася да газаптан кара кисәүгә әйләнеп беткәндәй булды Әнисе тәмам шәүләгә әверелде Кайгы \.нрә1 бар нәрсәне оныттыра күңелдәге хисләрне агулый, бетерә Ген кайгылар барысы да артка чигенде, рәхимсез хәсрәт көлләре белән күмел до Асяны эшкә Опочка шәһәренә билгеләделәр «Мин әнине ташлый алмыйм», дип комиссиядән үтенде, ялварды Ләкин тыңламадылар Бу зур сугыш башланып, ике өч ай үткәч тә частьне Суздальгә кү черделәр Ася әнисен үзе белән алып китәргә бик тырышты әмма заводта теш-тырнак белән каршы килделәр Шунда ул әнисе белән аерылды Ьл мәңгегә аерылу булды Ленинград фаҗигасы аны соңгы өметтән дә өзде Ишек ачылу Асяның уйларын бүлде Инде таң аткан икән Няня аңа сыннан алып шуны бирде Кичен Аргур белән сөйләшеп утырдылар Шәфкать туташлары нянялар кереп чыгын йөрлелэр Шул шартларда аклаштылар Халларт.. ачыклык керттеләр Ку г яше. кайгы, аңлашылмау шикләр гаепләр кыс аегында ку иелеп калган тойгыларда ниндидер чаткы пайда булды Ул үткәннәрдән сүнми калган зәгыйфь очкын иде Очрашып ,- Аташкан сае» шәбәя барды Көйрәп китәр өчеи кечкеиә чаткы да житә икән Ул күңелдә зурая, көчәя нде Ләкин арага бик куп нәрсәләр тулган, тау өелгән Икс арадагы юл бикләнгән һәркем үэ сукмагы белә» ерак киткәи һәр икеег бала-чагалык' Ана шик төшүе дә бик аңлашыла Jyp балага таргач. ала. баласы үзе янында йөргән барча кешеләргә шикләнеп карарга мәжбур Үзе теләмасә да уйлары шуны эшли. Марина Карповна хәзер суынгандыр аиа аек акыл кайткандыр’ Ә бит ул Аелны кичек ярата иде' Ку пме рәсем нәрен ясады, күпме җылы сүзләр сөйләде Соңыннан үзе дә кайнарланып киткәнен аңлагандыр, үкенәдер әле Әллә аңлашыр өчен барыргамы үз ләренә? Юк. иң элек Артурны күрергә кирәк Институт бинасында у ткәрелә торган практик дәресләр күптән беткән иде, алар ике айга якын кан тапшы ру станциясенә йөри иде Институттан тагы яра алып кайтты, — Самарец күптән инде укудан чыгарылды. — диделәр Соңыннан ишетте: ул әтисен яклап каядыр барган булган нкән Эчендә ут яна. әмма шуны беркемгә дә белгертмәскә тиеш Асяны бигрәк тә Марина Карповнаның нахак сүзләр әйтүе рәнҗетә Ничек тә аңлашырга кирәк Асяның тамчы кадәр дә гаебе юк бит' Иң ачысы - Артурның да аны шулай дип белүе, әнисенең сүзләренә ышануы мөмкин Барса, аларда хәзер Ася кайгысымы, тагы бусагадан кумаслармы3 Ул нишләргә белмичә, үз уйлары белән бәргәләнеп-суккаланып газаплы икеләнүләр эчендә йөргәндә. Асяга тагы бер каза китереп сукты Самарецлар Себергә күчеп киткәннәр икән Кинәт бар җепләр шартлап өзелгәндәй булды Бары да бетте’ Аларның бер берсенә үрелеп чәчәк ата башлаган тойгы-хисләре. хыялтеләкләре бер селтәнү белән чабып таш иртәнге аш керткән иде. Көндәге эшләр дәвалану, укол, анализлар башланды >з чиратында врач Фира Касыймовна кереп, приборлары