ТАТАР ӘДӘБИЯТЫНЫҢ ЯКЫН ДУСТЫ

Бөек кеше* Совет әдәбиятының күренекле вәкиле гадәттән тыш акыллы һәм тыйнак, олы җанлы Александр Фадеевны нәкъ әнә шундый сүзләр белән атыйсым килә Барлык китап укучылар шикелле үк мин дә аның белән иң элек •Тар-мар- романы аша таныштым Әсәр үзенең кырыс хакыйкате белән җанымны тетрәтте. Ерак Канчыгыштагы партизаннар каһарманлыгына якача карый башларга мәҗбүр итте Шуннан соң Фадеев каләменнән чыккан бер генә юлны да калдырмый укый башладым һәм шулай итеп, башка яшь язучылар шикелле, үзем дә сизмәстән анык иҗатына баш иючеләрнең берсенә әйләндем Студент елларыннан ук аның белән мавыга башлавымның тагын бер сере бар Гадел Кутуй һәм Муса Җәлил Фадеев турында тирән бер мәхәббәт белән сойли- лар иде РАПП оештырылган елларда Муса Җәлил РАППта һәм МАППта Фадеев белән бергә, секретарь буларак эшләгән кеше иде Соңрак мин Фадеевның яшьләргә гена түгел, олкән буын кешеләренә дә якын һәм кадерле булуын белдем Галимҗан Ибраһимоп. мәсәлән, рус язучыларга арасыннан аны аеруча якын күргән, хормат иткән Фадеев белән берничә тапкыр татар әдәбияты хакында сөйләшкән, фикер алышкан Кави Нәҗми дә аның турында сокланып спили иде 1941 елның дәһшәтле айларында олуг язучы янында берничә тапкыр кунакта булган Таҗи Гыйззәт аның гадилеге, эчкерсезлеге тургайда таң калып искә алды Гомәр Бәшироа. Мирсәй Әмир һәм башка язучыларыбыз да Фадеев турында күңелләрендә иң җылы хатирәләр саклыйлар Озын, төз буйлы, зәңгәр күзле бу мәһабәт кеше белән очрашулар һәм әңгәмәләр миндә дә онытылмаслык. рухландыргыч тәэсир калдырды Үз гомеремдә әдип белән эш һәм иҗат масшяәләр* буенча да күп тапкырлар очрашырга туры килд киңәш иттеләр Язучылар союзының кабул итү бүлмәсенә кил< юргәидә .шла утызлап кеше ШГГСП утыра НДС инде Аларнын Һәркайсы үәе турында »зАәр мтүнг Александр Александровичка иң беренче чиратта аның б< ■ киряшге турында әйтә Секретарь болариың барысын да җиткерәчәген әйте >а/.ипгтша «.р.п Юггте һәм аннан n.iryrii Фәдеенш ш иң э.н к . р.«к« in И ӘнәЛ?”лай. котмәгондә мин Фадеев янына килеп кердем тормышымда бик күп нәрсәләрне үзгәртәчәк әңгәмәбез башланып киги1№ ..к..,. ......Г,,,.,.д ......................................................... •— ......... ... С«Унг>». пн илыгы билП.ъ,п У™.- Т«т.р.т........ «. »..................................................... ........ X— Т.фв» М. NNay ».рл.« ФИ..» ....... Ер.-.....». ....v • ........................ ...... ФВД...1, «уллы. УЛ а........................ «... ............. ...р.,........ шриш — Ә, Кшшпаф иптәш килгән дип кулын сузды Безнең беренче очрашуыбыз ман аенда булган ил» ай вакыт узган тагын иичәма-нмчә кожи, кабтл ити— мине һәм фамилиямне дә яхшы хәтерли и.т I читән., тапкыр күрешергә туры килде Үтенечем буенча ул . до кабул итт< һәм мин аннан мапр әдвнят бастыры кәгазь фонды бирүдә ярдәм итүне үтендем Беек Ватан сугышы елларында. 1941 елның октябрендә, илебез башкаласы Мәскәү дәһшәтле көннәр кичергәндә рус һәм чит илләрнең антифашист язучылары Казанга эвакуацияләнде Алар вакытлыча Тукай клубында. Язучылар союзы һәм журнал редакциясе бүлмәләрендә урнаштырылды Татар язучылары алар белән соңгы кыерчык икмәккә кадәр бүлеште, болай да әллә ни иркен булмаган квартираларында тыгызланып, аларны фатирга алды Ләкин болар гына житми иде.. Ниһаять. Мәскәүдән Фадеев килеп төште Ноябрьләр тирәсе иде бугай. Александр Александрович хәрби формадан, яшел петлицаларында эмаль ромбиклары ялтырап тора Ул вакытта мин парторг идем, шунлыктан. Фадеев миңа мөрәҗәгать итеп. — Бөтенесен дә җентекләп сөйләгез.