АЧЫШЛАР АЛДА ӘЛЕ

Халыкның үз тарихы. Ватан тарихы белән кызыксынуы, үткенне тиранией һем тегел белергә омтылуы үзгәртеп кору барышында моңарчы күрелмәгән дәрәҗәдә үсте. Димәк, үткәндә булган ялгышларга һәм югалтуларга дәрес бәя бирү, элек халыкка билгеле булмаган вакыйгаларны, тарихтагы «ак тапяларны ачып салу, моңарчы дәшми калынган мәсьәләләрне кузгату, хаксызга онытылган фидакарь шәхесләрнең исемен кире кайтару эше бүген аеруча зур әһәмияткә ия. һәм бу очракта документаль чыганакларны эзләп табу, аларның кыйммәтен ачыклау мәсьәләсе дә яңача, заман таләбенчә куелырга тиеш Архив материалларын оирәнү, кондәлек матбугат тарихын, газеталарның цензура тарафыннан теэәтелгән һәм кыскартылган юлларын җентекләп күзәтү, аерым кешеләр кулында сакланган кулъязмаларга морәҗәгать итү — болар барысы да тарихның әле моңарчы күтәрелмәгән катламнарын тулырак һәм тирәнрәк ачу мемкинлеген тудыра Мин үзем, 1968 елдан бирле. Казан дәүләт университетының тарих факультеты студентларына Идел буе һәм Урал яны халыкларында алдынгы иҗтимагыи фикер формалашуы һәм үсүе тарихы турында махсус лекцияләр курсы укыдым Әлеге лекцияләр Мәскәү. Ленинград шәһәрләрендә һәм башка салынган һәм басылмый калган әсәрләр дә шактый күп әйрәнелде Эзләнү нәтиҗәсендә туган кайбер фикерләр белән мин матбугатта да чыгышлар ясадым, һәм алариы махсус фәнни журналлар, гыильми җәмәгатьчелек хуплап каршылады Мегаен, ул язмалар эзләнү һәм ейрәиү барышының яңалыгы, проблемаларга һәм табылган материалларга яңача менәсәбәт белән җәлеп иткәннәрдер Ченки Россия халыкларының уртак тарихын еиренү — хакыйкатькә тугрылык саклап ейрәиү генә — илебез тарихының бай сәхифәләрен дорес ачарга мемиинлек бирәчәк Архив документларының тирән катламнары. мәсәлән, Россиядәге азатлык хәрәкәтенең һәр оч этабында да татар халкы улларының керешчеләр сафында булуын сойли Алар — татар офицерлары һәм сафтагы гаскәриләр— 1825 елның декабрендә Сенат мәйданында да булганнар, горур рәвештә патшага каршы чыкканнар Алар — татар халкының иң кыю уллары — А. Ульяновның корәштәшләре арасында булганнар В Ульянов белән бергә студентлар сходкасында катнашканнар Алар Россиядә барган азатлык хәрәкәтенең алгы сафында атлаганнар Идел буе һәм Урал тирәсендә яшәүче терле халыкларның үзара аралашу темасы үзенә аерым игътибар сорый Әлбәттә, монда инде халыкларның кушылу, ассимиляция процессы гына түгел, ә бәлки үзара ярдәмләшү бер-беренә тәэсир итешү һәм шуның белән Россиянең җитештерүче кочләрен, әдәбият - сәнгать кочләрен уртаклашып үстерү процессы да барганлыгына игътибар итү кирок Рус елъязмачылары болгар халкының славяннарга ярдәм итүе иң авыр чмларда ярдәм кулы сузуы турында ышандырырлык итеп азып калдырганнар Алар, шулай ук. рус һем НӘФИКОВ РӘФЫЙК ИЗМАЙЛОВИЧ (1928) тарих фзннлр.