Үлгәннән соң яздым

Беренче бүлек

I

Госпитальгә тагы бик күп авыр яралыларны китер дел әр Алгы сызыкта канкойгыч сугышлар бара иде Арт ка тәгәрәүләре белән килешергә теләмичә, немецлар, оборонаны өзәргә маташалар Рига шәһәрен калды рып чыкканнан соң, солдатлары арасында туган төшенкелекне бетерү, рух күтәрү максаты белән, контрһөҗүмгә күчтеләр Тукумус ягыннан Митава шәһәренә таба хәрәкәт итә башладылар Әлегә ка дәр бик ышанычлы саналган \ {йөрешле танкларына исәп тота иде фашист. Ләкин бернинди пушка да җимерә алмый дип уйланган «Фсрдинандэларны бешен орудиелар бер бер артлы сафтан чыгара торды Шулай итеп, немец һөҗүме икенче көнне үк тончыкты Әмма ике як та гаять көчле иде. кан күп коелды Хәзер исә бәрелештә яраланган солдатларны госпитальгә ташыйлар иде Сугыш талкысы адәм баласын ниләр генә эшләтми Чыдаса да чы дын икән! Кайсының тәнен ярчыклар иләк итеп тишкәлән бетергән, әмма йөрәге тибә әле. җаны чыгып җитмәгән, бары күзе йомык, аңы юк Әнә икәү танкта янганнар Тәннәрендә күлмәк ыштан күренми, бар гәүдәләре ак бинтка чорналган, кәфенгә төргән кебек ягалар Колак яфраклары куык кебек кабарган, аяк аслары чи ит кебек кыгарык, ялкынсынып тора Кан мәлдә аңнарына киләләр, укол сорыйлар, аннан тагы һушларын җуялар Бер ншесенең баш сөягенә тигән, чәче кан белән бергә укмашып беткән Өзек өзек сулыш ала Аңы булмаса да. кай төшендәдер җан әсәре бар Тездән аста аяклары яраланганнарның да хәле мөшкел Кайсында гангрена башланган, тәннәре кызган таба кебек кайнар, хәлсе.3 генә ыңгырашалар Әмма арада көчләрен җуймаганнары да очрый алар кычкыра, сүгенә, врач, сестраларны таләп итә «Указ ХИСАМ КАМАЛОВ (/926) шагыйрь .uiun. Г и тире тапның I Гакай еяежОге Д.>) |.>г прените лауреаты. •һлрксимец гомере бер генг». • Һелпе шһһ лн/jt.ip» puna* нары. почесть Лзм кикгнир ееермедгн артык шигырь китабы авторы Каланда чши Журнал нарняиты » бир. укол1 .» — дип сестра, няняларның кулларына ябышалар. Шәфкать туташы Ася, аларны ипчек кирәк шулай юата. Яраганнарына укол ясый, хәле җиңелрәкләрен иркәли-сыйпый. ягымлы сүзләр белән тынычландыра Асяның чиста аксыл йөзле, бик мөлаем булуы да ярдәм итә кебек Тузынып сүгенүче яралы да. Ася килгәч, тынып, сабырланып кала. Гозерен ялварулы сүзләр белән әйтә башлый. Ася аңа ни белән булса да ярдәм итмичә китми. Авыр яралыларның гомере кыл өстендә генә. Әҗәл белән яшәүне шул кыл тоташтырган Кыл өзелсә, бары да бетә. Кеше юк була. Әле генә бар иде. бер минут эчендә юк була да куя Бу хәлгә һич кенә дә күнегә алмый Ася. газаплана. Яңа гына укол ясап китә, әйләнеп килгәндә инде яралы дөнья куйган Шул мәл йөрәккә бик авыр була. Ничек моны аңга сеңдерергә? Кайчан бетәр бу газаплар? Нәрсә өчен кеше шул чаклы канга батып җәфа чигә? Ни бәрабәренә? Болар кичергән тәмуг газапларын бүтәннәр беләме, тоямы? Нинди әшәке көчләр адәм баласын һаман интегергә дучар итә? Кеше газабын үлчи, терки торган берәр бизмән бармы? Әллә кешенең йөрәк канын саудырган кичерешләре үзе белән бергә җир астына күмелеп барамы? Үлгән солдатны санитарлар носилкага салганда. Ася читкә тайпыла, мәетнең йөзе күзенә чалыныр дип курка. Чөнки шул йөз. соңыннан хәтеренә килеп, озак газаплый аны . Юк. уйламаска, ди ул үз-үзенә. һәм. күңелсез уйларын эчтән куа-куа. укол әсбапларын кайнатырга ашыга. Бу — лапас кебек озын-озын чатыр-палаткалардан төзелгән, күченеп йөри торган эвакогоспиталь. Үзенә күрә палаткалар шәһәрчеге Түбә- кыегы да. стеналары да яшел брезенттан. Кечкенә уем-тәрәзәләр. Ике як стена буйлап такта тапчаннар Уртадагы юлга чыршы ботаклары түшәлгән. Ишекләрдәге брезент пәрдә бер якка сыерып ачыла. Палаталарда ярым караңгы Чөнки тәрәзәләр кечкенә, аннары терәлеп торган чыршы урманы да яктыны тоткарлый Ася приборларны кайнатырга куйды, зур шкафны ачып, аннан кирәкле ампулалар, дарулар алырга кереште. Шул чак якында гына мылтыктан аткан тавышка дерт итеп китте, кулындагы әйбер ычкына язып калды. Тавышның якын булуы бик нык шомландырды. Ул арада брезент ишек кыштыр-кыштыр ачылды һәм баш хирург Альбин Васильевич килеп керде. — Нәрсә бу? Кем атты? Часовоймы? дип ашыга-ашыга сорады ул Асяга төбәлеп. Тик кызның аптыраулы йөзен күрде дә. берни белмәвен чамалап, кулын селтәде, алга омтылып, брезент ишекне кулы белән тарта-тарта ачты да кире чыгып китте Альбин Васильевичның борчылган кыяфәте Асяны аның артыннан барырга этәрде. Ул. лыгыр-лыгыр кайнап утырган стерильняларга сафландырылган су өстәде дә бүлмәдән чыкты Ася авыр яралы лейтенант берүзе генә ята торган платага килеп керде. Альбин Васильевич, яралының күкрәгенә колагын куеп, йөрәген тыңларга маташа, аның чигәсенә бармакларын басып-басып ала иде Бу яралыга Ася кичтән укол ясады һәм кул ымы белән үтенгәч, ярасын уңайлырак итеп яңадан бәйләде Ярасы бик имәнгеч: ияге, аскы казналары бөтенләй юк. Теле кыска гына галстук кебек булып муенына асылынып төшә, бәйләвеч белән генә күтәреп куела. Карауга, тән чымырдап китә Кешенең йөзе бул м аса бик куркыныч икән. Авызы булмагач, ризык каба алмый Тел өстенә шланг җайлап, шуннан шулпа салалар. Әмма шланг тел төбен-тамагын шештергән, менә ике көн инде яралы бер йотым ризык кабул итә алмый Аның ач күз карашы җанны өтеп ала. Юк. карарга көч җитми - Жәл! Жәл' — диде хирург иелгән җиреннән күтәрелеп. Шунда гына Ася яралының каралып беткән мендәрдә яткан башына дикъкать итте. Бинт \раган башы бер якка шуып авышкан, мендәрдә кан сызык- лары Ярасын үзе чишкәнме әллә? Тукта. бу ни тагы? Мендәр кырында карамчык кебек яткан нәрсә пистолет түгелме сон? Ай. бичара гынам. нишләгән ул. йа. хода! Бүлмәдән няня йөгереп чыгып китте «Жәл. жәл!» - дип тәкрарлады аптырап калган хирург Йөзе чытылган, битләре сорыланып киткән нде Сестралар, нянялар жыелды, дежур врачны алып килделәр Ул. урта буйлы, мөлаем чырайлы, бик ыспай хатын-кыз. * яралыны төрлечә караштырды, гажизлектән башын селкеп-селкеп торды з Хирургка ярдәм көткән төсле карады Шул минутта замполит Туфайлов - килеп керде Кыяфәте бераз таркау, карарсыз иде = Нәрсә бу? диде ул боеручан тавыш белән, карашын әле врачларга, әле сестраларга күчергәләп Ниһаять, эшне аңлап алып, яралы- 5 ның башы турына иелде, үз күзләренә үзе ышанырга теләмичә баш | хирургка карады Нүжәли. Альбин Васильевич? Жәл! Жәл' дип, гаять гаепле төстә мөгрәгән тавыш бирде * хирург Аның матур көрәнсу йөзендә, чем кара чәчләрендә, килешле киң “ иягендә, сүрәнләнгән күзләрендә аптырау һәм жәлләү төсмерләнеп тора ~ иде Туфайлов ана күз сирпеп алганнан сон. ниһаять, зиһенен туплап - өлгерде, ситуацияне бәяләү аның башына төшкәнлеген нык тойды Яра- ' ЛЫНЫН баш очына үрелеп, пистолетны кыю гына кулына алды Кинәт ‘ аңа көч өстәлгән кебек булып китте Фамилиясе ничек? диде ул бик коры гына Хирург авыру тарихын сузды Горишнын Федор Иванович Кем кабул итте? Нигә коралын алмадыгыз? диде Туфайлов кырыс тавыш белән Ул үзен кеше күзендә бары рәсми итеп тотарга тырыша иде Шул кысадан бер дә чыкмый Кешеләр арасындагы чәбәләнеп беткән катлаулы мөнәсәбәтләр белән эш иткәндә беркем ягына да авыш мау кирәк Объектив фикер йөртер өчен, гаделлекне саклар өчен Анна ры. йомшаклыгым беленмәсен, дип тә ул шундый әмәл санлады Төркемнән борчылган кыяфәтле Ася алгарак чыкты Аның берпие дә юк иде. иптәш замполит. - диде ул ү ген гаепле тойган төстә Карамагансың, сержант Мишина* Син гаепле* Гаепләргә ашыкмыйк әле* диде дежур врач Мира Карповна замполитка төксе итеп карап Корал каян алган ул? Әйе. менә шуны ачыкларга кирәк, дип Туфайлов аның сүзен куәтләде Ачыклаудан хәзер ни мәгънә? диде кемдер ачынулы итеп Жавап бирмәгән кешегә ансат Мира Карповнаның матур иреннәре бөгелгәләп. турсайды Ул Асяга шелтәле төстәрәк карап куйды Врачлар, сестралар шым булдылар Ася исә бер дә шүрләми, жавап би рергә әзер, дигән төстә басып торды Мира Карповна нкты башлы, тиз унлы врач иде, шуңа бик абруйлы Аңардан бераз гына иркәләр дә шикелле иде Чөнки ул госпиталь башлыгы Руднынның хатыны Ни әйтсәң дә, власть Дөрес. Мирада бу өстенлекне үз файдасына куллану бөтенләй юк нде Әмма андый кешегә хөрмәт белән караганда бераз курку да катышмый булмый Яралыны кем карамаган, чиккә җиткергән? дип Туфайлов Ми ра Карповна фикерен тагы куәтләргә ашыкты Шунда хирург Альбин Васильевич зәһәр елмайды, чөнки врачның да. замполнтның да сүз сөреше Асяны гына гаепләү ягына авыша кебек иде Ә бер Ася өстенә генә гаепне аудару һич тә гадел булмаячак Кем. кем? Без барыбыз ла гаепледер, мөгаен, диде ул Туфай ловка табарак башын сузып Әмма ул чын батыр кеше, үз хәлен ачык аңлаган Моны да искә алмыйча булмый Үз хәлен белгән, имеш! Бу дәлил түгел* диде Туфайлов кырт — Штабка чылтыратырга кирәк, дип. Мира Карповна китәргә җыенды. Юк, ачыклыйк әле.— диде Туфайлов кулын селкеп һәм шул хәрәкәте белән Мираның фикерен кире тибәрде Ләкин төрксмдәгеләр аның ниятенә кушылмаган кебек карадылар Кайсы, бу безнең вазифа түгел, үзегез хәл итегез, дип китә дә башлады Ул арада эчтәге палаталардан кычкырган, сестраларны дәшкән тавышлар ишетелде Яралыларга салган морфий уколының көче беткән, шуңа уянып, тавышлана башлаганнар иде. Врачлар, сестралар алар янына ашыкты Туфайлов ялгызы гына басып калды Ул Горишныйга карады, юк. болай мөмкин түгел иде. тиз генә өстенә ак җәймә каплады. Ни өчен болай эшләде икән, дип уйлана башлады Миңа барыбер яшәү юк. дигән нәтиҗәгә килгәндер, мөгаен. Мин үзем шул хәлгә калсам, нишләр идем? Әйе. мин дә саламга тотынып маташмас идем. Газапларга берьюлы нокта куяр идем. Әмма минем шәхси карашым биредә хаклы була алмый Мин объектив фикер чыгарырга тиеш. Ул хирург Альбин Васильевичны акыллы кеше саный иде Шуның белән киңәшергә булды. Алар икесе дә бер латыш йортында торалар иде. Туфайлов. өйгә кайтып, куыклы лампага ут элдерде дә. шуны алдына тотып, коридор аша гына булган хирург бүлмәсенә керде. Альбин Васильевич яңа гына төнге объекттан чыккан, бик арыган күренә. Көне буе әллә ничә операция ясаган ул бүген, алҗуы бер дә гаҗәп түгел иде. Горишнын Геройга тәкъдим ителгән.— диде Туфайлов лампаны урындыкка куеп. Кичә политидарәдән әйттеләр. Врачлар янында чишмәгән идем, сезгә белгертми булмый. Әгәр аның бу эшен штабка әйтсәң, аңа Герой бирмәүләре ихтимал Нишләргә инде? - Нинди батырлык эшләгән? — дип кызыксынды хирург. — Орудиесе белән өч самоходканы җимерткән. Башка эшләре дә булгандыр, билгеле. Туфайлов хирургның йөзе яктырып киткәнен күрде. Әйе. әйтми тору хәерлерәк булыр. — Мин дә шулай уйлыйм, әмма бу мөмкин түгел! — Нәрсәсеннән шикләнәсез? — Барыбер беленер ул. Соңы начар булмагае, ә? — Син Горишныйны кайгыртасыңмы, әлле үзеңнеме? — Альбин Васильевич замполитны начальниклар каршында арт аякларына басып тора торганрак кеше дип уйлый иде. турысын әйтеп салды Үзе аңа сыный карады ачуы килерме, юкмы? Замполитның бу сүзләргә әллә ни исе китмәде. Ул үз артында аның хакында нинди фикер йөргәнен чамалап белә иде Чөнки ул персоналга карата таләпчән Эш таләп итүче начальник хакында уңай сүз йөрми. Бу бик билгеле нәрсә. — Үземне дә. аны да. — диде Туфайлов бер дә кыештырмый гына.— Син ни киңәш итәсең? — Монда аны кайгыртырга кирәк, үзеңне түгел,— дип куйды хирург кинаяле тонда. — Килешәм, нинди әмәл тәкъдим итәсең? — Туфайлов хирургка туры карады Кеше кулы белән утлы күмер тотамы, әллә үз бармаклары пешүдән курыкмыймы. дип сынап торган кебек иде. Хирург уйланып калды. - Бу хәлне белгертми торырга кирәк,— диде ничектер нык ышаныч булмаган төстәрәк. Җаваплылыкны үз өстенә аласы килми бугай, дип уйлап алды Туфайлов. — Идарәдән белешеп торачаклар — Ярасы хәтәр, дәвалыйбыз дияргә була. Берәрсе аны күрергә килсә? — Тагы врач тыюын кулланырга мөмкин. Моны гына мин дә беләм, ләкин алдашу була бит. Альбин Васильевич? Хаклык өстен чыксын өчен кайчак шулай итәргә туры килә инде Практикада еш очрый торган хәл Бу ачылса, минем башка эләгә инде, ә? Әйе. анысы бар. Рудный белән синең ара ничек? Альбин Ва сильев ич өчен бу мәсьәлә аеруча кызыклы Ул Рудный белаз замполит мөнәсәбәтләре катлаулы һәм чәбәләнгән булуын белә Эш шунда, моннан * биш айлап элек Туфайловның хатыны Мира Карповна Рудный белән | яши башлаган иде Туфайлов гаепнең үзендә булуын белеп. Мнрага бер ~ дәгъва дә белгертмәде Алар үзара аңлашып, дошманлашмый аерылыш- z тылар Туфайлов ышануынча. Мира кебек уңган, акыллы хатын-кыз шәхси бәхетен табарга хаклы Ә Рудный белән мөнәсәбәт нәкъ элеккечә кал ~- ды Тыштан берни беленгәне юк Кайберәүләрнең шуңа кытыгы килә = Ничек дип, бар да үзегезнең күз алдында инде, диде = Туфайлов фикернең читкә тайпылуына кәефсезләнә башлап Юк, бу әһәмиятле Каза килеп чыкса, ул аны синең башка төшер- * ми ала. Әгәр авырлыкны үзенә алса, аңа начар булачак Юк. Рудный ~ андыйга бармас, дип, Туфайлов кинәт тынып калды Аның вак вак ? сипкел баскан ягымлы битендә нур сүнде, күз төпләренә соры пәрәвез ' ябылды Альбин аңа карап алгач борчылып уйланды чынын әйтергә тәвәккәлли, ахрысы, пүжәлн өркәкләнеп шуны эшләр икән? Юк, әйтми торырга кирәк' Гуман булырга мин дә яратам Сезгә рәхәт, миннән сораячаклар Кануннар каты бит Алайса бигайбә! Альбин гимнастерка төймәләрен ычкындырып чишенә башлады Ник сүз боткасы ясарга, днгән шикелле итеп, авызын зур ачып иснәде Туфайлов лампаны алды да ишеккә юнәлде Асяга төзәлеп килүче яралылардан кем дә булса булышып йөри иде Авыр яралыларны әйләндерергә, кузгатырга кирәк булганда ир ат кулыннан башка мөмкин түгел Бүген аңа Коля иярде Менә алар яралы ларга бер кат укол, дару биреп чыккач, сестралар бүлмәсенә кайттылар Ася приборларны керогаз өстенә кайнатырга кунды, икенчесендә чәй пешереп а чырга да өлгерде Сөйләшеп утырырга Колядан да рәхәте юк Ул штабта тәрҗемәче булып эшләгән, күпне күргән, күпне белә Аның белән сөйләшкәндә белмәгән нәрсәләрне аңлыйсың, ү з башын барып җитә аямаганнарны тойгандай буласың Ася үзе дә томаналардан түгел, китап укырга ярага Аны һич тә китмәс бер уй интектерә менә кешеләр нинди тәмуг газаплары кичерә, ә шуны үзләреннән башка беркем той мый. белми Безнең әтиләр дә. бабайлар да газап кичергәннәрдер, әмма мина ул килеп җитмәгән, мин ал арны белмим Кая китә бу газаплар3 Алдында яткан авыру тарихларына я «галарга тотынгач. Ася тирән уфтаныи Бу газапларны барча кешеләр белсә, сугышны булдырмау хакын да уйларлар иде, диде Белмим, белмим, дип Коля эчтән елмайган сыман яктырды Асянын беркатлы һәм шул ук вакытта бик мөлаем фикер йөртүе аңа кы зык тоелды шикелле. Адәм баласы газапны тиз оныта, бүтәннәрнең газабын уйлап та карамый I а зап нәселдән күчми Ася язудан күзләрен күтәрен моңсу гына карап ала Коля круж касыннан чәй уртлый уртлый елмая Асяның ягымлы йөзеннән, зәңгәрсу күзләреннән ниндидер нурлар чәчелә кебек, шул нурларны егет үзенең битләрендә сизгән шикелле була һәм үзеннән үзе авызы җәелеп китә Кемгә кирәк ул? Документларда төрле сводкалар, саннар бирел.», ф.щән вакытта шундый вакыйга булган, янәсе Ә кешеләр шунда күпме газап кичергән, күпме кан койган ләм мим! Газаплар турында роман нарда гыиа әйтеп үтелә Пнгә шулай икән3 Нигә ул газапларны яшерергә? Кирәк түгел, күрәсең. Ася Тормыш өчен мәгънәсе юкмы? Без бик беркатлы уйлыйбыз. Лея. диде Коля, аның күз карашы нхтыярсыздан кызның биек күкрәге турыннан шуып узды, шуңа уңайсызланып. эчтән кызарып китте. Егет Асядан бөркелә торган ниндидер тарту көчен тагын да җетерәк сизгәндәй булды Аның әле хатын-кыз белән булганы юк иде, ул сугыш эчендә егет булып җитте. Шуңа күрә ниндидер тәэсирдән гипнозланган кебек утыра ул Фашистлар дөньяны газапка батырдылар! Акыл җитмәслек' Фашизм чума авыруы Чумага каршы әмәл тапканнар бит! Адәм баласы газапларны тиз оныта. Ася! Шушы тикле тәмуг газапларын онытырлармы? Күмеп калдырырлармы? Уф! — Ася башын читкә борып, учын күкрәгенә куеп алды Егет аның матур муенына, колагы турындагы чәч алкаларына сокланды. Башына бәйләгән җете ак кыекча яулыгы бик килешеп торганын күрде. — Ул гынамы?! — диде Коля ачынулы җитди тон белән, үзенең тирән серләр белгәнлеген сиздерәсе килгәндәй — Газапларны романтиклаштыралар — һава торышын язып баралар бит. шуның кебек, кеше газапларын да теркәргә иде - Газапларны аңлата торган сүзләр дә юк шикелле, атамалар гына - Әйе. «авыр яра»! Шул сүздә күпме тән газабы, җан иңрәве, акыл тетрәве! Организмның яшәү өчен көрәше! Барысы да исәпкә алынып, бәһа куелса, ә? Халыкара бәһа, балл?' Әйтик. Россия халкы миллион балл газап кичергән Фәлән ил фәлән балл гына? Фашистлар безнең кешеләргә менә шушы чаклы балл газап китерде, дисең дә исәпне чыгарып саласың!—дип Коля үзенең хыялый сүзләреннән үзе көлеп җибәрде Ася көлмәде, матур битендә җитдилек төсмерләре генә күбәйгәндәй булды Газапларга исәп-хисап кирәк шул Әх. Ася. дөнья чыгыры бик яусыз нәрсәләр белән әйләндерелә. Шул чак бүлмәгә няня килеп керде, һәм, Коляның монда булуына сөенеп, бер авыр яралыны әйләндереп яткырырга булыш, дип аны алып чыгып китте Ася авыру тарихларын тутырып бетерде дә укол приборлары кайнап торган керогазга яңаларны салды. Бүген ул сизелерлек арыганлыгын бөтен тәнендә тоя иде. Горишный тудырган газаплы уйлар шулай изде, ахрысы, дип уйлады. Горишный кулына корал ничек килеп эләккәнен белә алмадылар Күпме тикшерсәләр дә эз табылмады. Ләкин кечкенә бүлмәле комсостав палатасына няня килеп кергәч, бер офицер аны өтәләнеп, каушап каршы ала «Киез астына пистолет куйган идем, шул юк!» ди ул. Иртәнге обход ясап йөрүчеләргә ак халат кигән замполит та ияргән иде Менә Альбин Васильевич яралыны җентекләп карады Молодец! диде ул нәтиҗә ясап Әйбәт кешенең ярасы да тиз төзәлә! Врач караган арада Туфайлов яралының авыру тарихын актарга- лап. язганнарны укыштырды Мамак Остап Петрович Биредә ике айлап ята икән Ничек сүз башларга5 Кызыксынуны белгертмичә5 Врач, сестралар икенче яралыга күчтеләр Сез махсус частьтанмыни? дип Туфайлов яралының аяк очына килеп утырды Нидер сизенгәндәй. Мамакның киң маңгай тиресе җыерылды, ирләрчә калын кашы өскә таба менде. — Әйе. Нигә эвакуацияләнмәдегез? Туфайлов җеп очын тартыр өчен уңайлы сорау тапты. - Яра авыр түгел иде. нәрсәгә? — диде Мамак тыныч кына Без мондый яралыларны тылга җибәрәбез Мин госпиталь башлыгыннан сорап калдым Аңлашыла. дип куйды Туфайлов үзенең власте бар кеше икәнен ачык сиздереп. Чөнки майор. Туфайловның өлкән лейтенант кына икәнен белеп, сөйләшергә авырыксынган сыман тоелды Ә коралыгызны нигә тапшырмадыгыз? Чингм пистолет әллә сездәме’ дип Чамак елмайды һәм торып утырды. Ләкин Туфайловның кырыс йөзен күреп, елмаюы сүнде Сез аны кемгә бнреп тордыгыз? диде Туфайлов хәрбиләрчә коры гына. Менә киез астында иде. карасам юк! Няня табып сезгә бирдеме әллә? Шайтан' Мамакның йөзендә фараз чалымнары биеде. Горишныйны беләсезме? - диде Туфайлов Мамакның кинәт күзләре чекрәйде: Әйе. аның хәле мөшкел' Дошманыңа күрсәтмәсен! Танышыгызмы? Бер позициядә яндык, ул пушкарь, мин янычар' Пөрәкле офицер, бөркет! Әмма бәхете юк икән бичараның Ярасы шабаш! Нишләптер уңган егетләрнең бәхете булмый! Мамак тамырлары бүрткән зур учы белән күзен каплап торды, аннары гаҗиз рәвештә уфтанып кунды Бер мәлдән башын күтәрә төште: Әллә аны күчерделәрме? Кичә нигәдер килмәде? дип иптәшен бик кызганган төстә Туфаилоика төбәлде Аның карашы: «Сез нидер беләсез. нигә миңа әйтмисез'» дигән мәгънәне аңлата иде Туфайлов бераз икеләнеп торды да фаҗиганы сөйләп бирде. Сүзен Сезнең корал аркасында! дип басым ясап тәмамлады Мамакның күз аклары ялтырады, башта ышанмыйча. Туфайловка туп-туры карап торды Замполитның булган хәлне әйтүен чыраеннан бел гәч, башын селкн-селки уйга калды. Аннары яңа уянып киткәндәй Әйе. диде Перевязкадан соң яныма керә иде дә тәмәке төтә гергә куша иде. бичара' Сөйләшә алмый, кулы белән аңлата, үтереп тә мәке тартасы килә икән. Әмма авыз юк Шуңа берничә папиросны берьюлы кабыздырып. шуның төтенен эченә сулап утыра иде Illy инан тәм таба Тоташ төтен «чендә калабыз, минем баш тубал! Аның өчен т\ »әм Батыр кеше иде! Их. егетләр' Безгә җавап бирергә туры килер, диде Туфайлов Сүзендә бор чылу. шик шөбһә сизел.» иде Әмма Мамак өчен җавап бирү мәсьәләсе бер әһәмияткә ия булмаган нәрсә кебек иде Җавап бирү нәрсә? диде ул кулын селтәп Борчылмагыз. үз өстема алырмын' Нигә алай анзәсез. иптәш майор' дни Туфайлов җаваплылык ны \з өстеннән 1ншсрм.ң әнен белдерергә ашыкты Барысын д.