ТАБИГАТЬКӘ МӘРХӘМӘТ

Алабуга кешеләре хәзер дә үз якларының нәкъ менә шул сыйфаты — бай табигате, саф суы, калын урманнары белән горурланалар. Дөрес, моннан берничә дистә еллар элек Алабугага да зур промышленность шавы бәреп керде Нефтьчеләр алып килде аны. Соңгы елларда исә монда тагын да киңрәк колачлы Кама трактор заводы төзелешләре башланып китте Шәһәр кеше ләре сагаеп калдылар. Хәтеремдә: Алабуганың өлкән яшьтәге бер укытучы сы ихлас күңелдән сөйләп торган иде. — Акылым бу бик әһәмиятле заводның илгә кирәклеген яхшы аңлый,— ДИ-— Әмма ифрат бай табигатебезнең бөтенлеге сакланырмы, дип, күңел кяу- шап калды. Кайдан килеп чыкты безгә мондый гаугалы кешеләр? Үзләре бихисап күп, үзләре ашыгалар, кычкыралар,— без бит андый шау шуга өйрәнмәгән. Борын-борыннан килгән кадерле тынлыгыбызны, табигатебезнең матурлыгын харап итмәсәләр генә ярар иде!.. Агайның хафалануы бөтенләй үк урынсыз да түгел. Алабуга халкы нефтьчеләрнең дә шактый саксыз адымнарын күрде. Берсендә район газетасы да язып чыккан иде: «...бораулаучылар дәүләтнең җирне саклау турындагы законын бозалар. 1983 елның язында «Кама* колхозы басуларында, яңа кое казыган чакта, ике километр әйләнәсендәге җирнең өске катламын кырып алмыйча эшкә тотынганнар. Моннан тыш ике гектар көтүлек мазутланган. Яңгыр суы белән буталып, мазут Камага да агып төшкән.. * Кыскасы, алабугалылар туган җирләренең табигый кыйммәтен һәм матурлыгын мөмкин кадәр сакларга тырышалар. Башкача була да алмый. Монда хәтта йортларда, көнкүреш кирәк-яраклары да. табигатьтәге мөкәммәл нәфислеккә охшатырга тырышып, матур итеп ясала кебек. Ул кап кв -болдырларның бизәкләре, ул тәрәзә яңакларының челтәрләре, ул морҗа читләрендәге катлаулы үрнәкләр — барысы да Алабуга төбәгенең кабатланмас гүзәллеге Бөек рәссам Иван Иванович Шишкинның зур сәнгать дөньясына бу яклардан юл алуы тикмәгә генә түгел, әлбәттә. Табигатьнең тугрылыклы яклаучысы һәм аңа мәдхия җырлаучы Пришвинның таланты да Алабуганың кабатлан Заманында Стахеев дигән сәүдәгәр, елга флотында үз мәнфәгатенә зыян килмәсен өчен, Алабуга тирәләрендә тимер юл салдырмау чараларын күреп торган. Патша чиновникларына бирелгән зур-зур ришвәтләр үз эшен эшләгән — шәһәр дистәләрчә еллар буе ти мер юл зыңын, паровоз үкерүләрен ишетмичә, тып-тын яшәгән дә яшәгән. Юлга бәйле бөтен хаҗәтләр Кама суына бәйле булып кала биргән. Тын калада коелган чиркәү чаңнары, монда эшләнгән тегермән һәм май язу җайланмалары да, дирбия, арба чана, кәрзин-сандык кебек нәрсәләр — барысы да Стахеев флоты карамагындагы пароходларга төяп озатылган. Әле Бөек Октябрь революциясеннән соң да бу тынычлык озак еллар дәвам иткән. Мондый хәл, бер яктан, төбәкнең зур дөньядан аерылыбрак торуына китерсә дә, икенче яктан, табигатьнең һич борчылмыйча, хөр яшәвен яхшы тәэмин иткән. мае матурлыгы җирлегендә ачылган. Алабуганың табигатькә гашыйк җаннары еш кына Шишкин музеена җыелалар, шәһәрнең үткәне, киләчәгенә бәйле киң колачлы үзгәрешләр турын да сөйләшеп утырырга яраталар. Музейның директоры Светлана Васильевна Бовко»» шоһоркгң тарихы»» тагылышлы бик куп магтаутат.