- тйжторы. профгспр. Казан дәуллт университетының КПСС тарихы кафедрасы модире. Татарстанда ал дынгы изңтимагый фикер һлм революцион демократик хәрәкәт тарихына багышланган берм ич.» монография һлм башка хезмәтләр авторы Журналыбызның редколлегия әгъзасы Куп санлы укучыларыбыз исеменнән аны юбилее белән котлыйбыз һәм яңа иңат уңышлары телибез Х урыннарда сакланган архив материалларын элекке жандармериянең губерна идарәсе документларын, матбугат сәхифәләрен һәм ценэура кәгазьләрен, чит дин эшләре буенча департамент, суд һәм прокуратура материалларын ейрәнүгә нигезләнгән иде Шулай ук җирле кендәлек матбугат, басма һәм кулъязма әдәбият та. шушы тобектә яшәүче халык вәкилләре тарафыннан иҗат ителгән, патша чиновниклары тарафыннан «тирен сандык«ка татар халыкларының 1319 елда Тевтон орденына каршы берләшеп көрәшүен, Грюнвальд янында Лмвон орденын бергәләп тар-мар итүен оста сурәтләгәннәр. Әмма ни гаҗәп: борынгы бабаларыбыз болгарларның Бату урдасын тар-мар итү вакыйгасы бүгенге көнгә кадәр тиешенчә өйрәнелмәгән. Әлеге темалар җентекләп өйрәнүне, эзләнүне көтеп Татар халкының кыю улы Батыршаның көрәш юлы, азатлык өчен көрәшүче шәхес буларак җитлегүе дә аерым өйрәнүне сорый торган тема. Нәкъ менә Батырша, царизмның борынгы Болгар дәүләте варисы булган халыкка нахак мөнәсәбәтен фаш итеп, патшаны гаепләп чыга, мондый мөнәсәбәтне үзгәртү кирәклеге турында кыю һәм дәлилле таләпләр куя. Батыршаның бу таләбе Н. М. Карамзинның татар халкы тарихына карата әйтелгән сүзләренә, XIX гасыр тарихчыларының кайнар бәхәсенә кадәр үк әйтелгән. Әлеге мәсьәләне бу рәвешле аңлау моңарчы хәбәрдар булмаган кешенең гел көтмәгәндә, кинәттән генә тоемлап алуы, көтелмәгән ачыш ясавы түгел. Монда әлеге яңача карашның тамырларын, чыганакларын эзләргә, ачыкларга кирәк. Мөгаен, бөек математик ӘлХәйсамның трактатларын һәм фәнни хезмәтләрен татар мәдрәсәләренең берсендә дистәләрчә гасыр буена очраклы рәвештә генә санламаганнардыр һәм бу хезмәтләрнең бәһасен яхшы белгәннәрдер. Нәкъ менә шундый юллар белән кемдер һәм кайдадыр үткән чорларның мәдәни мирасы белән элемтәне, димәк, киләчәккә ышанычны да саклаган, һәм шушы тарихны оныту яки аны соңгырак чорлардан башларга омтылу хакыйкатьне тулысынча белергә теләгән халык алдында да, яңа буыннар алдында да, киләчәк алдында да җинаять булыр иде. Бу тема, Ватаныбыз тарихын баетып һәм тулыландырып, ил халыкларының уртак культурасына өстәлеп, халыклар дуслыгын һәм интернационализм хисләрен ныгытыл, үсә һәм тирәнәя барырга тиеш «Тарихы булмаган» дип кимсетелгән халыкларның чын тарихы әнә шулай ител кабаттан туа. Югарыда китерелгән мәгълүматлар һәм фикерләр бу юнәлештә фәнни эзләнүләргә бер этәргеч булыр дип уйлыйм. Шулай ук XIX гасырның 50 нче еллар азагында, 60 нчы еллар башында Казанда хәрәкәт иткән революцион түгәрәкләр һәм «Казан заговорыжда катнашучылар мәсьәләсе дә ахырынача өйрәнелмәгән килеш кала. Казан үз заманында Россиядәге яшерен революцион хәрәкәтнең төп үзәкләреннән берсе була. Искиткеч оста оештырылган, конспирациянең бөтен нечкәлекләренә таянган бу яшерен хәрәкәттә Н. Г. Чернышевскийның фикерләрен яклаучылар, аның шәкертләре катнаша һәм алар, поляк революционерлары белән берлектә, патша хөкүмәтенә каршы кораллы чыгыш әзерлиләр. Казандагы әлеге яшерен хәрәкәт ул елларда һәм аннан соңгы елларда Идел буе һәм Урал тирәсендәге халыкларда азатлык хисе уянуга аеруча көчле тәэсир ясый. Идел буеның азатлык өчен көрәшчеләре Мөскәү, Петербург һәм башка шәһәрләрдәге революционерлар белән тыгыз элемтәдә тора, һәрхәлдә, Казанда алты кеше, шул исәптән Салигаскәр Моратов та