т аңлыйм, замполит! диде Мамак башы белән мендәренә авышып Учларын баш астына куйды да. берни дә күрми торган караш белән каран ята башлады Гүя бүлмәдә үзеннән башка беркем дә юк сыман иде Туфайлов урыныннан ку згалды. иңе аша аскан кнрзы сумкасының тасмасын рәтлән маташты, Мамак нәрсә булса да әйтер, пистолетны сорар. дин көтте Ләкин хәзер аның бернндә дә гаме юк төсле иде Иш эшенең үлеме элекке» е кайгыларын актарып чыгарып, аны үкенечле һәм Йөрәккә кап саудыра торган ачы уйларга күмг.-н иде Туфайлов шыпырт кына атлан ишеккә габа юнәлде Нишләргә’ Госпиталь начиль- Н11ГЫ Рудныйның өйдә булмавы суйды да салды бит әле! Ул башлы, дивизиядә авторитет казанган кеше Андый кешеләрнең сүзе кайда 1.» үтә. гннаһысы килен чыкса да. күпертмиләр Әгәр хәзер штабка барып .нпсэм. Горншный бичарага Герой исеме бирмәү.iәре көн кебек ачык! Ills I фактны йомып калдырсам бәр бәласе минем өскә төшәчәк Чира Карноншз белән киңәшми булмас! Әмма анын каршына ничек барырга? Әле күптәнме без Чира белән ик якын кешеләр идек' Хэзер ул Рудный хатыны Юк. Мира турында ул барыбер начар уйлый алмый Ни өчен икән’ Әллә бер дә горурлыгы, мин-минлеге юкмы? Әллә ул бары җайлашыр кына яши ала торган сыек бер затмы? Мира Казан кызы, алар шунда танышканнар иде Туфайлов исә Мәскәүдә туып үскән егет Дүртенче Мещанская урамында татар мәктәбе бар иде Биш классны тәмамлаганда ул ябылды Алтынчыга, рус мәктәбенә имтихан тотып керде Математиканы ярата иде. шул коткарды. Унынчы класс аттестатында дүрт тә биш кенә иде Тау институтына керә алды Ләкин үзеннән тормаган сәбәпләр аркасында беренче курстан ук чыгардылар аны Заводта эшләп йөрде Ике еллап вакыт узды да китте Уку теләге эчтән аны бик кыстый иде Тагы бер институтта бәхет сынап карады Әмма аңа бәхет койрыгын да күрсәтмәде. Ахырда мед- техникумга керде. Табиблык юлы шулай башланды Казанга билгеләнеп эшли башлагач. Туфайлов хезмәттәше Мишаларга баргалый иде Мишаның әтисе ГИДУВта кафедра мөдире, әнисе дә зур урында Комлев урамындагы зур бер агач йортның өске катын үзләре генә билиләр Әллә ничә бүлмә Шуларның берсендә Миша иптәшләре белән җыелып утыра. Патефон уйнаталар, танцевать итәләр, сөйләшәләр, бәхәсләшәләр Яшьләргә диңгез тубыктан Арада Мира дигән кыз да бар Күренеп тора: ул биредә үз кеше. Миша белән бер- берсенә дусларча шырпы чәнчеп сөйләшәләр. Кыз бер урында озак утырып тора белми, ни дә булса эшли Патефонны бора, пластинка куя. Кемне дә булса биергә чакыра Ул көрәнсу битле, урта буйлы, йомры гәүдәле. Ак кофта, кара юбка кигән, тәбәнәк үкчәле туфлидән Аяклары ның килешлегенә күзләр иярә. Көрән тузгак чәчләрен ак берет җыеп тора «Арыган кояш» дигән вальс башлангач. Мира Туфайловны чакырды Ул кичне Мира аның яныннан китмәде. Соңыннан бергә кайтканда, егетнең кыюеызрак икәнен белепме, белмичәме, сүзне гел үзе алып бар ды мин татар малайлары белән бергә уйнап үстем, диде Татарча аңлыйм. каршы гына кайтарып әйтә белмим Кешеләр бер-берсеннән милләтләре белән түгел, ә характерлары белән аерыла Егетнең бу мәсьәләдә уйланганы юк иде. кызның сүзләре аңа дөрес булып тоелды Сугыш чыкканын Туфайлов Тәтеш пристаненда ишетте Командировкага барган иде. Ял көнне өйләдән соң дебаркадерда митинг башланды Казанда да ашыгыч рәвештә кешеләрне сугышка озату бара иде. Туфайловка пошаман төште. Кайчан алырлар, кайда туры килер — гел шул уй күңелен кимереп тора башлады Әмма Мираны күргәч, әзрәк тынычлана төште Аңарда артык хәвефләнү сизелми иде. Эше генә бик күбәеп киткән Ул ГИДУВта эшли, пациентлары урындагы кешеләр. Аларның больницага килеп йөрергә вакытлары юк, телефон аша йә өйләренә, йә эшләгән җирләренә чакыралар Чакырулар күбрәк кич белән була икән. Кайчак төн урталарында гына кайтырга туры килә. Караңгы урамнардан ял1ыз йөрергә бик куркам, дип зарланды да зарланды Мира Бу кызым сипа әйтәм. киленем син тыңла, дигәндәй кинаяле сүз иде Туфайлов барын да аңлады, төнлә Мираны озата йөри башлады Кызның сөенгәнен күрсәң иде! Шәһәр төне буе тынып тормый Кешеләрне фронтка төнлә генә эшелоннарга төниләр, төнлә генә озаталар иде Төрле имеш-мимеш сүзләр йөри «Унион» кинотеатрында сеансны туктатканнар да барча кешеләрнең документларын тикшергәннәр Берни • ир-атны милициягә алып киткәннәр Ялгыз йөрү чыннан да куркыныч иде. Мира белән еш очрашу, сөйләшүләр араны якынайта барды Ихтыярыннан тыш күңелләр бер-берсенә ныграк ачыла. Очрашулар көтеп алына иде Икесендә дә ихласлык, бер-берсенә ышаныч арта иде кебек. Бервакыт авыру яныннан озата кайтканда. Мира әйтеп куйды Вафа, син язмыш» ышанасыңмы? Белмим, дип җилкәләрен җыерды егет. — Борынгы бер рус җыры бар «Язмыш уйный кеше башы белән, язмыш кулы бик тә аяусыз Пә кешене чөя югарыга, йә упкынга ата жәлләүсез!» Шулаймы әле? Нәкъ! Бу елларда кеше язмышлары кинәт кенә үзгәреп куючан булды бит' дип көрсенде Мира һәм бүтән бер сүз дә өстәмәде Язмышка ышануын ышанмавын да белгертмәде Хәер, ышандың, ышанмадың. * дөнья безнеңчә бармый инде, дип эчтән генә уйлады Туфайлов Язмышның з адәм балаларын әле өскә, әле төпкә чөюләрен дә күрергә туры килде - Бер очрашуда Мира, шаяртып Вафа, син кем? дип кинәт кенә сорап куйды Минме? диде Вафа, кыз көлүенә кушылып Әллә белмисең? = һи и, мин сүздә акыллы, эштә юләр бер бәндә Син бик аз сөйләшәсен. Вафа' Ни өчен аз сөйләшәм? һи-и! Чөнки дәшми торган юләрне акыллы. - дип беләләр ♦ Көлкеле булмаса да рәхәтләнеп көләләр Әмма хәлләр хәтәр-хәвефле була бара иде Тиздән бетәр дип ышанып “ көткән сугыштан коточкыч хәбәрләр килә Өметләрне челпәрәмә китереп. ? өзгәлән ташлый иде Күңелне борчулы шом баса Ләкин караңгы көннәрдә ' өзгәлән ташланган өметләрне бергә китереп ялгый торган бер чаткы да _ пәйда булды Ул Мирага булган хисләр иде Туфайлов врач буларак фикер йөртте инстинктмы? Каяндыр хәтеренә кергән сүзләр исенә төште имеш. - балигъ булган кыз белән егеттә нәсел калдыру инстинкты уяна Бергә танышып йөргән кыз белән егет шул инстинкт тудырган дәртне ярату дип беләләр һәм бер берсенә алданалар Шулай итеп, кы г белән егет нәсел дәвам иттерүнең сукыр кораллары гына' Бу ниндидер бик кадими залим фикер булса кирәк Әйе. күргән, ишеткән бар кыз белән егет бер-берсендә ялгышалар Ләкин ялгышумы соң бу? Характер, холык фигыльләрнең туры килмәве генә түгелме? Алар бит бер берсен күрен, белеп тормыш коралар. Сукыр килеш түгел' Элек кызларны бөтенләй белмәгән кешегә биргәннәр Түзәрсең, яратырсың, менә шул закон булган Ләкин мондый уйларны хәвефле хәлләр баштан чөй белән бәреп чыгара иде Шактый арадан сон. Мишаларга барса, ни күрсен, капка төбендә милиционер Туфайловнын йөрәге дөп дөп килә башлады Әллә өлкән Барковскийга бер бер хәл булганмы? Яшь кенә милиционер Туфан ловны ым белән туктатты, документ сорады Туфайлов үзе кәгазь су за. үзе милиционерның йөген күзәтә, ни булганын беләсе килә Тик милиционер йөзеннән берни белеп булырлык түгел иде Милиционер кәгазьне кире суз ды «Ник киләсең?» диде кинәт кенә Туфайлов аңлатып маташты Теге һаман аның йөзен кадалып күзәтеп торды Шул мәлне парадный ишеге ачылды, анда Мира күренде Туганнарча таныш белән Туфайловка дәште, өйгә чакырды. Ул аның килгәнен тәрәзәдән күргән булгандыр Туфайлов һаман каушаган килеш милиционерга карады Теге, «бар». дип ым каккач, шомлы чырай белән өйгә таба атлады Мираның йөзендә шөбһәле берни дә юк иде Туфайлов тынычлана төште Үзе артыннан ишекне япкач. Мира тиз гиг аңлатырга тотынды. Туфайловнын таркау йөзен чамалаган икән «Эш болай, диде Мира, Мәскәүдән эвакуацияләнгән бер язучы хатын кышы малае белән Барковскийларга квартирага керткәннәр Бүтән берни дә юк» Урамда йөренгән участковойны .Мира «Сугыш вакыты галәмәте», дип аңлатты Баскычтан менә башлап, Туфайловнын колагына пышылда ды *Ул хатын революциядән соң чит илдә яшәгән икән, ике ел элек кенә кайткан, ди» Аның белән сөйләшергә ярамын, гип кисәткәннәр Ми раны Баскычтан менгәч, озын коридор, шунда бүлмә ишекләре тезелеп китә Миша бүлмәсенә уздылар Миша өйдә юк икән әле. Мира патефонны борып. ниндидер фокстрот тәлинкәсен уйната башлады Туфайлов су эчәргә дип чыккан иде, кухнядан кулына тәлинкә тоткан бер хатын килә Кварзн ранг хатын икәнен шунда ук белеп алды Хатын эре шакмаклы материя тән теккән костюм юбкадан, лаклы туфлндән иде Какча битле, кәкре би рынлы, ерактан күрми торган күзле, чырае сүнек һәм киеренке иде. Ары ишектә бер мөлаем йөзле егет күренде, ул французча нәрсәдер әйтте дә бер-ике адым алга атлап, тәлинкәне әнисе кулыннан алды. Алар чит телдә сөйләшә-сөйләшә бүлмәләренә кереп киттеләр Язучы хатынның исем- фамилиясе Марина Цветаева икән. Ул кичне Мира Туфайловны яңа танцыга өйрәтте Миша озак кайтмады, алар икесе биеделәр дә биеделәр. Бу биюдә эчкә тулган ниндидер билгесез шомнан, сөлек кебек имеп, эчне пошырып торган моңсулыктан качарга тырышу, онытылырга азаплану бар иде шикелле. Ул кичә үзенең чәнечкеле моңсулыгы белән хәтергә уелып калган. Аннары тормыш дулкыннары аларны аерды. Туфайловны сугышка алдылар һич уйламаганда, көтмәгәндә сугыш Сталинградка ук килеп җиткән иде. Туфайлов шунда эләкте. Әмма Мира белән элемтә өзелмәде Бу тәмугтан исән-имин котылсам. Мирага өйләнер идем, дип Туфайлов эчтән генә ант иткәли иде. Мира да хатларында үзенең хисләрен читләтеп яза башлаган иде. Кырык өчнең кышында ул да армиягә алынган. Казанда төзелгән яңа дивизия санчастенә эшкә билгеләгәннәр. Икенче хатын Мира Лучинская фронттан язды. Ничектер икесе дә Калинин тирәсендә булып чыктылар. Сталинградта немецлар тар-мар ителгәч. Туфайловлар частен дә Великие Луки тимер юлына күчергәннәр иде Икесенең дә максаты очрашу, бергә эшләү иде. Мира һаман: «Минем үземә генә бик авыр, бик читен», дип, очрашуны ялварып яза Туфайлов юлларга кереште, әллә ничә инстанциягә җитте Барыннан да «юк» дигән кәгазь килде Мира үзе. «Туфайлов — ирем» дип юлларга керешкәч кенә, эш уңайга китте. Әле дә хәтерендә, кырык дүртенче ел, тоташ җиңеп бару елы башланган чак иде. Туфайлов. мең бәла белән, мең киртә аша үтеп, Мираны эзләп тапты. Новосоконники станциясенә ерак түгел урман эчендә яшел брезент палаткалардан төзелгән госпиталь шәһәрчеге иде. Янында унбиш-егерме йортлы гына хутор да бар икән Очрашу шатлыклы булмады Мираның күзләрендә яшь. бите шуның тозыннан елтырый иде. Зур командирлары яраланган, аны карарга Мираны беркеткән булганнар. Ул бик газапланып ятып бүген үлгән икән Мира тыштан әллә ни үзгәрмәгән иде. Тагы да тулыланып, матурланып киткән. Әмма эчке үзгәрешләре бераздан беленә башлады Дөресрәге, бу үзгәреш тә түгел, ә Мираның ачыла баруы иде. Бер үк вакытта Туфайлов та Мирага моңарчы беленмәгән яклары белән күренә бара иде. Гаҗәпләнерлек нәрсә юк. яңа кушылган егет белән кыз көн дә кайсы яклары беләндер бер-берсенә ачыла Бу табигый хәл. Туфайлов бер хезмәттән дә йөз чөермәде, бик нык эшкә җигелде Яралыларны беренче эшкәртүче, кирәк әсбаплар юллаучы, политинформатор Мираның йөзенә кызыллык килмәсен дип тырыша иде. Аннары Туфайловны ике айлык политработник- лар курсына җибәрделәр Бу эштә Мираның дивизиядә авторитет казанган булуы роль уйнагандыр. мөгаен Туфайлов шулай сизде. Курстан йолдыз өстәп кайтардылар. Замполит ярдәмчесе иттеләр. Күбрәк хуҗалык эшләре белән шөгыльләнергә туры килә иде. Ә Мира Лучинскаяның бик абруйлы булуы тагы шуннан да күренә: дивизия штабында берәр начальник авырса, аны алырга «Виллис» килеп җитә иде. Мира ышанычлы белгеч санала, диагнозларны дөрес куя. Аны «якты» башлы врач дип сөйлиләр. Үз госпиталендә шундый врачның булуы госпиталь башлыгы Рудный өчен дә горурлык. Кайчак ул зур башлыкларга күренер өчен генә Мира белән бергә китә Моның файдасы тими калмый. Госпитальгә кирәк-ярак дигәндә. исемлек башында Рудный. Начар түгел бит! Башлыкларга якын булу һәрчак әҗерле! Әмма Туфайлов борчылып уйлана иде: бу авторитет Мираның башын әйләндерә күрмәсен тагын, ир-ат халкы биредә мактауга да. башкасына да бик юмарт! Мира бик дисциплиналы, үзен нык тота торган кеше Шулай булса да, адашырга күп кирәкмени? Кайчак бу пошаманын Туфайлов Мираның үзенә дә әйткәли. Сиңа күз тия күрмәсен, 12 бик зур игътибар үзәгендә яшисең, җиз торбалар берәүнең генә башын әйләндермәгән, дип шаяртып төрттерә Мира көлә генә, аның сүзләрен чынга алмый Уф. әниемне сагындым. Казанны юксынам, ди-ди эшенең күплегеннән зарланып ала. Чынлап та. алар бер бүлмәдә торсалар да. сирәк очрашалар Йә төнге смена, йә Мираны алырга «Виллис» килә, йә яралылар күп җыйнала да. аларнын яраларын эшкәртеп бетермичә, ял * итәргә вакыт тими Чәй эчеп аласың да тагы эшкә Яралылар агылып кил- = гәндә Туфайлов та тәүлекләр буена өенә кайта алмый Кайсын монда - урнаштырырга, кайсыларын ары озатырга кирәк була Шуның өстенә ки- = рәк әсбаплар артыннан чабу, юнәту дә ана төшә Аннары еш кына - командировкаларга, кыска сроклы курсларга йөрелә Алар ниндидер = механизмның янәшә әйләнгән тәгәрмәчләре кебек иде Сирәк кенә очрашу ■ = ларның берсендә шулай булды иртән өстәлгә башын салган килеш Мира - елап утыра иде Вафа анын борыны лышкылдаган тавышка уянып ' китте Ни булдыJ Мира һаман башын күтәрмәде. Өйдән, фронттан берәр * начар хәбәр алгандыр, мөгаен дигән гөман башына килде Алгы сызыкта 7 туганнары бар иде Бераздан Мира WHICH кутәрде дә. туры карарга уңай * сызланган кебек, күзләрен читкәрәк төбәп: Вафа, мине гафу ит, мин алдандым' диде Вафа, билгеле, берни дә аңламады, сораулы карашын аңа төбәп ; сүзсез калды «Ай-Һай. син бит бер дә алдата торганнардан ту гел. ничек ' шулай килеп чыкты соң?» дигән сорау тел очына килде Мнранын андый = хәлгә төшүе бер дә ышандырмый иде. шуңа әйтеп тормады Сәбәбен үзе * ачар әле, дип тагы тынып калды Әйе. Вафа, аптырама, мин синдә алдандым Яратам, дип унлаган идем, алай булып чыкмады Мин сине алламадым бит. Мира' дип ни дияргә белмәгәннән әйтте Вафа Юк, син түгел, мин үземне-үзем алдадым Мина берни ы аңлашылмый әле. Мира' Хет үтер’ диде Вафа гаҗиз тавыш белән Бар җирдә күтәреп кенә йөртелә торган кешенең синең алда үксеп утыруы җанга авыр иде Бу тикмә)ә генә булмаска тиештер мөгаен' Без бер-беребе п ә йөрәкләр белән ту гел. акыл белән генә кушылган булганбыз икән. Вафа' Төшенәсеңме шуны3 диде Мира күз яше белән битенә ябышкан чәчләрен сыпыргалап Ул чәлер үзен кулга алып өлгергән иде, тавышы тигез чыкты Вафа әле һаман да аптырап утыра иде Биредә син сиздергән җиз торбаларның бер катнашы да юк' Нәрсә, миннән сүрелдеңме? дип елмайды Туфайлов, барын да уеш а борырга теләп Әмма Мира елмаймады Пөзенә ачу белгертә торган төсмерләр чыкты Мин ялганларга, икейөзлеләнер!ә теләмәдем. Вафа' Юк, син ачык кына әйт' Моннан да ачык тагы ни3 дип Мира ачуланып йөзен икенче якка борды да уйга калды Туфайлов барган җирдән кинәт аягы таеп, мәтәлеп киткән кебек хис итте үзен Әле аңа барыбер нидер барып җитми, ләкин ниндидер авыр нәрсә аның өстен.» ябырылып килеп төште, шуның кысуыннан ул берничек тә исен җыеп бетерә алмын, төбәлеп тик тора Акыл ягыннан ул гел Мира нын өстенлеген тоя иде. моны ученә әйтергә кыймады Мирада тимер логика иде Туфайлов. ир горурлыгын таптап булса да. аңа б\йс ынды. аның сүзе белән ген.» йөрде Менә хәзер дә Мира шул өстенлеген күрсәтә түгел ме? Туфайлов һаман эндәшмәде, зиһене тәмам чуалып беткән иде Тынлык озакка сузылды. киеренкелек артты Мира эче сызлаган чырай белән тагы аңла га башлады Сиңа авыр булмас. Вафа, кайгырма. диде Син акыл кешесе, хисең белән миңа эреп ябышмадың кебек Ә бу хәл иртәме. соңмы килеп чыгасы булган. Вафа Син мине генә гаеплә — Гаепләп ни файда?—дип мыгырданды, ниһаять. Туфайлов. Ул, тиз-тиз киенеп алып, күкрәге турындагы портупея каешын кысып тоткан иде. — Хәтерлисеңме: «Было дружбой, стало службой?» Без бер-беребезгә хезмәт күрсәтүчеләр шикелле генә яшәдек. Син миңа хезмәт иттең, мин — сиңа Аңлыйсыңмы? — Үтер, аңламыйм, дип куйды Туфайлов исен жыеп — Күпме матавык аша үтеп очраштык! Кешеләр каршында оят! — Бергә яшәмәсәк. бер-беребезне белә алмас идек. Вафа. . — Шулай да соң... — Син әйбәт кеше. Вафа,— дип башлады Мира бераз тынып торганнан соң. Әмма Туфайлов аңа кулын селтәде. Аңлашуны йомшарту өчен әйтелгән сүз дип белде. — Мин синең кебек кешене бүтән очрата да алмам, әмма мине аңла!— Хатынының чытылган йөзендә, агарган иреннәрендә үзен чыбыркылау чагылгандай булды. — Юк. аңларга теләмим!— диде Туфайлов хезмәт урынында куллана торган ниндидер салкын тавыш белән — Син мине аңларсың, Вафа —Мираның тавышында салкынлык та юк кебек, әмма йөзендә, кыяфәтендә читләшү төсмере тагы да күбәйгән иде. Ул кузгалды да. сүзем бетте дигән шикелле, шкафы янына килде, аны ачып, нидер эзли башлады. Китәргә жыена иде. Туфайлов менә шушы минутта нәрсәдер эшләргә кирәген сизде. Мира өзгән ике арага ташланырга, аны күкрәк белән ялгарга, элемтә чыбыгының ике очын бергә китереп тоташтырган шикелле, теш-тырнакны каната- каната араны якынайтырга кирәк, юкса, берничә вакыттан тагы да ерагаячаклар Хәзер ара әнә ике генә адым, Мираны арттан килеп кочып алырга да Ләкин аны нидер тота, җибәрми иде. Мин-минлегенә китереп сукканда. кешедә үжәт тойгылар уяна, аны бәлки шул тотып калгандыр Зиһене дә тәмам таркалган. Бер уе белән икенче уе пычакка-пычак килә иде. Ул урыныннан авыр гына кузгалды да Мирага карады Мираның аркасы аңа. чыгып кит. дип әйтә кебек иде. Туфайлов ишеккә таба атлады. . Бу көтмәгәндә башка китереп суккан гөрзи хәсрәтен ялгыз гына калып уйларга, сеңдерергә һәм аңларга кирәк иде. Ул төне буе йокламады Ике арадагы хәлләрне, икесе сөйләшкән сүзләрне исенә төшереп, анализлаган итте Алардан яшерен мәгънәләр эзләде. «Сиңа авыр булмас, имеш. Йөрәгең белән эреп ябышмадың, имеш? » Менә йөрәге ничек сулык-сулык килеп авырта Мира аны яралады, яралады. Әмма бу хакта зарланырга оят. Кешеләр алгы сызыкта гомерләрен биреп сугыша, танкларда янып һәлак була Шундый хәлләр янында синең бу йөрәк яраң, күпме генә авыр булса да. чүп кенә бит' Шунлыктан мин аңа бер дәгъва дә куя алмыйм Намус бармый Юк. Мираның бу эше аны бик мактаудан, хезмәт буенча артык югары дәрәжәгә куюдан да килеп чыккандыр Кешене мактау хәтәр нәрсә, кайберәүләр шунда ялгышалар Әмма Мира ягында да хаклык бар бит. Аның үз хаклыгы Шулай да болай эшләмәскә тиеш иде кебек. «Сиңа авыр булмас».— дип әйтүе бик сәер. Безнең арада ниндидер чатнау булган, мин аны вакытында сизмәгәнмен, «цементламаганмын» Ул ярык зурайган да зурайган Мира шуны белсә дә, миңа әйтмәгән. Бәлки миндә ялгышканын башта ук аңлагандыр Беренче көннәрдә үк. Бу мәсьәләдә хатыннар акыллырак. зирәгрәк була диләр Мира бигрәк тә Үзе теләмәгән нәрсәгә риза булып тора торганнардан түгел ул. Үзенекен тулысы белән каерып алып яшәүче зат. Мира якындагы латыш хуторына күчеп тора башлаган иде Берничә көннән соң. Мира бу бүлекчәгә төнге дежурга килгәч, тагы очрашып сөйләштеләр. — Болай коллектив алдында абруеңны төшерәсең.— диде Туфайлов.- Минекен дә бозасың. — һи. авторитет!— диде Мира ничектер хатын-кызларча эре төстә — Өстән боерак булса, авторитет була ул! Ә булмаса. юк - Мираның тавы шы тәҗрибәчел тонга күчте - Әнә Абкалимов теге елларда күпче кешеләрне чаккан, ди Ә аны хөрмәт итәргә кушалар, курка-курка булса да шул кешене яратабыз. Син, Вафа, аны аеруча якын күрәсең кебек әле Миранын бу ачы сүзләренә Туфпйлов тагы берни дә әйтә алмады Бу хатын аны бик тиз коралсызландыра да ташлый Шулай да Туфайловнын ♦ /канында ниндидер өмет посып тора иде. Мира акылына килер, бу бер - вакытлы хискә бирелү өянәге генәдер, хәзер үзе дә үкенәдер, кире адым - атларга горурлыгы кушмыйдыр5 Ләкин бүген ни күрә ул5 Мира үзен - бөтенләй читләштергән, арага коймалар корган сыман иде. Әйтерсең лә : алар биш ай буе бергә яшәмәгәннәр, бер ятакта асылынмаганнар5 Менә ? хатыннар ничек була беләләр икән' Ту файлов үзенең күңелен барлаган = итте көнчелек хисе бармы анарда, юкмы? Нәрсә бу? Эчтә ниндидер әрнү 2 бар, сөлек шикелле шул /канны борчып тора Йокларга да. ашарга да бирми Ниндидер бик кадерле нәрсәне югалткан чакта шулай эчне нәрсәдер ♦ кырып торучан була Нәкъ шушы матавыклы көннәрдә замполитны икенче /киргә күчерде ләр Аның урынына Туфайловны билгеләү турында әмер килде Рухи 2 югалтулар урынын тутыру рәвешендә булды бу Әмма эчтәге яраны төзәтә - алмады Бер айдан соң Мира үзенең Рудныйга кияүгә чыгуын әйтте Дивизиягә - барып мәсьәләне рәсмиләштереп кайттылар, яши башладылар. Рудный - Мира хуторына күчте Эшкә шуннан килеп йөри башлады Бу хәл Туфай ловның яшеренеп кенә, көл астындагы чаткы сыман гына яткан өметен дә сүндереп ташлады Мира ирекле кош иде. кем белән парлашса да үз ихтыярында Туфайловнын бик боегып йөрүен күреп, хатын тагы шуны да әйтте «Син борчылма, безне армия госпиталенә күчерәләр», диде Болай әйтеп, ул элеккеге иренең хәлен уртаклаша һәм азакка хәтле итагатьле булып калырга тели иде Әмма аның сүзләре Туфайловка әллә ни тәэсир итмәде Күчерү турындагы әмер һаман юк та юк Мира ТуфаЙлов белән очрашудан качып йөри башлады Әмма Рудный белән һәр көнне очраш мыйча булмый иде. Рудныйнын йөзенә карагач. ТуфаЙлов Мира турында уйлый башлый, аңарда элеккеге хатынының шәүләсен күрергә тел.