ЮЛ БУЕНДА ЗӘҢГӘР ЧӘЧӘК

Күк капусы рмөхәммәт мәктәптән кайтып керүгә үк анасы Кәжә кайтмады, диде Хараплар гына булмагае. Малай букчасын сәкегә ташлады да чыгып йөгерде Юлда кимерерсең, дип бирергә каткан кыерчык та юк. кысыр аш әле өлгермәгән, колхоз эшеннән кай тып эле яна гына учак тергезергә тотынган нде Нурлыгаян, ач баласын кәжә эзләргә юллады Кәжәгез бүген көтүгә чыкмады бит, диде кө түче Мохан Каян гына эзләмәде ул газиз кәжәне Кемнән генә сорашмады Ерак болынга да барып каралы, яна басудан да эзләде, пичәмә чакрым юл үтте Эч әчетеп-әчетеп бытырдый- зар,ч.ma .-i'll.I бушлык ioii.nu .». буш 6y.ua .ы нәрсәдер быгырдый шун ы Очраган бер чишмәгә ятып су эчкәләсә дә, өзелеп карын ачканы басыл мады. Юл буйларында, сөрелми калган багана төпләрендәге «чөнләр»дә linnдыба чәчәкләре атынып утыра Чәчәкләрмен >че rc.iu гүзял алм Һәләр сагыштан саргаялар Ярмөхәммәтнең күңел кү »е алары түгел идс шул Аларнын өгнә шом иңде Карап торган, бердәнбер ашатучы, киендерүче кәжән югалсын әле Гәүре буса? Чегәннәр урлап суйса? Гефу тефү. авызымнан жил алсын Utt? Ярмехэммжт Тамак өчен көрәш бара фани дөньяда Матурлыкка күз төшми Зәңгәр һиндыбалар ятим калды Шулай хәлсезләнеп кайтып килгәндә аның картлысына Нәдерша очрады ,, Нәдер абый, безнең кәжәне күрмәдеңме? диде Ярмөхәммәт Кәжәгез нинди не. ДИП соратән бхлды Нә.ирша Карамы' Ие. кара инде, беләсең бит Ике мөгезле идеме кәжәге т? Ие инде Су буена төшеп кнгте. юынырга диде ъ» Н.ир .. v . • . 1 "яҺ |?м«х.1мм.>т .41,.»'■ „...чргмиыи ««*.............................. **Мга« М>. Ахыры Ьашы I иче сонлл бер усал сүз әйтергә уйлаган иде дә, бу диванага сүз әрәм иткәнче, дип кузгалды. Эңгер-меңгер төште. Кичәге яңгырдан соң калган күлдәвекләргә карап, югалган кәжә хәсрәтен көчкә күтәреп кайтып килә иде ул, аяк астындагы суда якты сызык күреп туктады. Су эчендә утлы таяк каян килсен? Димәк, бу — якты таяк шәүләсенең судагы чагылышы Ярмөхәммәт кинәт өскә карады Зәп-зәңгәр күк гөмбәзен тач урталай бүлеп, якты сызык сузылган Әйтерсең лә алачыкта уттай кыздырылган тимер *гаяк күкне урталай ярган Кәжә дә онытылды, ачлык та узды сыман. Ярмөхәммәт сихерләнеп күккә карый Якты таяк талгын гына сызып, сүнеп бетте Нәрсә соң бу? Ярмөхәммәтнең акылы моңа жавап кайтара алмады. Йолдыз атылу дияр идең, аңа охшамаган. Йолдыз ул тиз атыла Кыска гына эз калдырып, бер сулыш алганчы сүнә дә бетә Бу яктылык күк касәсен урталай бүлгән Үзе утыз тапкыр сулыш алганчы балкып торды. Дөньясын онытып, малай өйгә йөгерде. Ул кайтып кергәндә Факиһә казаннан кысыр аш бушата иде, әнисе сәке йөзлегендә елап утыра. — Кәжәне пүләвәй Хөрми япкан’ — диде Факиһә. — Ун йомырка сорый.— диде ана. күз яшьләрен сөртә-сөртә— Ун йомырканы каян алыйм мин аны? Карап торган биш-алты йомыркам бар иде, анысын да налукка биреп бетердем. Ярмөхәммәт бая гына күргән могҗиза турында анасыннан сорамак- чы булган иде дә, теләгеннән кире кайтты Эндәшмичә чыгып китте — Кая барасың? Ашарга утыр! — дип кычкырганнарын ишетсә дә кире борылмады. Хөрмиләр ишегалдында кеше байтак иде. Кайсы бозавын сорап килгән Кайсысының казы тотылган. Өсте ачык утарда әллә ничә оя каз. Бичаралар ачыкканнар, кибеккәннәр Казлар талаша, сугыша Ара-тирә канатларын киң жәеп кагыналар, каңгылдыйлар һич чыдар әмәл юк аларның тавышына. Куәтле казлар бер казны чукыйлар Көзен чыккан бала казмы бу әллә гарипләнеп, жәй буе мантый алмаган бер бичарамы, әйтерсең лә казларны бу төрмәгә ябуда шул мескен бала каз гаепле Казның башын чукып, пеләшләндереп, йонын йолкып бетергәннәр. Каз кызганыч тавыш белән кычкыра, ләкин кан кардәшләре аны кызганырга уйламый — чукыйлар да чукыйлар Әжәле шунда булыр, ахрысы Утыртма читән белән тотылган абзарда ач бозаулар мөгердәшә. Шулар арасында Ярмөхәммәтләрнең кәжәсе дә бар. Кәжә арлы-бирле йөренә Үзе бертуктаусыз мекердәп кычкыра, ярдәмгә чакыра Чыгар урын эзли, бахыр Бозаулар илереп мөгерди Хужаларын күргәч, бичара хайваннар, өметләнеп капка янына өелешә. Хуҗам иреккә чыгарыр, су бирер, дип ымсыналар, ләкин шунысын гына аңлый алмыйлар мәхлуклар ни өчен соң аларны иреккә чыгармыйлар, ни өчен ашатмыйлар, эчертмиләр? Ни өчен болай интектерәләр? Жәмига апа елый-елый шешенеп беткән, үзе Хөрмигә ялына: — Хөрмәтулла абзый, зинаһар дим. балаларым хакына чыгар казларымны Бар карап торган шул бер оя казым бар Әнә, анасының да бер бәпкәсе гарип Чукып үтерәләр бит, Хөрмәтулла абзый... — Йа-ак' - дип кычкырды Хөрми — Булмый. Жәмига, булмый! Каз башына унбишәр сум. Аннан соң ал казларыңны, пажалысты! — Каян алыйм мин ул кадәр акчаны. Хөрмәтулла абзый? Бар карап торганым шул биш каз, аның да берсе гарип Үтерәләр бит анысын да. Ичмасам шунысын аерып бир, Хөрмәтулла абзый... Хөрмәтулла йомшамады, тәмәке тартудан саргаеп беткән бармаклары белән авызыннан төрепкәсен алды да, Жәмига апаның колагына иелеп нидер пышылдады. Аннан соң әдәпсез тавыш белән көлде. Жәмига апа: «И ходаем»нан башка сүз әйтә алмыйча, үксеп елап кайтып китте. Югароч Рәсүлләрнең бозавы да тотылган булып чыкты - Хөрмәтулла абый, диде Рәсүл еламсырап Кабат, валлаһи, басуга кермәс. Биреп җибәр бу юлга гына Хөрмн тагын төрепкәсен алып, ямьсез итеп елмайды Күсенеке кебек сап-сары тешләре күренде. Алгы тешләре бар. \рт тешләре урынына кара бушлык иде Хөрминең авызы кабер упкыны сыман тоелды Ярмш мәткә. Шул кара упкындагы сап-сары күсе тешләре Ярмөхәммәтнең хә- - тер түрендә гомерлеккә калыр Бу оятсызлык, миһербансызлык. гадел- < сезлек билгесе сыман тоелыр аңа. — Әбиең төшсен!— диде Хөрмн Рәсүлгә Әбиеңне алып кнл = Бу төштә Хөрми кул бармаклары белән әдәпсез хәрәкәтләр ясап 2 күрсәтте дә йөткерә-йнткерә көләргә тотынды Ярмөхәммәт зур өметләр баглап, кәҗәбезне чыгармасмы, днп пүлә- = вәйнен чыраена карый Пүләвәйнең авызы ерылып китүгә. Ярмөхәммәт- < нен миенә хәбәр йөгерде: «Пүләвәй Хөрминең көлүе а д.»