белән аның хәлен тикшерде, сорашты Ул тагы Ваһаповтан хат алып килгән иде, чыкканда гына сумка нең аерым-аерым үз язмышлары оешкан. Әмма иртә яшьлектә кабынып дөрләгән, тетрәткән хисләр бөтенләй бетмәгән икән, менә ихтыярдан тыш үзенең исәнлеген белгертте. Үлеп бетмәгән йөрәк кебек яңадан тибәргә тотынды. һәрхәлдә бу Ася өчен шулай иде. Ул Артурны күзәтте. Аның эчендә дә элеккегеләрнең чаткысы уянган, көйри кебек иде. Ләкин ул хисләрен яшерергә өйрәнгән шикелле. Тормыш өйрәткәндер. Гаеп итеп булмый. Язмыш кешене кырыкка бөгә. Әйе. аңарда элек бер дә күзәтелмәгән чалым бар: ул сагаю. Нәрсәдәндер сагаю. Сүзләрне бик үлчәп кенә чыгару. Әллә бу акыллылык, үз холыгы утырып-ныгып җиткәнлекме? Мөгаен,шулай дыр. Әмма берберсе белән кызыксынулары көннән-көн арта, кайнарлана бара. Теге чаткы ялкынга әйләнеп үзенә юл яра, юлдагы комачау иткән нәрсәләрне яндырып-көйдереп бара сыман иде. Артур Асяның хатларын җыеп барган икән. Аларны китап кебек итеп катыргы тышка төпләгән. Егерме бер хат.Бишәр, алтышар битле. Бөтен бер роман. Хәзер Ася шулар- ны укып көнен уздыра. Укып барганда «аһ!» дип туктап кала «Боларны мин яздым микәнни соң?»— дип таң калып, кабат-кабат укый. Оялып кызара, маңгаена тир бәреп чыга Каян шундый сүзләр таба алдым икән? «Артур, элеккеге бар җепләр өзелде. Мин беркемне дә ишетмим, тыңламыйм. Миңа эш кушалар, ә аны үтәргә кулымнан килми. Әни сукрана, ни булды сиңа, ди, төпченә. Ә мин. берни дә булганы юк. дип ялганлыйм. Мин бер ялганчы затка әйләнеп барам Шуның белән генә яшеренеп, котылып калам. Андый кешене элек бер дә өнәми идем. Хәзер белдем, нужадан ялганлый икән адәм баласы, башка чарасы калмаганнан Кыскасы. Артур, мин хәзер элеккеге Ася түгел, әллә кем шунда! Үземне танып бетермим. Ниндидер томан эчендә йөзәм сыман Ул томан дулкыннары мине каядыр алып китәләр төсле. Мин куркам. Артур.. Артур, әни нәрсәдер сизенеп миңа әйтә: чыгарып ташла башыңнан шул ахмаклыгыңны, ди. Әледән-әле шул сүзне кабатлый. Төсемнән нидер күрә ул. йөземә чыккан булгандыр. Ә ничек мин әйткән нәрсәне башымнан чыгара алыйм, ди?..» Боларны мин яздым микәнни? Ничек саклаган ул аларны? Ә Артур әтиемнең гаебе хакында беләме? Беләдер, мөгаен. Әмма хәзер ул хәлне кузгатуның бер мәгънәсе дә юк инде. Әти-әннләр хакында сөйләшергә икебез дә куркабыз шикелле. Иске яраларны читләтеп үтәргә тырышабыз. Ул да аңлый моны, мин дә. Миңа укол салганда, ничектер сүз чыгып, шәфкать туташы пышылдап кына әйтте: Артур Федоровичның хатыны бик усал, сизә күрмәсен,— диде. Ул безнең Артур белән сөйләшеп утырган чакларга туры килгәләгән иде. Мин елмаеп кына җавап бирдем, ә ул җитди төстә калды. Артур үзенең башлы-күзле булуын әйткән иде. Ул турыда сүз озайтмады. кул селтәде дә