тарны биш бар», гы табок бел». Шуңадыр, анын жит»кчилгг«»л»ге иу.и-б ...аһаригн рух» п.риы шыкла кадерли бар уры».» айланган. Тарихчылар ха. архитакторлар ла. тотучелир да Светлана Ва. илта.талан фаблалы юшашлар ишита.тар. моих, алар борынгы фото, рафии тар. рштмиар. кыйммотла ашала» табалар Трактор ..атады теанлашан» вавла Алабуга., ата агыи к.лта тарат Ьу корылышның »»..ф»гатта.рг Ш»1»Р һ»" Р«»°“ тирахагттан гута.тагтаи саклау б..л»и ..»,.» ЧИКЛ.ИМИ Масштаблар аур. максатлар ..рак «ракларга а.итаги» Моны һаркаи аңлый Шунлыктан, бу -тарыш шаЬвртан тап та аныкла борчу лы, сак караш та уята. Җыйнак, тын шәһәрнең дистә еллар буе дәвам иткән гадәти тормышы пыран-заран килмәсме? Якын киләчәктә үк Алабугада яшәүчеләр саны да ун тапкырга артачак икән, моны ничек кабул итмәк кирәк? Гигант завод тын каланы тәмам «йотып» бетермәсме? Бәхеткә, гайрәтле төзүчеләрнең беренче адымнары кайбер борчуларны юкка чыгарды. Завод корпуслары борынгы шәһәр аллеяларыннан шактый читтә салына. Ул биналар шәһәрдән күренмәячәк тә хәтта. Икенчедән, төзелешнең җитәкчеләре Алабуга төбәгендәге гүзәл табигатькә, каладагы кадерле истәлекләргә шәһәрнең үз кешеләре кебек үк тирән ихтирам белән карыйлар. Салынып ята торган заводның генераль директоры Николай Иванович Бех беренче эшен шәһәр аксакаллары, тарихчылар һәм туган төбәкне өйрәнүчеләр белән киңәшүдән башлап җибәрде. Аның теләге изгелектә: Шишкинның мәшһүр әсәрләренә таяныч булган Кама урманнары төзелеш тарафыннан кыерсытылмаска тиеш. Ул хәтта беренче чагышын да: «Мине, иң беренче чиратта, завод та, аның продукциясе дә түгел, шәһәр кешеләре ял итәргә тиешле тын аланнар, табигатьнең күркәм якларыннан файдаланып төзелгән профилакторийлар җәлеп итә,— дип башлады.— Эштә сынатмабыз, әмма бездән хәзер табигать белән уртак тел табу таләп ителергә тиеш...» Николай Ивановичның ихласлыгына ышанмаслык түгел. Аның хезмәт юлына күз салсаң, җитәкченең һәрвакыт иң әүвәл кешеләргә яхшылык эшләргә тырышканлыгын күрергә мөмкин. Моңарчы ул КамАЗның кою заводы директоры булган. Анда да эшчеләрнең көнкүрешен, хезмәт шартларын яхшырту өчен күп көч куйган. Хәзер Николай Бех, КамТЗ тирә-юньгә зарар салмасын, анда эшләүчеләргә рәхәт булсын өчен, алдан ук бөтен чараларны күрергә тырыша. Проектлау идарәсенең төзелеш архитектурасы бүлеге, мәсәлән, бөтен көчне заводның тирә-юньгә яраклашуын тәэмин итүгә юнәлдерә. Алабугада элек- электән ике парк бар иде. Проектлаучылар бу паркларны да тәртипкә китерүне күздә тоталар. Аларда физик күнегүләр ясарга, йөгерергә теләгән кешеләр өчен аерым урыннар булдырылачак. Ачык һавада чыгыш ясаучы артистлар өчен сәхнә дә планлаштырыла. Алабугага бер баруымда мин директор Николай Ивановичны Светлана Бобкова белән сөйләшеп утырган чакта очраттым. Алар Алабуга кызы Надежда Дуровага багышлап иҗат ителгән һәйкәлне кайсы мәйданга кую турында киңәшләшәләр икән. Шәһәр аксакаллары төрле фикерләр әйткәннәр, ә бу җитәкчеләр шуларның иң отышлысын табарга тырышалар. — Алабуга төбәге тора-бара бу якта яшәүчеләрне генә түгел, Чаллы, Менделеевск, Түбән Кама кешеләрен дә үзенә тартачак,— ди Николай Иванович.