м көлкесе икән!» п Күпме генә ялынса ia. Хөрми Я| ея чыгәрмлы Рәсүл дә боек кына кайтып китте Т Альбертның тутасы Зәйтүнә’, бик чая хагын. аны моны уйлап тор- j марича: 5 Чыгарасыңмы бозауларны, юкмы, чнхүткә тәре’ дип кычкыр- « ды Иманыңны сагынам мин синең, бозауны бирмәсәң, хәерче крнс! - Гомер буе хәер сорашты атаң, теләнчеле ктә үлде бабаң Син с-титкл чак лы да хәерче идең, хәзер дә хәерче Кеше асраган малларны уҗымга кермәгән килеш тотып, кеше каргышы ашап яшисең син. ата кусе' Мунчала үпкә' Хөрми аты-юлы белән сүгенеп кычкырды Зәйтүнә апа да аптырап калмады, әллә каян гына урак чыгарып, җәһәт кенә лапас капкасының бавын кисте Бозаулар капканы сөзеп, ишегалдына чыкты Хөрмн Талыйлар! Контрлар' Атам' днп өенә томырылды Ишегалдына җыелган кешеләр бозауларны урамга куа башлады Бозаулар мнгери. казлар каңгылдаша, кешеләрнең мал ксган тавышлары ишетелә Ду килә дөнья Ул арада Хөрмн дә болдырга агылып чыкты, аның кулында мылтык иде һавага ата ата. ул лапас капкасын бәйлә и- Чьп.1|>1.1 өлгермәгән маллар өч бозау белән аягы имгәцгәи ИШга* гот* кынлыкта калды Пат суд! Бөтенегезне дә өтермәнгә яптырам’ днп кычкыра Хөрмн Алланың әче каһәре төшсен! Жан бнрә алмыйча кәкрәеп, интегеп ят, тәмуг кисәве' днп. Хөрмине каргый каргый таралдылар Ярмөхәммәт тә салмак кына атлап кайтып китте Әхнәфләр турыннан узганда Ярмөхәммәт җан өшеткеч авазлар ишетте Жәмнга апа уллары Әхнәф белән К->рмм\.1.|я1ны кыйный иде Чукынмыш балалар, кайла мрд>>< Р Ни карадыгыз» Нигә каз ларга күз-колак булмадыгыз? шп кабатлый кабатлый Жәмнга түтн әле бер баласына суга, әле икенчесенә китереп ора Кәримулла түзә, дәшми Әхнәф бичара суккан саен акыра Ул баш бала, аңа катырак төшә, ахрысы Әнкәй, әнкәй, сукма' днп өзгәләнә Әхн.н|> Ярмөхәммәт ту »м.»де. ярсып капканы ачты ъ. кычкырды Жәмнга апа' Үтерәсең бит. тимә' IMIHCH ДӘ кәҗәбез тотылган Ярммәкмәт гяаышыннан «тын яйиып «ите. я«рысы. бммя| ................................................ нан чатка борылып, алъяпкычы балан битен каммы *я. »«•« МИ Ятим балаларын кыйнаганга үкенеп ri.au нлгмг з.иынн1м7 < еиа гена түгел, мина да тормыш ааыр баг. ил миң. плече» • ■ гччзары алдында гафу сорау илеме б> елау Ярмаз.м.зг .....Ы.М» аклый алмады Еллар уягач. үзе да ата булгач кына ул Ж.МЯП «кемле гол хатынның хәлен аңлар Пүләвәйгә булган ачуын, нахакка ирен төрмәгә утыртып харап иткән Фәрхун белән Сабир үчен, сугыш авырлыклары- ның әчесен шулай баскан икән ул мескен хатын. Жәмига Ярмөхәммәткә кайтарып бер сүз дә әйтмәде. Үзалдына сөйләнгәндәй итеп: — Кешеләрнең балаларына ичмасам аталары сугышта үлгәнгә пасубие кайта Сез бәхетсезләргә анысы да юк,—дип берөзлексез илауларга, зарланырга тотынды Әхнәф белән Кәримулла, тукмы астыннан чыккач, тавышсыз гына елый калды. Ярмөхәммәт урамга чыкты Ул өчесен дә кызгана иде Жәмига апа — яшьли тол калган хатын.Сугышка чаклы ук ирсез. Сафиулла абзыйны «халык дошманы» дип Фәрхун Карун төрмәгә яптырган Сафиулла абзыйны, сугышка кадәр амбар мөдире булып эшләгән, дип сөйли' Ярмөхәммәтнең анасы Ул урынга Фәрхун кызыгып йөргән икән. Аны куймаганнар. Сафиулланы куйганнар. Шуннан соң Фәрхун җае чыккан саен Сафиуллага кадала башлаган. Урлаша дип өсте-өстенә ревизия чакырта торган булган. Барыбер Сафиулла абзыйның гаебен таба алмаганнар Фәрхун чирлегә сабышып ындырга чыкмый икән Аның шулай эштән кыяклап йөргәнен сизенеп, Сафиулла абзый: — Туктале, нигә келәткә эшкә төшми икән бу? Кеше җитми бит,— дип Фәрхунның өенә барып кергән Керсә ни күрә? Фәрхунның өй түрендә Сталин рәсеме тора, рәсем урталай ертылган. Фәрхун Сафиулла белән исәнләшеп тә тормый, чыга да йөгерә Авыл советына барып, милициягә шалтырата — Минем өйдәге Сталин рәсемен Сафиулла умырып төшерде! Ул контр! — ди. Сафиулланы ун елга утыртып куялар. Сафиулла китә дә юк була. Әллә исән, әллә үлгән Бер хәбәре юк Шулай сөйли авыл халкы Үләсе көнне Айдаш баба Фәрхуннарга кереп бик озак утырып чык ты Ни сөйләште икән ул аның белән’ Гомеренә Фәрхуннарның келәсенә басмаган Айдаш ни өчен үләр алдыннан аларга керде икән? Айдаш картны җирләгәннән соң бер-ике көн узгач, Жәмига янына Фәрхун төшкән, имеш. Төшкән дә әйткән: — Сафиулла күптән вафат Көтмә син аны Алабуга төрмәсенә алып барганда Кама бозы ярылып, бик күп тоткыннар батып үлгән Шулар арасында Сафиулла да булган.. Шул хәбәрне ишеткәч, Жәмига апа бигрәк усалланды, аның бу усаллыгы балаларына төшә Сабый Ярмөхәммәт олы кешеләрчә уйлый-уйлый, авыр йөк күтәргәндәй, кайтып керде Дәшмичә генә ашады Дәрес карарга соң иде инде Барысы да сәкегә тезелешеп ятты — Шул —диде Нурлыгаян караңгылыктан — Соңгы утыз сумны илтерсең, улым Ярмөхәммәт җавап кайтармады Аның уе кәҗә мәсьәләсеннән бая күргән могҗизага күчте Баягы яктылык аның күз алдыннан китми иде Авылга төн төште Каралты-кураны, өйләрне, кешеләрне йокы басты. Ара-тирә эт өргәне, тоткындагы бичара бозауларның чиратлап мөгерәү- ләре генә ишетелеп куя Тилмерә бичаралар Мич арасында чикерткә сайрый.. — Әни,—диде Ярмөхәммәт.— Әни. мин бүген күктә якты сызык күрдем . Ул күргәннәрен тәфсилләп сөйләде. — Әнкәй, ни икән ул, ә? — Күк капусы ачылганын күргәнсең син, улым,— диде ана.— Күк капкасы ачылганын сирәк кеше генә күрә ала Бәхетле кеше генә күрә ала Син изге теләкләр телә, Ярмөхәммәт Буген ни теләсәң шхл кабул булачак Кабат сөйләшүче булмады Факиһә әллә кайчан йоклый иде инде Ярмөхәммәт дөньясын онытып теләк тели башлады — Йа. раббем. кәҗәбезне коткар ШУЛ МӘЛГУНЬ Хөрми тоткынлыгыннан бичара кәҗәбезне йолып ал Төн урталарында кәҗә тавышы ишетелгәндәй булды Ярмөхәммәт торып колак салды Янә кәҗә тавышы ишетелде Бу юлы Нурлыгаян да торып утырды — Ай, алла-ходаем, кәҗә кайткан түгелме соң?— диде ана Шик калмады Кәҗә кайткан Ярмөхәммәт әнисеннән алда ишегалдына чыкты, бәләкәй капканы ачты, кәҗә алгы сул аягына аксаклап, эчкә узды Анасы төн уртасы дип тормады, әзерләнгән сулы ләгәнне чыгарып, тоткыннан кайткан мал алдына куйды — Бичаракай, кибеккән шул,— диде ана - Көне буе ач торган инде ул анда Кем чыгарды икән кәҗәне? Ярмөхәммәт тә — Ничек чыкты икән’ Кем чыгарды икән? дип баш ватты Күк капусы ярдәм иттеме’ Ярмөхәммәтнең теләге кабул булды бит' Жавап таң аткач кына билгеле булды Кемдер Хөрмннең утыртма читән лапасын аралап, юл ачкан, шул ярыктан бозаулар чыккан Кәҗә берүзе калмас бит инде! Хөрми Искәндәргә күрсәткән - Шул гына абзар басучы контр' —дигән Кнчкырын силсәвиткә «контр»ларны чакыртып алдылар «Контр» дигәннәре Зәйтүнә түти. Искәндәр булып чыкты Әллә каян милиция Бә чели дә килеп җиткән Акт төзеп, Искәндәр белән Зәйтүнәне судка куярга булганнар Авыл гөж килде Күпләр пошаманга калды Уйларга гына асат Искәндәр белән Зәйтүнә түти өтермәнгә кереп утырсыннар әле' Уен эшме ни? Иң җиңеле дигәндә дә маллар өчен бөтен штрафны алар җилкәсенә салачаклар икән, дигән хәбәр таралды * Шөкер, эш судка ук барып җитмәде Укытучы Валия кәнсәләргә барып. Хөрминен, тетмәсен теткән Милиция Б ә челн күзенә карап — Оятсыз ул Хөрмәтулла дигән кешегез, дигән Озимьга кермәгән килеш малларны куып китте Үзем күрдем Казлар да овнннарга ерак иде Хөрмәтулла иптәш бөтенесен бергә кудырганны күрдем Шуннан соң Сабир да. Бәчели дә. Хөрми дә йомшап төшкәннәр, имеш — Зәйтүнә апайның ире сугышта үлгән, ул нинди контр булсын’- ДИП Валия бик каты көйләшкән Ике м.