нан кебек, нәрсәдер эзли иде Рудныйга да читен булып китә Икесе дә шуны яшерә, икесе дә тизрәк шул яшерен уйдан качарга тырыша Кыг\ кыя тавышны күтәрә төшеп, сөйләшә башлыйлар Әмма Миранын мөлаем, татлы күләгәсе ике арада басып тора Икесе өчен дә бу бер җәза, икесе дә шуны эчтән беләләр, тоялар Тышка бер ж.өен дә чыгармыйлар Туфай ловның тамагына ниндидер каты нәрсә килеп утыра, күкрәген авырттыра Ул шуны эчкә йотмакчы булып, учына ютәлләп ала I оришныЙ атылып үлгәннең икенче көнендә ТуфаЙлов хуторга Мира янына киңәшер!ә барган чакта әнә шуларны хәтереннән кичерде Нәрсә бар5 диде хатын. Туфайловнын таркау йөзен күреп Бу ген ул мөлаем, ягымлы иде Мира шулай көн саен төрле төрле рәвештә була Горншный хакында Тегендә әйтергә дигән идең Соңыннан бары бер беленер Юк әйтми торыйк, аны Геройга куйганнар икән' Алай фальшь керә бит. Мира? Ул Герой, бернинди дә хәрәмләшү юк' Нидән шикләнәсең5 Юк. мин жаваплылыктан тайчанмыйм Бүре дә тук булсын, сарык та исән калсын Тоткан юлың шулайрак шикелле5 Минем генә түгел, дөньяның барышы шундый Мира Әгәр адәм рәтлерәк яшәргә теләсәң Бүре авызына үзеңне түгел, бүтән берәүне салып, сарыкны исән калдырмакчы буласың Ярар, бүрегә Альбин Васильевич белән мине бирдем дип исәплә,— диде Мира әче елмайган йөз белән. Анын тәмам ачуы чыкты Шундый шырпылары тырнанган мизгелдә анык белән авыр, ул сине барыбер җиңеп ташлый Туфайлов бер сүз әйтми генә борылды да боеккан төс белән китеп барды. Мираның кырыс бәрелүеннән йөрәге өзелеп ачытса да. Туфайлов аңа чынлап ачулана алмый иде. Эчтән генә шуны тоя: Мира аны күп нәрсәләргә өйрәтте. Туфайловның кырагайрак. кешеләрдән кача, хатын-кыздан курка торганрак сыйфатлары бар иде Хәзер әкренләп тулардан арына бара Элек ул артык туры иде Уклау кебек туры булу да ярамый икән. Бәлагә юлыктыра Артык туры булуның беркемгә дә файдасы булмавын аңа Мира аңлатты. Чөнки тормыш үзе гел туры була алмый, бүген дөрес дип әйткән нәрсә иртәгә үзгәрә, ялган дип әйткәнең дә бигүк ялган түгел икәне ачыла. Менә Горншный әхвәлен тиешле урынга әйтмәскә кушалар Мира да шуны тели. Мин әйтсәм — үз җанымны гына саклаучы әшәке кеше булам, әйтмәсәм . Ә партия намусым миңа эшне яшерергә юл куймый. Әйтсәм, коллектив каршында абруем төшәчәк, миңа берәү дә үзенең бәласен уртаклашырга килмәячәк, өмет өзәчәк. Юк. уен эш түгел бу! Булсын дип. эш мәнфәгате өчен янып йөргән кеше алдында һәрчак калкып чыга торган нәрсә бу! Катлаулы хәлгә килеп эләккән саен шул: йә бу. йә теге якка дигән мәсьәлә алга килеп баса! Син берсен генә сайларга тиеш! Кеше каршында да абруйны җуясы килми, намуска да хилафлык китерергә ярамый .Андрей ничектер уйчан иде. Коля болай тыныч-басынкы, йөзенә берни дә чыкмаган. Андрей Коляга чәнчи торганрак сүз әйтте дә бәхәсләшеп киттеләр Ася сизә, Андрей аның белән үзе генә каласы килә, шуңа гасабилана ул. Ася үзенең электәге «властен» эшкә җикте: — Малайлар, бәхәсләшмәгез, без өчебез дә дус булдык, дуслар булып аерылышыйк,— диде ялварган-гозерләгәндәй Андрей шаярта, дип Коля көлеп җибәрде, йөзендә дустын хөрмәт итү чагылганы күренә иде Юк, - диде Андрей үзен эчтән тыйган төстә иреннәрен кыса төшеп. - Мин иң алгы окопка, ә син тылга китәсең. Аерма зур! Бәлки мин синнән элегрәк окопка барып керермен, белеп булмый. — Анысы бик икеле шул. — Ә нигә шундый чакта бәхәсләшергә, малайлар, ә?— дип Ася торып басты. Андрей янынарак атлады. — Андрей үзен патриотрак итеп күрсәтәсе килә. — Юк. Коля, дөрес уйламыйсың! дип Ася Андрей ягына чыкты. Кыз аңа бар күңеле белән ышанып, аның сүзләрен ияк кагып, йөзен яктыртып-сүндереп җөпләп торды Тавышы да бала-чаганы юаткандагы кебек иде. — Ася. минем сиңа гына әйтәсе сүзем бар. диде Андрей аның күзләренә туры карап. - Ә Коля? Безнең бер-беребездән яшерен серләребез булмаска тиеш! Андрей, син үзең керткән кагыйдә Шулай бит!— дип Ася елмая- елмая сөйли, үзе Коляга да күз сирпеп алырга өлгерә — Без ул кагыйдәне ай ярым буе бозмадык, ә. Коля?! — Миңа нәрсә, рәхим итегез!— дип Коля җилкәләрен селкетеп алды, әмма үзенең күз уемтыгында нервы тимгелләре чыккан иде. — Андрей, ә?— дип Ася һаман балага елмайган кебек шәфкать нуры тулы чырае белән егеткә төбәлгән иде.— Коля безнең серләребез бар дип уйлар, дуслыкка хыянәт иттеләр, дияр. Безнең икебезнең генә берниебез дә юк бит? Үзеңнең кагыйдәңне үзең бозасыңмыни? Коля?! дип Андрей ялварган тавыш белән аңа башын борды. Теге таги аска караган килеш җилкәләрен генә җыерып алды Ах, Андрей, - диде Ася ягымлы, кире какмаслык төстә — Без икәү генә серләшсәк. Коляга читен булыр, әйеме? Минем янымнан күңеленә төер алып китүен теләмим' Юк!— Ул егетләрнең әле берсенә, әле икенчесенә таба иелеп, алардан аяу сораган сыман, көлеп җибәрде Егетләр бер сүз эндәшә алмый торган арада да матур гына шыркылдады Асяның бу хөке * мс Андрейга да тәэсир итмичә калмады шикелле, ул йомшап китте, катгый з лыгы беткәнлеген йөзенә гаепле нурлар тибеп чыгуы белдерә иде Егетләр ; ничектер уңайсыз хәлдә утырганда, тыштан машина сигнал биргәне = ишетелде Миңа, дип Андрей урыныннан торды Аның яңа каешлары т шыгырдады Ася. барысы өчен дә рәхмәт, яме' Хәзергә хуш'- Ул Коля | га габа борылды, ул да торып баскан иде Андрей учы белән аның җилкә- - сенә сукты Ну.аксөяк, хуш’ Бәлки очрашырга да туры килер әле. ә? Язмышны алдан юрап булмый дип Коля да чын дусларча * Андрейның беләген учлап аллы Алар ншеккә атладылар Ася арткарак 5 калган иде Андрей, уңышлар телим' диде Ася — Хуш. бәхил бул! Хуш. дип Андрей ничектер теләмичәрәк мыгырданды Бәхиллә * шү үк аның күңеленә ятмый иде. ахрысы Ничектер мәңгелеккә аерылган у кебек, күнелдә начар хис уята сыман иде Андрей бөркәүле студебсккерның кабинасына утырды, чыкырдап £ ишек ябылды, ул һаман болардан күзен алмыйча кул иш изн китеп ' барды Ул арада Колянын да машинасы килеп җиткән иде Коля Ася белән чын дусларча саубуллашты, күп рәхмәтләр әйтте Ләкин артык төчеләнмәде. «Виллис» кабинкасына утыргач, борылып карамады, кул изәп тормады Артык тәкәллефне, нечкәртүне өнәми иде Тәкәллеф бары әйбәт күренү өчен эшләнә торган ясалма гадәт, алдаиыч бер нәрсә генә дип карый иде ул. Егетләрне озаткач. Асяның күңеленә нәрсәнедер югалтканда була торган авыр хис тулды Шул хис җанны өзгәлн. борчый иде Арынырга бернинди әмәл дә юк Ахырда, бу авыр уйлар таралмасмы, дип төнге сменага чыкты Әмма уйлары һаман шул юнәлештә барды Теге егетләр аның җанын сискәндереп, ымсындырып киттеләр Әйе. Асяның да яшьли яратып йөргән, шул егет белән икесенә күктә сарайлар корган чаклары бар иде Кызлар күкрәкләре үсә башлагач, үзләрен.i иш эзләп табалар Күбрәк хыялда була ул Шуны күңелләренә кертеп утырталар да ана ия була лар Ул егет моны белми дә. исендә дә юк Ә кыз аңа ия инде Ә Асяның егете Артур үзе башлады, үзе сәбәп чыгарды Шуннан соң гына кыз йөрәге ачылды Ася үзенең күңелендә Артурга ия булып яши башлады Кемгәдер ия булу һәм ярату, шуңа тугрылык саклау бик рәхәт тойгы, яшәтә торган көч иде Тик бу бәхет озакка бармады Артурларның тормышында кинәт чәбәләнү булып куйды Алар офыктан югалдылар Ә йөрәктә рәнҗетел rail тойгы озак сыкрады Сыкрады сыкрады да көл белән күмелде Көл астында да аның барлыгы сизелә шикелле Әллә шул хис аңа бүтәннәр б* лән бәйләнешкә керергә киртә салып торамы? Чыннан да. менә күпмедән бирле Альбнн Васильевич бергә булырга кыстый, кыса аны' {) Асяның җаны җөрьәт итми, эчтән нидер тота, җибәрми Югыйсә, аңы белән риза да. тели дә кебек Үзенең чираты булмаса да. төнге сменага ул да чыккан иде Бары Лея булган өчен \ся белән очрашу өчен генә Ул Леядан төпле су » җавап кәгә Итагать саклаган килеш һаман басым ясый Бу тартыш күптәннән сузылып килә әмма Альбнн чигенми Нишләргә дә белгән юк Ул өйдә хатыны, баласы булуын яшерми Баласын яратуын, аны ү:т янына алачагын әйтә, хатынының хатларын укыта Альбин Василь* пич эштә бик авторитетлы, кеше буларак та яхшы күңелле Аның белән бергә булган, Асяның үтенә күп җиңеллекләр туачак, киләчәге I I болытсыз булырга өмет бар Ләкин эчтән нидер тота, бу адымны атлатмый- Кешеләр башларын корбан иткәндә, кан койганда, ничек инде?! - .иш уйлый ул. яЦ Яралыларны карап көнләп бетергәннән соң, Ася. стерильня бүлмә сенә кантын, чәй кайнатып алды Альбинның киләсен белеп, көтеп торды. Менә ул арыган, алҗыган кыяфәт белән керде, эчке кесәсеннән бер такта шоколад чыгарып Ася .алдына куйды. Икенче кесәсеннән ярты сыныкны үзенә алды. Ася кружка белән чәй бирде. Очучылар күчiэнәче. диде Альбин шоколадны канканда. Алар бик тәмләп чәй эчә башладылар. Тегене-моны сөйләнгәләп алдылар Ч >н эчеп, арыганлыклары язылгач, бер авыр яралы турында аңлашып киңәштеләр. Гуфаиловнын Горишный эшен барып әйтмәвен канәгатьләнү белән телгә алдылар. Аннары Альбин Васильевич һәрвакыт күңелен кытыклап торган сүзен әйтте. Ася. йә. ничек итәбез, ә? - диде иркәләгән, ярарга тырышкан төстә. Ася нәрсә хакында сүз баруын тиз аңлады, һаман да шул бер әйбер: тизрәк минеке бул! Шуны тыкырдата. Ни әйтим, Альбин Васильевич, көчемнән килми дип. Ася ялынган тавыш белән әйтте Ник? Семьяң бар дип куркасыңмы? Ул да. бүтәне дә... Ася. син шуны аңла ир ат белән хатын-кыз арасында платоник ярату бул.1 алмый. унҗиде унсигезләрдә буладыр бәлки? Мондый шартларда түгел, бездәй кешеләрдә түгел... Күнел тартмый. Альбин Васильевич, шуны күз алдыңа китерә аласыңмы? Асянын күзләре түбән иелгән, озын керфекләреннән күз төбенә сызык кына булып күләгә төшкән. Бергә кушылгач, бары да әйбәтләнер. Мин сине яратуым белән үземнеке итә алырыма ышанам Аптырама, кайбер ирләр хатыннарын үзләренеке итә алалар, кайберләре — юк. Әле ул ягы да бар икән.. Син. \ся. үзеңне белмисең әле. «Йоклаган туфрак» дигән нәрсә бар ботаникада. Сип шуның кебек. Медицинадан беләсең, күп хатын- кызлар яратуны iipi > чыккач кына татыйлар Яратулары шунда гына башлана. Йөрәктән, хистән башка да кушылып буламыни? Син бик китапча фикер йөртәсең. Ася Беренче яшьлегең үткән, трамваең киткән Шуны куып китәргә дисеңме? \зеи, генә булдыра алмассың. и$әү бергә куып җитәрбез, дип уйлыйм. Минем белән сиңа һәр яктан әйбәт булачак. Аңлыйм да соң... Ә йөрәк... Ә йөрәгең куркамы? Нәрсәдән? Тәгаен генә? Ара катлауланудан. Алданудандыр да. мөгаен... Абруй төшәр дип борчылма Без икенче госпитальгә күчеп китәрбез Минем танышлар бар Син бу эшкә гадәтн генә итеп кара. Әнә Самойлов белән Кира. тагы бүтәннәр бергә яши. Бер-беренә дәгъвалары юк. башка баш, шулай булгач беркем бер сүз әйтә алмый. Барысының да өйдә гаиләләре.. Юк, андый багланыштан ходай сакласын! дип Ася бик катгый итеп кулын селкеде Безнең кушылу барча тәртип-законнарны саклаган хәлдә генә булачак Юк. мин хатынымны яманларга, бәхетсезлегемне аңа гына сылтарга теләмим Ул да гаепле түгел, мин дә үземне гаепле санамыйм Бала хакына дип түзә кайберәүләр, ә миндә андый түземлек юк. Бер-берегезгә туры килмәгәнсез, димәк... - Әйе. физиологик туры килмәү бу. Медик буларак, мин моны х-ренче көндә үк аңладым Хатын аңламады Аңламавын белеп, мин ано әйтеп тә тормадым — Минем белән дә шул тарих кабатлануы мөмкин. — днде Ася читләшә башлаган төслерәк. Тавышы да көр чыкты, чөнки бу хәлне үзен яклауга кулланырга мөмкин иде — Юк. синен белән алай булмас. Ася. син нәрсә? — дип Альбин Васильевич иркәләүле көлемсерәде \зенен артык ачылып киткәнен хәзер генә аңлап алган кебек булды. Беркатлылык караклыктан яман, дигән сүзләр исенә килде. Шулай да эчендә ташыган тойгылары үз теләгенә ирешергә этәрә иде. — Бу очракны ычкындырма. Ася. үкенерсең, дип куйды ниндидер хәерхаһлык белән Монда Асяны кайгырту чагылып калды. — Беләм. үкенермен.— диде Ася шуны тел төбеннән төшенеп.— Ләкин берни эшли алмыйм... — Йә. нинди киртә тота? — диде Альбин үртәлеп.— Ул киртәне, бәлки, икәү бергә үтә алырбыз, ә? Син ярдәм итә алмыйсың, үзем ерырга тиеш. Юк. шушында нокта куйыйк моңа?. — Эйтәм бит. Ася. син үзеңне белеп җиткермисең. Уйла әле. Күперне җимерик. Альбин Васильевич, ә? — Ася матур иреннәрен тупырсыкландырып ялвара иде — Шаярма. Ася. күпер исән кала. — Алайса миңа булган симпатияңне болай ачык белгертмә, мине якларга атылып чыкма — Нигә, читенмени? Бүтәннәр андыйны бәхет саный. — Кемнәр шулай саный, игътибарыңны шуларга юнәлт! — Мин дә бит. Ася. бер авыз пешкәч, ялгышудан куркам. - Әйе. сүзләргә таянып булмый, адәм баласы шартларга карап гел үзгәреп тора.— диде Ася. Альбин Васильевичның йөрәккә тукынулары максатка ирешмәс сыманрак итеп. — Ася. чамала, син артык акыллы, дип көлде Альбин. — Акыллы түгел шул. акыллы түгел, днде Ася кулларын алдында болгый-болгый. Шул чак бүлмәгә санитар килеп керде. Яна партия яралылар китерелгәнен әйтте Альбин Васильевич шуны гына көткәндәй. тиз-тиз җыенды, хирургия сестралары бүлмәсенә ашыкты. Тагы таң атканчы кулдан скальпель төшмәячәк, дип уфтанды ул. Көннәр салкыная бара иде Яңгырлар да бөртекле кар булып ява башлады Госпитальнең брезент палаталарында мич дигәне зур гына тимер мичкә. Яннан авыз уелган, өстеннән торба сузылган. Ул палата уртасындагы ком өеменә җайланган. Ана гел ягып торырга кирәк. Бу эшне төзәлеп килүче яралылар бик теләп башкара. Яна урынга килеп урнашуга шундый хәл туды: движокларны эшләтүче механик, салмыш көе егылып, кулын сындырган иде Госпиталь утсыз калды, ә башлык өйдә юк чак. Туфайлов нишләргә белмәде. ары сугылды, бире бәрелде, төзәлүче яралыларны белешеп чыкты Юк. Шунда үзе яшәгән фатирның малаена сүз кушты. Кеше күзенә чалынудан куркыбрак ятучы унбиш-уналты яшьләрендәге озын буйлы, какча яңаклы егеткә. Техникага бик оста, үзләренең кечкенә «Фордзон» тракторлары бар икән Иске булса да. шуны рәтләп сөрү, чәчү эшләрен башкара, ди Егет бик теләп эшкә кереште һәм бер тәүлек дигәндә беренче движокка җан кертте. Башта дизельне рәтләде. аннары магнит катушкасыиа да үзенчә нәрсәдер эшләде. Электр кабынуга врачлар бик нык куандылар. Лампочкалар элеккегедән як- тырак яна иде Моңардан Ингель Наузиньның (фамилиясе аның шулай иде) алтын куллы булуын күрделәр. Шуның өстенә ул бик күндәм дә иде. бер эштән дә баш тартмас Хирург Альбин Васильевич анардан ниндидер инструмент та төзәттереп алды Ингель шулай госпитальне бер бәладән йолып калды Шуннан соң Ту файлов аны кызылармеец ризыгына күчерү өчен йөрде Бу рөхсәт ителми иде. Старшина белән ике арада гына хәл кылдылар. Малаеның армеецларга эшкә яравы хуҗа хатынның да кәефенә килде Ул үзен дә Туфайловтан берәр эшкә куюын сорады Ту файлов мондагы кешеләрнең фаҗигасен бик яхшы аңлый иде Кайсы немецлар ягына шылгап. күбесен көчләп, ав томат терәп мобилизацияләгәннәр Хуҗаны немецлар чигенергә ике көн кала төнлә килеп алганнар Ул, барыбер качам, дигән хатынына Әмма әйләнеп кайтмаган Исәнме, түгелме берни белмиләр Туфайлов. старшина белән киңәшеп, ул хатынга да госпиталь мәйданчыгын себерер гә. сукмакларны чистартырга эш кушты Хатынга бу бнк ошамаган лыгы сизелә иде. Әмма малаена эш бнк ошады. Старшина аңа кызыл армеец киемнәре кигергәч, бөтенләй түбәсе күккә тиде Төннәрен юнь ләп йокы эләкмәсә дә. бер дә зарланмады Ул табигате белән япь гәш кебек иде Шулай да Туфайлов тыштай белгертмичә генә аңа шикләнеп карый иде. Бар нәрсәне шик аша үткәрергә кирәк бит. шайтан алгыры1 Ул Ишельне төн урталарында тикшерергә чыга Аның янында бераз утырып керә иде Ахырда Мигельгә иптәшкә бер нестроевик табып беркетте Эш җайга салынып, әйбәт кенә бара башлады Елаган тавыш ишетеп. Туфайлов уянып китте Хуҗалар ягында ниндидер хатын-кыз үкси иле Нәрсә бу тагы? Ул тиз-тнз генә киенде дә коридорның теге башындагы хуҗа бүлмәсенә ашыкты Ишекне ачуга күрде бусага төбенә мылтыклы солдат баскан, идән уртасында күзлек кигән гражданский киемендәге икенче бер кеше кулын болгый болгый латышча сөйләнә Өстәлдәге сукыр ут теле тирбәлеп, сүнәм сүнәм дип тора. Хуҗа хатын каракүл якалы пальто кигән, шәл бөркәнгән, төен чеге аягы турысында, ак кулъяулыгы белән күзләрен сөртә, ишетелер лек сулыш алып көрсенә иде Туфайлов шунда ук эшнең пидә икәнен чамалады. Мондый хәлләргә очраганы бар иде Пүнәтәй латыш хатыны на русча эндәшә башлады Ягып! Туфайлов һәм мылтыклы солдат аңласын өчен Тавышы килешмәүчән кискен иде Кая малаең? Качырдыңмы’ Юк' Юк' ди хатын ачыргаланып һәм астан гына Гуфан ловка карап нла Күз кырыен һаман аңа төбәп тора Пүнәтәй дә Туфан ловка игътибар итте Чөнки аның йөзе сорау һәм якларга теләү белән дәһшәтләнгән иде Ул аңа кулындагы кәгазьне сузды Туфайлов. кә газьне алып, тиз генә күт йөртеп чыкты Паузиньннрны биредән озату турында Митава шәһәр башкарма комитеты карары иде б\ Аларга фронт полосасыннан күчәргә кушылган, әмма тыңламаганнар Ту файловныц йөзе кинәт җитдиләнде ятсыну төсмерләре белән тулды Менә, нанимаешь, малаен качырган” дип зарланды вәкил Хатын тагы ялт кына Гуфанловка яшерен күз атып алды Аның нәрсә ялварганы бик яхшы аңлашыла иде « Мигель турында әйтм.»”» ди иде Туфайлов әйтергә җыенмый иде. шулай да югалып кала язды Туганы теге якта булганнарның гаиләсен фронтка якын җирдә тоту куркыныч нәрсә Моның нәтиҗәсе бнк хәтәр булуы мөмкин Ишель хә зер движокта булырга тиеш Альбин Васильевич төне буе операция ясый, чөнки кичә яралылар күп килде Электрсыз мөмкин түгел Хатын исә таркауланып калган Туфайловка астан гына тагы ку т атып алды Нигә хатын минем улым биредә хәрби хезмәттә дип әйтми соң әле’ Бу нәрсә аны коткармас дип белә микәнни’ Чынлап та. котылдырмый бугай, кәгазьдә шулайрак әйтелгән Вәкил бүреген басыбрак киде дә тагы ашыктыра башлады Них ишь. йә. тизрәк тап малаеңны* Тоткарлама' Лә’ Анын тавышы тагы да кырысланып китте Хатын исә урыныннан да кым танмады, «юк. белмим'» дип кабатлап тора иде Туфайлов эчеиә кинәт кайнар елдырым йөгерде: хәзер Мигель килеп керсә, икесе дә тотылалар бит! Әллә хатын бу хәлне алдан чамалап, улын кисәтеп өлгергәнме? Хатынның үз сүзендә нык торуы шундый уйга китерә иде. Туфан- ловның уенда: әллә, ул бездә хезмәт итә, без аны хезмәткә алдык дип. белдерергәме, дигән теләк тә уянды. Әмма барыбер алып китәрләр дип курыкты Вәкил аңа таба борылып: — Иптәш өлкән лейтенант, сез Наузиньны бу бер-ике көн эчендә өйдә күрдегезме? — дип кинәт кенә сорап куйды. Моңа уйлап тормый җавап бирергә кирәк иде. Шик калмасын өчен. — Юк. күптән күренгәне юк аның монда! — диде Туфайлов ышанычлы тавыш белән һәм хатынга күз кырыен гына сирпел алды. Хатынның күз аклары ялтырап китте. Туфайлов сүзләре аңа ошаган, шулай әйтүен теләгән. «Ни өчен?» дигән сорау туды Туфайлов башында. Бу куркыныч җирдән, немец самолетлары бомбага тота торган төштән нигә алып китәсе килми икән? Вәкил күзлекләре аша бик шигәеп хатынга төбәлеп торды, аннары карашы белән Туфайлов йөзеннән шуып узды. Үзенең ияге, яңак сөякләре кыймылдый иде. Хатын бик йомры гәүдәле, мөлаем чырайлы, ирләр күзе ятарлык, бу лейтенант та бик үк гөнаһсыз зат түгелдер күренә... Вәкил башын як-якка чайкап торды, мылтыклы солдатка карады. Бәлки ул бер-бер әмәл табар? Бу хәлдән ничек чыгарга? Әмер катгый. Мондый эштә беркем беркемгә ярдәм итә алмый Бу дәүләт эше иде. Бу эш аның үзенә дә бик авыр. Ул аны теләп түгел, ә зарури булганга гына эшли. — Йә, нишлибез, ә? — диде ул солдат каршына таба бер адым атлап. Солдат җилкәләрен җыерып куйды, белмим, янәсе. Ул бик яшь иде. аңа әле мыек та чыкмаган иде. Вәкил уйланып йөренде, бер адым алга, бер адым артка атлый иде. Үзе һаман ниндидер карарга килә алмый интегә кебек. Ул кинәт башын күтәрде: — Наузинь. киттек! — дип кулын селтәде команда биргән кебек. Солдат исә хатын янына барып басты. Хатын бик ачулы, кистереп карады да төенчеген идәннән