— Монда бит күп катлы ташпулатлар гына салынмаячак. Алабуга үзенең тарихи истәлекләре, табигатенең байлыгы белән дә кешеләрне сокландыра. Шуңа күрә шәһәрнең яңа өлешен дә җанны рәхәтләндерерлек итеп салырга кирәк... Шәһәрне яңартуның генераль планы борынгы истәлекләрне тулысынча саклауны бурыч итеп куйган. Архитектура ягыннан һичнинди кыйммәте булмаган җимерек хәлдәге йортлар гына алып ташланачак. Алар урынына ике-өч катлы җыйнак кына яңа өйләр салу күздә тотыла. Матур биналар исә, искергән булса, яңадан төзекләндереләчәк. Үзәктән ераклашкан саен йортлар биегәя бара. Күп катлы ташпулатлар алдан салыначак, чөнки төзүчеләргә дә, машина ясаучыларга да торак кирәк. Унберенче микрорайонда өй туйлары узды да инде. Дөрес, башта һәр бүлмәгә бер гаилә урнаштырыла. Гаиләле кешеләрнең тулай торагына охшый бу өй. Әмма бу — шәһәр читенә эреле-ваклы вагоннар, такта бараклар салу кебек ямьсез күренештән котылу өчен кирәк. Вакытлы чара. Бераздан бу йортлардагы тормыш та иркенәеп калачак. Алабуганың киләчәге тагын да матур һәм шул ук вакытта элеккесенә дә охшаш булсын өчен җан аямаучы белгечләр күп. Элек Казан төзүче инженерлар институтында укыткан Фирдәвес Мансурованы гына алыйк. Ул шәһәрне беренче күрүдә үк ярата, үз итә. Шәһәрнең архитектурасы, аның тарихы белән мавыгып. Фирдәвес бик күп мәгълүмат туплый, үз тирәсенә теләктәшләр җыя. Хәзер аңа шәһәрнең һәр ташы таныш кебек. Алабуганың элекке матурлыгын саклау буенча берәр мәсьәлә килеп чыктымы, Фирдәвес җыйган белешмәләрдән файдаланалар. Мансурова, Бобкова кебек фидакарьләр барында шәһәрнең киләчәге, тирә- юньдәге табигатьнең иминлеге өчен җан тыныч. Дөрес, андыйларга җиңел түгел, күп җиңүләр йокысыз төннәр, кискен бәхәсләр нәтиҗәсендә килә. Әмма бүгенге көн шартлары мондый көрәшүчеләргә зур мөмкинлекләр бирә һәм өметләрне тагын да яктырта төшә. Безнең кечкенә Алабуга шәһәренә кагылыш лы Һәр мәсьәлә Мәскәүнең үзендә иң җитди тестә хәл ителеп бара. Бигрәк тә сүз җирне, урман-суларны саклауга караса, һичкем вакытын да. белгәннәрен да кызганмый. Заводны салу проектында да табигатьне, бигрәк тә урман һәм суларны, саклау чаралары каралган. Каманың сафлыгын саклау аерым игътибар үзәгендә тора. Төзүчеләр эш көненнән, эш атнасыннан сон тирән саф сулы елга буенда ял итүнең нинди шифа булачагын тирәннән аңлыйлар. Алабуга төзүчеләренең бу омтылышында Чаллы һәм Түбән Кама шәһәрләрендәге су чистарт кыч җайланмалар ышанычлы үрнәк була ала. Әлеге шәһәрләрдә Кама суының сафлыгын, балык үрчетү өчен яраклы булуын тәэмин итәрдәй чистарткыч лар бар. Чаллы һәм Түбән Кама предприятиеләре өчен Камадан алынган су елгага кире җибәрелгәндә нәкъ элекке