— дип сүз башлады—«Безнекеләр» һәм «сезнекеләр» ничек яши’ Бик озак сөйләшеп утырдык Ул эвакуацияләнгән һәрбер язучы, фронтларда сугышучы һәрбер татар язучысы турында мөмкин кадәр тулырак сөйләвемне үтенде ул чакта больницада яткан Лебедев-Кумач турында аеруча кайгыртучанлык күрсәтте Килгәненең икенчеме, өченчеме көнендә Александр Александрович театрга барырга теләк белдерде — Рус драма театрынамы? — дидек без. — Юк. үз театрыгызны—милли театр күрсәтсәгез, яхшырак булыр.— диде ул. Шулай итеп, аны Г Камал исемендәге Татар академия театрына алып киттек Нәкый Исәнбәт трагедиясе бара иде Без беренче рәткә утырдык һәм спектакль барышын мин сүзгә-сүз тәрҗемә итеп бардым Постановка аңа ошады Ш Шамиль- ский. X Әбҗәлилов. Ф Ильскаяларның уены хакында аеруча яратып сөйләде Тәнәфесләр вакытында Александр Александровичка татар театры традицияләре турында сөйләдем һәм аның «Татар сәхнә культурасы Мәскәүдәге Малый театр стилен хәтерләтә», дигән югары бәясен ишетү аеруча күңелле булды. Фадеев белән икенче зур әңгәмәбез 1943 елның октябрь ахырларында булды Мәскәү язучыларының зур төркеме Казанда һәм Чистайда яшәгәнлектән, Фадеев алар янына еш барып йөри иде һәм аның Татарстан Язучылар союзындагы хәлләр турында яхшы белүе гаҗәп түгел Моннан тыш ул Союз җитәкчесе Таҗи Гыйззәт белән хат алышып тора Бервакытта да ул татар әдәбияты язмышы, язучы кадрлар турында кайгыртуын ташламады СССР Язучылар союзы президиумының эш планына хәтта татар әдәбиятының торышы турында отчет кертелде Шулай итеп. Бөек Ватан сугышы чорында Татарстан язучылар оешйасының эше турындагы мәсьәлә СССР Язучылар союзында тикшерелде Мәскәүгә Таҗи Гыйззәт. Нәкый Исәнбәт. Кави Нәҗми һәм мин бардык Фронт эшләре белән Мәскәүгә Гадел Кутуй, Әхмәт Ерикәй һәм Мөхәммәт Садри да килгән икән Алар да минем докладны тикшерүдә катнашты (Мәскәүгә барыр алдыннан гына булып узган җыелышта мине Татарстан Язучылар оешмасы председателе итеп сайлап куйганнар иде) А Фадеев язучыларыбызның сугыш чорындагы эшчәнлегенә югары бәя бирде, татар әдәбиятының бай традицияләрен гаҗәеп яхшы белүен күрсәтеп кенә калмады. хәзерге заман язучыларын һәм аларның әсәрләрен атап-атап сөйләде, шулай ук рус язучыларының татар язучылары алдында бурычлы булуы турында әйтеп үтте. — Казан ерак түгел, кул сузымында гына — диде ул.— Татар язучылары белән элемтәбез нык булырга тиеш. Президиум киң колачлы карар кабул итте Ләкин Фадеев моның белән генә тынычланып калмады Ул рус язучыларының ярдәме тагын да сизелерлек булуын тели иде Утырыштан соң безнең белән партия Үзәк Комитетына барырга телә- вен белдерде Анда татар язучыларын тыңларга тиешләр иде ВКП(б) Үзәк Комитетының пропаганда һәм агитация бүлегендә минем докладны игътибар белән тыңладылар Барлык фронтлардан «Совет әдәбияты» журналын җибәрүне сорап хатлар килүен, шундый ук үтенечләр белән башка күп өлкәләр һәм республикалардан да мөрәҗәгать итүләрен сөйләдем Чөнки журналның тиражы лимитлы, ул өч мең данә генә чыга иде — Ничек, сездә журнал чыгамыни7 — Ә сез. Александр Александрович, бу турыда беләсезме7 Мин тынып калдым Ялгыш ычкындырдым дип, эчем жу итеп китте. Чөнки сугыш кыенлыклары аркасында кайбер рус журналларының да чыгудан туктаганын яхшы белә идем Шул вакыт Фадеевның ягымлы тавышы ишетелде — Әлбәттә, без җитәкчелек итәбез Фадеев, чыннан да. хәлебезне яхшы белә иде һәм шуңа күрә безнең белән Үзәк Комитетка килде дә. Авыр сугыш елларында татар телендәге журналны саклап ка- луны Үзәк Комитетта хуплап кына калмадылар ә балки бик югары бәяләделәр — Бу сезнең батырлыгыгыз' Үзәк Комитет безгә тиражны өч мәртәбә арттырырга, аны ун мең данәгә җиткерергә рөхсәт бирде һәм кәгазь белән ярдәм итте Без канатланып, яңа ич чарга рухланып кайттык Ләкин Фадеевның безнең турыда кайгыртуы моның белән генә тәмамланмады Язучылар союзына кергән идем, техник секретарь миңа Александр Александрович нын запискасын тапшырды Ул үзенең квартирасына кереп чыгуны сораган иде Бераз дулкынлана төшеп, шунда юнәлдем Фадеев безнең язучылар өчен. Союз вчен. журнал өчен шулкадәр яхшылыклар эшләде ки. инде эшләнердәе барысы да эшләнгән кебек тоела башлаган иде Сөйләшә башлауга ук. эчкерсезлеккә чакыргандай ачык елмаеп, ул киңәшләрен бирә башлады Язучылар союзы президиумы карарын тормышка ашыру өчен нәрсәләр эшләргә кирәклеген үзенең бу мәсьәлә буенча өлкә комитеты беренче секретарена хат язачагын яки шалтыратачагын әйтте Тагын бер мәртәбә күзгә-күз очрашуыбыз 1948 елның кышында булды Партия влкә комитеты заданиесе белән аның янына Муса Җәлил турында сөйләшү өчен махсус бардым Моннан соң Александр Фадеев геройшагыйрьнең язмышын ачыклау эшендә турыдан-туры катнашты Ул шагыйрьнең талантын бик югары бәяли иде М Җәлилнең хатыны Әминә ханымга җибәргән хаты да шул турыда әле сугыш башында ук аның Мусага ярдәм итәргә омтылуы турында сөйли Сугыштан соң Язучылар союзының 1953 елда үткәрелгән пленумында Фадеев Инде арабызда булмаганнарның истәлеген кадерләп сакларга алар үрнәгендә яшь язучылармы тәрбияләргә кирәк»леге турында сөйләде М Горький В Маяковский А Толстой Д Бедный. А Серафимович һәм башкалар белән бергә ул һ Такташ М Җәлил һәм М Гафури исемнәрен дә атады Һәм залда яңгыраган көчле кул чабулар астын да >Алар совет әдәбиятының җанлы Һәм матур мирасы дип тәмамлады Сугыштан соң А. Фадеев Верховный Совет депутаты буларак та язучыларга мөрәҗәгать итә иде Көтмәгәндә килеп чыккан бер хәл татар әдәбиятының чын дусты булган бу кеше белән безне тагын да якынайтып, араларны җылытып җибәрде 1951 елның 3 декабре иде Кичен Язучылар союзында телефон шылтырады Аптырашта калдык Фадеев безне «Казан* гостиницасына чакыра иде — Каян килеп чыктыгыз’ Әллә күктән төштегезме’ — Әйе шул. нәкъ менә күктән Уралга очыш иде дә. менә монда төшәргә туры килде әле һава шартлары бозылу сәбәпле самолет Казанга төшеп утырган булып чыкты Иртән ул очышын дәвам иттерәчәк ә Фадеев вакытны әрәм үткәрм -•• « 6. «»«• әңгәмәгә чакырган икән Ул үзенең Днепропетровск заводларында булуын ■ х-...р Урал металлурглары тормышын өйрәнүен, яңа рома ................................................................................................................................................. материал туплавын сөйләде «Яшь гвардия* романының төзәтелгән вариантын тәмамлавын әйтте Татар прозасы, поээмясе драматургиясенең торышы нәшрият китап сәүдасө һәм башка мәсьәләләр белән кызыксынды Сүз агышында әдәби тәнкыйтьнең артта млып килү.. и,«ь.л»с.. ЛО «үтирсм.. Ми,, яшь «зуныл.р ,.р6к«.«ү һ.» Sy .ипи фон кешеләренең ярдәме булмау турында сөйләдем Фадеев яшьлирн.',. «иби иж.тк. «..Мйфь хилү.» -иитиллирли wtanrno Г.ТИЧИ үадииад.адир. .«- мкадеклире .«рпплииү У.МҮУИПП «ЛЛ.ИПР.ТИ. Г., Ги-ЛИИ «чл.тты Үленең гимкадия елл.рыкл.гм илибият уиытуяые-н гирин «ир«« беяад «Язгы җилләр* романын югары бәяләде. Г<мәр яхшы яктан телгә алды һәм марго Дәүләт пре- к<«миссиядә барлык членнарның бердәм яклавын билгеләп үтте — ___ „ А А Фал,.,.ияле «адыгинд. «ик Л* к«.»шт— l.r-P *.у« менмик .... китоплар бүлик итте- И К.а.„г. м*» Һәм өстәлгән «Яшь гвардия*не алып кайттым