йолкып алды һәм ишеккә уктай атылды. Аның артыннан ябылган ишек солдатны бәреп ега язды. Ул бик тиз кабаланып алга ыргылды. Вәкил дә тиз-тиз кубарылып ишек артында юк булды. Ишегалдында солдатның хатынны тотканы, машинага утыртканы ишетелде Бер минуттан китеп барган машина тавышы да тынды. Туфайлов бу хәлне Ингельгә ничек аңлатырга дип уйланып торды да движок вагонына барырга чыкты. Менә бит, тагы ярамаган эш эшләде. Хәерсез! Анда яралыларга операция бара, Мигельне движоктан аерырга һич мөмкин түгел. Операцияне ярты юлда калдырып булмый. Шулай эш өчен тырышып җинаять эшләгәнеңне дә сизми калырсың. Билләһи! Үз өстенә бәла алды түгелме? Моның азагы ничек булыр?.. * * * Асяга инде төзәлеп җиткән аяклы-куллы бер яралы лейтенант ярдәм итә. Кулсызларны кашык белән ашата, тәмәке төреп бирә иде. Киң җилкәле, урта буйлы, какча гәүдәле бу кешенең чыраенда ни хикмәттер бер дә нур. яктылык юк, эчендә бар нәрсә сүнгән шикелле. Тыштан болай бар төше дә бөтен, таза кеше дип белерсең. Карасаң, аның ярасы барыннан да яманрак икән. Менә алар Ася белән яралыларга укол кадап, дару биреп чыктылар. Шприцлар, энәләр, микстуралар куйган подносны яралы лейтенант күтәргән иде. Тиз генә подносын өстәлгә җайлады да электр плитәсен көйләп җибәрде һәм ут өстенә кайнатырга барча инструментларны салды Ася авыру тарихларына даруларны яза башлады. Яралы аның матур мөлаем йөзенә, төз борынына, тулы алсу иреннәренә, тулышкан күкрәгенә күз кырыен төшереп алды да тирән итеп уфылдады. Ася. ярамның нинди булуын хатынга языйммы икән, ә? диде шыпырт тавыш белән генә. Ася, авыру тарихларына яза-яза. шыпырт тавыш белән ана җавап бирде: Саша, син бу хакта өченчеме-дүртенчеме тапкыр сорыйсың? Нигә дөреслектән куркасың? Әлл ә кайткач, үзе белерме дим? Алай эшне катлауландырасың гына! * Анысы шулай инде Сине зур өметләр белән көтеп тора, нинди чибәр лейтенант - ире кайтсын да кинәт шундый хәбәр Бик авыр булыр. Характеры = нинди соң? Синең белән бу килеш тора алмыйм дияр. Шундыймыни? Әйтер, әйтер Саша, син үпкәләмә, үз хәлеңә | аек кара Хатынкызның яшисе килә, ә син ул нәрсәгә сәләтсез Биредә = аңлылык белән, патриотизм хисе белән дә берни эшләп булмый Табигать үзенекен таләп итә ул Синең шундый икәнне белгәч. ул нервыланыр. * үзен бәхетсез санар Аны күреп, үзеңнең йөрәгең, нервыларың эштән 7 чыгар. Хатын-кызга ир кирәк аңа Шунсыз булмый да. Хатын-кыз ирсез тора алмыймы? Ала, билгеле Миллионнар ирсез калды Хатыныңны үзең яхшы * беләсеңдер, синең белән тора алыр идеме соң? Юк. ышанмыйм Әйе, хатын-кызның табигатен аңларга кирәк! Кем ул? Бөртек Ё көтеп ята торган җанлы буразна! Хет әллә нәрсә әйтсеннәр, табигатьтән ' узып булмый Димәк, мин хәзер кеше түгел?! Гафу ит, хатын-кыз өчен шулай Хак әйтәсең. Ася, аңлыйм, аңлыйм Саша, син алтын кеше, билләһи менә' Сине ике ай буе сынап белдем Яхшы тәрбия алган бер дигән намуслы кеше син! Шулай да хатын-кыз теләгән нәрсәне син бирергә сәләтсез, үзең идеаль кеше дияр лек. Ә нәрсәгә миңа хатын-кыз. ә1 Үзем генә яшим бетте' Әтмәсәң дә. ялгызың әйбәтрәк тә торырсың әле. Гомер буе ялгызың, әх Бер танышымның ире шулай яраланып кайтты Фин сугышыннан Иренең рөхсәте белән танышым читтә берәү белән очраша башлады Ире моңа сөенә генә башлады Балалары булды Иренең шул баланы яратуын күрсәң! Кеше бөтен нәрсәгә җайлаша ул Юк, мин алай ук булдыра алмам, валлаһи Ант итмә, Саша, тормыш кырыкка бөгә Мин җайлаша алмыйм, бөтен бәла шунда Гомер итү җанлашу ул. ипләшү Анасын эт еккыры дип Саша кузгалды да Ася белән саубуллашып чыгын китте Ярты төн у пан иде инде Тапчандагы күршесе йоклый алмый икән Бер аягы өзелгән, икенчесенең балтыр сөяге чәрдәкләнгән, шуны гипска катырганнар, кузгатыр га ярамый, тылга озатмыйча яткыралар. Саша аңа тәмәке юнәтеп алып кайткан иде, шуңа бик сөенде Климов, йокы уколы да алмыймыни5 диде Саша аңа таба ис леп шыпырт кына Тегесе аңа йөзе белән борылып яткан иде. юан гына итеп төрде дә, кабызды Температуры сикерде, шабаш' дин ул яңакларын эчкә батырып суыра башлады Эш алга бармыймыни5 Гангрена түгелме дим, шайтан белсен' Шулай ук микәнни? • Соң мине централкада ташлап киттеләр бит, нке көн суыкта ят гым Булды хәлләр Ничек алан? — Сашаның ышанасы килмәде. — Үземнең иң якын дуслар калдырып китте. Әйе. Без кырык бишле- дә идек Ул пушканы беләсең, пехота белән бергә куела. Бер көнне фриц безне самоходкалары белән кысты. Пехота артка шуышты. Нәкъ шул чакта мине шартлый торган пуля яралады Самоходканын чылбырына атып маташа идек. Пехота калмагач, сержант «Чигенегез!» дигән әмер бирде. Мин «Туганнар, ташламагыз! Ташламагыз!» — дип ялварам Барысының да күзләре урыныннан купкан иде. тавышымны ишетмиләр. Сержантка ялынам: «Петя туган, ташлама!» дим. Колагына да элми, тиз-тнз прицелны алып култыгына кыстырды да чапты. Югыйсә дус егет иде Курстан ук бергә, бер сыныкны икегә бүлеп ашыйбыз. Хат аша сеңлесе белән таныштырды, тегесе фотосын җибәрде,— Климов мендәр астыннан марляга төрелгән кәгазьләр тартып чыгарды. Озак кына туларны актарды Бу шөгыль булу аңа юаныч иде Шуңа вакытны озак суза Ул фотоны Сашага бирде. Палатаның тонык уты яктысында рәсемнән тулы битле, күпермә иренле, озынчарак күзле чибәр генә бер кыз карап тора иде. - Туры безгә кайтабыз,— ди иде сержант.- Фросяны сиңа бнрәм. Сеңелгә минем сүз закон, имеш. Шул дус калдырды да китте. Хәзер нишләргә? Бу хыянәтне ничек эчкә йотарга? Сиңа хыянәт иткәннәре булдымы? Яралыга бу фикерләр бик мөһим, хәлиткеч дәрәҗәдә кебек иде. Шушы сөйләшү белән сызлануларын онытып торды шикелле Бу хакта аның тагы да сөйләшәсе килә иде. - Булды, — дип кулын селтәде Саша. — Алайса син нәрсәгә булса да торырлык кеше! — Бәлки, киресенчәдер, ә? Бернигә тормаслык булганга күрә, безгә хыянәт итәләрдер? — Анысы да ихтимал Шулай да эчемдә нәрсәдер өзелде, бетте. Бәллүр савыт идәнгә төшеп челпәрәмә килде Җыеп буламы аны, юкмы? Җыеп булмый. Кеше күңеле пыяла, җиргә төшсә уала, диләр. Уалган икән шул. йөрәктә җөй-тамга кала, хәерсез! Бу эвакогоспитальдә җиңел яралылар да бар иде. Андыйлар ай-ай ярым яталар да төзәләләр Комиссия аша узалар Комиссия язмышны билгели: таза булса, фронтка, аңа ярамаслык булса, тылга җибәрә Кайчак комиссия белән солдат арасында каршылык та туа. Комиссиядәге врачлар әйтә солдатка: син тазарып җиттең, диләр. Теге исә моның белән килешми, ярам әле төзәлеп җитмәгән, авырта, ди. Шуңа тагы эче боруын, башы сызлавын өсти Врачлар ярасын төзәлеп беткән дип язганнар иде. ә солдат: «юк», ди. Әллә аның алгы сызыкка китәсе килмиме? Әмма барырга кирәк һәркем үзенә төшкән бурычны үтәргә тиеш! Менә комиссия каршында урта буйлы, төп кебек тыгыз гәүдәле, кач- чарак битле, әмма кара күзләре ут уйнап тора торган бер егет килеп басты Аны хәерхаһ чырай белән каршы алдылар Баш хирург Альбин Васильевич, ягымлы чырайлы кеше — авыру тарихын актарып, кирәкле битне ачып куйды да солдатка күтәрелеп карады Турганов, син кайсы яктан әле? — дип шаян тавыш белән сүз башлады — Казан ягыныкы, иптәш хәрби врач — Турганов врачның соравыннан бераз аптырап киткән төстә иде. Анда егетләрнең кызларны урлау йоласы бар. имеш, ә? — Кыз үзе тәвәккәлләргә кыймый торса, шулай була, иптәш хәрби врач. Кара, нинди матур йола икән! — дип кет-кет көлеп куйды бер яшь кенә хатын-кыз врач. Анна Сергеевна Анна, әллә үзеңне урлап китүләрен теләр идеңме? — диде икенче врач шаян сү з чыкканга күңеле булып Бик теләр идем, андый батырлар гына юк Баш хирург Турганов, кыз урларга кайтасынмы, әллә фриц урларгамы’ * диде Аның разведчик икәнен белә иде. алгы сызыкка теләп барачагын | ла чамалагандыр Врачлар тагы Тургановны үсендерә торган, хәерхаһ ; кнлү белән көлешеп алдылар. Егет үзе дә елмайды Ана рәхәт иде. = аны эшлекле, уңган кешегә саныйлар Врачлар кемнең кем икәнен белә : шул. = Безнең йоланы бераз фрицка өйрәтмичә булмас, иптәш хәрби | врач. диде Турганов бераз үсенеп киткән тавыш белән Фронтка дисең, тәк. тәк. - дип. баш хирургның йөзе җитдиләнеп - китте Ул урыныннан торып Турганов янына килде * Яле. яранны күрсәт? Гурганов сул җиңен сызганды, терсәк буыныннан астарак бияләй ~ чаклы кызгылт җөйле яра эзе әллә каян беленеп тора иде Бүтән врачлар ? да аның янына килделәр Йә. бармакларыңны эшләтеп кара әле. диде баш хирург ярага s текәлгән килеш Турганов бармакларын, кул чугын хәрәкәтләндерергә * тотынды Ярасы чокыррак булып төзәлгән иде. анда мускуллар тар- = тылган кыллар шикелле беленә, бармаклар хәрәкәтеннән сәер селкенеп " тора иде Альбин нидер шикләнеп, башын як якка боргалап алды, яра аңа ошамый иде Аның бу ымын бүтән врачлар да бик тиз сизенде Тур ганов әле терелеп җитмәгән, чыгарырга иртәрәк, бераз дәваларга кирәк булыр Альбин Васильевичның баш чайкавы шуны айлата иде Ул Турга новка сул кулын сузды Мә, кысып кара әле' Турганов ничектер бик җаваплы мизгелне тойган кебек, тиз генә үзен туплады, кинәт җитди төскә керде Бар көчен сул кулына күчерде Ася. син дә сынап кара әле. диде Альбин сестрага таба боры лып. Ася урыныннан кузгалып егет янына килде һәм елмая елмая кулын сузды Аның кулы шундый матур, тере кош шикелле иде. егет бераз ба зымын җуебрак калды, шулай да ак мамык сыман кулны учына алды һәм тышка күп көч салган төс чыгарып кысты Ә эчтән исә бөтен мускул лары бу кулның матурлыгыннан йомшарып калган сыман иде Ася. егет тән кулын алып, өстәл янына килде Альбин Васильевич аңа аеруча ышаныч белән карый иде Кулның егәре җитеп бетмн әле. диде җитди итеп Альбин Васильевич һәм врачлар моңа шунда ук ышандылар Шул төсләренә дә чыкты. Турганов моны күрде дә Ася га карады Ләкин ул матур сестрага ачулана алмады Турганов, бераз дәваланырга кирәк булыр Альбин Васильевич авыру тарихының битен ачты, нидер я «чакчы булды Юк. иптәш хәрби врач. диде Турганов ипле генә, ничектер шатлыклы елмая елмая Мин үз частема кайтам Әле замполит килгән иде. синнән башка без икс кулсыз, ди Ике тапкыр «тел» ала алмыйча кайт каннар Кангам Кулың төзәлеп җитм.нән бит Замполит әйтә, кулын түгел, башың кирәк, дн Юк. мин кнтәм. ИПТәш хәрби врач Рәхмәт' Ярый, бар палатаңа кайтып тор. диде Альбин ниндидер хәс горле төс белән Турганов ишекне япкач әйтте Барыбер качып китәр Ул. авыру тарихына нәрсәдер язып, кул куйды да. аны читкә этәреп. икенче авыру тарихын алды Ишек ягыннан, таякка таянып, аксый-аксый. икенче яралы килеп керде Киң битле, юан муенлы, зур авызлы, куш иякле, урта буйдан тәбәнәгрәк таза гәүдәле бу кешенең күзләре тары бөртекләре төсле астыртын елтырый иде Нәгыймов. ташла таягыңны! диде Альбин Васильевич, каты гына итеп. Теге аны ишетмәгән кебек, аксавын тагын да ныграк күрсәтеп. урындыкка килеп утырды Иң элек Альбин торды, аннары башкалар барысы бергә Нәгыймов янына килде Нәгыймов яралы аягының балагын өскә хәтле күтәреп куйды, яраны күрсәтү өчен балтырын эчкә каерыбрак тотты Тездән аста балтырда уч төбе хәтле җир алсу төстә «.өйләнеп, тартылып калган иде. Аяк язылып җитми. иптәш хәрби врач, диде Нәгыймов хәлсез генә йөзен җыерып Альбин аның балтырына тотынды һәм аякны бөгеп, яздырып карый башлады. Йөрмәгәнгә генә шулай, дип куйды Анна Сергеевна Чөнки хирургның аякны хәрәкәтләндереп каравыннан шул сизелеп тора иде Врачлар яралыларны күп дәвалаганнар, күп күргәннәр һәм шуңа күрә төзәлгәнме, юкмы икәнне бик яхшы беләләр — Ай-ай. авырта! дип. Нәгыймов елар чиккә җитеп кычкырып куйды Йөзе тагы да мескенрәк төс белән чытылды Ләкин врачларны аның кыланышлары ышандырмый иде кебек Алар серле генә карашып алдылар, урыннарына килеп утырдылар Нәгыймов та үз ниятенең уңыш- сызлыкка очравын, ул теләмәгән якка авышуын врачлар кыяфәтеннән чамалап алды һәм төсенә мескенлек, гаҗизлек төсмерләре өстәде. Аяк авырта, иптәш врач, сызлый. - диде ул. йөзенә әрнешкәнне кичерү галәмәтләре чыгарып Хирург аңа карады Аягың төзәлгән. Нәгыймов. авыртуы бетәр. - диде һәм кулына каләм алып авыру тарихына яза башлады Бу язу эшнең начар якка хәл ителүе икәнен Нәгыймов аңлады: Бу килеш җибәрергә не имеете права' дип кычкырып ташлады Нигә, әллә дезертир булыр идегезме? - диде Анна Сергеевна көлемсерәп. Юк! Ә карарыгыз хаклы түгел! Нәгыймовның тавышы карлык кан. йөзендә дә таркаулык иде Әллә ул фронтка барырга чынлап та куркамы? Нәгыймов таягын кулына алды, кулы калтырый иде. Ипләп. Нәгыймов. ипләп,— диде хирург тыныч тавыш белән, берни дә булмаган төстә — Беркем дә сине көчләп җибәрми. Шулай бит? Теләмисең икән, фронтка бармыйсың Әмма госпитальдән чыгарып җибәрергә туры килә Аягын төзәлгән, хәрби хезмәткә ярарлык!— Ул сүзләрен кире кагып булмаслык ышаныч белән әйтә иде. Анна Сергеевна мөһер суккан кебек итеп: Әйе. теләмисең икән, бармассың - дип өстәде дә матур иреннәрен турсайтып утыра башлады Бу астыртын, кире мәгънәгә ишарәли торган сүз иде: бармассың, имеш Бармассың Нәгыймовка аның ишарәсе тиз барып җитте, ул корт чаккан кебек урындыгыннан сикереп торды да таягын атлатып алга бәрә-бәрә ишеккә таба китте Бигрәк тә менә бу чибәр хатын-кыз врач сүзләренә ачуы килде аның. Шул сүзләр аны тәмам коралсызландырып калдырдылар Бармассың, имеш . Врачларның да хәле кыен: солдат ярам авырта, ди. Ә болар юк. синең яраң төзәлеп җиткән, диләр. Врачлар яралының рухи халәтеннән чыгып эш итә: ярасы аның төзәлгән, ләкин ул ярам авырта дип. авыруга салынып маташа. Әнвәр бик каты өшүдән уянып китте Күзләрен ачарга курыкты. Хәтере шунда әзрәк кенә эшләп алды Әйе. аны госпитальгә китереп ташлаганнар иде. шунда бик нык газапладылар, бот төбен, аркасын озын энәләр белән чәнчел-чәнчеп бетерделәр Менә кинәт ул газаплар бетеп киткән кебек булды Барысы да төш. ниндидер саташу гына бул ган. ахрысы? Әйе. шулай Тукта, ул саташу гына булды микән сон? Ә нигә алаша бу тикле суык’ Күземне ачсам, тагы тәмуг күренмәсме5 күзне ачмый гына бераз ятыйм әле Мине газаплаган кешеләр тере * икәнемне белен, йә тагы энәләрен кадарга тотынырлар Үлгәнгә салышып з кына ятарга' Ләкин алай озак ятып булмый иде Әнвәр зиһене белән - моны аклый, әмма күзен ачарга курка Нишләптер ул бер тавыш та = ишетми, колагы контужен булды микәнни5 Берничә көн элек ул төнлә : алгы сызыктан кайтканда якында гына снаряд шартлады Әнвәр бер = чокыр эченә төшеп яткан иде Шуна исән калды Ә иртән колагы каный | башлады Ул санчастька барырга тиеш иде. Әмма линия өзелде дә ул = шуны ялгарга йөгерде Кайткач та өлгерермен дигән иде Ни булса ул. дип Әнвәр күзләрен ачты Өстендә гимнастерка, ботын * да эчке ыштан гына Аякта йон оеклар, әнисе бәйләп җибәргән иде Ул. ; калтыранып, кырыйда яткан шинельне алып өстенә ябынды Ләкин бо- ~ лай гына җылына алмаслыгын аклады һәм як ягына күз төшерде Яшел s брезент палатка эче Идәнгә чыршы ботаклары җәелгән Шул чыршы ' ботаклары өстендә яралылар ята Әйе. әйе. ул да яраланган иде бит 5 s Шуңа аны бирегә китергәннәр Димәк, ул госпитальдә Мондый госпи - тальдә аның элек тә ятканы булды Бу бик таныш күренеш Тукта, ни j өчен бу яралылар аркылы-торкылы ятканнар соң? Бер рәткә тезелеп ' ятарга сиешләрдер бит? Аннары ни өчен кайсы ак күлмәк ыштаннан, кайсы шинелен кигән көе ята? Әнә берсенең ботинка дагалары ялтырап күренеп китә? Мин биредә берәр нәрсәне аңлап җитмимме әллә5 Әнвәр уң аягын кыймылдатып карады һәм аныртудан кычкырып җибәрде Ботына, биленә калын итеп бинт уралган иде Бинт өстеннән учын шудырып йөртте һәм аның бармаклары бинт нстенә чыккан канга буялды Әйе исенә төште: бот төбе яраланган иде Шулай икән Тукта, нишләп яралылар бер дә сөйләшми, бер тавыш та чыгармый5 Аһылда ганиары. ыңгырашканнары ишетелми5 Әнвәр курде, тегендәрәк бер яралының күзләре ачык иде. бердәнбер тәрәзәдән төшкән тонык якты лык аның күзләрендә чагылып чаткыланып китә Әнвәр ул яткан җирдә әллә җылырак микән5 дип уйлап алды Бер дә өшеп, күшеккән шикелле ятмый, күлмәкчән, изүе дә ачык? Әнвәр аңа кычкырды «Әй, солдат5 Сестралар кая? Белмисеңме5» Теге кымшанып та карамалы Минем кебек ишетми, ахрысы5 Нәрсә инде бу? Ичмаса, берәрсе кымшанып куй сын иде5 1 тотынды Маңгаена салкын гир бәреп чыкты N i ничек болай үлекләр арасына эләкте икән сон? Юк. мөмкин түгел' Нәрсәдер булган, тик мин генә белмим Әйе. мөгаен Ул куркуданмы, эченә с\ык төшү дән- ме дер-дер калтырый иде. Мие дә соңгы чиккә җитеп бутала, туглана. Нишләргә? Якягына каранып, ул ишек булыр төсле тоелган якны чамалады. шул тарафка таба үрмәләп китте. Өшүе дә. ярасы да онытылган кебек булды Брезент стенаның бер төше ике катлы кебек булып өстән салынып тора иде. Әнвәр шуның аскы почмагын тартып карады. Әһә. беркетелмәгән. бер якка җиңел сыерыла икән Шуны бер якка сыерды да алга үрмәләде, анда дөм караңгы иде. Ул туктап калмады, шуыша-шуыша бара бирде Бераздан башы белән салкын брезентка килеп төртелде. Кармалана торгач, брезентның бер ныгытылмаган почмагын табып, шуны янга сыерды. анда тагы дөм караңгы Нәрсә сон бу? Моннан соң палата бетәргә тиеш иде, ә дәвам итә микәнни? Бу тамбур кебек нәрсәсе мәллә? Кармаланып-капшанып алга шуышты. Маңгае белән тагы салкын брезентка барып төртелде Брезентны тартып, кубарырга итеп карады, юк. купмый, нык беркетелгән Икенче якка шуышып, тагы тырмашты. Анда да нык беркетелгән иде Аннан өченче якка тартылып тырмашты. Берни дә чыкмады Бу ниндидер тозак шикелле иде. Ул бик каты борчылды. әле бер. әле икенче якка ташланып, ике куллап брезентны кубарырга тырышты, тырнаклары каерылып бетте. Капкынга эләккән җәнлек шикелле үзен-үзе белми тырмашты. һәм кинәт брезентның бер почмагы купты, тишектән җылы һава килеп бәрелде Брезентны җан көче белән каерып, тишекне зурайтты да шунда үрмәләде. Күзенә яктылык чагылды. зур палата эче күренде. Палатаның бу башында идәнгә чыршы ботаклары түшәлгән, шул тапчаннарда яралылар яткан Барысы да одеал ябынган. ак мендәрләр күзгә чалына Шунда урта бер җирдә тимер мич янып тора Шул ут Әнвәрне магнит кебек тартты. Ул башка нәрсәләрне күрмәде дә. Шул җылыга, яшәргә бар вөҗүде белән омтылды. Куллары мич астындагы кайнар комга тиюгә, аның хәле китә башлады. Ул аякларын тиз-тиз кайнар комга күмгәләде. аннары иңе белән комны чокырайтып, шунда сыенды Тагы ныграк калтырый, хәле китә бара иде «Әллә үләм микән?» дигән уй миеннән узып китте. Бу уй тамыр җәя алмады, аңа барыбер кебек иде Күпме газапладылар аны? Моның бер чиге булырга тиештер? Ул башына мичтән кайнар бәрелгәнен сизде, калтырануын җиңәргә теләп, йомгак шикелле бәргәләнде, кечкенә генә булып калды. Аркасына да кайнар бәрә иде. Ул боз сөңгесе кебек, әкрен-әкрен эри барганын тойды, аңы да шулай эри кебек иде. Эреде-эреде дә. су парларына әйләнгәндәй, каядыр юкка чыккан кебек булды Ул тышкы дөньяны кабул итүдән туктады Моны, билгеле, үзе сизмәде. Әллә үлде, әллә йоклап китте, аңы берни дә әйтмәде. Кичкә таба сестралар, нянялар аны мич яныннан алып тапчанга илтеп салдылар Берәү дә аның ничек биредә пәйда булуына игътибар итмәде шикелле Ася гына аны күргәч уйлап алды: бу яралы кайсы тапчанда иде соң? Әллә бик өшегәнгә күрә мич кырына барып ятканмы? Алай дисәң, кичә ул биредә юк иде шикелле. Әллә бар идеме? Ул аңа кан салды түгелме соң? Аннары аны үлгәннәр палатасына күчерделәр бит'. Тәмам коточарлык Асяга шундый уйлар килде, әмма бу озакка сузылмады, көндәлек мәшәкатьләр, бетмәс-төкәнмәс эшләр һәм арыганлык белән күмелде дә калды Ася тизрәк врач кушканнарны эшләргә кереште. Иң элек бик әйбәтләп яралының авыз эчен юдырды, муенын, битләрен спиртлы мамык белән ышкыды Няня бик тәмле исле аш алып килгән иде Әнвәрнең авызына, тел белән аңкау арасына нечкәрәк шлангның бер башын кыстырдылар, икенче башыннан бүрәнкәгә шулпа коялар иде. Әнвәр шуны йотып тора башлады «Йоттыңмы?»