м.н агыштан каЙТМ Это сез вдованы. колхозницаны төрмәгә ябасыз’ Искандер минем якында тора Сосед ведь ул минеке Мин күрдем ул кичтән ук ятты Йокларга И беркем дә алар капкасыннан төнлә йөрмәде Ә мин аларныкы капка сын тавышын таныйм Мин төне буе дәфтәр тикшердем Как это сез аларга без доказательств, ә? Милиция Бәчели белән Сабир икесе генә калып, бик о так уйлашкан нар да. унар сум штраф салып. Зәйтүнә түти белән Искәндәрне кайта рып җибәргәннәр Авыл иркен сулап куйды Урамда булсын булсын клубта, өйдә туры китерсәләр дә. очрашкан саен һәркем Вәлиягә рәхмәт укын Икенче көнне Валия Жәмнга казларын да нреккә чыгарттырды Хөрми белән Сабир п Түләп алсын' дип мыгырданганнар икән дә. Валия шартлатып әйткән ... Түләгән ведь инде1 Әна. бер ьазы үлган Шул җитмәгәнме сез гә! Хәлсезләнгән бичара казларны Кәримулла ипләп кенә куып алып кайтты Үлгән бала казны Әхнәф бакча башына күмде. Ике туган: - Әнкәй тагын кыйнар инде!— дип бик нык кайгырышкан иде. Ярмөхәммәт белән өчәү кайтып кергәнгәме. Җәмига түти балаларына бу юлы сүз әйтмәде. Бераз вакыт узгач, бозау-каз шаукымы тына төшкәч. Рәсүл Ярмөхәммәткә тиште: — Беләсеңме. Ярмый, бозауларны мин аралап чыгардым аны!— диде — Төнлә бозауны урларга дип килсәм, тыкрык ягында утыртма читән арасында сезнең кәҗә башы Кысылганмы, читәнне мөгезе белән аралап чыгарга азапланамы, кызганыч итеп мәэлди: иреккә чыгарсана, ди кебек Кәҗәгезне бу якка чыгардым Читән ярыгына Искәндәрләр бозавы башын тыкты. Берәм-берәм читәннәрне суырып алдым да бозау сыярлык иттем Барысы да шул ачыклыктан качты . - Искәндәрне утырткан булсалар?—диде Ярмөхәммәт Син дәшмәс идеңме? Рәсүл төртелеп калды. Ул батырлыгы өчен Ярмөхәммәттән мактау көткән иде. ахрысы, аның шелтәле авазын ишеткәч, аптырап калды. Кыңгырау тавышы Рәсүлне кыен хәлдән чыгарды. Ана теле дәресендә Альберт Ярмөхәммәткә пышылдады. - Ярмый, мин беркөнне күк капусы ачылганны күрдем. Тулке беркемгә дә әйтмә. Әби әйтте, күк капусы ачылганын күргәч, теләк теләргә кирәк, диде — Теләдеңме соң?— диде Ярмөхәммәт - Теләдем,—дип пышылдады Альберт — Сугыштан әти исән-сау кайтсын, дидем Биләсәпитем булсын, дидем Офицер булсам иде дип. төне буе теләдем. - Әх, дип үкенечле әхелдәп куйды Ярмөхәммәт — Кәҗә кайгысы белән «әти исән кайтсын» дип теләргә онытканмын! — һәй, ни пышылдашасыз анда. Альберт Төхфәтуллин белән Ярмөхәммәт Хәйруллин?— диде укытучы Фәгыйлә апа. Дәрес турында сөйләшәбез,— дигән булды Альберт. Ярмөхәммәт уйларыннан аерыла алмады. Альбертның атасы да минем әти белән сугышка киткән Бергә сугышка кергәннәр Икесе берьюлы хәбәрсез югалган. Әх. «әти исән кайтсын иде» дияргә онытылган! Соң булса да Ярмөхәммәт эчтән генә: — Әти исән кайтсын ие. әти исән кайтсын ие,— дип тели башлады И. күк капусы. җанкисәгем, зинһар өчен атам Хисбулла Айдулла улы Хәйруллинны исән-сау кайтар! И. күк капусы. Ыргак Ярмөхәммәтләр өендә актык он бетте. Он димәсәң, хәтере калыр, көрпә иде анысы да. Көрпә булса да ашка тугыларга. алабутага кушарга ярап тора иде үзе. — Яңа ипи бүләргә ашыкмый әле Сабирҗан абзагыз. диде Нур- лыгаян Ярмөхәммәтнең башына уй төште: урылмый калган басудан башак алып кайтырга! Иртүк торып ул. беркемгә әйтмичә, арыш басуына элдерде Башта зиратка керде. Зират таллары басу каравылчысы күзеннән саклый Зираттан агачлыкка йөгерде, таллыкны узгач, арыш басуы. Юлдан читкә. эчкә кереп, иркенләп башак өзмәкче булды ул. Үзеннән бер карыш озын игенне ерып, эчкә-тирәнгә керә башлады Шулай иелеп байтак барганнан сон ул «.Менә хәзер Сабир түгел, атка атланган Хөрми дә кү- ралмас», дип аякларын бөкләп, җиргә утырды Арыш арасы карурман кебек бит ул’ серле, шомлы, матур Янәшә дә генә зәңгәр чәчәкләр, пәйгамбәр гөлләре, күгәрчен күзләре усә Чәчәкләре ут яна Аларга сокланыр вакыт түгел. Ярмөхәммәт чәчәкләргә карамаска тырышып, утырган җирдән үрелеп, арыш сабагын аска иде. башагын өзеп, күлмәк арасына тутыра башлады Башаклар төшмәсен дип, ул билбавын тагын да кысыбрак бәйләде Б4шак тутырырга бөрмәле капчык алырга уйлаган иде дә. уеннан тиз кайтты: янчык белән башак күтәреп кайтканыңны теләсә кем күрәчәк. Ә болан күлмәк эчен дәге башакларны кем шәйләсен? Үрмәләп, урын күчә-күчә ул шактый башак җыйды — Алиһәм, җаныкаем, зинаһар, гафу нт. синең белән күрешергә вакыт тар. өйдә ашарга бетте! дип пышылдый үзе. Җитәр, артык юан булсаң да сизүләре бар. дип ул урыныннан кузгалмак булды Тарантас тавышы ишетеп, борылган нде. егылып үлә язды Эчкә кергән саен ул аргы юл кырыена килеп чыккан, бер адымда гына юл, юл буйлап Сабир аты юырта Куркынычтан ераграк качсаң, куркынычның авызына ук барып чыгасын и'кэн Ярмөхәммәт кыргый мәчедәй арыш куелыгына сикерде дә җиргә сеңде. Йөрәк субай сугучы агайларның «баба»сыдай каты дөпелди Йөрәк тавышын Сабир түгел, бәген дөнья ишетәдер сыман Тотыла калсаң- бетте баш Кәнсәләргә ябарлар. Төрмәгә утыртырлар Әнисе бу кайгыга түзмәс Ул Валия күзенә карый алмас Бу юлы котылсам, мәңге дә мондый эшкә алынмас идем, дип ант итте Ярмөхәммәт Тарантас узып китте. Сабир юл кырыена яткан баланы күрмәде Ат ерагайганын көтеп, Ярмөхәммәт озак ятты Аннары әрәмә юлыннан таллыкка чаклы йөгерде. Таллыкка күмелгәч, туктап ял итте Таллыктан зиратка, зираттан бәрәңге бакчасына сикерде Галимханнар ишегалдын нан өйалдына керде Инде котылды, шөкер — Уф-ф, диде ул тау төшкәндәй. Шулай сөйләнә-снйләнә билбавын чиште Билбаудан азат булгач, башаклар идәнгә ишелеп төшәргә тиеш Ярмөхәммәтнең күлмәгеннән нибарысы биш башак төште Бер икесе күлмәккә ябышкан, бер икесе ыштан бөрмәсенә кереп поскан Шулкадәр күп тутырган нде бит ул арыш башакларын Кая киткән соң алар? Ярмөхәммәт кабаланып күл мәген салып әйләндерде. Аңа дөньяның тагын бер сере ачылды җиңнәр буйлап кылчыкларын артка таба каратып, башаклар чыгып качарга те ләгәндәй бер бер артлы тезелгәннәр, күлмәк кыймылдаган саен башак лар бераз алга шуыша Шуыша түгел, атлый Кылчыкларын аяк кебек терәп, башак алга таба йөри Юлда кайтканда әнә шулай кыймылдый кыймылдый, башаклар җиргә коела барганнар. .