күренекле народник Герман Лопатинга яхшы билгеле була. Шулай ук аларның башка төбәкләрдәге көрәшчеләр, танылган кешеләр белән элемтәләре дә гаҗәеп бер сәхифә Сембер- дәге яки башка бер төбәктәге, чит илләрдәге көрәштәшләре белән элемтә тотумы ул, әллә газета редакцияләре белән якыннан аралашумы, я булмаса В. Г. Короленко. Д. Мамин-Сибиряк, Н. СалтыковЩедрин кебек язучылар белән хат алышумы — болар барысы да әлеге эшчәнлекнең ни дәрәҗәдә киң колачлы булуын күрсәтә. В. И. Ульяновның Казанда М. П Четвергова, Н. Е. Федосеев һәм П. А. Голубев белән очрашканлыгы билгеле. Әлеге кешеләр Казан яшьләрен илдәге революцион хәрәкәт тарихы белән даими таныштырып баралар. Четвергованың туганы С П. Орлов Казан университетында В. И. Ленинны укыткан. Эшчеләр арасыннан чыккан «юлбашчы»- лар язмышын җентекләп күзәтү алдынгы эшчеләрнең үз төбәкләрендә барган яшерен революцион хәрәкәттә нинди зур роль уйнавын ачыкларга мөмкинлек бирә Бездә нәкъ менә шушы соңгысы тиешле дәрәҗәдә өйрәнелмәгән. Ә бит архив документларын җентекләп күзәтү, һәрбер фактны, һәр аерым детальне кирәкле эзлеклелеккө салып карау. Бөтенроссия революцион хәрәкәте тарихын, яшерен хәрәкәт тарихын тирәнрәк ачыклауда тагын бер уңышлы адым булыр иде. Бөек рус демократларының һәм революцион народникларның ярты гасырлык көрәше эзсез калмый. Эзләнүләр һәм югалтулар. төшенкелек һәм көрәш күтәренкелеге дәвамында туган әлеге бай мирас үзенең лаеклы варисларын — көрәш байрагын яңа биеклеккә күтәргән Россия марксистларында дәвамчыларын тапкан. Бу уңайдан Казан революционерларының эшчеләр хәрәкәте һәм эшчеләр мәсьәләсе белән элек-электән аеруча кызыксынып яшәве игътибарны җәлеп итә. Идел буе яшерен хәрәкәтендә инде 1879 елда ук «Рус эшчеләренең Төньяк союзы» дигән программасы була. Кама-Идел группасы да нәкъ менә Казанда оеша. Ә бит болар Россиядәге яшерен революцион хәрәкәт тарихын өйрәнүдә яңалык булып тора. Яшерен хәрәкәтнең изелгән милләт вәкилләре арасында алып барган эшен — украин, белорус, молдаван телләрендә басылган прокламацияләр, төрле китап-брошюралар һәм кулъязмалар тарату, татар, удмурт, башкорт халыклары арасында эш алып барырга омтылуын өйрәнү дә зур әһәмияткә ия, «Чит халыклар* дип мыскылланган халыкларның үз революционерлары танылган шәхесләре пәйда булу— болар барысы да ныклап өйрәнелергә тиешле мәсьәләләр Әйтик 60-80 име елларда татар студентлары һәм шәкертләре арасыннан революцион демократлар калкып чыгуы игътибарны җәлеп итәрлек күренеш Әгәр Казан университетында укыган татар һәм башкорт студентларының яшерен түгәрәкләр эшендә, студентлар чуалышында катнашулары турындагы документларга ныклап игътибар итсәк, узган гасырның 60—70 нче елларында татар һәм башкорт халкының иҗтимагый фикер үсеше дә яңача күзаллауны таләп итә Прокламацияләр әзерләү һәм тарату эшендә Н. Г- Чериышевскийның шәкертләре белән бергә А Әбдрәхимов. М Кот- лыбавв, И Рәҗәпов. А Абделгалләмов һәм башкалар турыдан-туры катнашкан Царизмга каршы аяусыз керәш, халыклар дуслыгы һәм демократик Россиянең бердәмлек идеяләре алар ечеи беренчел максат булган Татар офицеры И. Гаибуллин, сәүдәгәр Г. Айтыкии XIX гасырның 60 нчы елларында рус һәм поляк революционерлары