— дип сорыйлар, аннан тагы салалар Ләкин кайчак Әнвәр ничектер йота алмый, түшенә агыза Няня аны сөртеп ала. бер дә ачуланмый Гүя Әнвәр бер көйсез бала няня аның җаена гына ятып тора. Ася да Әнвәрнең шулай тернәкләнергә тырышуына сөенә: — Сират күперен кичтең, егет,—ди-ди. бүрәнкәгә шулпа сала Ә бит пульсың бөтенләй беленми иде Тик барын да җиңдең Теге дөньядан бу дөньяга кайттың Инде эшең җайга китәр Бу ризыкландыру беткәч. Ася аңа уколлар кадады Әнвәргә бераз җан керә башлагандай иде. Мне эшләми әле. шуңа үзенең чын хәлен аңлап. белеп тә бетерми Бөтен нәрсә врачлар, сестралар кхлында Шуларга тапшырган кебек иде Алар терелтсә терелер, карамасалар. үләр i Яшәүнең һәм үлемнең дә ни икәнен белми ул Яшәү инстинкты көчлерәк. _ мөгаен, шул яшәтә, ахрысы Үлүдән дә курыкмый Үләрмен дип ничектер т башына да килеп карамый иде Шунлыктан гомер дә жәл түгел, бернигә _ дә уфтанмый Фәкать бот сөяге бик каты сызлый, шуны гына белә, ч шуның белән генә газаплана Көне-төне шул каты сызлау бар аңын, миен = биләп тора, берни уйларга ирек бирми иде Ләкин төн уртасында хәле - тагы начарланды Температурасы кырыктан артып киткән иде. Ул тагы аңын җуеп ята башлады Гомере яшәү белән үлем арасында калды * Яшәү җиңәрме, үлемме? Йә бу. йә теге' Тормышы шул үлчәүгә салынды Г Шунда тирбәлә башлады Баш очына врачлар, сестралар җыелды Баш " врач үзе дә килеп карады Яралы бик кискен хәлдә, диде Нинди группа s каны җибәрүләрен сорашты * — Әллә кан килешмәдеме икән? у - Группалары туры килсә дә шулай буламы5 — Группа туры килсә дә. организм чит канны кабул итеп җиткерми Организмда «көрәш» барлыкка килә. Хәзер үк укол бирегез, һәр дүрт сәгать саен кабатлагыз, диде баш врач Кофеинны ул күтәрерме соң5 Асяның яралыны бик кызганып биргән соравына баш врач кулларын як якка җәеп җавап бирде Чыгып барганда сестра аның кыяфәтенә күз салды Ә төсе шуны әйтә иде яралы ул уколны күтәрә алырмы, юкмы без алдан белә алмыйбыз Әмма һәр тере җанны саклап калыр өчен, без барысын да эшләргә бурычлы Ася Әнвәрнең беләгенә, аяк балтырына уколлар кадады Ләкин тән кайнарлыгы бер дә кимемәде Таң алдыннан Альбин Васильевич килеп карады Яралының хәле авыр иде Дарулар ярдәм итми Бөтен хикмәт яралының йөрәгендә Йөрәге нык булса, яшәү ягына алып чыга ул аны. әгәр зәгыйфь булса, таргып чыгара алмый Берни лә эшли алмыйсың Шулай да ярдәм итми ярамый Ася кирәкле әсбапларын алып килде, яралының аягына ширин энәсе кадады, аны озын шлангка тоташтырды Сыеклык тутырылган дүртпочмаклы пыяла савытны сестра югарыга ку тәреп торды Бер кулы арыгач, икенче кулына күчерде Сыеклык бик озак ага иде. Кимендә биш сәгать Бу тылсымлы сыеклык ярдәм итте, ахрысы, йөрәге дә туктарга теләмәгәндер. Әнвәр тәүлек ярымнан күзләрен ачты Ул моңа сөенмәде, аңа барыбер иде Инде менә ничәнче мәртәбә теге дөньядан бу дөньяга әйләнеп кайта Үлем нигәдер аны һаман алып китә алмый иде \ңына килгән саен ул үзен бу дөньяга туры китерә алмыйча гаҗизләнә кан да ята ул? Ничек монда килеп эләккән? Кайчан яраланган иде соң5 Күпме вакыт үтте икән инде5 Аның башына шушы сораулар килә Аңы кайткан саен шуларга яңабаштан җавап эзли Үткәннәрне искә төшерергә итеп миен эшләтеп маташа, әмма барысы да юылып, югалып беткән Бу нн. реальлек аңа әз эзлән кенә кайта Кинәт бер кеше тавышы ишетелеп куя. күзләренә яктылык бәреп керә Ниндидер дару исе борынын кытык лап китә. Бераздан Әнвәр үзенең хәлен тәмам аңлап җиткерде, реаль хәлгә кайтып төште Әйе. аның ярасы бик хәтәр икән Ничә көн шулай ята инде5 Ул кайчан яраланган иде соң5 Бик күп вакыт уззан шикелле тоела Менә кинәт якында гына сөйләшкән шыпырт тавыш колагына керә башлады Кеше тавышы нинди матур, ягымлы икән' Бик шәфкатьле, бик үз. ничектер күңелне шатландырып җибәрә торган Чоны теге дөнья да булып кайткан кеше генә тоядыр Әнвәрнең уң ягындагы тапчаннар да яткан ике яралы сөйләшә иде Бары икесе ишетелерлек, дымык тавыш белән Әнвәрнең дикъкате аларның сүзенә тупланды Сызлаулары да чигенеп торган кебек булды. — Бергә разведкага бардык, тәк?— дип сөйләп китә берсе. — Үлем авызыннан исән чыктык. Ай-яй!— диде уфтана-уфтана икенчесе. - Әйе, үлем тешләреннән котылдык. Командир сине медальгә куйды, мине — юк — Чынлап та. сине нигә бүләкләмиләр, ә? — Ул сорауны нигә командирга әйтмәдең? — Командир эшенә тыгылырга яратмыйм — Юк. синең медаль белән авызың тыгылды, гаделлекне дә оныттың! — Тукта, ә үзең нигә авызыңны ачып калдың? — Кулны бәйләткәч, командир янына кердем Ник килгәнемне аңлады. Әх, дип үртәнде Иптәшләрең бит. диде. Шуларның берсе, дип. кулын селтәде — Моның белән ни әйтмәкче буласың? — Юк. аптырадым да калдым, ток суккан кебек булды Бер котелоктан ашаган, бер кабымны урталай бүлеп капкан дуслар Мин ихлас ышана идем, ышанычым шартлап сынды — Дусларның да астыртыннары була шул. — Син үзең дә. әй, ярар инде! — Нигә алай әйтәсең? Бүләкләү — командирлар эше! — Аш сыек, дип иң элек син тавыш кубара идең. Ләкин безнең алда гына. Командир килгәч, аңа куштанланып, аш сыеклыгын әйтми идең. Мин шуңа аптырый идем Дусларыңның берсе дигәч, син искә төштең.. — Йә, йә, җаныңа гөнаһ алма! — Соң минем хакта үзең әйтергә тиеш идең түгелме? «Нигә Малаш- кинга да бүләк юк?»—дип Үзеңә булгач, дәшмәдең, шул бүләк өчен кешелегеңне җуйдың.. — Юк, мин бүләкне хаклы алдым Гөнаһланма! — Хаклы, билгеле Ә минем хакым юк идемени? Соңгы разведкада кемгә эш күбрәк төште? —Сиңа! Әйе, син молодец булдың! Син булмасаң, оберфриц ычкынган булыр иде. Точно! Караңгы төн. куе урман эче, тирә-як фриц белән шыгрым' Әнә кебек югала иде! Ничек син аны качканда эләктерә алдың? Эт икәнсең. — Ә ник шуны командирга әйтмәдең? Берегезнең дә тыны чыкмады. Чөнки һәрберегез бүләктән төшереп калдырырлар дип курыкты. Тәк? — Мин сержант әйтер дигән идем Кһм — Юк. син медальдән коры калмыйм дип шүрләдең? Йә инде, бер генә тапкыр ихлас бул. Без хәзер аерылабыз, бүтән бервакытта да очратмаячакбыз! Йә? — Ярый, таныйм, курыктым, бүләк аласым килде... Аннары тынып калдылар. Палатаның теге башыннан сестра килеп кергәне һәм яралыларга дәшә-дәшә дарулар бирә башлаганы ишетелде.. 3 Немец самолетларының төнге һөҗүменнән соң госпитальдә эш, мәшәкать күп булды* Яралыларны куярга яңа урын кирәк иде Иң элек шуны кайгырттылар Хуторда бер бай яшәгән Атлар үрчетеп, французларга җибәреп торган Тар гына урман полосасы артында шуның ат абзары бар икән. Кызыл кирпечтән, озынлыгы илле-алтмыш метр чама- сы бардыр, чирәп түбәле. Рудный белән Туфайлов барып карадылар Шаккаттылар Уртадан ак бетон түшәлгән юл. ике якта ак бетон плнтә- ләрдән төзелгән бүлмәләр араннар иде Бина яна гына корылган, атлар кертергә өлгермәгәннәр Ул чисталык, пөхтәлек тагы' Тәрәзәләр өстә һәм кечерәк булмаса. авыл больницасыннан бер дә кнм түгел иде Хужа- лык взводы шунда ук эшкә кереште Тимер мичләр куйдылар һәм ягып җибәрделәр Абзар җылынмый торып. Рудный шуннан китмәде Ә абзар тиз җылынды, моның җылысын, брезент палаталардагы шикелле, җил алып бетереп тормый иде Стеналар бик таза Шунда хутор өйләренә мичкәдәге балыктай тыгызлап тутырылган яралыларны урнаштыра баш ладылар Ә иртән алгы сызыктан яңадан агылып килде Ләкин хәзер урын җитәрлек иде Икенче көнне Ингель абзарга электр кертте Анда элекке электр челтәре бар иде, движоктан чыбык сузып шуны тоташтырдылар Яктырак лампочкалар куйдылар Абзар бердән госпитальгә охшап китте Туфайловны Ингель язмышы борчып торды Ул аның әнисеннән аерылып калуына сәбәпче булды бит' Егет үзе бу хакта нәрсә уйлый? Әңисе нигә аны бик шатланып дигәндәй калдырып китте? Кискен хәл ләргә җайлашудан башка тагы нәрсә дә булса яшеренмәгәнме монда? дип Туфайлов еш кына уйлый иде Ул болай Ингельгә ышана да кебек, ләкин яшь кешенең холкы әле утырып, ныгып җитмәгән Хәзер болай. иртәгә бөтенләй икенче төрлегә әверелүе ихтимал Туфайлов төнге сә гать өчләрдә торып, Ингель янына движокка бара Анда моторлар тавышы, зур вагон калтырап, дерелдәп тора Ингель ниндидер техник китап укып утыра Ярдәмчесе икенче бүлмәдә йоклап ята Туфайлов аны уята да моторлар бүлегенә чыгара, аннары Ишельне дә бу якка дәшә Ингель уртадагы тамбурлы ике ишекне дә ябып куя Туфайлов тәмәке сен суыра суыра йокысы злыктан зарланып ала Шулай сөй 1ӘШеп китәләр Ингельнең бер дә йокысы килми кебек, үзен бик гере хис итә Дисциплн пага нык өйрәнгән, күрәсең Әниең нигә сине монда калдырасы итте. Ишель? дип Туфайлов сүз арасында кинәт кенә әйтеп куя Егет аңламыйча җавап бирсен өчен шулай кинәт сорый ул. Эчендәген чыгарсын өчен Әмма егетнең үз исәбе үзендә Әни минем хезмәт итүне бик зур уңышка санады, иптәш замполит. диде Ингель уйчан гына, ләкин Туфайловка туры карап Сезгә гел рәхмәт укыды, әйбәт кешегә очрадык, ди нде Кызылларга хезмәт итү начар булмас, дип тә әйтте Әйбәт урыннан аерылма, син инде хәзер җиткән егет, дип юатты Әйе. күчерәселәрен алдан белән иде Мина күзгә чалынып йөрмәскә кушты Әтиең кайтыр, көт. дип боерды Монда куркыныч бит. әнә бомбага тоталар Нишләптер ул хакта сүз булмады, ул һаман әтине көтәргә кушты Әниең янына китәргә теләмисенме? 1у файлов Соранының мәгьнәсезрәк чыгуын әйткәч кенә сизде К)к. миңа бу эш ошый, иптәш замполит Әни чат изар әле Әти дә кайтып килмәсме? Кайтса, китәсең инде, ә? Нинди әмер бирерләр, эш шуңа бәйләнгән. үзегез дә беләсез, иптәш замполит! Анысы шулай инде, дип сүзне очларга мәҗбүр булды Туфан лов. Тирәнгә кереп булмый нде Шул көннәрдә госпитальгә дәвалау бү леге мө шре итеп билгелән гән врач капитан килеп төште Туфайлов бүлмәсен аңа кал гырып. Ин гель янына күчте Ярдәмче механик та шул бүлмәдә яши ни Хәзер өчәү булдылар Ингель кече якта. Туфайлов олы якта механикның t.in чаны мич арасында нде Хәзер Ингельне күбрәк белерю. сынартз була Болай егет күндәм табигатьле иренчәк түнм һззәген бизмәнз • сала торганнардан ерак тора Пөзе һәрчак азрак МОҢСУ. киеренке Әнисен. әтисен сагына булыр Әмма эчтән генә кичерә. Күп сөйләшми. Кирәген генә әйтә дә бетерә. Эчендә ни кайный, ни дөрли белеп булмый иде. Туфайлов. сүз жае чыккан саен, аның кылын тартып карый Егеткә сыйнфый аң әлифбасын төшендермәкче булып тырыша Ләкин Ингель аңламый шикелле Чөнки аларны байлар измәгән, газапламаган. Үз жирләрен үзләре сөргәннәр, чәчкәннәр Уңыш күпме булса да үзләренә булган Дөрес, әтисе кышларын Либава верфенә барып эшләгән Ингель- не үзе белән алып, техник училищега укырга биргән Ингель анда ике генә ел укып калган Бер көнне өйдә икәве генә калып, чәй эчеп утырганда, егеткә катлаулырак сабак бирергә уйлап, Туфайлов — Әтиең нинди кеше иде соң?— дип сорады — Немецларны гел дошман күрде — Ни өчен? — Бер гаепсез кешеләрне жәзалаганга. үтергәнгә. — Сезнең берәр туганыгыз алар тырнагына эләкмәдеме? — Юк шикелле.. — Хәзер берәр якыныгыз немецлар ягында түгелме? — Белмим, әтинең абыйсы Вентада тора иде. Исәндерме, юктырмы,— диде Ингель әйтәсе килмичә генә. Туфайлов чамалап хәтеренә төшереп торды: Вента кышын туңмый торган порт шәһәре бугай Ул. үзенең бел- мәгәнлеген сиздермәс өчен, аныкларга уңайсызланды. — Менә әтиең теге якта эшли, син аңа ничек карыйсың?— Туфайлов шулай дигәч. Ингель уйланып торды Ул .хәзер сүзнең кая таба борылганын абайлаган кебек булды Чырае шуны әйтә иде. — Соң ул барыбер минем әти инде. — дип Ингель Туфайловка төбәлде Аның кыяфәтендә замполитның миһербанлылыгын аңлау һәм шуның өчен корбанга барырга әзер тору да чагыла иде. — Анысы шулай, ләкин немец ягында эшләгән кешене без дошман саныйбыз, Ингель. аңлыйсыңмы? — Аны көчләп мәжбүр итәләрдер, иптәш замполит. — Монысы бүтән мәсьәлә . Ләкин бер нәрсәне онытмыйк: сез хәзер икегез капма-каршы ике лагерь кешесе, Ингель! Төшенәсеңме? — Иптәш замполит.—диде Ингель үртәлгән тавыш белән,—әллә ата белән улны дошманлаштырмакчы буласызмы? — һич юк. Ингель, алай түгел. Әмма без дус. дошманны аерып куябыз Теге якка да. бу якка да яраклашып йөрүче безнең кеше була алмый Моны күңелеңә нык беркет! Безгә хезмәт итәсең икән, карашларың да безнеңчә генә булырга тиеш! — Тырышырмын, иптәш замполит Әнвәр төшләнүеннән уянып китте. Тукта, ул кайда әле? Брезент палатада иде бит? Хәзер акшарлы бүлмәдә? Кайчан монда күчерделәр икән соң? Ул көннән бирле күпме вакыт үтте икән, шуны беләсе иде. Ә палата эче ярым караңгы Бер почмакта гына куыклы лампа иде Әллә кайдан: «Няня, сестра!»— дип өзелеп кычкырган авазлар колакны ярып керә. Дөп-дөп йөгерешкән аяк тавышларыннан ниндидер пыяла савытлар зеңгелди. Каршыдагы зур тәрәзәдә зәңгәрлек беленеп тора, димәк, таң атып киләдер... Палатаның бер башында зур гына тимер мич бар икән. Шуның артындарак жиңел яралы берәү ята. Гәүдәгә таза, киң җилкәле, түгәрәк шома битле, курнос борынлы, әмма куш иякле, шуңа күрә үзенә бер төрле ягымлы күренә. Сестралар белән шаярып сөйләшергә ярата - Ася. миңа игътибар итегез әле?— ди ул башын балаларча бер якка кыегайтып һәм иреннәрен үпкәләгән сыман итеп Киң. биек күкрәк* ле. алсу йөзле Ася аның янында туктап кала Ни кирәк сон? Игътибар кирәк — Яран сызлыймы? - Юк, йөрәгем сулык-сулык итә Нидән? Әллә һаваданмы? — Юк. игътибарыгыз җитмәүдән, сенелкәем Шаярырга вакытым юк - Бер елмаймыйсыз да инде Анардан сиңа ни файда5 Сез елмайсагыз, йөрәгем сызлаудан туктый - Ярый, шаярма Ни кирәк5 Валерьян тамчысы биримме5 - Дару нәрсә инде ул! Йөрәк ярасына! Йә, әйт тизрәк, ни кирәк5 Юкса тагы врачка зарланырсың5 Миңа Асяның игътибары җитми, дип кенә әйтәм - Сиңа аерым игътибар кирәкмени? Бер матур, өметләндерә торган сүз әйтегез Ялганларгамы? Теләсәгез ялганлагыз, алдагыз Мин алданырга мең тапкыр риза Кара, нинди күп сөйләшүче яралы Яраң шуңа озак төзәлә синең Йөрәгегез игътибарлырак булса, тиз төзәлә ул Минем йөрәк бикле дидем бит - Ә сез шундый симпатичный яшь егет өчен ачыгыз, ә? Бүген берегез ачып керсә, иртәгә икенчегез, йөрәк кунак йорты түгел Түгел, түгел, белом. Әмма берәүгә генә мөмкиндер бит? Мөмкин түгел Аңлашыламы? Алайса, валерьян алып киләм хәзер? Их. сеңелкәй, йөрәк игътибары турында сөй итм Ә ул валерьян, ди Ичмаса, көлмисе» ы мыскыл иткән кебек Бу егет дивизиянең атаклы разведчигы Самохин иде Аны үкенеч, ачу, үртәлү кимереп Hia lllyna шәфкать туташларын бәйләнеп күңелен бушата ул Чөнки сон» ы тапкыр «сунарга» барулары бик аянычлы булып бетте Нилектән шулай килеп чыгуын һич аңлар х >л юк «Тел» алырга өчәү бардылар Пинский, Турганов Сыналган, ышанычлы иптәшләр Әмма Иинскийнен баш буласы килүен Самохин сизгән» иде Эне. арада ул зиһенлерәк, белемлерәк, башы да әйбәт эшли Тик шунысы бар. каршы әйтергә дә күп сорап тормый һаман да шул сөяксез тел! Аны яратып бетермиләр Бөтен барлыгы белән ул лидер булырлык, бүтәннәр кул астында үзен начар сизә шикелле Сер бирмәскә тырыша, шулай да кайчак теленнән ычкынып куя иле Әллә шул денсез бер бер нәрсә кылан дырдымы? Мине начар төстә күрсәтү өчен5 Үзе бит ышанычлы егет Күпме мәртәбә бергә разведкага бардылар Эштә ул ү »ен кызганмый, әмма бер дә чиктән чыкмый, һәр нәрсәдә үлчәүне, чикне гаҗәп шәп тоя Әнисе укытучы, китаплары күп булгандыр. Павел яшьтән китап яратып үскән Аның сөйләшүендә китап тәэсире сизелә Начальникларга да төрттереп әйткәне бар Гражданнар сугышы заманында комиссарларның хезмәт хакын арттырганнар Әмма комиссарлар моңардан баш тарткан Без кызылармеецлар белән бертигез булырга тиеш, аерым берни 1ә кирәкми, без бит тигезлек өчен көрәшәбез, дигәннәр Ә хәзер ничек? Штаб тнр> сендәге кайберәүләр ниләр генә кыланып куймый?! Табып кара син анда медальсез, орденсыз берәр кешене Чапаев дивизиясендәге бер полкның кайбер сугышчыларына үзләрен яхшы яктан күрсәткәннәре өчен, бүләк ләр китергәннәр Әмма бүләкләнүчеләр мс тильдән баш тарткан без бары бы » ы пнеI, беребеi бүләклакгп. икенчебеiбү 1әклакмач • канач, асраш лык килеп туа. дигәннәр Бе »бит тнгевлек өчен кан коябы ». дип әйткәннәр ПинсКИЙ менә шхларны сөйли 33 Безнең майор эндәшми, сүз тирәнгә китәр дип куркамы, елмаеп, тик тыңлап утыра Тәкәллефле елмая. Пннскийне сүз белән, үз власте белән җиңәргә, аның сүзен аста калдырырга теләми. Бу очракта майор үзе җиңелеп калырга тели һәм сүзне юри үзен җиңдерү өчен җайлы булган эзгә бора. Пинский төрттереп сөйлисөйли аны сүз белән җиңгән шикелле була иде. Пинскийгә шул бик ошый, ул майорны төрле гыйбрәтле мисаллар китереп, «җиңә» һәм шул нәрсә Пинскийнең кәефен күтәреп җибәрә. «Тел» алырга барыр алдыннан майор шулай Пинскийнең мин-минлеген купайту турниры уздыра иде. Ни өчен шулай эшли, моны аңлап булмый. Әллә алар арасында берәр сер бармы икән? Нигә майор башы белән шундый нәрсәгә бара? Үзен «түбән» төшерергә аңа ирек куя һәм үзе дә шул нәрсәне ярата кебек? Нәрсәдән булыр бу? Кеше эчендә нәрсә ятканын шулай капшап карыйдыр Күпне кичергән ул. күп авызы пешкән. Әйе. Пинский кушканны сүзсез үтәүче генә түгел, ул эшнең мәгънәсен табып, аның кирәклелеген белеп эшләргә ярата Нинди генә йомыш кушсаң да. шуны булдырып чыкмыйча тынычлана алмый. Шуңа күрә дә майор үз төркеменнән аны беркая да җибәрми Әллә мин үзем Пннскийне өнәп бетермимме? Нигә аның йомшак якларын күбрәк күрергә тырышам? Ә ул мине ихлас күңелдән якын күрә. Мин моны беләм. Ул минем өчен барысын да эшләргә әзер. Мин исә. көнче җан. аның кара тапларын барлап яткан булам Рухы һәм зиһене белән Пинский миннән югары. Әйбәт, дөрес тәрбия алган Ашау-эчүгә мул гаиләдә үскән. Моның яшь организм өчен ни икәнлеген мин хәзер генә аңлый башладым Безнең гаиләнең туя ашаганы сирәк булгандыр. Әти мине еш кыйный иде. Ялкауланганга эләгә иде миңа. Ялкау кеше бүтәннәргә җәфа булып тереклек итә, үзе дә көн күрми, харап! Әти мине шул бәладән котылдырган.. Тукта, башта ничек булды соң әле? Санбатта безне аерым тәрбиягә куйганнар иде. Бер көнне майор килде дә әйтте: «Самохин, тел кирәк!»— диде. Карта чыгарып салды да маршрутны өйрәтергә кереште Биш чакрым киңлегендәге сазлыкны үтеп барырга кирәк иде. Бурычны алгач та ул химикларга торып йөгерде. Алардан бот төбенә хәтле җитә һәм билгә эләктереп куела торган брезент оеклар, эчсез брезент курткалар эләктереп кайтты Курткалар башлыклы иде. шунысы бик ошады аңа Тышта бер дә өзелмәс салкын яңгырлар явып торган чакта бу киемнәр бик ярап куйды - Синең алла белән дә блатың бар. ахры,— дип шаяртты Пинский. Ул һәр нәрсәнең асылын белә торган бик мәгънәле кеше. әй. шатланды, әй канәгать булып сөйләнде. Барысын да киеп алды да: Моның белән суга ятып йокларга була,- диде җитди тонга күчеп Аннары нәтиҗә ясагандай, әмма шукланулы төстә өстәде: — Самохин, авторитетың тагы бер баллга күтәрелде.— дип кет-кет көлде Тургановның да аңа кушылганы канәгать чыраеннан беленеп тора иде Ул бик аз сүзле егет. Саз аша барырга чыктылар. Бу бик яман сазлык иде. Торф түмгәкләре андасанда гына Бер-берсеннән шактый ерак Бер түмгәктән икенче түмгәккә сикерәсең, ә ул каек кебек чайкала да таралып китә Куе лайга чумасың. Түмгәктәге иптәшең сине тартып чыгара. Тагы икенче түмгәккә сикерәсең. Әллә нинди черек күкәй исен чыгарып ята торган ләпек газы борынны ачыттыра. Анысына гына чыдар идең, лае сине төпкә суыра башлый. аяк каты җиргә тими, сазның төбе юк сыман. Пинский адым саен кабатлый: Юк. моннан кайтып булмас, башка юл карарга кирәк, ди. Турганов дәшми генә үз эшен эшли, куян шикелле иң ерак түмгәккә сикерә дә иптәшләренә кул сузып тора Арада ул иң яхшы сикерүче булып чыкты Кешенең ниндилеге эштә генә беленә шул. Караңгы төшкәндә вак чыбык-чабык үсеп утырган бер түмгәккә сикереп керделәр Бүтән кузгалырга хәлләре калмаганын сизеп, туктарга булдылар. Чыбык-чабык- i ip өстенә чалкан аудылар да тындылар. Урман артында снаряд шартла ган. пулеметтан аткан тавышлар ишетелеп тора иде. Тирә-як сугыш белән тулган, гөрселдәү. тырылдаулар белән әйләндереп алынган Тен урталарында салкын янгыр сибәли башлады Егетләр тиргә батканнар иде. аркадан өшетергә тотынды Бер ике йотым гына спирт кабып алдылар Берсенең дә ашыйсы килми нде. Киеренкелектә бу шулай була Алда ни буласын белмәү нервыга нык суга * Таңнан уянып, әз-мәз генә капкалап алдылар да тагы каһәр суккан з сазлык белән алышырга керештеләр Керердән элек чыгарынны уйла, дигән борынгылар, диде Тур- = ганов Ул тәмам сазлык батырына әйләнде, шуңа бераз гына горурланган £ сыман иде Саздан тартып чыгарган саен Пинский Турганов, синең авторитетың тагы бер баллга күтәрелде, дип. | уенын чынын бергә кушып шаяртып ала Берәр чиге булырмы бу жәһәннәмнең, юкмы5 ди-ди Самохин ' да зарлангалап куя * Төн /киткәндә аяклары каты жиргә тиде Куе гына урман башланды ; Анда агачлар бары да бер иш. тәртәдән юанрак, үзләре төз. озыннар нде Бер юанрак агачны шәйләп. Самохин шуңа үрмәләп менеп китте Чөнки ? урман артында сулдарак ракеталар күп чөелгәне күренә иде Ул озак кына карап торып төште Күзәткән нәрсәләрен тиз гиз пышыл ? дап иптәшләренең колагына тезде Кәефе яхшырып, күзләрендә зур өмет - чаткылана иде Урман беткән жнрдә ниндидер каралты кыеклары күзгә чалынды Юк. кеше яши торган хутор булмаска тиеш Кыекта моржа күрмәде Немецлар бармы, юкмы, якынлашкач беленер, ә ракеталары бул ды. шактый алда чөелә Хәзер урман эченнән шул каралтыларга таба юнәлергә кирәк Кузгалдылар Урманнан бару да ансат түгел Аяк астында коры яфрак бик каты кыштырдый, бүтән авазларны ишеттерми Яки коры ботак табан астында чартлап, кеше йөргәнен әллә кая хәтле ишеттерә Песи адымнары белән генә хәрәкәт иттеләр Бераздан алларында зәңгәр күк ачылды Полдызлар жемелдәде Бу урманның бетүе, чаукалыкмы. ачыклыкмы башланды, дигән сүз нде Разведчиклар туктады Самохин тагы урман кырындагы агачка менеп күзәтеп төште Шулай да өстән тирә-як әйбәтрәк шәйләнә Бая күзгә чалынган каралтыларның берсе озын гына лапас, ә урманга якын ягында гысы чирәп түбәле тәбәнәк кенә йорт икән Немецлар шунда оялаган булырга тиеш Яктырып килгәндә мотор тавышы разведчикларны сискәндерде Са мохин ничектер саклык кирәклеген дә оныткандай агач башына үрмәләде Хәзер бинокль белән күзәтергә мөмкин иде Көймәле мотоцикл биредәге немецларга зур яссы термослар белән аш китерә икән. Бераздан мотоцикл кире китте, сул яктан, алгы позициядәнме, кайдандыр биш алты немец шау-шу килеп кайттылар да өйгә керделәр Бер сәгатьләп тордылар Аннары шулар укмы, әллә башкалармы өйнең сул ягыннан каядыр китеп юк булды Тирә-як тынып калды Өйдә кем дә булса булмыйча калмас, дигән фикер төйнәп төште Самохнн Көне буе кү зәтеп яттылар Караңгылык куерганда тагы мотор танышы сискәндерде Кичке аш китер.