Алар, җанлы нәрсә кебек, тоткынлыктан качканнар Башак алып кайтып, уып. киптереп, кул тегермәне аша тартып Ярмөхәммәт ярма ясарга уйлаган нде Ярма ясап, апасы белән анасын сөендерергә ниятләгән иде дә, барып чыкмады Ул калган башакларны тавыкларга чыгарып ыргытты Тавык халкы берсен берсе таптый таптый талаша башлады Өлгеррәкләре башакны чукып ала да бар көченә читкә йөгерә Алар гамак өчен җан талаша Тамак тәмугка кертер' Ни газаплар белән җыйган ризык кул астыннан китте Ярмөхәммәтнең кнтек күңеле күптән тулып ашкан иде инде Аңа олылар төсе бик иргә нңсә дә. ул әле һаман бала, малайның нке күзеннән сыгылып яшь бөртеге чыкты Кеше кара күргәнче дип. ул тиз генә күз яшен кул сырты белән селтәп төшерде Алдавыч өмет рәхимсез ул Башта бәләкәй генә булса да бәхет вәгъдә кыла Вәгъдә үтәлер вакыт җиткәч кенә хыянәт итә Алдаиыч өмет, вакытлыча гына яшәү ышанычы биреп, ымсындыра, соңыннан рәхимсез рәвештә алдын Өметләре өзелгәч, адәмнәрнең рухы әнә Шулай сына торгандыр Ярмөхәммәтнең үз гомерендә беренче һәм соңгы урлашу булды бу Шушы вакыйганы ул гомере буе онытмас. Гомере буе бу турыда балаларына сөйләр. - Урлашу теләсә кемгә файда китерми Хәрәм юл белән кергән мал мантымын Мантыса да соңра унысы белән чыгып китә Ә сиңа. Ярмөхәммәт, асат кергән байлык, ялгыш тапкан акча бөтенләй килешмәс Юлдан ун сум тапсаң, йөз сум югалтырсың Кызыкма син урлап баючыларга Кызыкма сулдан кергән акчага Син, Ярмөхәммәт, иңрәеп эшләп табарга тиешсең хәләл малыңны. Син бәдәнең, умырткаң, шытырдаганчы эшләп җыярга тиешсең маяңны Синең язмышың шундый! Юк! Моны сихри көч әйтмәде аңа Бу сүзләрне бабасы Айдаш карт әйткәндер сыман Арыш урлаганы өчен, Василә белән Халисәне милиция алып китте. Бәдигылжамал түти Ярмөхәммәтләрдә сөйләнеп утырды: — Урлаганга түгел, кем Нурлыгаянкаем, Сабирга ярамаганга... Караңгы төшсә. Сабир шулар бакчасы аша йөри Мескен кызларның йөрәге алынып беткән инде Сабирдан куркып Әллә ничә тапкыр безгә кереп кундылар Албастыдан куркабыз, дигән булдылар. Нинди албасты икәнен белмиләр, ди Сабир төпчек кызга темнен сузып йөри .. Халисәсенә Минем белән бер йокласаң, бер пот он бирәм, дип әйткәр икән, билләһи, туймас айгыр булды бу Сабиржан. Кыш буе ягарга утыннары булмады бичаракайларның. Узган кыш сәке тактасы яктылар Маллары юк Өтермәнгә ябарлар инде, ходаем Ичмасам, яклар кешеләре дә юк. Аталары сугышта, абыйлары сугышта. Ятимә кызларның арыш куырып яткан чакларын сагалап. Сабнр белән Фәрхун пүнәтәйләр белән басып кергән, ди. — Сабирның шулай кыланганын Ясиргә язмыйлармы икәнни соң?— диде Нурлыгаян - һи-ии, Нурлыгаянкаем. ахирәткәем,— диде Бәдигылжамал түти. Язып нишләсеннәр? Сугыштан аны кем кайтара? Борчылмасын дип, ачка шешенгәннәрен дә язмыйлар алар — Шулай инде, шулайдыр .— дип ятимә кызлар өчен ут йотып, озак зарланыштылар хатыннар. Ике кесә арыш урлауны Василә үз өстенә алган. Халык әйтә, имеш, Василә үзе уып алып кайткан да, үзе куыра башлаган, ди. Куштаннар, икесе дә тотылды, дип бара икән. Шулай да Халисәнең яше житми дип. кайтарып жибәргәннәр Васнләгә ун ел ясаганнар. Кеше күзенә күтәрелеп карарга да ояла торган бу ике кызны жәлләп күп кеше елады Василәсе төрмәдә дә булсын, ди, ә Халисә ялгызы, ярым жимерек йортта ничек яшәсен дә, ничек тормыш итсен, ничек жан сакласын? Аналары хастадан вафат, аталары сугышта. Хәбәре килмәгәнгә өч ел. Әллә исән, әллә юк Абыйлары Ясир сугышның иң кайнаган җирендә. ди Судтан соң Василәне әз генә салам салынган арбага утыртып алып киттеләр һәр капка төбе тулы кеше иде. Бер сүз юк Әйткән сүзләре үзләренә генә ишетелерлек. Ярмөхәммәт арбадан арттарак Василәне озата барды Капка төпләреннән узганда аның колагына кешеләрнең пышылдаганнары ишетелә Ләкин бу сүзләрне бары тик Ярмөхәммәт кенә ишетте. И и бичара, и мескенкәем, исән-сау гына кайта күр инде .. Ун ел бит. ун ел. аз гомер түгел, ди кешеләр. — Я раббем. үзең сакла кыз баланы. - дип дога кыла әбиләр. Гарип фронтовиклар дәшми Куштан Фәрхун гына чәбәләнә: - Карап калыгыз! Гыйбрәт булсын! Кул сумагыз дәүләт мнлкгиә' Василә мескен ничек утырткан булсалар, кузгалмыйча, артка кара ган килеш бара Ул Фәрхунга да. капка төбендәге мышык мышык елап калучыларга да карамый Ул муенын сузып, түбәночка карын Өч көн моннан элек иреккә чыгарылган сенлесен. Халисәне эзли үл Ярмөхәм мәт тә Халисәне эзләшә Ара-тирә каерылып артына борылып карый * Юк. Халисә күренмәде Авылны чыкканчы шулай ,зләнде Васнлә 2 - И и. бичаракай, бигрәкләр дә күп биргәннәр шул Бер кесә арыш нчен харап иттеләр кызны Василә, сенлесен эзләүдән ваз кичеп, кычкырып җыр башлады - Ярмөхәммәтнең йөрәге жу итеп китте Ачынуданмы, литер сүзе кал магангамы, әллә Василәнең зиһене чуала башладымы ни бхлгандыр. - ул бераз күтәрелә төшеп, бар көченә җырлый Мин авылдлн киткан чакта Зират талы шаулады Мин мескеннең хәлкәйләрен * Таллар гына аңлады Тукта' Җырларга ярамын' диде мнлнцнонернын берсе Олаучы абзый атка чыбыркы белән селтәнде, ике милиционер J арбага сикереп утырды Алар артыннан тузан болыты гына калды Мин авылдан киткән чикта Зират талы шаулады Онытырлар, онытырга тырышырлар бу вакыйганы, әмма шушы җыр мәңге онытылмас Онытырлар Битарафлар, гамьсезләр онытыр' Онытырга тырышырлар Гасплеләр, җинаятьчеләр онытырга гы рышыр! Әмма Васнлә кызмын авылдан киткәндә ярсып, сонгы көченә тая нып җырлаган шушы җырын авыл оныта алмас Киләчәктә Вәсиләнең кем икәнен хәтерләмәсләр дә. бәлки, ләкин җырын ишеткән саен, һәркем бәгыре аша кичерер «Васнлә җыры» булып ул бөтен халык күңелендә калыр. Зират таллары шаулаганын ишеткән саен, зират турысыннан узган саен. Ярмөхәммәт ЯЧЫНЫП, ВаСИЛӘН» ИСКӘ ГӨНИ Васнлә шушы китүеннән кире кайтмас Еллар узар Амнистияләр дә булгалар, тик Васнлә турында гына бер хәбәр дә булмас Шомлы әкияттәге Гыйфрит урлагандай. Васнлә юкка чыгар Бар иде кеше Юк булыр кеше Анын шундый кара язмышы нчен һичкем ......................................................................................................... ... зп бир мәс һичкем үзен гаепле санамас Кайда ул3 Тәкъдире ничек3 Ни бул ган ана? Кыз бала нинди бәлаләргә очраган3 Ачтан үлгәнме? Үзен үзе үтергәнме? Беркем дә әйтә алмас Ун ел үтәр. утыз ел у зар. кы з бала хәбәрсез югалыр Сагыш, бәхетсезлек, гаделсезлек билгесе булып. «Васнлә җыры» гына калыр Мни М1Ч KCIIIH'lt СЛ1Һ.1Й.1.1|И’Н Таллар гына аклады гәне мәтелеккә алып китә баручы арба ар гаралганчы басу капкасы янында басып торды Туп бәрешле уйнарга чакырыпмы әйдә, кайтыйк инде ................................................................................... с . м- сп ана дәште Ярмөхәммәтнең уе күңел ачуда түгел н ь .