хәлендәгедәй сафландырыла. Мондый чараларга акчаны кызганып тормыйлар. Аңлаганнар, димәк: җирне, суны кадерләүдән туктыйсың икән, аны агулыйсың икән, бу хәл кешегә төзәтеп бете рә алмаслык афәт булып әйләнеп төшә. Әгәр, киресенчә, табигатьне кадерләп саклыйсын икән, ул сиңа меңе белән, яхшылык булып кайта. Әйтик, без Чаллыда, акчаны янга калдыру максатыннан, Каманы пычрата башласак, күптән инде елгадагы тереклекнең башына җиткән булыр идек. Бүген исә без бу суның сафлыгы, аның балыкка байлыгы белән горурлана алабыз. Түбән Ка ма ГЭСы сусаклагычында балык шул кадәр күп үрчегән ки. 1987 елны Балык хуҗалыгы министрлыгы монда, тәҗрибә төсендә балык сөзүне рөхсәт итте. Унбер тонна корбан балыгы сөзделәр. Күп түгел, әлбәттә. Белгечләр бу эштә отыш алу юлын эзлиләр. Әмма бер нәрсә куанычлы: Кама суы саф! Заман өчен шу нысы бик мөһим. Һәм без киләчәктә дә бу горурлыгыбызны югалтмау чарала рын булдырырга тиешбез. Һава сафлыгын саклау тагын да катлаулырак. КамАЗның җылылык һам энергия үзәкләре, Түбән Кама нефть химия гиганты атмосферага моңарчы да тирә-юньдәге урманнарга, үсемлекләр дөньясына дәһшәт сала иде Шул көч ләргә КамТЗга куәт бирүче «мич»ләрнең «төтене» дә кушылса. Менделеев к янында салына торган ашламалар заводы да «сулый» башласа, атмосферабыз дан ни генә калыр? Аның сафлыгы тулысынча урманнарның иминлегенә бәй ле. Әмма урманнарга чын-чынлап ярдәм итәргә өйрәнмәгән шул але без Киресенчә, хәтта гөмбә җыярга да машинага яки мотоциклга утырып йөрү ягын карыйбыз. Предприятиеләрдән чыккан яман газга машина төтене өстәлә. Юллар, аланнар, агач аралары таптала, безнең ял көннәреннән соң урман тәмам хәлсезләнеп кала. Хәзергәчә Алабуга тирәсенең гүзәллеге саклана килде Инан Шишкин лыгына. күз карасыдай кнде| Бу уңайдан КамТВ >шче ь.|>« н • ШЖ !•« белой тяонмм ятөчм хуҗалык ны да күздә тотарга кирәк. Җитәкчелек бу юнәлештә хәзер ук киң тармаклы эш алып бара. Заводның цехлары кайчан ачылыр але. аны< ык п ж кгшг юк. ә менә ярдәмче хуҗалыкның уңышлары күз алдында би тыкмы ла үзләре үрчетә, «Нектар» цехында нке йөздән артык умарта бал җыя Иген игәргә, яшелчә үстерергә, терлек туар асрарга дип. төзүчеләргә өч мен гектардан рәсемнәренә күчергеч ролен үтәгән күренешләрнең дә дистә лзбен әлегә шул хәлендә үк очратырга мөмкин. Әмма саклануның зарары юк һәм бу турыда борчылулар тикмәгә генә дә тумаган. Берсендә. Шишкинның атаклы «Изге чишмә»се язылган урында, экскаватор белән сосып, торф ала башлыйлар. Моны күреп өлгергән тарихчылар тиз арадн чаң кагарга тотыналар һам кп дерле урын харап булудан котылып кала. Мондый мисаллар табигатькә зыян салмау чараларын һәр даим күреп торырга кирәклегенә ишарәли Төзүчеләр Алабуга урманнарын тулаем саклап калу «чги бу тиреләрне тоташы белән ял урыны дип игълан итү ягында торалар Бу очракта урман хуҗалык ихтыяҗлары өчен файдаланылмаячак. Шул рәвешчә зур зур завод лар тезмәсе генә түгел, иксез чиксез урман киңлекләре i • теб-ки.уртак бай