иләр гин пышылдады Самохнн \ның йөзендә хәзер әз ген » яктылык пәйда булды Урман кырыеннан чәнечкеле тимер чыбык киртәсе су зылган иде Аның аша ничек үтәргә? Шул хакта озак баш ваттылар Берничә колга булса, әмәлен табар)а булыр нде. әмма аларны каян аласың’ Күтәртеп куеп, астан үрмәләргә дигән карарга килделәр Турганов берничә күсәк әзерлә гән итте Мотоцикл китеп, берәр сәгать торгач, кузгалдылар Йөрәкләре еш еш тибэрю тотынды Пөрәк типкәне хәтта колакка ишетелә шикелле тоела нде Нәрсәдер дөп дөп ит.», әллә аяк табаны, әллә йөрәк, белмәссең Пмрәк белән жиргә баса баса атладылар Самохнн алдан, анын артыннан ике шәүлә шикелле Пинский белән Турганов. Өйгә якынаеп килгәндә генә алда кыр ягында күккә ракета чөелде, шул чак өй тирәсе ачыграк булып күренде Чаукалык беткән җирдә, өйнен артында ук диярлек кое бурасы күзгә чалынып китте. Кое чәнечкеле киртәнең бу ягында иде. Киртә өстенә ике такта салынган, такталар кое бурасына килеп терәлә икән Самохин, сөенеченнән артына борылып, иптәшләренең йөзенә үк йодрыгын китереп терәде: без, чабаталар, нишләп моны күрмәгәнбез!— ди иде аның ишарәсе. Өй тирәсендә часовой-мазар шәйләнмәде, димәк, тегеннән кемдер бирегә кайтырга тиеш. Өйдә ничәсе калды икән? Ничек итәргә, ишекне ачып граната ыргытыргамы, әллә автоматны гына тырылдатыргамы? Самохинның миендә шундый фикерләр бер кабынып, бер сүнеп торды Ул кое бурасына мәче шикелле бер ыргым белән менде һәм автоматын куенына аскан килеш ике такта басма буйлап теге якка мүкәләде. Иптәшләре дә аңардан калышмадылар Аргы якка төшеп яттылар, бераз тыңладылар да алга кузгалдылар. Самохин икенче ыргым белән өйнең болдыр стенасына барып сыенды. Тәненең бөтен күзәнәге колакка әверелгән кебек иде. Өйдән ниндидер музыка уйнаган тавыш килә. Әллә җыелып кәеф-сафа корып утыралармы? Булыр ул денсезләрдән. Ишекне ачырга да эчкә граната тондырырга, дигән карарга килеп, Самохин өйалды ишеген тартып карады Бикле түгел иде. Әкрен генә ачты, өй ишеге ярыгыннан төшкән якты сызыкны күреп алды. Бик шыпырт кына ишеккә килеп тыңлый башлады. Музыка һаман уйный, патефон тәлинкәсе әйләнгәне ачык сизелә иде. Әллә өйдә бер кеше дә юкмы? Шайтан алгыры. Самохинның маңгаена салкын тир бәреп чыкты Тир агып күз бәбәген әчеттерә иде Нәрсә бу? Нүжәли тегеннән кайтканнарын көтеп ятарга туры килер5 Атыш булыр, немецлар кузгалыр, башыңны да аЛып китә алмассың Фу. шайтан! Ни булса ул! Самохин бик сак кына ишекне ачты (патефон тавышы аңа ярдәм итә иде) һәмкүрде: сул кулда мич, уң кулда озын өстәл, өстәлнең теге башында фонарь, бу башында патефон, ә стенага терәлеп торган урындыкта шинельле, кышкы фуражка кигән бер гәүдә черем итеп утыра Башы күкрәгенә бөгелеп төшкән иде.. Бер минут эчендә Турганов тегенең артына барып басты һәм ак җәймәләрдән теккән капчыгын чыгарып башына кидерә башлады. Немец кинәт кал- гынды. Пинский пистолет түтәсе белән аның чигәсенә тиеп алды да тиз-тиз булышты Немец оеган иде. әллә дөм исерек булдымы, капчыкка кереп беткәч кенә уянып, кыймылдарга тотынды. Пинский капчыкка тыгылып кулын йөртеп алды, теге тынды Самохин аяк ягында иде, икенче минутта алып чыгып та киттеләр. Патефон һаман уйный иде әле. . Киртә аша басманы бик ипләп чыктылар, чөнки аның сигналы каядыр тоташтырылган булуы мөмкин иде Аннары элдерделәр генә! Юк, сазлыкка бармыйбыз, диде Пинский кулы белән ишарәләп, һаман сулга каерып урман эченә таба киттеләр Хәзер ничек кенә булса да өй яныннан еракка- рак таярга кирәк иде Башка частьлар урнашкан турыга килеп чыгу аларны әллә ни куркытмады Пинский һаман әйтте: юк өчен борчылмагыз, диде. Ни өчен шуны кат-кат тукыды соң ул?.. Шуны да сизмәгәч, нинди разведчик мин?.. Әйе, таң алдыннан тәмам хәлләре бетеп, алар бер кечкенә ачыклыкта туктадылар Йөкләрен җиргә куйдылар Үзләре яфраклар өстенә аудылар. Әз генә черем итеп киткән булганнар, ахрысы, Самохин чигәсенә каты әйбер белән сукканга уянгандай булды, ләкин шул минутта ук куллары бушаганын сизде, әмма кулы капчыкны кире тота алмады, аңы дөм караңгылык белән капланды... Иптәшләре дә шундый хәлгә дучар ителгән иде Аларга өчесенә берьюлы һөҗүм иткәннәр, өчесенең дә чигәләренә сугып, миңгерәткәннәр иде Бик оста куллар эшләгән моны. Гаҗәпләнмәслек түгел Аңнарына килеп күзләрен ачкач, алар бик озак бу хәлне төрле яклап анализлап маташтылар «Әллә немец разведчикларына юлыктыкмы?»— дип тә фараз йөрттеләр Юк, бу безнең солдатлар кулына ошый иде. Менә, «трофейны» авыздан тартын алдылар бит Майорга алар курка-курка гына кайтып күренделәр Өчесенең дә битләрендә кара янган «фонарь»лар иде. карарлык түгел Майор аларпың сөйләгәненә ышанмый, читкә карый, аннары кинәт кенә боларнын йөзенә текәлеп тора «Ә? Ә?»— дип жанны өшетерлек итеп дәшә Шунда Пинский гимнастерка изүенә кулын төшереп капшанды да. ниндидер күн портмонет. ♦ кәгазьләр чыгарып майорга сузды Бу теге «тел»нең документлары иде ' Нишләп Пинский шуны безгә башта әйтмәде? Гажәп бит Без ут йоттык, бу 6 килеш майор күзенә күренмәс өчен кабат «тел» алырга барырдай булдык. * Ә ул! Юк, моны ничек тә аңлап булмый, баш жнтми зе генә батыр, уңган с булып күренәсе килгәнме? Соңыннан мин ачуланып сорагач, чынлап = онытканмын, дип ант итте Майор стенага терәгәч кенә исемә төште, диде. | Әйе. менә кешегә ышанып йөр Пинский ни жнтн генә солдат түгел Б\ хәлнеи килеп чыгуына аның катнашы бардыр сыман3 Менә күпме вакыт ~ газапланып ятам, ник берсе килеп карасын, ни бер хәбәр булсын? ♦ Самохин үзенең кулы яралануын да. учында канны күреп майор = әйткәч кенә, белде Беләгенә ниндидер очлы әйбер тиеп киткән, зур гына - яра ясаган Аны тизрәк госпитальгә озаттылар Майор аның госпитальгә ' китүен никтер ашыктырды. Самохин бармаска иткән иде Бу ничектер < яралыны кайгырткан шикелле түгел кебек тоелды Самохинга Билгесез * лек яман, менә Самохинның шул билгесезлек белән күпме инде жаны * телгәләнеп ята Әллә качып китәргәме югыйсә? Әмма яра һаман төзәлми - иде Башта пүчтәк кенә кебек иде. хәзер бәйләгән вакытта хирург карый ~ да синең яраң миңа ошамый, дип башын селкеп тора . Нишләргә3 Дуслар берег дә килми Юк. алар чын ихластан йөрмәгәннәр, бурыч үтәр өчен генә йөргәннәр Дуслыкка бурыч дип кенә караганнар Тфү. ачудан башка гел начар уйлар гына килә икән Ниһаять, бер көнне Турганов килде Йөзеннән, кыяфәтеннән берни дә беленми, барысы да үз урынында шикелле иде Турганов Самохинның хәлен сораша башлаган иде. геге кул гына селтәде, андагы эшләр турында сөйләргә кушты Майор теге «карак»ларнын эзенә төшеп йөри икән «Тел»не тапкан, документлары козырь бит Ләкин ул часть икенче гөнне үк боерык белән күчеп киткән Кая3 Билгесез. Ә без алып кайткан «тел» Митавадагы немец антифашистларына барып эләккән Дивизиягә кирәкле саллы гына мәгълүматлар биргән Эшебез бушка китмәгән Ин мөһиме мәгълүматлар «Иртәгә майор үзе килә, сөйләш», дип Турганов сүзен бетерде Паша нигә килмәде? диде Самохин Бу аның өчен бик мөһим иде Әмма үзенең шикләрен ул Тургановка әйтмәскә булды Әй теге Вера белән күзе-башы әйләнгән лә' дип Турганов йөзен чытып канәгатьсезлек белдерде Ә Самохин аның килмәвен, әһә. минем күзгә күренергә курыккан, гаебем ачылыр дип шүрләгән, дигән юрауларга борды Шнк хәтәр нәрсә, ул кар йомарламы шикелле алга таба хәрәкәт иткән саен зурая гына бара икән Рудный, командировкадан кайткач, барча яралыларны үзе карап йөрде' Госпиталь бүлмәләренең берсендә ялгызы гына ятучы яралы ишектән баш врач күренүгә, караватыннан торды да Миша абын. б\ сезме? дип килеп күреште Рудный башта аны танымады. Чапбаев ү зё әйтеп биргәч, хәтерләгән кебек булды, ияген какты Һәм «Обходтан сон күрермен әле». диде дә карап йөрүен дәвам итте Утыз тугызынчы елның көзендә Рудный Мннзәлә шәһәрендә з|н п.д шер акушерлар мәктәбенең in ректоры бу зып эшли башл.н ан иде N i \ зе төп Мин зәләнеке Нәселе Минзәлә крепость булган чакта! ы казаклар з.ззз VK килә Ул елны мәктәпкә санитар төркеме алганнар иде Биредә мә i.ot ларга күбрәк өстенлек бирелде Шундый күрсәтмә килгән иде Чапбаев әнә шул төркемдә иде. ләкин ул ике-өч ай укыгач та. дәресләргә йөрми башлады. Хәлен белергә укытучылар барды, әмма малай мәктәптә күренмәде Ахырда Рудный үзе аларга кагылып чыкты Шунда имәнгеч хәлгә тап булды Гаилә гажәп ярлы иде Бүлмәдә зур мич һәм сәкедән башка берни юк. Сукыр лампа гына янганга, ярым караңгы иде. Сәкедә алам-саламга төренгән балалар Берсеннән-берсе вак биш жан Ип зурлары шушы Чапбаев. Аягына, өстенә юк икән, шунлыктан мәктәпкә йөри алмый, ди әнисе. Әтиләре эчеп кайткан да идәнгә ауган, мыгырдана мыгырдана йоклый Ат караучы икән Әниләре ябык, кипкән сары йөзле Кәнсәдә жыеш- тыручы, ди Русча әйбәт кенә сукалый. Хужа кеше бар акчасын эчеп бетерә, дип курка-курка гына жавап бирде Рудный тәмам күңеле бозылып кайтып китте Бераздан малайның ФЗӨга язылып киткәнлеге ишетелде. һәм менә кайда көтелмәгән очрашу Чапбаев киң жилкәле. таза гына гәүдәле егет, соры шинелен жилкәсенә салган килеш караватында утыра Аксыл-сары чыраенда кайгы шәүләсе беленеп тора Врачларның һәм Ту- файловның сөйләвеннән белде: Чапбаев бик яман хәлгә дучар булган икән. Аны трибуналга биргәннәр Аерым бүлек кешесе килеп Чапбаевның хәлен белешеп тора. ди. Эш болай булган: Чапбаев башта танкта механик, аннары өлкән сержант, танк командиры һөжүмгә киткәннәр Моның танкысы алда, шуңа күрә танкка бер-бер артлы снарядлар тия башлаган Немец болванка белән ата икән. Ул килеп бәрелсә, кай төшеңне булса да жимерми калмый Моны яхшы беләләр. Менә танкка нәрсәдер бик каты бәрелә, танк кыйшаеп китә. Чапбаев. болванка тиде дип. әмер бирә «Машинадан чыгыгыз!» Өстәге люктан чыккан чакта якында гына снаряд шартлап, башнер белән радистны бетерә Болар механик белән астан чыгалар Әмма танк бөтен, аңа берни булмаган Батальон командиры килеп житеп танкысыннан сикереп төшә дә шундук эшне белеп ала «Трибуналга!» — дип кычкыра, һәм танкны бүтән танкистларга биреп һөжүмгә жибәрә... — Гаеп үземдә. Миша абый.— диде Чапбаев. Ул үз язмышы белән тулаем килешкән, аннан һич качып булмаячак дигән уйда иде Әмма үзендә кимсенү юк иде кебек Каушап кителгән, анасын эт еккыры! Курку белән батырлык арасы бер карыш кына бит. Миша абый! Рудный Чапбаевны нигәдер бик жәлләде. Якташ булган өчен генә түгел. Егетнең чыраенда һәм кыяфәтендә ниндидер бизенү, шушы гомеремә тукындыгыз инде. әйдә, бетсен, дигән төсмер дә бар иде. Аннары ул бер сүз белән дә үзенә ярдәм итү. язмышын жиңеләйтү хакында ишарә бирмәде Гаебемне үзем юачакмын, дип һаман батырланды Шул сүздә, шул антта ниндидер юану тапкан шикелле иде. — Син бит яраланган булгансың,— диде Рудный һаман нидер аңлап житмичә — Танктан чыгарга хакың булгандыр?. — Ярамны мин белмәдем,— дип бик тыныч кына әйтте Чапбаев. — Ничәләп ярчык тигән? - Альбин Васильевич сигезне алды, әле ваклары һаман да бар,— щи Чапбаев учы белән ак пластырь ябыштырган муенын сыпырып торды Бармаклары исә муенында вак төерләрне капшап таба иде шикелле. Чинары Рудный аерым бүлек кешесе кечерәк буйлы лейтенант белән сөйләште Беренче сүзләреннән үк бу кешене ошатмады Тылга ябы шып яту өчен артык нык тырыша шикелле тоелды. Сугыш вакытында менә шундый тип кешеләр барлыкка килде. Болар инде законнан да каты кешеләр иде. Закон параграфларын сызыгыннан арттырып үтәргә маһирлар Кысан чорның үз кешеләре табылып тора Алар посып, көтеп ят кан жирдән чыгалар. Үзләрен намуслы кеше саныйлар Начар якны күрсәләр дә дәшмиләр, шул дәшмәү белән абруй казаналар Лейтенант ял гыш берәр нәрсә ычкындырмагаем дип бик сагаеп. Рудныйның сораулары на: «Әйе. юк» рәвешендә генә жавап биреп бара иде. Аның чыраенда ниндидер газап һәм авырсыну күреп. Рудный сүзне бүтән дәвам итмәде. Ул 1апбаевнын гаебе юк дәрәҗәсендә генә дип белә. шуны күпертәләр. чебеннән фил ясыйлар, дигән фикергә килгән иде Альбин Васильевичтан үзенең дәлилләренә таяныч өмет итте ул Әмма баш хирург нигәдер икеле-микеле, тайгак фикерләр генә әйтте Сигез ярчыкның өчесе баш сөягендә, мигә зыян китерә язган иде Хирург аларны шактый тнрәннән алган Бу бит яралының баш эшчәнлегенә тәэсир итми калмас. мөгаен? * Хәзер үк булмаса да, соңыннан килеп чыгуы ихтимал! Юк. ди Альбин д Вас ильевич. миенә бернинди хилафлык булырга тиеш түгел. Баш миен ” тукландыра торган капиллярлары өзгәләнеп беткән бит? дип үзенекен = каера Рудный Әмма хирург бирешми, кан үзенә юл сала ул. бу инде исбат - ителгән нәрсә дип. Рудныйнын авызын яба Операциядән соң Чапбаевның = кү зләре зурайган, акаеп калган иде Рудный шуны әйтте Альбин Василье = вич моңа дикъкать итте Күзләргә зыян килүе мөмкин. диде Ул бик тәжри- - бәле, укымышлы хирург, үзе гаять эшчән кеше Аның дәлилләре белән яелэмасән la килешергә гуры килә иде Аны болаЙ гына жмнеп булмый* * власть көче белән дә басым ясарга уйлама, бирешми ул аңа Гаепләре ~ булган кешеләргә басым ясап була, ә Альбин Васильевич һәр яктан чиста “ кеше Әйе. шул күзләрне генә алиби итен алырга кала Рудный бу мәсьәлә буенча замполит белән дә сөйләште Чапбаевны ' баладан коткарырга иде. диде Ул бит яраланган, яралы кешене алай у хөкем итәргә тиеш түгелләр Рудный Туфайловка карады замполит аның ' белән килешми иде кебек. Сүз азагында гына тукта, мин ү зем ул лейте - пантның кылларын тартып карыйм әле. гиде Бу «кылларын тартып карау» берничә көннән сон булды Лейтенант ярыйсы гына ачылып сөйләште Ул Маскәүнеке икән Ту файлов та шунда үскән икәнен белгәч, башкала турында сөйләшеп киттеләр Лейтенант юлбашчыга сокланып, аның акылын һәм зирәклеген күрсәтә торган мисал лар китерә-китерә мактады Черчилльләр, Рузвельтлар аңардан шүрләп торалар икән, диде Шуңа күрә аның сү зенә колак салырга мәҗбүр була лар. имеш Иптәш Сталин булмаса. шушы тикле зур җиңүләргә ирешә алыр идек микән, белмим, диде Ул дөрес сүзләр сөйли иде. Туфайлов та ана тулысынча кушылып утырды Әмма лейтенантның бөтен нияте синнән ниндидер сүзләр чыгартып, шуны эчкә салырга исәпләнгән кебек иде Шундыйраксөйләшүләрне Гуфайловныңү зенә дәеш башкарырга гуры ки лә Лейтенантның чын күңелдән сөйләвенә шикләнми ул Ләкин бу сүзләрнең әнә шундый астары барлыгын да сизми калмады Пик мин бу эшкә ярамыйм дисез? Туфайлов бая лейтенант авы зыннан сүз җаенда ычкынган фикергә игътибар итеп, шулай сорап куйды Гел кеше язмышларын хәл итәргә туры килә, диде лейтенант әкрен генә, калын иреннәрен кыймылдатып Ә бс -бик авыр нәрсә Безнең кулдан кешенең тормышы йә тегеләй, йа болайга үзгәреп китә Еш кына уңай якка булмый Моңа сез гаепле түгел ич' Ну без бит таш түгел, кеше' Лөрәк бар. күңел, нервы Ник кичереп маташырга, законга туры китердегез бетте АлаГз гына булмый шул. әх. кая' Тере кеше белән эш нтәбег бит Бер кызык нәрсә Опочка янында немецларның зур концлагере булган Шул лазгрь комендантының язмаларын укырга гуры килде Көндәлек шикелле я зын барзалаган менә әсирләрне ачка интектереп, авыру. яралы ларны дәваламыйча көн дә күнме кешеш тезе iniii.ni ,i озатабыз, ә бит минем күңелем зә әларга каршы бернинди ачу. нәфрәт тә юк Әйе юк' из Яклаучысыз әсирларж йодәрлән кыра фашист • \ минем аларга карата үчем юк дни акыл сата Нинди әшәкелек Күрәсезме фашист ү зе үгерә iopi.ni машинага әйләшән Акылы, йөрәге алып ташланган аяусыз машина булып әверелгән Адәм заты моннан да коточкычрак нәрсәне күргәне юк Hie әле' Әйе. исен акылың китәр аларнызг вәхшилекләрен күреп. днде Туфайлов һәм нәрсәгә сөйләп торырга дигән төс белән кулын селтәде дә. бу сүзне дәвам итәсе килмәгәндәй, читкә карап тора башлады. Аның сүлне тизрәк Чапбаевка китереп җиткерәсе килә иде Лейтенант та моны сизә шикелле, әмма һаман сүзне читкә алып китә Авыр сөйләшүдән шулай качмакчы буламы5 — Чапбаев мәсьәләсе буенча беләсе килгән иде.. Шул сүзләрне ишетүгә, лейтенантның йөзе кинәт үзгәрде, дәһшәтле төсмерләр белән тулды Аның ачуы килгәнлеге ап-ачык иде — Замполит, син бу эшкә тыгылма. - диде ул ТуфаЙловны жәлләгән чырай белән Сез мине кырыслыкта гаепли аласыз Үзегез минем урында булып карасагыз, белер идегез Бу бик четерекле эш бит! Ә нигә сезнең начальник Чапбаевны якламакчы? Әллә ул бер-бер танышымы? Юктыр диде Туфайлов Белсә дә. әйтмәде. Рудныйны жайсыз хәлгә куюдан уңайсызланды — Әгәр үзенең муенын сындырасы килмәсә. яклап маташмасын. белдегезме5 лейтенантның тавышы катгый иде. Яралангач, танктан чыгарга хаклыдыр бит? — Хаклы, әмма бу очракта хаксыз Үзе әйтеп тора: «Мин яраланганымны белмәдем», ди «Танктан чыккач кына сиздем», ди Гаепленең алай әйтүе гаебен танудан булуы мөмкин Башта уйлап җиткерми. ялгышкан — Юк. ул ялгышмаган, иптәш замполит,— диде лейтенант бу нәрсәдә үзен зур белгеч итеп күрсәтергә теләп — Ул курыккан, әйе. курыккан Бүтәннәр ут эченә кергәндә ул хәйләләп калган Ә Чапбаев хәйләли торган баш түгел кебек. дип Туфайлов лейтенантның дәлилләре белән килешмәвен белдерде. - Анысын беләбез, без ничек дип тапсак, шулай булыр . — лейтенантның тавышында һәм төсендә үзенең нинди властька ия булуын искәртәсе килгәнлеге чагылып китте Медкомиссия Чапбаевны нестроевойга чыгарды,- диде Туфайлов үзендә дә әз генә булса ла власть барлыгын белгерткәндәй. Шулаймыни5 диде лейтенант бу нәрсәгә исе китеп Ул урыныннан торып, йөрергә тотынды Әле кайчан? — Өченче көн... Юк. булуы мөмкин түгел.— дип өстәл артына килеп утырды, катыргы эчендәге кәгазьләрен актара башлады Әмма кирәкле кәгазьне тапмыйча туктады, шул мәлдә аны ниндидер фикер биләп алганлыгы йөзенә чыкты. — Әһә. диде ул нәрсәнеңдер серен тапкан төстә - Врачларга Рудный басым ясаган! Аңлашыла Әмма юкка тырыша Юк. бернинди басым булмады, иптәш лейтенант. диде Туфайлов. ышандырырлык булсын өчен тыныч кына — Яра.наның аң дәрәҗәсендә дә үзгәреш бар. күзләре дә начарланып калак. — Шаярмагыз, безнең дә экспертлар бар. - диде ул катыргылары өстендә яткан кызгылт бармаклы кулларын йодрыкка төйнәп,- Әгәр диагнозлары дөрес чыкмаса. Чапбаев белән бергә Рудныйның үзенә аның язмышын уртаклашырга туры килер Медкомиссия карарын бүген алырга буламы? Туфайлов планшетын шыртлатып ачты да. бер кәгазь алып, лейтенантка сузды Лейтенант кәгазь өстеннән күз йөртеп чыкты һәм аны бер әһәмиятсез нәрсә кебек кенә итеп катыргысы эченә салды Аннары янаган ачулы чырай белән карап алды да ишеккә юнәлде... Бер көннән Рудныйга һәм Мирага моннан күчәргә дигән боерык килеп төште. Ашыга-ашыга җыендылар. Рудный Чапбаевны тиргәп чыкты Чапбаев кичә теге лейтенантка алгы сызыкка җибәрүләрен сорап гариза биргән икән Юләр түгел диген Менә нестроевой килеш йөр инде' Үз гаебемне үзем йолмыйча кеше күзенә күренә алмыйм, дип Чапбаев һаман бер нәрсәне кабатлый иде. Рудный барыбер аңа медкомиссия кәгазен үзендә сакларга кушты Машинага утырыр алдыннан гына Мира күзгә чалынды Туфай- ловның беләгеннән тотып, пышылдап кына са\б\ллаш\ сүзләре әйтә иде. - Син бит минем иптәш кы«ым кебек булдык, шул ягыңны сагынырмын инде, бигайбә' диде Туфайлов аның борын яфракларында саргылт сипкелләрнен күбәюен күреп калды Йөрәген ниндидер үткен бер нәрсә сызып җибәргән кебек ачыттырып торды Бераздан бетте Шул көннәрдә немецның төнге самолетлары госпитальгә тагы һөҗүм итте Ләкин бу юлы зыян булмады, бомбалар шактый читкә төшкән иде Гуфайлов исә начальник итеп кемне җибәрерләр икән дип борчыла иде Теләсә нинди начар холыклы кеше белән дә эшли алырга өйрә нергә кирәк Сиңа гел яхшы кешеләр генә туры килеп тормас Төнлә инде дивизиянең авторота студебеккер!