тын х. гү ә япа-ялгыз калган Халнсма В.....................................лә ...... Ул ■■...................... .. яаятеинаи аерыла Васил > ерар м ы га| - И-нх. ни караган сакчылар? Авыз ачып кеше батырганнар бит. дни һәрвакыт уфтанырлар Үкенечле үлем һәрвакыт артыннан үкенечле сыглану калдыр < Зөләйханың җырын.i ГЯГЫН бәе, ӨСТӘЯДГ '"ын җырын дә авыл халкы һаман онытмый Сонгы сулышым житкзигз Ен>» «стена атладым Кама сулары Лнк салкын. Җылытсана. аппагым Хәмидулла Ике йөз илле өч нр озатып калган Аларнын да яртысы гарип Сибгатулла авылга егерме тугызы кайтты абзый исән кайтып ике атна га яши алмады, мәрхүм, яралары ачылып үлде. Шәяхмәт абзый да, аяк сөякләре бозылып, дөньядан тиз китте. Авыр яралыларны зират берәм- берәм үзенә ала торды. Саутазаларын саный китсәң, уннан артмас. Исәннәр үлгәннәр өчен эшли Анда-санда яңа буралар ялтырый Кичләрен гармуннар күбрәк уйный Аулак өйләр, мәчет-клубтагы уеннар кызыграк, шаулырак уза. Кайткан шәпкә егетләр орден-медаль- ләрен тагып, гимнастерка төймәләрен, каеш аелларын көл белән, ком белән ялтыратып, әллә кем булып йөрделәр дә погон-медальләрен салып, гимнастеркаларның жиңен сызганып, кулларына чал- гы-балта тоттылар. Сугыш бетте. Бихисап фажигале язмышлар Җимерелгән гаиләләр. Шатлыксыз узган балачак Ачлык. Үлем Гариплек. Тән гариплеге бер хәл, күпме рухны сындырды бу сугыш. Күпме изге гадәтләрне челпәрәмә китерде. Матур-матур йолаларны кире кайтарып ала алмаслык итте каһәр суккан бу сугыш. Еллар узгач, үзе авылның олпат атасы булгач, Ярмөхәммәт сугыш елларына туры килгән сабый чагын искә төшергәндә шулай уйлар. Сугышка кадәр булган Ярмай-Урак авылы белән бүгенге, сиксәненче еллар Ярмай-Урак авылын чагыштырсаң, жир белән күк арасы Аждаһатауга менеп бассаң, авыл үз урынында. Әмма үзгәрде табигать. Үзгәрде гадәтләр. Ямьсезлек ягына таба үзгәрде. Сугышка кадәр. Сугыштан соң. Халык бай Утызынчы еллар кулагы көнләшерлек бай яши Ярмай халкы Кулакның нәрсәсе булган соң аның? Утызынчы елларда Себертә сөрелгәннәрнең малын санап карасаң — көлке. Бер аты, сыеры булса — кулак сыйфатында сөрелгән урта хәлле крәстиян булып чыга Йорты биегрәк булса — кулак. Бүген карасаң Ярмайларга барысында да алты почмаклы таза йорт Шәп абзарлар Икешәр сыер асраучылар да бар Егермешәр баш сарык Икешәр мотоцикл, машина да машина Табигать фәкыйрьләнә, ишегалды байый Гасырлар буе камилләшкән йола-гадәтләр нык саклана иде. Сугышка кадәр... Сугышка кадәр авылда ир белән хатынның аерылышуы түгел, «аерылышу» сүзенең үзе дә юк иде Кияүгә чыккансың, тор Бала үрчет, гаиләңне ныгыт, ир тәрбия кыл. Өйләнгәнсең икән, нигез кор, сәке ту тырып бала үстер. Балаларыңны һөнәргә өйрәт Кияүгә бир, башка чыгар. Сугышка кадәр ярты меңгә якын ир-ат арасында аракы эчкән кеше юк иде Урамда авыз тутырып сүгенгән кеше булмады. һәр нәрсә картлар, аксакаллар белән киңәшеп, олылар ни әйтер дип, картлардан шүрләбрәк, аларны хөрмәт итеп эш йөртәләр иде. Үсмерләр. егет-жилән аксакаллар алдында авыз күтәреп сүз әйтмәс, акырып сөйләшмәс. Иң аянычы - хатын-кыз үзгәрде. Бөтен бәла, бөтен олы афәт хатын-кызның хәттин ашуында Ирләр фронтка китеп беткәч, авылга баш булып хатыннар калды. Алар ат жигә. арбага ике аягын аерып басып, чыбыркы болгап, дилбегәне тотып, ирләрчә сүгенеп жибәрәләр. Бик авыр чакларда аракы да капкалый башлады солдаткалар. Бер карасак, кызык Икенче карасаң — бәла Тупасланды хатыннар Тормыш авырлыгын алар әнә шулай әче сүгенеп жиңде. Ирләр кайтты. Ә гадәт калды Дилбегәне хатыннар кире бирергә теләмәде Ирләр дә кинәт үзгәрде. Фронтовик егетләр аракы эчәргә өйрәнеп кайтты Аракы эчү, ата-ана-баба-бала катнашкан сүзләр белән берөзлексез биш минут сүгенү ирләрүсмерләр арасында дәрәжә санала башлады. «Юмарт хатын» төшенчәсе сугышка чаклы булмаган нәрсә Ярмай авылы кебек итагатьле, тәртипле авылда да сугыш башланып бер-ике 84 Ярмый, әйдә!- дип Альберт авылга томырылды Ярмөхәммәт соңгы көлтәсен чүмәлә башына куйды ла. Альберт артыннан элдерде Хәмидулла абзый, сугышның беренче көненнән үк хәбәрсез югалган кеше, кинәт кайтты да төште «Их. күк капусы ачылганда нигә мин дә Альберт кебек әти исән кайтсын, димәдем икән?» Шушы онытылган теләк Ярмөхәммәтнең гомерлек үкенече булып калды Хәмидулла абый кайткан көнне үк улына сугышка чаклы алган иске велосипедын көйләп бирде Альберт белән Ярмөхәммәт велосипедта йөрергә бик тиз өйрәнделәр Альбер! бәхетле иде Кабахәт сугыш атлаган саен шул бәхеткә ямьсез чыраен күрсәтә башлады Кара гаугалы йортлар артты — Син, сволочь, мин фронтта кан койганда себерелеп йөргәнсең' дип Сөнгать абый хатынын урамга алып чыгып кыйный Бу хәл Сөнгать абый эчеп кайткан саен кабатлана Шундый еш кабатлана, күршеләре дә. авыл халкы да бу гауга, бу кыйнашка күне геп бара Альбертның күктән теләп алган бәхете дә озакка бармады Атна ун көн узуга, алар өендә дә кара көннәр башланды Хәмидулла абыйны сугышка чаклы бик шаян булган, диләр Сугыштан бик холыксызланып кайтты Мөхтәрәмә апа да кара коелды Альбертны да исәп басты Сугышның мыскыллы көлүе өй җәнҗалларында гына түгел икән Имеш, Хәмидулла абыйны әсир булганы өчен, атна саен чакыртып сорау алалар икән Ул районга киткәч. Альбертлар кан калтырап тора Сугышка чаклы Хәмидулла абый белән Мөхтәрәмә апа башлан гь1чларны укыткан Мөхтәрәмә апа әле дә булса укыта Хәмидулла абый да сугыштан кайту белән укыта башлаган иде дә эшеннән алып аны мәктәптә ат караучы итеп куйдылар Имеш Фәрхун өстеннән язган Пленда булган кеше совет мәктәбендә укытырга тиеш түгел! Ике арада тарткалаш, нәсел нигез корытыш байтак елларга сузыл ды Ике каршы якны да изрәтте. талкылы Хәмидулламы кимсетер өчен Сабир бөтен көчен җикте Оста өйрәтелгән этләр кебек куштаннар сыныкка сылтау табын. Хәмидулланы талый торды Ызгышкан чакларда Плннни син Хәмит! Халык дошманы' дип Хәмидулланы җиңә Шул сүзләрдән сон Хәмидулла аб»ый хокуксыз бер бәндәгә әверелә да кала Чигәләре калкып чыкканчы теш казнасын кысып, дәшмичә генә кайтып китә ел узуга юмарт хатыннар күбәеп китте Урам саен шундый дигән сүз иде - Әйдә, әйдә, Ярмухамет, кер' дип Валия ишекне ачты - Только сразу капканы бикләп куй! Ярмөхәммәт жәһәт кенә капкага аркылы тәртәне салып керде Вә лия аны караңгы өйалдында көтеп тора иде. Тизрәк!