бетерде. Шуннан күп нәрсә аңлашыла иде. Әмма бу нәрсә миңа әллә ни тәэсир итмәде кебек. Югыйсә мине сүрелдерергә, чаткылап, көйрәп китә башлаган тойгыларны, уйларны йөгәнләргә тиеш иде Башка төскә кертергә. Мин ничектер ул хакта уйлый белмәдем. Минем алда яшьлек тойгыларымны кабындырган һәм шул утта янарга дучар иткән Артур иде. Миңа калса, ул һаман да үземнеке кебек иде. Әмма аны алганнар, аңа кемнәрдер ия булып өлгергән. Ул инде ияле, синеке түгел! Шул уйларны уйлагач, йөрәгемне нидер авырттырып үтә. Артурдан хатыны турында сораштым. Ул тагы, иренен бүлтәйтеп, кулын селтәде. Күпме төпченсәм дә булмады. — Әйдә ул хакта ләм-мим. диде. Ни өчен шулай әйтте? Ышанычымны казанасы киләме? Теге чакта аның хисләре, минем дә аңа булган теләкләрем киселеп калды. Безнең икебездә дә элеккеге чаткы бар. Аңарда йөгәнләнгән, яшеренгән. Миндә ирекле. Хәер, ирекле дип үк булмас. Минем майорга, сүз белән әйтелмәсә дә, төсем, мөнәсәбәтем белән белдерелгән вәгъдә шикелле бурычым бар. Алар өстәл артында сөйләшеп утырганда ишек ачылып китте. Аннан ЧЭЧдЭРе тргыган . йөзе бүртенгән, өске тешләре алга чыккан, биек күкрәкле бер хатын нәрсәдер шаулап кереп килә иде Артур кинәт агары нып китте, торып басты, күзлеген рәтләде — Әһә, кызлар белән аулакта кәеф корам диген, ә!?— дип кычкырып җибәрде хатын, өстәл янына килеп. Асяга иелеп карый-карый Ася эшнең ♦ нидә икәнен сизеп тиз генә ишеккә таба омтылды Хатын әче тавыш белән ' кычкырына дулый, яный иде Артур гаҗизләнеп ялвара — Зинһар шаулама! Зинһар тынычлан' дип юмаламакчы акылга 3 китермәкче була Син монда гыйшык уйна да. шаулама, имеш! дип тагы дөрләп = китә хатын. Ул авыру, тиф белән ята,— дип Артур тегенен кешелек хисләренә ~- тәэсир итмәкче, оялтмакчы була, әмма хатынны туктатырлык түгел иде ~ Гаепле эш өстендә тотылганлык хисе кичерә-кичерә. Ася ү з палатасына ке- ♦ pen посты. Артурны жәлләү йөрәген пычак сызып үткәндәй авырттырды = Элеккеге көйрәп терелә башлаган тойгыларга ниндидер әрнү ачысы кушыл z ды Язмыш каһәрләгәннәрне кешеләр дә кимсетә Шул нәрсә монда зур - роль уйнаган булырга тиеш һәм хәзер дә әле ул бетмәгән Ася мона охшаш * хәлләрне шактый күрде Тыштан караганда бар кешеләр дә тигез шартлар « да яшиләрдер шикелле Ә кешене якыннан белгәч Артур элек тә юаш. s яклаучысыз иде, шулай тәрбияләнгән. Ул ничектер ярдәм итәсе килү хисе уята Иде. Чөнки аны бергә укучы иптәшләре дә санга сукмый иде Ул хәзер = дә шул көе калган. Тик аңарда нәрсәдәндер сагаю, ачылып бетмәү һәм шуңардан килеп чыга торган салкынлык күбәйгән кебек Бу. мөгаен, тор мышка, шартларга ярашудан килеп чыккандыр Икенче көнне Мира Лучинская. машина белән килеп, Асяны гарнизон госпиталенә күчереп куйды. Бу хакта күптән сөйләнеп йөри иде инде