белән берлектә яшерен оешма эшендә актив катнашканнар, кораллы чыгышка һәм Н. Г, Чери ышеяскийны Себер тоткынлыгыннан азат итәргә әзерләнгәннәр 70 нче еллар башында Париж коммунасының туп тавышлары татар халкының алдынгы вәкилләренә дә килеп ишетелгән Ильяс һәм Даут Аитовлар I Интернационалның революцион басмаларын. К Маркс һәм Ф Энгельс әсәрләрен укып, халык арасында тараталар, пролетариат диктатурасының беренче тәҗрибәсе турындагы фикерләрне ейрәнәләр. Аларның еченче туганнары Измаил Айтов Казандагы симфоник оркестрның боренйе скрипкасы була һәм аның чыгышларын 0 Ульянов та яратыл тыңлый И Аитовиың чит илләрдә узган концертларына замандашлары югары бәя бирә Ул да. үзенең туганнары кебек үк, Россиядәге революцион хәрәкәтнең күренекле вәкилләре белән якыннан таныш була 1875-1876 елларда азәрбайҗан телендә чыккан «Игенче» газетасы һәм бераз соңрак чыга башлаган «Мелла Насретдин» журналы татарлар арасында иҗтимагый аң уянуга билгеле бер дәрәҗәдә тәэсир ясый Әле татар телендә кендолен матбугат булмаган һәм рехсәт ителмәгән бер вакытта бу фидакарь басмалар халык күңеленә бик тә кирәкле орлыклар чәчкән Мәскәүдеге Лазарев институты укытучысы Мехеммәт бәк 80 нче еллар башында Некрасовны татар теленә тәрҗемә итә Әмма Тифлистә һәм Бакчасараида чыккан газеталар бу тәрҗемәне бик үк еноп бетермиләр. Некрасовның сатирасы мөселман халкы белен бернинди уртаклыкка ия була алмый һәм, шуңа күрә, аңа тәэсир дә ите алмый дигән фикердә торалар Идел буе матбугаты бу мәсьәләдә башкачараи *иыш ясый, Мехәм- мәт Бәкнең тәрҗемәсен уңышлы санап. Некрасов һәм Щедрин әсәрләрен гомумән, Европа халыклары әдәбиятын татарлар арасында да киң таратуны яклап чыга («Волжский вестник», 1885 30 ноябрь 277 сан) ■90 нчы эш — Көнчыгыш клубы» дип аталган һәм патша охранкасы тарафыннан озак вакытлар буена тупланган материаллар да җентекләп тикшеренүне, эзләнүне кетә Революциягә кадәрге күренекле татар интеллигенциясе вәкилләренә тутырылган бу «досьемның аерым-аерым өлешләре башкаладагы архивларда тупланган документлар арасында сакланып калган булырга тиеш Шулай ук 1907 елда Казанда оешкан һәм »Кав- казлылар хоры» дип аталган студентлар оешмасының эшчәнлеге турында да бернинди махсус эзләнү эшләре алып барылганы юк Татар, башкорт үзбәк студентларыннан торган «Кыргызлар хоры» (ягъни «Казахлар хоры»—Р Н) да нәкъ менә шул вакытта оеша Татар укытучылар мәктәбендә укыган терле милләт вәкилләренең үзара танышлыгы һәм дуслыгы турында, Т ТимккиСеме- новның. М Прокопьевның, С ЧавәйнЧар- шиеяиың К Ивановның, А Джанги льдин иың, С. К Мендешеаның руслар һем татарлар арасыннан булган фикердәшләре һәм илтешләре белән аралашуын да ныклап еирәнү Казанда, Уфада. Оренбургта, Уральскида, Әстерханда узган әдәби-музыкаль кичәләр, театраль тамашалар турында да махсус эзләнеп язылган эшләр юк Ә бит Россиядәге алдынгы культураларның үзара тәэсир итешү, терле халыклар интеллигенциясенең үсә һем ныгый бару тарихы нәкъ менә шулерны еирәнү аша ачыла. Идел буе һәм Үзәк Россиянең күп кенә 'әбәкләре ечен Н Е Федосеевның һәм ул оештырган марксистик түгәрәкләрнең роле бик зур була 8 И. Ульянов ta үзенең революцион юлын нәкъ менә Казанда башлый Казанның