— диде Валия Суык кермәсен' Ишекне ачуга, аяк астыннан 6O.II.II булып (алкын керде ('.алкын болыт өйгә кергәч, кая барырга белми йөрде дә, таралып, эреп юкка чыкты. Өй эче җылы иде. Борынга тәмле ис бөркелде. Өстәлдә бер коштабак кыстыбый өелеп тора Самавыр кәттә егетләрдәй, чәйнеген кы рыи салып, салмак-сабыр гына, эчтән генә әллә ннндн матурдәртле бер көй шыңшый иде Мактап кына йөрисең икән! диде Валия Чишен' Ярмөхәммәт уңайсыз хәлдә калганлыгын сизде Мәктәптә ул Валия күзенә туры карый ала иде. Монда әллә ничек Аның бу халәтен Валия дә тиз аңлады. Тартынма, тартынма, сал өстенне! дип, Валия Ярмөхәммәт нен бишмәтен салдырып, чөйгә элде Валия чәй әзерләп, бүлмә белән өстәл арасында Йөргәндә, Ярмөхәммәт каш астыннан гына карап «Бигрәк җиңел гәүдәле бу Валия апа Күбәләк кебек. Мәктәптә өс киеме белән юан күрен.» Күлмәкчән алъяпкычтан әнә ничек, тал чыбыгыдай сыгылмалы һ» җәй көне гел күлмәкчән йөрсә дә. болан нәзек сыман күренми иде. Пә.гтә астында озак яшеренеп ятканга шулай матур булып күренәдер аның гәүдәсе», дип уйлады Житеш! — диде Валия Кыстыбыйны үзем пешердем Валла хи. менә! Зәйтүнә апа өйрәтте Ул миннән повар первою класса ясап бетерде инде Мин бәлеш тә сала белом Токмач та кисә белом Башта кулымны кисәрмен дип курка идем, хәзер у-у-у, выжлатам гына. Ярмөхәммәтнең тарсынуы бетте Чәй эчкән арада уку хә т i >рг ту рында да сүз булып алды Аннан сон Валия фотоальбом чыгарды Монысы әнием Күченгәндә бомба аегында калды — Бусы абыем Абыем сугышта үлде Валия рәсемнәргә аңлатма биргәндә бөтенләй үзгәрде Жнтдил.иш аны сагыш басты кебек . Аның ерак еракка, туган иленә, әнисе. туган нары янына кайтып киткәнлеген Ярмөхәммәт сизде Вәлиянең жис« мс монда, күңеле туган илендә . Монысы ирем!- диде ул Рәсемнән хәрби кием кигән яшь кеше карап тора Виктор! диде Валия Виктор' Әллә ул иренен рәсемен.) дәште, .млә Ярмөхәммәт хәтерен |ә кал дырсын дип иренең исемен кабатлады, әллә сагынуының тышка > »рсн чыгуы идеме Валия тирән көрсенде дә. Ярмөхәммәтне кочаклап Беләсеңме. Ярмухамет. диде Виктор да вафат Ничек? дип сораганын сизмәде дә Я| .......................... ■ .........иман кетәген Бмт.н кеше шу.Ш ли Ире ............................... ................ И«Р шуңа күрә һаман кайтармыйлар икән, диләр Валия Ярмөхәммәтнең битен ү( яңагына кысты да үксеп Юк. Ярмухамет диде Викторның заставасы сугышның беренче сәгатендә үк юкка чыккан Берсе дә исән калмый — Ә хатлар? Сиңа бит гел хат килеп тора — Хатлар... Валия кечкенә тартмадан бер уч хат алып, сәкегә ташлады. — Бу хатларны мин үзем язып, районга баргач, үземә сала идем. Укы... теләсәң... Валия хатның берсен ачты, ачты да Ярмөхәммәткә сузды: хат эче буш, ап-ак кәгазь иде. — Булды, житте,— диде Валия кинәт кенә.— Балавыз сыгып утырмыйбыз. Ул жәһәт кенә фотоальбомны, үзе язган буш хатларны җыеп куйды. — Ятарга вакыт!—дип тиз генә урын җәяргә тотынды.—Знаешь, Ярмухамет, безнең өй тиз суына. Бревиолары картайган инде... Без сәкегә ятарбыз... Җылы булыр Мин стенага карап ятам, син миңа аркаңны терәрсең, ярый? Стена аша жен керә алмый, ә арка яктан син сакларсың, ярый? Ярмөхәммәт көлде. — Шайтан керсенме монда? Җеннәр хәзер үзләре кешедән качып йөри... — А мне нравится, что ты такой храбрый.— диде дэ Валия утны сүндерде. ишекләргә келә элде. Аркага арка терәшеп урынга яткач, Валия: — Ә хәзер хиндыба чәчәге турында сөйлә,— диде. Нәрсәдән башларга икән инде, дип Ярмөхәммәт бераз дәшми ятты да, гомумән, чәчәкләр турындагы уен әйтергә булды. — Дөньяда мең төрле чәчәк бардыр. . Кешеләр күзгә кереп торган, иң ачык төслеләрен генә сайлый. Бакчаларда да, өйләрдә дә гел жете кызыл яраннар, баяр гөлләре үсә... Зур чәчәкле гөлләрне өзеп, чүлмәккә утырта халык. Кешеләр күрми торган чәчәкләр дә була. Күрсәләр дә игътибар бирмичә яннарыннан узып китәләр. Күрәләр аларны кешеләр. Күңел күзе белән генә карамыйча узалар... Юл буенда зәңгәр чәчәкләр бихисап. Аларны күрүче дә юк... Күгәрчен күзе дигән чәчәкнең дөньяда барлыгын белмәүчеләр дә күп... — Шундый чәчәк бармы? — Бар Ул чәчәкне берәү дә күрми торгандыр. Күгәрчен күзе ул борчак чаклы гына, борчактан да бәләкәй булыр әле. Үзе нәкъ күгәрчен күзенә охшаган. — Күгәрченнең күзе нинди була соң? — һе, күгәрченнең күзе күгәрчен чәчәгенә охшаган. Валия, көлде. Ярмөхәммәт тә көлде. — Кызыл ясмыкка охшаган күгәрченнең күзе. Юк-юк, кызыл ук түгел, матур алсу, уртасы зәңгәрсу... Кешеләр мәшәкатьләр белән каядыр ашыга Кайгы, авыр эш баскан кешенең күзенә күгәрчен күзе чалынамыни? Шатлыктан шашканнар туктап, һиндыбага карап торамыни’ Меңләгән, миллионлаган бәндәләр шул матурлыкны күрми уза Шулай игътибардан читтә калганнарына бу чәчәкләр бик кимсенәләрдер Ләкин беркайчан да: менә мине күрегез, менә мин нинди матур, дип күзгә бәрелмиләр. Алар, чыннан да, бик матур. Караган саен карыйсы килә ул кечкенә чәчәкләргә. «Чәчәкләр., чәчәкләр гөлләр»,— дип Ярмөхәммәт гел бертөрле тавыш белән сөйли дә сөйли. Сөйләми ул, ишеттереп уйлый. Ә Валия аның уйларын укый бара. Яшьли олылар төсе иңгән, сабыйлыктан кинәт балигълыкка күчкән, олылар эшли алмаслык авыр эш эшләп, атлау рәвешендә дә олылык күренә торган бу үсмернең башында әнә нинди уйлар кайнаша икән! Валия укытучы түгел бу юлы, бу кичтә Ярмөхәммәт аның остазы. Ач лык-ялангачлык мохитендә кеше күрмәгән гүзәллекне күрергә, дөньяны аңларга, күнегелгән төшенчәләргә, күз күнеккән нәрсәләргә яңача карарга Валияне үсмер өйрәтә түгелме соң? Караңгы шомлы төндә сер- ле-серле тавыш белән могҗизалар кешме чачаклар прыида «йлн Ва лия. чыннан ла. үзеннән олы кеше янында яткандай хис итте Ул , ,е до сизмәстән аркасына борылды Ярмөхәммәт та түшәмгә карап ята иде