ары солдатлары белән госпитальне моннан күчерергә килеп җиткән иде Яралыларны бөркәүле кузовларга төяп, кайсын кая ташырга керештеләр Җиңелрәк яралы ларны якындагы госпитальләргә • күпчелекне тәшкн г иткән авыр ларын Митава шәһәренә үк илтергә дип боерылган и.н Күчүнең сәбә бе госпитальне немецлар шәйләп алу булгандыр Әнвәр кү зен ача алмый иде Ку »е йомык килеш алдында һаман кызыл ут чүмәләсе пайда була Берсе бетеп әз генә тора да тагы ут шарчыгы очкыннар чәчрәтеп кү t алдында әйләнә башлый Очкын нар тәненә килеп төшәләр дә кулын, аякларын, күкрәк ө«ләрен пеше pen юкка чыгалар Нәрсә соң бу? Мине нишләттеләр икән? Бу кызыл ут йомгагы каян килгән? Ут йомгагы нәрсәгәдер бәрелеп чәчелә дә ут тамчылары аның гәүдәсе өстгнә коелып торалар Нидән соң бу бер дә бетмәс ут? Әллә әбисе «.өйләгән тәмуг дигән нәрсә чынлап та бармы? Ул шушы үземе? Анда да гөнаһлы адәм балаларын тоташ ут эченә ташлыйлар икән Ут эчендә кисәү кебек янса га. аг.»м баласы гиз генә янып үлми икән Ул күп газаплана икән Чөнки тәне тыштан янса да. эчтән ит һаман үсә бара, имеш Тиз генә янып бетсә, газабы да бетәр иде. әмма эчтән үсеп ropi.ni тән һаман га тан чигеп ут эчендә чи кисәү кебек ята бирә, ди Тукгале. Әнвәр үзе дә шундый ут эчен дә яга iopr.ru кш Н гунлме онг' Ilk i.ot \к миш- г-> ГӘМуГКВ ГНШ ладылар микәнни? Ә ни өчен? Ана унсигез яшь кенә бит әле Б\ яшьтә тәмугка ташларлык нинди гөнаһ булуы мөмкин соң? Хәрби антына хыянәт итмәде Тирә юньдә пулялар кигәвен кебек очып торганда, снарядлар шартлаганда, элемтә чыбыгын ялгарга чапты һәм нинди генә мөшкел хәлдә дә боерыкны төгәл башкарды Колхозда эшләгәндә i> намусына гөп гөшермад< Ми им өшаигәи атлармы бирә гаргаммар иде Бер иш егетләр чыбыркыны нык куллана, атның кабырга йоннары тетелеп бетә торган иде Әнвәр чыбыркы кулланмады Ябык атларга сугарга кулы гартмын иде Юк. атлардан бәгдога янарга тиеш түг« г ана Алайса каян килгән сон ана бу A.H.I J ӘХ. ку шс ачып булсын иде? Хәзер төнме, көнме? Нишләп бер тавыш та ишетелми? Кин >г 1.11Ы у» чум.и иг ку 1 a I гына ки к и ЧЫКТЫ 1М ОЧКЫННӨрЫИ Төрле якка чәчрәтеп тора башлады Бераздан ул кандыр ана таба гәгәрәргә тотынды һаман ерагая барды, шунда ниндидер каты шбертә кимеп бәрел гс һам бөтен гира-юнь ут белән гулды Ул ут билен бот г »< сани тарларны китереп Андрейны тизрәк санпронускка алып керттерде Ике аягы га яралы икән Шуларга беренче гшкәртү ясатты < .trail. та үтмәгәндер. Андрей өске каттагы офицерлар палатасында иде инде Моны бигрәк тә алгы сызыкта булып чыкканнарда күрәсең Алар сугыш барысын да ярлыкар, дип уйларга ярата Төрле ярамаган эшләр, тәртип бозулар тунардай килеп туа Әле күптән түп ;еп килүче бер яшь лейтенант аны шактый эзәрлекләп йөрде Госпиталь ихатасын да ике йорт бар иде. шуларнын берсендә болар дүрт сестра яшиләр Егет бүлмәгә үтеп, син йоклап ятканда, караватка килеп утыра Кеше күтәргән, тик культура әлифбасын өйрәтмәгән Күпме үзләре хаҗәтенә файдаланырга ниятләнүчеләрне кире тибәрергә туры килде' Ә бит кыз ларны «сындыру» ал арның тормышларын җимерү ул Ир-ат халкы шуны аңлап җнткөрмб һөҗүм бара, госпитальгә яралылар агылып килеп тора иде Бер ана сузды, күзләрендә ниндидер таныш төсмер бар ди кебек. к>к та һгб< к Al и НИ 6.1М.Ц Яралымын х > н- авыр әнә ашыгыч рәвештә ярдәм кирәк иде Моны ул аның кулын тотуга ачык сизде Ася. әллә оныттыңмы5 дип елмайган итте яралы Нәрсәдер хәтерләмим5 диде Ася. һаман аны танырга теләп зиһенен эшләтә эшләт.» Мин Андрей бит. Ася! Ничек инде' дип яралы сөенечле ел Сменасын тапшыргач кына, Ася Андрей янына килә алды. Ул. палата сестрасыннан үтенеп. Андрейның кан тамырына ике кубик глюкоза салдырткан иде. Шулардай, ахрысы, егетнең күзләрендә яшәү нуры көйри башлаган кебек булды. Әмма Андрейның хәле авыр, ул моны үзе аңлап та җиткерми Алар пышылдап кына сөйләшәләр иде. Ася- ның әле һаман гаҗәпләнүе бетмәгән, егеткә сәер генә итеп карап- карап куя. Андрей үзе белән ниләр булып беткәнен аңлатмакчы була, берике сүз әйтә дә тынып кала Хәл җыеп ала да тагы башлый. Әмма Ася аны сөйләүдән һаман тыйды да тыйды. Кулына кәгазь- каләм тоттырды, «әниеңә хат яз», диде. Аның үле хәбәре килгәнен әйтмәде. Сөйләшкәндә дә белмәгәнгә салышты Яраланганымны язмыйм,—диде Андрей. Асяга таба башын борып киңәш сорагандай — Исәнлегеңне генә әйт, бүтәне соңыннан...—дип Ася китәргә кузгалды. Хатны үзе белән алды. Алар йортында почтада эшләүче бер кыз яши иде. шуңа бирер дә, хат бик тиз иясенә барып җитәр. Алар хатны тиз йөртү юлын белә. Ася үз бүлмәсенә кайткач та Андрей турында уйланды Бик яман хәлгә юлыккан, ахрысы, дигән уй аңа тынгы бирми иде. Ул аны сөйләтергә курыкты, әллә нинди ямьсез нәрсә беленер дә тагы күңелгә йөк булыр, йөрәкне уеп алыр, дип шикләнде. Андрейның кыска гына ара эчендә танымаслык булып бетәшүе башта төрле юраулар кузгата иде Ася бигрәк Андрейның әнисе өчен шатланды. Кан елап күпме хатлар язды. Менә бүген дә аның хаты килгән. Бик әйбәт. Андрей исән-сау. Аларны язмыш ташлап бетермәгән икән. Моннан зур бәхетнең тагы кайда булганы бар?! Тик уллары гына тизрәк терелсен. Андрейны бәйләү бүлмәсенә алып кереп, яраларын чишеп, бик җентекләп хирурглар, врачлар карады. Гангрена билгеләре таптылар. Кайсыдыр ампутация дигән сүз ычкындырды. Бервакытта да! — диде Андрей көчсез тавышы белән Врачлар үзләре телендә латин сүзләре катыштырып сөйләшеп алдылар Аларның йөзенә, бит хәрәкәтләренә карап, Альбин Васильевичның ампутация мәсьәләсендә сабыр итеп тору ягында икәнен чамалап була иде. Ниндидер яңа дарулар алынган икән, шуларны новокаин белән бергә кулланып карарга кирәк. Егетнең йөрәге нык күренә, бәлки гангренаны җиңә алыр? Чынлап та яңа дарулар Андрейның ярасын бераз җайга сала шикелле тоела иде. Ул үзе дә тамагына каба башлады. Ася качырып кына аңа бераз спирт та бирә иде. Менә әниләреннән җавап хаты килде. Әнисе башта улының үлеменә ышанмаган кебек, хәзер исән булуына ышанып җитми иде. Әнисе яза: «Андрей, син б> хатны кайчан яздың соң? Әллә «үлгәнгә чаклы» яздыңмы, ходаем? Кайчан язуыңның чнслосы юк! Зинһар аңлатып хат яз! Бик тиз яз. тәмам шашар хәлгә җиттек инде! Андрей, син чынлап та исәнме, юкмы? Хатыңны «үлгәннән соң» яздыңмы, әллә элекме?..» Андрей шунда гына үзенең үлү хәбәре килгәнлеген белде. Аның көләсе килде. Ләкин әти-әнисен күз алдына китерде һәм бәгырен телгәли торган уйлар эчендә калды. Хатны тәфсилләбрәк язды. «Әни.— диде, бик мөһим задание башкарып йөрдем. Иптәшләрем һәлак булды. Мин исән калдым. Ул хатымны шул, «үлгәннән соң», үлем тырнагыннан котылып чыккач та язган идем. Менә тагы «үлгәннән соң» язам, әни. бер дә аптырамагыз Андый хәлләр алгы сызыкта көн дә булып тора Дошман бик әшәке, кансыз, аяусыз, шунлыктан безгә дә авыр туры килә. Хәзер барысы да үтте. әни. бер дә кайгырмагыз»... Андрей Асяга бер-ике сүз белән генә аңлатты: Минем взвод бер караңгы төндә сугыш разведкасы ясап биеклекне алды Без ана өч көн әзерләндек Немецлар чигенде. Без алар артыннан чабып бер хуторга барып кердек. Ыгы-зыгы белән шунда ныгырга биеклектә киттек Я ышыкларлык көчләр килеп җитә алмады Нәкъ шул чакта ике аягым берьюлы яраланды, мин ах дым Исән иптәшләргә чигенергә туры килде, мине алырга өлгермәдсл »р Күпләр каушаган иде. күзләренә ак-кара күренмәде Андый чакта бүтәннәрне гаепләп булмый Чин хутордагы бер йортка үрмәлән кер.< алдым Ниндидер яхшы күңелле латыш карчыгы. бусагага күкрәк белән шуып килүемне күрде һ.«м өенә алып керде дә базына яшерде. Каяндыр истә калган имеш, элек базарда кыин.111.111 жуликлар яраларын си.' икән Шул кея» итеп исемә килде һәм мин аны бер дә әрәм итмәдем Мигельне монда күчәргә Туфайлов көчкә генә күндерде Егет үзе ? нен җиренә, мал мөлкәтенә ябышып каткан иде Әнисе эшче семья- * сыннан булган, аңлы хатын икән Тегеннән улына хат язып торды у җирләрне барыбер алырлар, бу эшеңнән чыгармасалар. эшлә, ташлама ' Башлыгың ни кушса, шуны тыңла Гуфайлов аны. монда мал мөлкәте калганга йөрәге әрнеп ятырлык - итеп, алып китәсе килми иде .Чоны ул үзеннән чыгып та белә кеше £ нең берәр кадерле нәрсәсен тартып алсан, аның йөрәгендә яра хасил була Эчтәге яра ип генә төзәлми. II.IM.IH сулкылдап сы&яап rop.i Юк. Мигель яралы йөрәк белән китмәскә тиеш иде Пөрәк ярасы хәтәр нәрсә, аңардан ачу. үч барлыкка килә Ә эчтәге үч. шешәдәге иблис кебек, иреккә чыгу өчен җай гына эзләп. яшерен көч туплап яши башлый Күп сыналган нәрсә Мигельнең җанында үч. ачу төенләнде рергә һич ярамый Чөнки аңа көчле техника ышанып тапшырылган Моны исТӘ тотмыйча булмый иде Аның эшен күпме генә барлап торма, барыбер, әгәр ул күңеле белән бешен яклы түгел икән нәрсә булса да кирегә эшләп ташлавы мөмкин Ә ничек итеп аны аны белән дә. күңеле белән дә безнең яклы итәрьР Туфайлов шуның өчен тырыша иде Ул ни элек аңа немецларның нинди әшәке булхларын. берни белән хисаплашып тормаганлыкларын күп мисаллар китереп аңлатты Рига шәһәре янында зур концлагерь булган шунда бернинди гаебе к»к латышларны, хатын кызларны меңәрләп кырганнар Лагерьның палач лары качып киткән, өйрәтелгән бер эт ничектер калган булган Шуны разведчиклар тотып, ү зләренә ияләндер!әннәр һәм сынап караганнар, «әнә партизан'» дип бер кешегә төртеп күрсәтүгә, эт тегеңә ташлана һәм Н31ӘЛИ башлый икән Менә нинди ул фашистлар' Яныз эттән бер аермалары да юк Мигель үзе дә уйлана белә, башын эшләтә торган егет иде һәр нәрсәне бик тиз тотып ала. башында кайнатып чыгара, ү зенең фикерен әйтә Ул колхоз турында еш сораша иле Туфайлов колхозны яхшы бел мәел дә. аңлатып бирә Кешеләр ү зләренен табигатьләре, сәләтләре буенча төрле төрле бит, ничек аларны тигезләп булсын? дип. Пнгель нәкъ олы кеше ләрчә сораулар куя Гуфайлов кайчак җаңап бирергә дәлилләр таба алмый аптырый Шулай да җиргә хосусый милекнең нинди зур гаделсезлек булуын .HI i.ii.i .Li in кешеләр ара елата иде. Туфайлов аңа бу җырны җырламаска кушты Башта егет бик каршы торды Ниһаять, нидер аңлап, ул җырдан тыелды Аннары Вер тинский җырларын каяндыр казып чыгарды Моңсу җырлар и к Гуфан лов боларына бәйләнергә базмады Ни «н-т|юп псчп in ли На остров ли сиреневых птиц. Куда бы мы не причалили Нс полнить нам усталых pictiiiii Туфайлов, аның җырларында бәйләнерлек нәрсәләр күрсә дә. ваксынмады. Әмма бер шәфкать туташы аның өстеннән щи тоба ягып кертте Маке донов госпитальдән ерак түгел аерым бүлмәдә Үора иле Шунда бәйрәм вакытларында кызлар белән күңел ачып утыргалаг аннар Маке донов аларның кылларын тарткалап карагандыр мөгаен !>■ | кыланчыг рак Гуля исемле кызны алып калып кыекалый башлаган Ж.илбәi жлеге белән кыз башта моңа үзе дә сәбәпче булгандыр Әмма эчке тәртип кагыйдәләре катгый Бу чакта өсләренә җаваплылык алу кәгә генә кул куялар Македонов. шул нәрсәне белә торып. Гуляга бәйләш ән Кыг карчыга тырнагыннан котылган чеби кебек, елый елый чыгып чапкан Моны бу килеш калдырырга ярамас, дип уйлады Ту файлов Карчы ганың тырнагын кисәргә кирәк Юкса Македонов чаманы югал га башла ды шикелле Шунсыг га б\ IMUIH иде roriiHi.iib өчен кнр.җ Ирак. ВДЫК төлекпе юнәтү гаять кыен ни Ә Маке донов җир тишегеннән таба Бервакыт госпитальдә гипс бетте Бер төштән габып булмый Мам гонов каяндыр белгән дә штабта исбат иткән һәм самолет белән Каган шәһә ренә очкан Самолет белән алып кайтып га җиткер ш Шундый кешега кем чнрмәг белән карамае? Шуңа аның кун кең:.................................................................... ....ике» кыланышла рын күрмичә үткәрәләр Туфайлов тегенең гаебен сөйли башлауга, госпиталь начальнигы Фролов йөген чытты, анын тынлап бетерәсе да килмәде Замполит, яшьләр бит алар, диде йомшак караш белгертеп Бүген болай. иртәгә теге гәй Храларына керен үзеңнең абруеңны гына бетерәсең Ваклану бу га ул Актив җыелышында гикигерерлек мөһнмр ь мәсьәләләр дә җитәрлек бит Иван Васильевич. Македонов сегг.» аркал.ои м һ гуфай юв бер ж» .............. ..... - Ни дигән сүз. иптәш Туфайлов’ - Фроловныи борын ефрвклвры юкарып дерелдәп куйды Замполит сүзе авырткан сөяленә тигән кебек иде —Үзем сөйләшермен әле мин аның белән, койрыгын боргычларга кирәк икән Ярар... — Җыелыш ана әйбәт булыр иде — Юк. яшьлегем-юләрлегем дип ни өчен әйтәләр? Тикшерә башласаң, шул ук Гуля үзенең зарын кире алачак Чөнки кешеләр алдында егет үзен ничек итеп кочканын сөйләргә теләмәс... — Тәртип өчен кирәк иде бу тикшерү, ә? — Вакланып, эшләгән кешенең җанын биздермик, иптәш Туфайлов. Менә нәрсәдән куркам мин Кеше ялгышмый тормый, яшьләр бигрәк тә. Әз генә ярамаган нәрсә өчен башларына сугаргамы? Юк Фролов, шуның белән сүз беткәнгә санап, өстәл артыннан торды һәм күршедәге ординаторлар бүлмәсенә таба ашыкты. Туфайлов үзен җиңелгән кебек хис итмәде. Фролов сүзләрендә хаклык бар иде. Ләкин Македононовны ышыклавы бик нык сизелә иде. Ләкин тәртип мәсьәләсе куелган җыелышта барыбер ул Македоновны әйтеп үтәчәк. Бер-ике көннән соң. Гуля жалобасын кире алды. Әллә Фролов әйткән нәрсә дөрес булып чыктымы? Әллә Македонов үзе кызны күндергәнме? Ул анысын да булдырыр. Аның кешегә тәэсир итә торган алымнары бик күп иде 5 Ася Әнвәрне аеруча жәлли иде. Ул аны «малайка» дип йөртә. Аның сүзеннән бүтәннәр шулай әйтә башладылар. Врач Анна Сергеевна да аңа игътибарын бермәбер арттырды Чөнки бер авыр яралы белән авызы нык пешкән иде Госпиталь начальнигы да каты шелтәләде үзен. Ул яралы лейтенантның хәле бик начар иде. Күз төпләре көеп, кара янып тора. Сул кулбашы яраланган. Яра урыны җөйләнеп бара, бернинди куркыныч юк кебек. Әмма дә обход вакытында врачларның кулына ябыша да җибәрми — Миңа бик куркыныч, дип гозерләнергә тотына.— Күкрәгемдә ниндидер авырлык бар. зинһар коткарыгыз! Коткарыгыз! - Йөрәгең нормаль тибә, кан басымың әйбәт, бер дә борчылма — Анна Сергеевна ягымлы тавыш белән аны тынычландырмакчы була. — Ә ярасы ничек? дип сорый госпиталь начальнигы Фролов. Анна Сергеевна төпле итеп әйтә: — Үтәли чыккан пуля ярасы, хәзер үлекләп, төзәлүгә бара Аннары яралыга иелеп сорый: Бүген ризык кабул иттегезме? Теге баш чайкады. — Әнә бит үзегезне үзегез бетерәсез! Нигә? - Анна Сергеевна чын кайгырту белән әйтә иде. Яралы исә кулын гына селекте һәм. Анна Сер- геевнаның беләгеннән тотып, күкрәк турын учы белән ышкый-ышкый. тагы: — Миңа куркыныч, коткарыгыз, дип ялынып тукына башлады. Врачлар аны җентекләп карарга кереште Пульсын санадылар, йөрәк тибешен прибор белән тыңладылар. Берсе дә болай шик уятырлык нәрсә тапмады кебек Йөзләреннән шул күренә иде. — Паникага бирелмәгез, күгәрченем! — диде Альбин Васильевич, яралыны дикъкать белән карап бетергәч Бары да әйбәт булыр... Ләкин яралы һич тә тынычланмады. Анна Сергеевна' аның битләреннән сыйпады, юатмакчы итеп карады. Яралы һаман ялваруын кунмады Аңа Ася кадаган уколның да тәэсире булмады кебек, яралы кулларын һавада болгады, караватында аяклары белән типкәләнде. үрсәләнде Шул төнне таң алдыннан яралы улде Врачлар бик нык аптыра)га тиштеләр Нәрсәдә ялгышлык икән дип кайгырыштылар Госпиталь начальнигы Фролов исә яралыларга врачлар тарафыннан тиешле дикъкать, карау җитми, дип нәтиҗә чыгарды Ул яралыны ярдырып каратты Тегенең йөрәк карынчыгыннан битен пуля чыкты Менә ни ечен «күкрәгемдә авырлык бар. миңа куркыныч», дип ялварган икән' * Рентгент берни дә күрсәтмәде, менә сурәтләрен карагыз' — дип з Анна Сергеевна үз гаебен тойган рәвештә шулай әйтуне тиеш тапты - Күкрәккә, йөрәккә барыбер операция ясап булмый иде бит5 - дип Альбин Васильевич та сүз кыстырды Фролов, бу хакыйкатьне яхшы белсә дә. врачларны яралыларга = салкын кан белән карауда гаепләде Ул хаклы иде Яралыга ни булса | да эшләргә кирәк иде «Биш минутлык»та утырган Туфайлов та началь _ ник сүзләренә кушылды. Әйе. яралы ечен мөмкин булганның барысы да - эшләнмәгән Рентгент сурәтенә шикләнеп карарга, тагы бер кат тнкше * рергә кирәк булган Туфайлов тагы уйланды кеше гомере белән янәшә куеп караганда. ~ теге старшина Македоновның чатаклыклары бер мәгънәсез, игътибарга ? лаек түгел нәрсә булып кала Ул чакта Македоновны җыелышка куй ' дырмыйча Фролов дөрес эшләгән икән Уртага куеп тикшерерлек мөһим , нәрсәләр дә күп икән’ Шул ук врачларның квалификацияләрен күтәру - мәсьәләсе Ни өчен бер хирург операциясеннән соң яралылар терелә. - ә шундый ук операция ясаган икенче врач кулыннан вафат була5 Ә яра бер төрле үк Дөрес, кеше организмының бер төрле генә булмавын сәбәп итеп куярга мөмкин Әмма теге уңган куллы, зиһенле хирург өчен дә кешеләр төрле төрле бит? Әйе. тәҗрибә туплый алмаган, зиһенсез врачлар һәм бер дә бармаклары эшкә шомара белмәгән, осталыкка ирешергә көченнән килмәгән агач куллы хирурглар бар шул әле Менә шундыйлар белән нишләргә? Врач яралы өчен кайгыра, кичерә белергә тиеш' Барча зиһенен, тәҗрибәсен салып, яралыны үз туганын караган кебек карасын Икенче көнне боерык эленде Анна Ссргеевнага каты шелтә бел дерергә. Альбин Васильевичны, баш хирурглыктан төшереп, рядовой итеп калдырырга Альбин Васильевич алтын куллы хирург иде Моннан әз генә элег рәк аның белән бик сирәк очрый торган хәл килеп чыккан иде Литва урманнарында партизанлык иткән яралыларны китергәннәр иде. Шуларның берсенә операция ясаудан Альбин Васильевич баш тарт ты Ул бер эшен дә уйламый эшләмәс, моңа да ныклы нигезе булырга тиеш иде Аңлатма бирер өчен начальник янына ул үзе керде Ул чакта Фролов Туфайловны да чакырды Альбин Васильевичның чибәр йөзе тыныч, эчке уйларына йотылган төстә иде Эш болан, дип әрнүлерәк тавыш белән сөйләп китте ул Без элен* яралы Ксенофонтов белән якташлар Клин шәһәренекеләр Минем әти аның кул ас тында райфода эшли иде Уты» алтынчы елны әти белән Ксенофонтов арасында низаг чыкты Миңа унбиш яшь иде, бик яхшы хәтерлим Низагның асылы шул шәһәрдә ат заводы бар иде Калмыклар, казахлар экспорт өчен махсус үстерелгән ат көтуләрен өер ләп алып килеп шунда куялар иде Аннан атларны Литва портында пароходларга төяп Франциягә озаталар Электән шчлай килгән бу эш Ат заводының финанс эшләре райфо аша уза Аларны әти карап үткәрә Бусында берничә ат зыянлавы турында ветврач актлары да килә Әти кул куеп җибәрә Бераздан ачыла чабаннар бер атны юлда суеп аша ганнар. өчесен сатканнар икән Ксенофонтов у зенә алиби «чей. ..ти өстеннән әләк яздырта Көтүчеләрдән, завод кешеләреннән ришвәт алган дип ә допоены япан бухгалтер тнкшеру эшләре барган чакта гына улгп китә Язуы кире какмаслык уал ил булып кала Шул китүдән әти канза алмады Альбин Васильевич сүзен тәмамлады, кулъяулыгын чыгарып, боры нын сөртеп маташты Фролов. Туфайлов нидер аңлап житмичә һаман Альбинга карап торалар Аннан тагы ниндидер ачыклау көтәләр иде кебек Тынып тору озакка сузыла башлады. Альбин карашын аскарак алган килеш утыра, Фролов чыдамады Бу эшнең биредә ни катнашы бар? —диде. Турыдан-туры.— диде хирург ничектер гаепле тавыш белән — Кулым бармый минем.. — Ничек бармый, бу ни дигән сүз? — Сездә аңа карата рәнжүле ачу инде? — дип хирург яклырак тавыш белән әйтте Туфайлов — Кара, нинди очрашу, ә? Ничек шулай туры килгән бит?! — Ул башын як-якка чайкап аптырау белгертеп алды Фролов бик мөһим нәрсә әйткән төстә сөйләп китте: — Кавказда сугыш барган чакта, бөек хирург Пирогов кан дошманына — Шамил мөритенә операция ясый Үзенә каршы сугышта торган кешеги. аңлыйсыңмы? Ул бик явыз кеше була. Пироговка пычагы белән кизәнә, чак тотын бәйләп салалар, әмма Пирогов врачлык этикасын бозмый. тегеңә операция ясый Шуннан ул явыз бик тиз терелә. Менә ничек була.. Шамил руслардан табнби ярдәм сораган булгандыр.— дип ачыклык кертмәкче итте Туфайлов. — Мөгаен. - диде Фролов чырае яктырып — Рус үзенең кан дошманын үлемнән саклап кала, медиклар дошманлыктан өстен була алганнар. Әйе. операциядән соң теге бик озак яши...