революцион традицияләрне дистәләрчә еллар буена саклап дәвам итеп килүенә һвм яшерен оешмалар үзәге булуына аеруча игътибар итәргә кирәк Яшерен оешмалар һәм яшерен түгәрәкләр эшендә рус булмаган милләтләрнең иң алдынгы вәкилләре катнашкан Татарлардан Өммәгелсем Алкина. Сәлнтаскәр Моратоә һәм башкалар әнә шундый шәхесләр Ө Алкина А М Горький, 3. Невзорова (Кржижановская). Я Красин белән дуслык элемтәләрендә була Азатлык хәрәкәтенең яңа. еченче этабы тулысынча В И Ленин исеме белән бәйле Бу чорда эшчеләр сыйныфы революцион хәрәкәтнең алгы сафына чыга һәм марисиэмленинизм Россия халыкларының иҗтимагыи аңында яңа бер корал булып әверелә Башка халыклардагы кебек үк. татар халкының да иң алдынгы, иң кыю вәкилләре большевиклар партиясе сафына басалар, социализмның җиңүе. Совет властен урнаштыру ечен «өре. шәләр X Ямашев. М Вахитов, В Хөснет- диноа 3. Садыйков, С- Әхтәмоа, И. Мора- тов, К. Якуб, С. Сәетгалиев, С. Якубовның исемнәре совет кешеләренә яхшы билгеле. Үткән чорларны дөрес өйрәнү бүгенге көн һәм киләчәк өчен кирәк. Әгәр без архив документларын ныклап өирпнүгә тиешле игътибар бирсәк, элек мөмкин булуы икеле дип уиланылган күп кенә фактларның бөтенләй башкача ачылуын күрербез. Мәсәлән, үзәктән читтәге төбәкләрдә, аерым алганда Идел буе һәм Урал янында яшәгән халыкларның иҗтимагыи фикере, әле аерым эшчеләр, алдынгы интеллигенция вәкилләре һәм студент-шәкертләрнең тар даирәсе аша гына чагылса да. моңарчы уйланылганга һәм күзалланганга караганда шактый югары дәрәҗәдә булып чыга Охранка һәм цензура тарафын- на эзәрлекләнгән, яшерен рәвештә генә хәрәкәт итәргә мәҗбүр булган азатлык, хөрлек фикере провинциядә дә турыдан-туры көрәш алып барган, киләчәк тормышны төзүгә лаеклы өлеш керткән. Идел буе халыкларының революцион көрәш тарихын өйрәнүдә бөек шагыйребез Г Тукайның тормыш юлына һәм иҗатына мөрәҗәгать итми мөмкин түгел. Тукайның тууына 100 ел тулуга әзерлек барган көннәрдә тарихка һәм бөек шагыйрьнең биографиясенә игътибар, эзләнү эше көчәеп киткән иде Авторлар коллективы Тукайның биштомлыгын әзерләп чыгарды һәм бу хезмәтне җәмәгатьчелек җылы каршылады Классик шагыйрьнең моңарчы билгеле булмаган әсәрләре ачыкланды һәм алар тулы бер том хасил итте Әмма тормыш алга бара һәм алга таба эшләүне таләп итә Ирешелгән уңышлар эзләнүләр зурлыгын киметми, ә бәлки яңа максатларга юнәлеш бирә. Александр Кузьмич Гладышев — бу кешенең исеме Татарстанда беренче кат 1952 елда билгеле булды. Ул елны «Совет әдәбияты» журналының 7 нче санында аның Тукай турында беренче истәлекләре басылып чыкты. Әлеге истәлекләрне мин 1951 елда Уральскида языл алган идем. Аннан соң бу истәлекләр башка җыентыкларда да урын алды. Тукайның якын дусты, аны беренче булып типография эшләренә өйрәткән А. К. Гладышев үзенең 60 яшьлек көннәрендә дә яшьлек вакытларын. Тукайга бәйле вакыйгаларны яхшы хәтерли иде. Ул шулай ук Тукай янәшәсендә булган кешеләрне дә яхшы хәтерләп, кемнәрне күрергә, кемнәрдән нинди мәгълүматлар алырга мөмкин булуын әйтеп, киңәшләр биреп калдырган иде А. К Гладышев шагыйрьнең якыннарын гына түгел, ә бәлки аның дошманнарын да яхшы белә, аларның төс-кыяфәтен. килеш-килбәтен, эшрәвешләрен царизм шартларында