Бераздан ике без борынга борын кнлде Ярмөхәммәт Валиянен күз ал маларына бакты Тәрәзә аша кергән сыек яктылык үз эшен эшләде Ва лиянен күзләре Алнһә күзләренә әверелде Ярмөхәммәт янәшәдә ятучы хатынның чып-чын үз Алиһәсе икәненә инанды Һич тарсынмыйча борын очын Алиһә борынына тигезде Алиһәнең күз алмалары зурайганнан зурая барып. Ярмөхәммәтне үз эченә ала башлады Алиһә үзе Ярмөхәммәтнең эчкә керүен тели иде — Алиһә'—диде Ярмөхәммәт Алай әйтмә, диде Алиһә — Алиһәм, диген Миңа шулай рәхәт Алиһәм! - диде Ярмөхәммәт - Ашык ма а са-абыр гына-а диде Алнһә Чәчәк эчендә бөтен бер гомер кичерде ул Булса да булыр икән мог ЖИЗа! Бөтен дөньяда икәүдән-нкәү генә Атналар айлар узды кебек Еллар үтте Алар чынбарлыкны онытты Алар матдә булудан туктады Алар бардан юк булды Бәлки, алар бардан да баррактыр? Әнә шундый уй Ярмөхәммәтне чынбарлыкка кайтара башлады Дөрес. алар бардан да баррак Торырга кирәк Ашыгырга кнрәк Эшләр күп. Малларны карыйсы бар Ашыкма-аа. дигән өн ишетелде Ярмөхәммәт, шул өнне ишеткән саен, әллә ничә тапкыр бардан юк булды Янә йокы сихеренә уранлы Соңгысында ул авырлыгын югалтып чиксез бушлыкка чумды Бушлыкта очу бик озакка сузылды, аска таба оча торгач. Ярмөхәммәт бутала башлады, әллә ул аска төшә, әллә өскә оча билгесез Шулай бихисап озак оча торгач, аның кунеленә шом иңде Шушы шомнан куркып, ул кычкырырга теләде Ләкин тавышы чыкмады Бары тик ыңгырашу гына ишетелде Куркудан ыңгыраштымы ул. әллә очу рәхәтеннәнме шулай ыңгырашу катыш ләззәт авазы чыгарды бушлык төбенә килеп бәрелдем дигәндә генә ул үз тавышына үзе уянып китте Башта аңламыйча торды Кай җирдә соң ул? Өнендәме, төшендә j Әллә һаман чәчәк эчендәме5 Аның бите мыш. йомшак нәфис леккә төртелгән Бу Валиянен ярымачык күкрәге нде Вәлия бер кулын Ярмөхәммәтнең муены астына куеп, икенчесен аның битенә салып, изрәп йоклый Тышта таң атып беткән Ярмөхәммәт шунда гына чынбарлыкка әйләнеп кайтканлыгын аңлады Абзарны чистартырга, малларга ашарга эчәргә салырга кирәк, дип ул ипләп кенә Валня куеныннан чыгарга те ләп, билендә ихтыярсыз яткан кулны алып куйды Валин йокы аралаш нидер әйтте дә ике кулы белән Ярмөхәммәтнз’ кочаклап, күкрәгенә кыс ты Мәңге кузгалмас иде ул шушы урыннан мәңге чыкмас нде ул Валня куеныннан Ярамый! Эш бар. уку бар. маллар бар Валня уянды Ярмөхәммәт ләззәтле беләкләр коллыгыннан иреккә чыкты — Уу. уже светло' диде Валня. аннан сон берни булма! андай Знаешь, Ярмухамет. мин төшемдә синең белән чәчәк эчендә йөрдем диде Мин да, дип әйтмәкче иде Ярмохәммә! тыелып калды - СЛОВНО, без синең белән мәңгегә чәчәк *чендә икав «Бер төшне ике кеше берьюлы күрә микәнни? Гаҗәп, мин дә шулар ны ук күрдем бит>. дип уйлады Ярмөхәммәт Бәлки, бу төш түгелдер? ...Зәйтүнә апаны тагын глубинкага җибәрделәр 1.1Х6ИНК.1 икм и. 1Н1К.-Ч .. н хрман киз дежүр торырга, чираттан килгән тенге кнтүгә ннрптлар Зәйтүнә ананы Бу җәй килгәндә Ярмехаммэтнэ танам егетләр т«,- кунды Тавышы калынайды, ул сөйләшкәндә күрше-күлән: Әстәгыфирулла, әллә нинди ир-зат кергән, дип торам, гел егет булгансың син, агай!— дип еш кабатлыйлар. Ярмөхәммәт анасыннан яшереп-посып кына бабасының сакал пәкесе белән кырына да башлады. Иртә таңнан өй эшләре белән бөтерелә халык. Аннан мал-туарын карый Сыер сава, көтү куа, тавык ашата. Урак ура. Утын кисә Тагын өйгә кайта, тагын каралты кура тирәсендә зык куба. Районнан һәр ат наны вәкил килә Бәрәңге агенты, заем агенты, недоимка агенты, стрр ховой агенты, хәтта кысырлык буенча да акча җыярга агент килә. Аулак өйләрдә, кичке уеннарда, утырма кичләрендә әнә шул мәшәкатьләрдән онытылырга тырыша халык. Шуңа күрә иң авыр елларда халык күбрәк күңел ачкан, ешрак шаярган, күрәсең. Ярмөхәммәт, боларның барысын да үз башыннан кичергән кеше буларак, тукмул тормышта яшәгәндә сәерсенеп уйланыр: ач, ялангач, ятим чакта кешеләр миһербанлырак, бер-беренә ярдәмлерәк булган икән. Тук, мул тормышта зарланучылар күбрәк. Имәнгеч бер мантыйк барлыкка килә: димәк, тук тормыш кешене боза гына түгелме? Укытучы Валия кызык кеше булып чыкты ул. Башка укытучылар — читтән килгәннәре дә. мондагылары да — укыту, дәфтәр карау дан гайре авыл тормышына катнашуны хупламыйлар кебек Ә Валиягә бөтен нәрсә кирәк, аулак өйләр дә, кичке уеннар да. утырмалар да — барысы да кирәк. Ярмөхәммәт, кырыктан узган кеше, «Комсомольская правда»да Валентина Галай язган мәкаләне укып шаккатыр «Тылда күргәннәрем» исемле бу язмада Валиянең сүзләрен, уйларын укып. Ярмөхәммәт Ярмай халкын тагын бер тапкыр олылар Бу нинди кешеләр икән татарлар? Җеннәре өзелгәнче эшләп авыр эштән кайталар да. җеннәре өзелгәнче үз ихаталарындагы авыр эшкә тотыналар Аннан соң кичке уенга төшеп, җирне селкетерлек итеп бииләр Урамнарны яңгыратып җырлыйлар, әйтерсең лә дөньяда сугыш та булмаган Әйтерсең лә аларның бер бөртек кайгылары да юк. һәм булмаячак та Гаҗәп батыр, искиткеч матур халык яши Ярмай-Урак авылында . Әлбәттә, шулайдыр Әмма Ярмай халкы үзе генә белә инде ул авырлыкларның ни икәнен Кайгысын яшерер өчен көлә иде халык Бәгыре өзелгәнен кеше күрмәсен дип, шаян такмаклар чыгара иде Яшәү белән үлем ара сында елау ярдәм итми Кире чыкмас тарлавыкка кергәннәр өчен зарлануның кирәге юк. Кычкырып көләргә, елмаеп үләргә генә кала Бу халык шулай яратылган, күрәсең Алар көлә, кызыктан түгел, бәлки, аянычтан көләдер. Кем белә, бәлки бу кешеләр үз тәкъдирләренең әче булуыннан шулай әче итеп көлә торганнардыр? Ихтимал! Өрәк Әнә шундый авыр тормышта, әче язмышта яшәгәндә бөтен кеше теленә керерлек бер яңалык кирәк. Гадәттән тыш бер вакыйга, кеше ышанмаслык могҗиза тели күңел Койрыклы йолдызмы, гыйбрәтле берәр вакыйгамы — ни дә булса кирәк. Андый вакыйга булмаса. кешеләр аны үзләре уйлап чыгара... Сугыш күптән инде бетте. Кайтасылар кайтты Хәбәрсез югалганнар хәсрәте дә урамнан өйләргә кереп посты Хәзер гел бертөрле авыр тормыш башланды, рәхимсез көрәш, яшәү өчен көрәш кенә торып калды Эшнең очы-кырые күренми Кыен хезмәтнең бетәсе дә юк Алны-ялны белмичә, шифаханә, курортларны күрмичә иңрәеп эшләр бу халык. Ә күңел үзгәреш тели һич югында хәбәр көтә Әнә шундый чакта бер хәбәр Ярмай халкын тетрәндерде. Имеш, асылынып үлгән Халисәләрнең ташландык өенә женнәр ияләшкән! Кайсыдыр сөйли: имеш. Халисә белән Василәнең өрәкләре кайткан Ул өрәкләрне күрүчеләр