— дип Туфайлов фикерне куәтләде Әнә ничек булганнар рус хирурглары Хәзер күпме безнең врачлар яралы немецларны дәвалый?' Фролов хирургның бу тискәреләнүен бары принципсызлану дип белә иде. Юк. Иван Васильевич, бу каприз түгел — Альбин аңлатырга сүз таба алмыйча төртелеп торды - Сез уйлаганча минем аңа дошманлыгым юк. . Ә хикмәт нәрсәдә соң? Туфайлов хирургка хәерхаһ тавыш белән сорады. Альбин башын ия төшеп, карашын читкәрәк төбәп, тынып калды. Күңелендәге ачып бирергә теле төпле дәлил эзли иде кебек. — Ничек аңлатырга? дип башын күтәреп иптәшләренә күз йөртеп чыкты ул - Ксенофонтовның хәле авыр, мин операция ясаганнан соң үлсә, нишләрмен’ Үзегезне минем урынга куеп карагыз?! — Сез операция ясамаганга күрә үлсә, ул чакта ничек? — Аның улеме минем өстә булмый, намусым тыныч кала.— дип хирург нигәдер йомшап киткән кебек төскә керде Аһ. намусны кайгыртасыз икән! — диде Фролов кинаяле тавыш белән - Андый намусның бугазына басмасаң, бер рәтле эш тә майтара алмыйсың! Шулай түгелме, замполит? — Намус төрле кешедә төрлечәдер. Иван Васильевич,—диде Туфайлов ышанычлы тавыш белән.— Кем намусның бугазына баса ала. кем — юк Мин Альбинны аңлыйм... Алайса, намус кайгыртып кына торыйкмыни? Бер эш тә эшләмичә? Ничек? — Фроловның йөзе ачы кинаяле иде -- Немец яралыларын дәваларга намус кушмый, әмма дәваларга кирәк! Шулай түгелме? Мондый принципсыз намус бары үз тиресен кайгыртучы өчен ул! Фролов сүзеннән соң тынлык урнашты Альбин үзен бик авыр сизә иде кебек, ул еш-еш көрсенеп куя. дулкынланудан аның муенында кызыл сызыклар барлыкка килгән. Үлә нитә калса сезгә беркем гаеп тага алмый, яралының хәле билгеле — дип тынлыкны бүлде Туфайлов. Ул хирург белән начальник арасын йомшарту өчен берәр жеп очы чамалый иде'. Мин үземне гаепләячәкмен* Бөтен бәла шунда* - диде хирург эченд-иен аңлатып бирергә җән табылган төстә Жанымда гомергә җуелмас тап булып торачак ул! Бер гаепсезгә Юк. ШУНДЫЙ җәза аласым килми — Алай сөттән ак, судан пакь булып яшәп булмый. .Альбин. - диде кфаикн' хирург хәлен.. кер... кип ш төстә Жанга авыр МфСЭ Т ләр дә алырга туры килә Мин дә өлешемә тигән йөкне узем күтәрәм диде Альбин - Бүтәннәргә аудара торган гадәтем юк* Бу очракта гафу утенәм* Яралы =■ минем скальпельдән үлсә, мин үземне әти өчен үч алган гүбән җан итеп : санаячакмын Нигә? Димәк, операция ясаудан баш тартасың?, диде Ф|юлов рәсми - тонга күчеп Бу Kapapia аны вазифасы мәҗбүр итә дип уйларга мөмкин Ләкин Фроловның туры характеры интеллигент нечкәртү тәрең, фә.к . * фәгә бирелүләрне бер дә өнәми иде Туфайлон хиру pi ның гажи «лек белән ' таушалган кебек булып калган йөзенә каралы да «>иг. эчке ирегеңне саклап яшәү бик авыр шул. пычракка батып яшәүгә караганда да авыррактыр, мөгаен, дип уйлады Гариза кирәкме? дип башын күтәрде Альбин Языгыз. диде Фролов ниндидер ашыгычлык белән һәм шундый ук ашыгыч рәвештә хирургка ак кәгазь һәм каләм сузды Фролов Аль бНННЫ баш хирурглыктан төшерергә исәпләгән икән дигән фикер Туфан лов уеннан йөгереп узды Аның артыннан ишек ябылгач Фролов Ахмак, yi юлын үзе бикли, диде борчылган сыман итеп Бу инде замполит бүтәнчә уйлый күрмәсен, мин гаепле тугел бит дигән су » иде Шулай да Фролов аңа. тагы бер кат уйла әле. дип әйтергә тиеш иде Ә Туфайлон нигә шул суше авызыннан чыгармалы2 Начальникның ачуын китермәс өченме? Ул күптән Альбиины өнәп бетерми кебек Чнн ки Альбин кимчелекләрне әйтүчән. тәнкыйтьләүчән Җитәкчелек бит җитешмәгән нәрсәләрне үзе дә яхшы белә, әмма аны төзәтү алпрдан тормый торган сәбәпләр!ә дә бәйләнгән Хируpi шул хакыйкатьне аңлап бетерми иде һәрбер максималист шикелле УЛ да м.н ьәләгә бер яклы гына карый Кайчак персоналдан тәртип бозганнарга шелтә бир мичә һич мөмкин түгел Шелтә алган кеше үзен рәнҗетелгән хис итә Гәрчә шелтә бик хаклы җәза булса да Шул шелтә белән җәза алганнар елап Альбиша баралар һәм ул аларны яклап «өскә» йөри баш IUH Мондагы җитәкчелек өчен бу әйбәт тугел. анын абруен гына төшгрә бит Кич белән Фролов замполиты үз кабинетына чакырып алды < yi баш хирург итеп кемне кую турында барырга тиеш иде Замполит кемне тәкъдим итә2 диде Фролов уин ничектер Һ фай.товган аерган, фикердәш итм.нан кебек Рувим Михайлович лаеклы, минемчә, дип уз сүзен куәтләргә ашыкты Туфайлон Начальник һаман уйланып утыра Аның кни. итләч маңгаендагы калын кашлары тирән уй белән «ышалангаи иреннәре кысылган, җәенке борыны исәпкә йотылган Уе бс ь>н ул Рувимның плюс, минусларын санап утыра Гөнаһларын һәм савапларын . 1әкни ул моны ЫМНО.1Н1 мин-минлеген кимсетме* вчеи ншш ил кебек Фролов шактый сабыр кеше Куп нәрсәләрне эченнән чыгармый тита бел.» һәр су зе. эше еракка төб.мгән Ул у ICHCH эчке өнәмәвен бервакытта да ачык •и 1гертмә< Үз хезмәткәрләре белән мвнасәбәттә ••ның принцибы и. та. дошман да бхлмау Аның теге сестра белән кытыр мытыры б\ мы бит2 дип Фролов Рувимның гөнаһларын искә төшерергә кереште Македонии бел.ш дә күчәр башлары орынышты Фролов монысын ничектер иң зур гөнаһ кебггрәк игеп әйтте Старшина шантаж ясаган аңа. диде Туфайлон — Анысы булмас.—диде Фролов.— Сезгә Рувим зарландымы? Бу шундый хәл. һәркем үзен хак калдырып сөйли - Тере кешедә гөнаһ булмый калмас, әмма Рувим Михайлович — алтын куллы хирург, үзегезгә дә мәгълүм Шулай дигәч. Туфайлов начальникка күз төшерде. Тегенеп йөзе хәтәр чытылды, чөнки замполит ул көткән сүзне әйтми иде. Кадрлар аерым сыйфатларына карап сайлана, бүген генә дөнья га килмәгәнсез Фроловның тавышында түземен жуя башлау сизелде. Шулай да Туфайлов йомшап төшмәде. — Без эшлеклелек сыйфатына карап куярга тиеш. Сез нәрсәнедер аңларга теләмисез, замполит Миңа булышасы урында... — Мин шуны яхшы беләм. Рувимны баш хирург итеп куйсак, яралылар отачак. — Аны штабта расламаячаклар. Барып життеме? — Бүтән лаеклы кешебез юк дисәк, килешерләр? — Сез. ахмаклар, башыгызны эшләтмисез, диячәкләр! Шул! - Нигә ул Рувим сезнең тамагыгыздан үтми соң? — диде Туфайлов ипле генә. Ихласлылыкка чакыра торган тавыш белән һәм елмаеп, буй- сынучан төсле карады. Фроловның ачуын китерергә курка иде ул. Шуның өчен дипломатларча бик сак сөйләшә. Аннары Рувимга каршы торуының чын сәбәбен беләсе килә Фролов көчле шәхес, шуңа объектив та була ала ул. Шәхси мотивларны аңарда сизмисең диярлек. Тик бер кешегә карата бәгыре катса, аны бүтәнчәгә күндерә дә. бора да алмыйсың. Фролов, бераз тын уйланып торгач, әйтте: Аңы җитлекмәгән, инфантильный Кирәкмәгәнне күрә... Теге вакытта анын бер сүзе өчен безне күпме чакыртып йөрттеләр? Беләсез ич.. — Ул чагында осталыгын исәпкә алдылар Майорны үлемнән алып калган иде. Бер ярамаган сүзе осталыгы абруен бетерә дә ташлый.. Әх. барышны аңлап җитми кеше, бик жәл!..— дип Фролов чын күңелдән уфтанды һәм ияген учларына куеп уйга калды. Туфайлов та дәшергә базмыйча, уйларына бирелде. Хирургның чослыгы хакына аның кайбер кимчелекләренә күз йомып торсаң да әйбәт булыр иде. Эш отар иде. Чөнки хирург эшендә маһир булу һәркемнең кулыннан килә торган эш түгел. - Сөтле сыерны сөзгәк булса да асрыйлар. Иван Васильевич? дип Туфайлов сүзне ялгады. - Ул логика монда ярамый Фроловның киңәшчел тавышы бетте, каршы килмәслек итеп әйтте. — Сез кемне куярга уйлыйсыз соң? Туфайловның тавышында һәм төсендә каршы торуда мәгънә юк дигән нәрсә беленеп калды, йөзенә дә килешүчәнлек чыкты. — Уразаевны — диде Фролов бик ышанычлы итеп. Туфайлов шаккатты да калды. Теле тотлыкты, иреннәре дерелди, күз бәбәкләре селкенеп китте, йөзе кинәт үзгәрде, дәһшәтле сызыклар белән караңгыланды Фролов шуны күреп: Ул сезгә ошамый, ахрысы? диде дә. никтер тамак төбе белән, •ллә үзенең властен белгерткән төсле, әллә бераз гаепле төстәме, кеткел- i н алды Туфайловның йөзе бераз язылды, ул исен җыя башлады. Ура- шев арада иң пешмәгән хирург иде. русчасы да әйбәт түгел, кулы да туң агач Соң бит аны коллегалары «ат печүче» дип йөртәләр! Нәрсә сез, бигрәк' Туфайлов. каты сүз ычкындырудан үзен көчкә тыеп, туктады. Ләкин эчендәге каршылыгы йөзендә беленә иде. Маңгай тамыры бүртеп зәңгәрләнде Аның кулыннан терелүчеләр дә аз шикелле?.. Терелү, терелмәү хирургтан гына тормый, беләсез,- диде Фролов !ыиыч кына Ярала ике тапкыр ул калдырган тампонны кабат операция ясап аллылар Үзегез аңа операциягә ятмас идегез, шәт? Чин дә ясатмас идем Шулай бит? - диде Туфайлов елмайган итеп Сүз ул хакта бармый, иптәш Туфайлов.— дип Фролов, учларыннан ияген күтәреп, аңа берни булмаган, чынлап сөйләшмәгән, уйнап кына маташкан төстә каралы Ул үзе барысын да хәл иткән инде! * Җитәкчелек белән әрепләшә, үз сүзен җитәкче сүз итәргә тырышкан | кешене баш хирург итеп булмый бит' Уразаев эндәшми, кимчелекләрне күрми Җитәкчегә җайлы, әмма ~ эшен начар эшли торган бик үшән кеше. Ул хирургларны нәрсәгә S өйрәтә алсын? Көлкегә калмыйк, дим Өйрәтә-өйрәтә өйрәнер, иптәш Туфайлов Без кадрларны үстерер- = гә тиешбез! Артта чыш-пыш китәр, шундый пешмәгән кешене ничек баш итте- - ләр икән, дип сөйләрләр ♦ Сөйләсеннәр, диде Фролов күңеллеләнеп — Әнә бит. штабка т барсаң, сезне дә «теге кендек әбисе замлолитың ничек?» дип сорыйлар Көләр өчен Врачларның кайбер эшләре медик булмаган кешеләргә кызык - һәм сәер тоела инде, диде Туфанлов һәм Фролов елмаюына каршы ‘ елмайды Ә эчтән ачуы килде Күптән түгел бер хутордан китергән хатынга булышып, баласын бә ла-казасыз таптырды Врачлар сугыш буена бала таптыру әм глләрен онытканнар иде Шушы вакыйгадан соң үзен рәсми һәм ятрак тоткан Туфайловка хатын кызлар үз итеп карый башладылар. Кызлар аңа соклануларын белдереп, исемнәрен әйтмичә хатлар да язгалый башла дылар Хатын-кызның бар уе. бар теләге шул бала бит инде дип. Туфайлов ул хатларны ирен кырые белән генә елмаеп укый иде Шулай да хатын-кызга авыр чакта ярдәм итә алуы күңелендә ниндидер кана гатьлек уята иде Ә менә артында көлеп телгә алалар икән Ул бүтән бер сүз дә каршы әйтмәде Фроловка Уразаев кулай икән, әйдә булсын, начальник эшне миңа караганда нечкәрәк белә, днп үзен тынычландырды Туфайлов Үзенең карышып маташуын соңыннан кич белән бүлмәгә кайтып яткач, көндезге эшләрен уеннан үткәргәндә «малайлык1» дип бәяләде Ләкин бу кытыршылыкны фронтлардан килгән әйбәт хәбәрләр тигез ләп китте Яңалыклар бик саллы иде Туфайлов палаталар саен кереп әйтеп йөрде: Жуков җитәкчелегендәге Беренче Белоруссия фронты гаскәрләре, Германия җирендә көчле һөҗүм ясап, бик нык алга киткәннәр һәм Берлин тирәсендә оборонага туктаганнар Берлинда коточкыч па пика купкан, дәүләт учреждениеләрен күчерергә тотынганнар Хәл эчендә ыңгырашын ягучы яралыларны да җанландырып җибәр де бу яңалык һәрберсе Гитлерга карата нинди дә булса сүгенү сүн- әйтеп куя иде Болай булгач. Гитлер чынлыкта капут' Җитте! Вакыт канкойгычларга' Үз каннарына тончыксыннар' Немец дигән ерткыч ыруны бөтенләй бетерергә кирәк' ,\lM Aiiip.n янына к< р в ана Ш у*ол язды Егетнең нае »я нд гл | .1111 |Н-Н.I көчәеп блр.1 IIK шун» ими- бите ҺӘМ гәш кннпш мж эри. бетәш.) Хирурглар аякларны кнсәргә ДИП карар бирле. әмма Анд |К " Үлсәм утәм кистерергә рила тут дип врачларга каршы кн г _ ул карарыннан чигешми V" •» талап га кара», Андрейга ихлас сүэ кермме уэеиекен тукыды — Мин әни күзенә ничек куренермен? — дип ыңгырашты.-- Минем ике аяксыз калганымны әни күрсә, ул шунда ук үләчәк, яшәмәячәк. Ә болай үзең үлүен ихтимал, дип Ася аны куркытыр өчен әйтте Андрей һич курыкмын. Асяның кулларын тота да. — Син мине ташламадыңмы әле? — дигән сәер сораулар бирә - Ташламассыңмы. ә? Тик син генә ташлама, калганы нормаль булыр... Нигә шундый сүзләр сөйли икән бу? — дин Ася эчтән гаҗәпкә калып карап тора аңа Әллә аңына бер-бер зәгыйфьлек килә башладымы икән5 — дигән шикле уйлар туа башында Ләкин берсен дә белгертми Зинһар операциягә риза бул. дип ялына Ася Шуннан Андрей үпкәли: Син мине тамчы да яратмыйсың икән. ди. турсая. Син мине ташлагансың, хыянәт иткәнсең, дигән рәнҗү сүзләре ычкындыра. Ася аның өчен үпкәләми, барысын да гафу итә. белмәмешкә салыша Андрейны чын күңелдән кызгана Андрей бер нәрсәне аңлый алмый: медицинада гангренаны туктата торган бернинди дару да. әмәл дә юк бит! Аны бары хирургия ысулы белән бетерәләр. Нәрсәгә ышанып, операциягә карыша торгандыр? Ул бит үзенә көн дә үлем якынлашканын сизми, нәрсәгәдер өмет итеп ята Ася Әнвәр-«малайка» янына да керде. Хәле бик авыр, тамагына берни капмый, температурасы югары килеш тора. Нишләргә? Ася ординатор бүлмәсенә барып. Анна Сергеевнаны алып керде. Әнвәрнең одеалын ачып аягын карадылар Уң аяк кәкрәеп каткан, бер миллиметр язылмый, кызыл кучкыл төскә керә башлаган. Бу бик начар билге иде. Ася сораулы караш белән һаман Анна Сергеевнага төбәлеп тора, күзен алмый. Ахырда Анна Сергеевна түзмәде, эчендәген әйтте: «Нигәдер операция ясамыйлар, сузалар». - диде пышылдап кына, кеше-кара ишетә күрмәсен дигәндәй як-ягына карап алды Әнвәр берни ишетми ята Кайчак аң килә ана. ләкин ул үлем турында тамчы да уйламый. Бот төбендәге ярасы сызлауны гына уйлый ала ул. башкага аның зиһене җитми. Анна Сергеевна аның пульсын санап торды да. яралыга кан җибәрергә кирәк, дигән карарга килде. Ул моны Асяның соравын канәгатьләндерү өчен дә эшләгән кебек иде. «Малайка»ны баш хирург Уразаев үзе килеп карады һәм бер сүз әйтмичә чыгып китте Аннары Анна Сергеевна Рувимны алып килде. Рувим Михайлович кара-кызыл кучкылланган аякны тотып карау белән ах итте Анна Сергеевнаның йөзенә йөзен терәгәндәй якын килеп эчендә кузгалган ачуын шыпырт кына тавыш белән түгәргә кереште: — Нишләткәнсез егетне, ә?! Бераз кешелек хисе бармы сездә? — дип ачуланды. Анна Сергеевнаның битенә тимгелләр бәреп чыкты. — Төзәлмәсме дип тә уйландылды. өметләнелдс диде тәмам бар гаепне үз өстенә алган төстә Анна Сергеевна Кемгә операция билгеләнгән иде? — Уразаевка Ул командировкада булды, аннары бу ампутациянең методикасы эшләнеп бетмәгән дип сузды... — Моның методикасы Пирогов заманында ук эшләнгән, барча дәреслекләрдә бар. Уразаев үз эшен камилләштерми .-- Рувим Михайлович Анна Сергеевнага ышанып җитмәгәндәй карап алды да сүзен өзде — Аягын саклап булмасмы. Рувим Михайлович, бигрәк яшь бит? диде Анна Сергеевна ачынулы төстә. — Юк. эш узган - дип кул селтәде хирург — Башта ук бот сөягендәге пуля алынган булса, аяк исән калган булыр иде.. Әх. егетләр! Сапер ялгышса, башы белән түли, врач ялгышса, берни белән дә түләми, исән кала Врач ялгышы өчен дә ниндидер түләү кирәк иде. Рувим Михайлович башын селкеп торды да кайгылы чырай белән ишеккә таба атлады Аның бөкрәя төшкән киң аркасында да кайгы, хәсрәт чагыла иде. 6 Урыныннан төшергәч Альбин Васильевич уйчанланып калган иде. Юк. ул ачуга төенләнмәде, хаклыкны аңлады Мина икенче җиргә күчәргә сәбәп булды, нишлибез? дип ул Леяны беләгеннән тотып алып, эшеннән бүлде Леяның йөзе кинәт җитди төскә керде Сугыш бетмичә ул хакта сөйләшмәскә килешкән идек бит. Альбин - дип. беләген аның учыннан бушатты Альбин боегып, башын иеп китеп барды Ана авырдыр инде дин. Асянын аңа карата күңеле йомшый төште Сменасыннан чыгып, бүлмәсен.> кайткач жис< турында үзенең • ■ >чәп гурында уйланып утырды Менә ничә ел инде шушы мәхшәр эчендә яшәде Яралылар ки.ы торды, алар бар көчләр< н куеп д и Күп кенә яралылар терелде, кайберләре күп кан югалтудан, җәрәхәт нәтиҗәсендә килеп чыккан авырулардан һәлак булды Аның кулында күпме кеше соңгы сулышларын алды, күзләрен соңгы тапкыр ачып ана карап торды һәм мәңгегә йомды Ул аларның йөрәкләре сонгы тапкыр типкәнне пульсларыннан тоеп торды йтә Лия Никифоровна Ирен яраттыра алса, яратырсың Әйбәт кеше булса дип әйтәсеңме? Юк. хикмәт анда гына түгел. Ася Менә минем ирем бик әйбәт кеше иде. минем өчен үлеп тора иде Әмма мин аны яратып китә алмадым Тырыштым, түздем тик берни дә чыкмады Ничек инде ул алай? 1ся гажәнләнгән гявыш белән аңлап җитмәвен белдер и ?1ия Никифоровна исә. син берни дә белмисең икән әле. дигәндәй көрсенеп куйды Йергәи чакта ир-атны белмисен Акын сүзләре ешләре үз-үэен тотышы буенча гына фикер йөртәсең Шулай бит? Ә бергә яши башла гач. якынлык мөнәсәбәтенә керәсең, шул вакытта кеше бөтенләй икенче ягыннан ачыла башлый Син көтмәгәнчә була да куя һич аңлый алмыйм. Лия Никифоровна Ир белән тора башлагач аңларсың әле Ничек инде \л «яраттыра алмады» дигән сүзен? Өйләнешкәнче кешеләр бер-берсен рухи яктан яратышалар һу ңепәре ШУНЫ тели Ә нр белән хатын булып якынлык мөнәсәбәтләренә кергәч башка нәрсәләр килеп чыга Физиологик яктан нр белән хатын бер-берсенә турь; килгәннәрме, әллә юкмы? Менә шул нәрсә — рухи яктан яратышу түгел, ә физиологик бер-береңә ярау, ярамау мөнәсәбәтләрне билгели һәм хәл итә. Рухи яратышу күпкә бармый ул. — Бер дә жеп очын тота алмыйм. Лия Никифоровна.— дип озын итеп уфтанды Ася. Иргә чыккач төшенерсең әле,—дип Лия Никифоровна серле итеп тамак төбе белән генә кеткелдәп алды. — Үзең теләмәсәң. ир ничек тагы яраттыра алсын, ди? — Юк, яратырга телисең аны. ә теләк белән генә яшәп булмый бит Бәхетне татыйсы килә. Ул сиңа хатын-кыз бәхете бирә аламы, юкмы? Хикмәт шуңарда — Анысы тагы нәрсә? — Әйтәм бит. бергә тора башлагач, ир белән хатын тән якынлыгы мөнәсәбәтләренә керә. Ирең сиңа көткәнне, сусаганны бирә алмаса. ул таш булып тоела башлый, аңардан ничек, кая качарга белмисең. Үземнән чыгып әйтәм. — Хатын-кыз бәхете ирләрдән генә торамыни? — Юк. илле процент хатын-кызның үзеннән, илле процент ирләрдән, мөгаен Күпчелек исә хатын-кыз бәхетен кичермәсә дә. ирләреннән бала таба. Тигез семья кора, әйбәт кенә яши. Лия Никифоровнаның бу аңлатмасыннан соң Ася уйланып калды. Тын гына ята бирделәр. — Ә ир-атның сиңа ярату китерә алуын яки алмавын алдан ничек чамаларга соң?—диде Ася. тагы да кызыксына төшеп. — .Алдан берни дә белә алмыйсың. Әйтәм бит. ир белән хатын бөтенләй яңа мөнәсәбәтләр кичерешенә керә. Бу кичерешләр баштагы кичерешләрдән жир белән күк кебек аерылып тора. Башта йөргәндәге кичерешләр томан кебек кенә. — Ул яңа мөнәсәбәтләргә сукырларча барып керәсеңмени инде? Әйе. бер береңне рухи ошатышып йөргәндә, ул да сукыр, син дә сукыр. — Бу сукырлыктан ничек котылырга? - Берничек тә котыла алмыйсың. Күбәләкләр янган утка барып керә бит әле. нәкъ шулай ике яшь йөрәк билгесезлеккә барып кергәннәрен сизми дә кала. — Күңеленә хуш килсә, болай яратмыйча да чыгарга була, алайса, ә? Ярату әле соңыннан килүе дә ихтимал икән? Анысы шулай, әгәр ирең үзен яраттыра алса - Ир-ат теләсә нинди хатын-кыз белән ярату бәхете таба ала. имеш? - Дөрес, ир-ат халкы шулай. Бу аларның физиологиясеннән килә. Тагы, сүз өзелеп, тиз генә ялганып китә алмады Бераздан Ася кызыксынуын белгертеп әйтте: Аерылгач, берәр кеше белән ярату бәхетен таба алганыгыз булдымы? - Фронтка килеп, химия службасы капитаны белән танышкач, андый бәхетне тойдым Физиологик яктан бер-беребезгә туры килә идек. Әмма .характеры начар, холыксыз, үзе бик вакчыл иде Эчә торган алама гадәте бар иде. ә мин эчкән кешене якын жибәрә алмыйм. — Начар кеше булса да ярату бәхете бирә алган, ә? Ул нәрсә кешенең холык-фигыленә бәйләнмәгән. — Нинди четерекле тормыш көтә икән, уф! - Аңа артык әһәмият бирергә ярамый.’ Ася. диде Лия Никифоровна. ихлас киңәш итәргә теләп — Хатын-кыз өчен иң мөһиме табышлы иргә чыгу Ирләр әзәеп калды. Авызыңны ачып йөрмә. Перспективасы булган кеше тапсаң, ычкындырма Погонга алданма. Әйтик, полковник -ш. ул боерудан башка берни белми, гражданский™ чыккач, nv.ii. б\ла да кала. Альбин ничек синеңчә? дип сорады Ася Әмма Лиянең йөзеннән ниндидер күләгә узды «Үзенең дә нияте бар микәнни?» дигән ун килде Асяга Аңа хатын түгел, ялчы кирәк бит' Фи' Аның матур иреннәр бәлшәйде Сүзне икенчегә борды Минем бәби табасым гына кил •' Мине дә шул хис кыстый. Бала өчен мин яраттыруы булмаган иргә чыгарга да риза. Яши башлагач, яраттыруы да кирәк. Ася' Аны алдан берничек тә белеп булмый дисең ичэ Әйе. язмыш эше инде, кемгә нинди бәхет чыга Язмыш чоңгылына күзне йомып ташлану хәерлерәк диләр? Бәлки Чөнки барыбер без уйлаганча килеп чыкмый бит ул Язмыш дулкыннары эчендә әллә без йомычкалар гынамы югын сә? - Син нәрсә. Ася! Һич юк' Без тормышыбызны коруда күп нәрз . эшли алабыз Тик башны, уйны эшләтә белергә кирәк Хатын кыз эшнен бер ягын гына уйлаучан. икенче ягын уйларга анын зиһене житеп бетми ахрысы Менә шуның аркасында оттыра хл Бар якны да уйлап эшл . гәндә оттыру әз була. Хатын кыз. гомумән, оттыра торган зат. ахрысы, ул? — диде Ася Әмма Лия Никифоровна моңа каршы бер сүз дә әйтмә н Ася. үзенә ачыш ясаган кебек. Лиянең Альбинда өмете барлыгын уйлады Ә биi тышкы мөнәсәбәтләрдә Лия Альбинны түзеп тора алмый һәм моны яшереп тә маташмый иде