нинди усаллыклар һәм яманлыклар кылуларын да сөйләгән иде Россиядә беренче революция барган елларда Уралда чыккан газета-журналларда басылган материаллар һәм фактлар да аның хәтерендә калган. Ул «Уклар»да басылган кайбер язмаларны һәм карикатураларны санап китә, нинди уңайдан басылуларын аңлата һәм газета битләрен өйрәнү аның сүзләрен раслый иде. Беренче талкыр А. К. Гладышев һәм ул таныштырган Урал эшчеләреннән ишетелгән әлеге истәлекләр Тукайның Уральскида яшәгән чорын ачыклауда яңа бер адым булды. Әмма бу әле бик аз: Тукай 27 ел гомеренең 12 елын нәкъ менә шушында үткәргән. Уральскида табылган яңа мәгълүматлар үз вакытында әдәбиятта чагылыш таба барды, һәм алар элек бу истәлекләргә бик үк ышанып җитәргә теләмәүчеләр тарафыннан да оста файдаланылды. А. К. Гладышевның истәлекләрен икенче тапкыр 3. Рәсүлева «ачты»: әтисе сөйләгән мәгълүматларны аңа В А. Гладышева тапшырган Бу хәл әлеге истәлекләрнең ни дәрәҗәдә әһәмиятле булуын күрА. К. Гладышевның истәлек язуларын, мөгаен, аерым китап итеп чыгару кирәктер Бу инде Тукай турында аның замандашы калдырган бер истәлек тә һәм аңа эшче кеше кулыннан салынган бер һәйкәл дә булыр иде. «Уралец» газетасында Г А. инициаллары белән үткен-үткен язмалар бастырып барган серле бер хәбәрченең язмышы да әле бүгенге көнгә кадәр ачыкланмаган. Аның социалдемократлар эшчәнлеген яктырткан хәбәрләре «Фикер» газетасында да еш басыла Бу хакта А. К Гладышев 1950 елларда ук кайбер нәрсәләр сөйләгән иде. 1953 елда язган бу хатында ул әлеге кешенең урал казагы Георгий Арыков булуын, ярлы гаиләдә туганлыгын, революцион эштә гаепләнеп, университеттан куылганлыгын язган, Тукай белән якыннан таныш булганлыгын хәбәр иткән иде. Бу кызыклы фактлар бер генә рәсми кәгазьләрдә дә юк, истәлекләргә кермәгән. Тарихчылар, әлбәттә, документлар булуны таләп итә Г Арыков турында документлар эзләү дә озак барды. Шатлыклы табыш шул ук эзләнүләр аша туды. Иң мөһиме. А. К. Гладышев әйткәннәр бүтән чыганаклар белән дә расланды Георгий Арыков чыннан да студент булган, әмма университетта түгел, ә бәлки Дерпт (хәзерге Тарту шәһәре) ветеринария институтында укыган Ә 1898 елның сентябрендә ул инде элекке студент булып саналган һәм полициянең яшерен күзәтүенә алынган, аның белән жандармерия дә кызыксынган Жандармнарның мәгълүматы буенча, Г. Арыков Казандагы югары уку йортларының берсенә укырга керергә җыенган 1 Әмма Казанда аңа карата «эш» ачылмаган. Аның Казанда 1908 елда булуы гына билгеле Арыковның язмышы, шулай итеп, ахырынача билгеле түгел. ’ ТАССР ҮДА. 199 ф 1 96 ,ш_ 93—97 66 Тарту шәһәрендәге иптәшләр, безнең үтенечкә колак салып. Г. Арыковиың 90 нчы елларда төшкән фоторәсемен табып җибәрделәр. Тукай даирәсендә булган бу кешенең исеме онытылырга тиеш түгел, без аның әлеге рәсемен укучыларга да тәкъдим игәбез Уралдагы социал-демократик оешмалар белән ныклы бәйләнеш тоткан Н И. Шиловаиың язмыш сәхифәләре дә язылмаган Ә бит нәкъ менә аны Тукай демонстрацияләр вакытында күргән, аның кушуы буенча башкарылган революцион миләрне белгән. Н. И Шилова 1981 елга кадәр Мәскәүдә яши андагы югары уку йортларының берсендә укыта. Язучы Әхмәт Фәйзи аның белән очрашып сөйләшә Техфәтуллиннар