Әлбәттә, биредә күпкә яхшы булачак Бигрәк тә Мира ашау-эчү ягын кайгырта иде. Асяга ныклы тәрбия кирәк Ул мәсьәләне монда хәл итү ансат. Госпиталь башлыгы Мира белән укыган егет Мнраның һәр гозерен үтәргә генә тора Тагы бер мөһим нәрсә монда күпме телисен, шул чаклы ятарга була, ә Асяга шактый озак ял кирәк икәне күренеп тора иде Иртән палата ишеген ачып кемдер Җиңү! Сугыш бетте! дип кычкырды Ася уяу ята иде. караватын нан төшеп, тәрәзәгә килде Урам тулы халык демонстрациягә чыкканнар мыни, җырлыйлар, гармун уйныйлар Гармчн \ ин.г.чы янына гнрксм -•(' кем булып җыелганнар да. такмак әйтеп, җырлап биеп баралар Шат тавышлар тирә-юньне яңгыратып тора Сугыш беткән! Чынмы бу? Ничек тер ышанып та булмый һәм ышанмаска да мөмкин түгел иле Чуар төркемнәр арасыннан бортлары ачык машина күренде Аның әрҗәсендә кемдер гармун уйный, ә клоун булып киенгәне Чарли булып бии Кулында Чарлнныкы шикелле кәкре башлы таяк Таякны бик шәп уй ната Аякларда нәкъ Чарли хәрәкәтләре белән күз иярмәс тизлектә тыпыр дыйлар Шул машина артыннан зур фил килен чыкты Тукта бу цирк .ыба са! Цирк үзенең җәнлекләре белән тамаша ясарга чыккан Әнә буй б\ и сызыклы ике зебра аты. тагы ике кечкенә i гнә ки «ыл I»CI .н > а г алар янын да каеш тезгенгә бәйләнгән берничә ат бара Менә машина туктады Филне кузов артына китерделәр Шунда филнең борынына кемдер килеп сыенган шикелле итте һәм фил аны хортумы белән кочаклан .» i ты та маши нага менгереп куйды Берне, икене, өчне шу.тав нтте Там............................................................................................... а кылучылар гөрләтеп кул чаптылар, шатланып кычкырдылар Аннары машина ..крен гена кузгалды Анык артыннан гур фн.т һәм башка жанлекләр т . тарак... кә килде Кузовта клоун булып киенгән Чарли тагы биергә тотынды Старта бик күп бала чага ннрган. шау шу кнлев. кычкырынып баралар \.г.тык урамда артканнан-арта шикелле иде Менә бушабрак калган тротуарда бер төркем хатын кы. күренде Бол.рнын йн та әрен шатлык „к Стар атка караган килеш атлый, беркемне да курмн һу игәрен битләрен ку.тк яулык белән сөртеп алгалыйлар Барысы да озын ж р ә кигән. Сугыш бетү аларның өметләрен бөтенләй өзеп ташлаган кебек тоела иде. Өйләдән соңрак Фира Касыймовна килде. Кочаклашып күрештеләр. Ж.иңү бәйрәме белән бер-берсен котлаштылар Фира Касыймовна Асяны сыйлады. Асяга. уңайсыз булса да, тыңларга туры килде Фира чын күңелдән аның өчен нишләргә белми йөри, чын хөрмәт күрсәтә. Ризык бик тәмле иде, Асяның мондый нәрсәне татып караганы булмаган Өчпочмакны ничек пешерү белән кызыксынды, бик мактады Фира Касыймовна: — Ваһаповка да ирем шундый ук бәйрәм ризыклары илтә китте,— диде. Беркөн үзе дә аның янына кереп чыккан икән, хәл-әхвәлен, тәэсирләрен