гаиләсе турында да. бернинди икеләнүсез һәм уңга-сулга тайпылусыз, хуплау сүзе әйтергә вакыт Аларның иң өлкәне М. Техфәтуллин Тукайны укыткан Шигырь кануннарын яхшы тойган бу коше үз шәкерте белән әңгәмәләр алып барган аңа аерым дәресләр биргән Болар әлбәттә, Тукайгә күпмедер тәзсир ясаган. Булачак шагыйрь шулай ук рухи һәм матди яктан да М. Тәхфәтуллинның ярдәмен тойган М. Тәхфәтуллинның улы К Техфәтуллин да берара мәдрәсәдә укытып ала, чит илләрдән алып кайткан яңалыкларын шәкерт лергә җиткерә Иң мөһиме — К. Техфәтуллин татар телендә чыккан газета-журналларның беренче нашире була һәм Тукайны редакторлык эшенә чакыра М, Тәхфәтуллинның икенче улы Г Техфәтуллин турында да әйтеп китү кирәк Ул соңрак Урал дәүләт педагогия институтының марксизм-ләнинизм кабинеты модире булып зшледә. Ул Тукайның Уральски дагы тормышын яхшы белгән Аның А С Әмировага — Тукайның туганына әйләнгән булуы, кызганычка каршы, миңа злек билгеле түгел иде А. К Гладышев турында 1951 елда миңа нәкъ менә Г Техфәтуллин сөйләген иде инде it *k > • М * кулъязма газета-журналларны саклап калган. Ә инде М. Тәхфәтуллинның кызы Г Кайбицкаяиың уз гаиләләре һәм Тукай турында язган истәлекләре аерым игътибарга лаек дип саныйм А. К. Гладышев Тукайның үсмер чагын белгән Гайшә Җомагулованы (1881 елда туган) эзләп тапкан иде Тукай бу хатынның кинәт авырып киткән улын мәдрәсәдән күтәреп алып кайткан һәм. шуннан соң. алар гаиләсендә еш булган Уральскида нугай татары Усман Сәгыйтовның туганнары да табылмады Элек казак катламнарыннан ыи- каи бу ярлы кеше җәйләрен Бохара якларында бакчалар үстерү белән көн күргән. Эш ташлаган типография эшчеләрен эзәрлекләгән полициядәй качкан Г Тукай. С. Насы и - буллин һәм Г Кәльтиев 1905 елның җәендә нәкъ менә шушы кешенең тарлау җирендә ай буена яшеренеп ятканнар, печән чапканнар. җилек-җимеш җыйганнар К. Тәхфотул- лин, полиция шымчыларының күзен буяр өчен типографиядә бернинди до эш ташлау булмады, ико хәреф җыючы гына прогул ясады, дип белдерә Тукайга бик якын булган егетләрнең берсе С. Билюкоо турындагы мәгълүматлар да гражданнар сугышы чорларында югалып кала Аның рус кызына әйләнүе генә билгеле Аларның Шурнк исемле уллары Билю- коеның туганы Хәлимә апада тәрбияләнә. 30 нчы елларда аңа унике яшьләр чамасы була. С. Билюковның апасы (бары тик фамилиядәше булуы да бар) Б Бнлюкоаа М. Тәхфәтуллинның хатын-кызлар өчен ачкан мәктәбендә укыта һәм. Тәхфәтуллиниар әйтүенчә, Тукайның беренче тапкыр күз төшергән кызы була М Техфәтуллиннар гаиләсендә яшәгән ике кыз — М Галиееа һәм 3 Баткаева белен миңа соңыннан очрашырга момкин булды Алар «Фикер* газетасы ечен язмалар әзерләгәндә Тукайның тәннәр буена типографиядә утырган чакларын сөйләделәр Монда тарихны өйрәнү турында кайбер фикерләр. Тукайның Уральскидагы тормышыннан кайбер яңа фактлар китерелде Шулай ук Тукайның рус театры белән элемтәсен. скульптор Н Калентьеа белән танышлыгын чагылдырган, аның казах яшьләре, «Фикер* һәм «Урал* редакцияләре болан X Ямашов белән аралашуы турында да шактый кыйммәтле материаллар бар «Фикер* газетасының махсус чыгарылган әдәби саннары булуы билгеле Әмма алар әләгечә табылмаган Болар барысы да алда зур эшләр торуын сөйли.