сөйләде. Аның таныш ярасы төзәлеп килә, протезга үлчәм алганнар. Ул киткәндә Ася ихластан күп рәхмәтләр әйтте. Бу хатынның илгәзәк күңелле булуына сокланды. Лучинская Асяга тагы да зур шатлык алып килгән иде. Эш шунда, ул Асяны кайгыртып, Митавадагы штабка шалтыраткан. Анда да Мираның таныш кешесе икән. Аңа Ася турында сөйләгән, звание турында сүз каткан булган һәм менә шуның нәтиҗәсе: Асяга медицина лейтенанты дәрәҗәсен биргәннәр һәм аттестат җибәргәннәр. Мира, госпиталь башлыгына кереп, яңа киемнәр китерттерде. Киенгәч, Ася тагы да матурланып китте. Агачны яфрак, кешене кием бизи шул. Мира аның иңнәрен врачларча тотып карады да әйтте: монда әле бик нык туласы бар, диде, госпитальдән чыгу хакында авыз да ачмаска кушты. Ася Мираның сынаулы күзе каршында әйләнгәләде, күңел күтәрелгән, эчендә шатлык дулкын булып йөри иде. — Гәүдәң матур, тазаргач тагы да әйбәтләнер,— диде Мира, иптәше өчен шатланып. — Синең дә гәүдәң бик килешле,— дип, Ася Мираның биек үкчәле лаклы туфлиләренә карап алды. Ул корыч төсле яхшы габардин костюм-итәктән иде. Калкып торган биек күкрәкләре көлгәндә матур булып селкенделәр. Мира янында ничектер үзеңне җегәрлерәк тоя башлыйсың, тормышка һәм киләчәк гомереңә ныграк ышанасың. Ул сиңа да ниндидер көч-куәт биргән кебек итә. Ә Артур килгәч, бакчадагы эскәмиядә сөйләшеп утыралар. Элекке больница урам аша гына диярлек, шуңа күрә Артур ак халаттан, ак калфак кигән була. Алар дымык кына сөйләшә, көлмиләр, елмаймыйлар. Артур тирән итеп сулыш ала, уфтана, Асяга нәрсәнедер әйтеп җиткерә алмый гаҗизләнә кебек. Хатыны үзеннән унбер яшькә өлкән икән. Әнисе Артурны Казандагы туганнарына калдырып киткән. Укуын дәвам итәргә җай табылмасмы дип өметләнгән. Тик өмет буш булып чыккан. Инде барысы да бетте дигәндә апасы шушы хатын белән таныштырган. Хатын мединститут- ның баш бухгалтеры икән. Менә ничек дипломлы булган... — Акыл белән генә кушылып була микәнни?— дип, Ася Артурның йөзенә карый. — Башта хис тә булгандыр инде, аннары... — Хис була да бетә, шулаймы?— Ася ничектер үзе өчен нәрсәнедер ачыклыйсы килгән төслерәк сөйләшә иде. — Ахрысы. Соңыннан бер-береңә хезмәт күрсәтү генә кала... — Ә аның ничек? Аның өчен дә шулаймы? — Күрдең бит, аңарда хис бар, хосуси милек хисе... — Көнләшү хисе диген? Көнләшүне дә ярату диләр бит? Артур кузгала, сәгатенә карап ала, китәргә кирәк икәнен ияк кагып аңлата да, бөкрәя төшеп, капкага таба юнәлә. Аңа карагач Асяның йөрәге сызып сулкылдый башлый. Үзенең энесе кебек итеп жәлли ул аны. Артур үзенең төсе, кыяфәте белән Асяны гына яратуын, аны оныта алмавын белгертеп тора. Теле белән әйткәне юк. Бу хәлләрдән Асяның күңеле әллә нинди чоңгылларга төшеп, биек якты тауларга күтәрелеп, дулкынлана.

Ахыры бар.