дә, өрәкләрнең елаганын ишетүчеләр дә булган. Кем күргән, кем ишеткән — төгәл генә әйтеп бирүче булмады Ике- өч көн узуга, тагын шомлы сөйләшүләр башланды. Халисәләр өе эченнән үксеп елаган тавыш ишетелгәнлеге турында түбәноч халкы чынлап сөйли. Бер генә кеше түгел, бик күп кеше ишеткән. Хәтта өрәкләрнең илаулаганнары аръякка хәтле яңгырап торган, имеш. Авылда гел шул турыда гына сөйлиләр. Кич утырганда Халисә белән В-асил ә өрәгенә әйләнәләр дә кайталар, әйләнәләр дә кайталар. Бәйләү бәйләүче кызлар шүрләп, тәрәзә янына утырмый. Сәке йөзлегенә. мич катына шуыша Кайтмый калган мал эзләүчеләр Халисәләр нигезен әллә каян урап үтә торган булды. Ярмөхәммәт байтак вакыт бу хәбәргә ышанмыйча, курыкканга — куш. койрыгы белән биш дип. игътибар итмәде. Беркөнне кич Факиһә чәчен-башын туздырып, күзләрен акайтып кайтты да сулышына, сүзләренә кабына-кабына сөйләргә тотынды: — Әнкәй, өрәкләр елаганны ишеттек... әле яңа гына... Соңга калып йөрмәссең! — диде Нурлыгаян кырыс кына - Матри, кызый, кабат болай соң кайтсаң, өрәгеңне күрсәтермен мин сиңа... Әнкәй,—диде Факиһә әнисенә елышып.—Котларым калмады.. Илаулыйилаулый... аннары и Вәлиянең дә дәфтәрләр тикшерәсе бар Хикмәт олтан белән солтанда түгел иде, ахрысы. Нурлыгаян тынычсызлана башлады И и. ахирәткәем, килешми аңа хәзер анда куна йөрер).i Валия яшь хатын ялгыз хатын дигәндәй Нурлыгаян бөтенләй пышылдауга күчте Күрмисеңмени. Ярмөхәммәткә сакал мыек чыкты Кырына бит инде ул хәзер Аллам сакласын — ӘсТӘГЫфирулла. диде Зәйтүнәсе Син нн сөйлисең* S.1 бала гына бит әле Баласын бала диде Нурлыгаян Кеше сөйли Бибизәйтүнә Сабир исерек чакта әйткән. Зәйтүнә үз өендә әллә ниләр оештырып ята икән, дигән Ярмөхәммәт өчен бу сүзләрне ишетү имәнеч иде \л)ә тәбә тагын га күңел кайтаргычрак сүзләр булмасын дин \т ан.мләргә. Терелергә тотынды Чыш-пыш киселде Хатыннарның тавышы кинәт үзгәрде һи һи һн. Нурлыга............ быелгы язны әйтәы. бнгрәкләр |а мртө килде инде Эз Хәерлегә генә булсын нн и- Ьнбизәнтүнә Ярмөхәммат ни » кыз н* ыиу ха ■.................................. - 1 ярамаган яп өстендә тотканнар Ул тиз тиз генә киенде дә китте лә аны чыгып Абзар чистартканда да, малларга салганда да гел ишеткәннәре турында гына уйлады Мәктәпкә дә ул бик иртә китте Бүген нидер була Бүген нинди дә булса хәбәр килер сыман, дип аның күңеле борчыла башлады. Дәрестә дә ул игътибарсыз утырды. - Яз килә, яз! — диде Фәгыйлә апа Бөтен игътибар тәрәзәдә! Шулаймы, Ярмөхәммәт? Фәгыйлә апа аннан дәрес сорап тора икән, ә ул ишетми дә Аның уе әллә кайларда Болай булгач. Валия апа белән кич утырулар бетте Әнисе кертмәячәк. Хәзер Валия белән очрашу бары тик чәчәк аша гына булачак Чәчәкләр чыгарга куп калмады инде Умырзая күптән чәчәк атты Тышта инде күптән җәй кояшы Тургайлар чатырдаша Сыерчыклар очына Юллар чатнап такырайды. Ярмөхәммәт тәрәзәдән аерыла да безгә үткән дәресне сөйләп бирә, -диде Фәгыйлә апа. үзе ни өчендер бик хәйләле елмая Ярмөхәммәт белгәнен сөйләде, авызы сөйләде, фикере һаман яңалык ягында иде. - Игътибарсыз сөйләдең. Ярмөхәммәт! — диде укытучы. Укытучы тавышында Ярмөхәммәт әллә ничә төрле мәгънә барын тойды Соңгы дәрес уртасында ишек ачылып китте, ишектән мәктәп мөдире Фәрзахи башы күренде. - Галаева! Сезне бик ашыгыч районга чакыралар! — диде мөдир — Дәрес бетсен инде! — диде Валия — Ашыгыч! Гафу итегез, балалар,—диде Валия — Күрәсез, бик мөһим эш чыккан, ахрысы. Калганын үзегез укып бетерерсез инде... Кыңгырау шалтырау белән бар да чыгып йөгерде Ярмөхәммәт, букчасына кирәк-ярак тутырган булып, класста калды Парта кырыннан узганда Фәрдия канчык тавыш белән Ярмөхәммәткә атап: - һы-һы-һы. тәти кашык! Киявең килә, киявең килә, арт капкаңны ач та кач! — диде. Альберт бөтенесе чыгып беткәнне көтте. Ниләр генә күрми ир-егеткәй белән ат башы, диде Альберт Ярмөхәммәтнең Фәрдиягә дә. әнисе әйткәнгә дә бу кадәр ачуы килмәгән иде. Альбертка усал итеп: — Син дәмени? —диде. — Кабарма!—диде Альберт дусларча —Дәшмә син Игътибар итмә! Алар ишегалдына чыкканда укытучылар бүлмәсе янында Фәрза- хетдин абый белән Валия кызып-кызып сөйләшә иде. — Бу кәгазь хәрби комиссариаттан,— дип нидер исбат итә Валия — Мин абыемны эзләтәм. Димәк, нинди дә булса хәбәр бар! Иптәш Гыйлфанов, зинһар, мәктәп атын бирегез! — Беләсезме, иптәш Галай, — диде Фәрзахетдин Мәктәп атын бирермен дә. ә кем барыр ат җигеп. Миндә бит олаучы юк. - Ярмөхәммәт! — диде Валия. Ярмөхәммәт мәсьәләсе турында сезгә ронода жавап бирергә туры киләчәк әле, иптәш Галай! — Бер урында мин ике жавап бирермен, иптәш Гыйлфанов' Комиссариаттан соң мин үзем ронога керәчәкмен! Ярмөхәммәт белән Альбертны куып житеп, Валия тынына каплана- каплана: — Яр...муха-мет мәктәп атын җик, зинһар хәзер үк районга китәбез,— диде Ярмөхәммәт букчасын Альбертка биреп, әнисенә кая киткәнлеген әйтергә кушып, ат җигәргә китте Юл буе ул һични сорашмады Валия һични әйтмәде. Ул бик ярсыган, таушалган кебек күренә. Кемгәдер ул бик ачулы иде, ахрысы, 98 им комиссариат чакырганы ечен бик нык сйтаиамыЯрмехәммат Ва.тиянсн аттан тише, йнгерердай 6> ты., атгысып барганын сизә Булдыра азганча т.т атны кта Етери, «крыи араны үтеп. район үзәгенә керделәр и и - Роногамы? - диде Ярмөхәммәт Юк! Башта комие с арнатка си ? Валия * Комиссариат капкасына житәр-җитмәс. Валия арбадан сикереп 3 төште дә. яулыгын да бәйләмичә, комиссариатка таба йөгерде Яр 5 мөхәммәт аркалыкны бушатып атка ?м.пы ъ Беркемне күрмәс дәрәҗәдә шашкын кыяфәттә чыгып, арбага утырды х Кулындагы кәгазьне кат кат укыды Комиссариаттан алар туры ронога - киттеләр Роно дигәч тә бөтен укытучылар кан калтырап тора Ни J өчен икән? Ә Валия апа роно турында уйламый да кебек \нын хй г лары һаман еракта, комиссариатта, кулындагы кәгазендә Ярмухамет. син көтеп тор. диде Валия Валия ронога кереп китте Ярмөхәммәт атны эчертел кмлде Валия • чыкмаган Эш югыннан Ярмөхәммәт роно эченә керде Тар коридор < ның як-ягында берничә ишек Берсенә «Башлангыч мәктәпләр бүлеге* дип. икенчесенә «ТБУМ» дип язылган тулы булмаган урта мәктәп ~ Өченче ишектә «Роно мөдире» диелгән Шул ишектән тавышлар ише - телә. Мин кем сүзенә ышаныйм сон. иптәш Галаева Валентина Михайловна? - дип кычкыра берәү Ул коммунист' Уважаемый колхоз Ярмөхәммәт бераз әцгерәп торды да урамга чыкты Мәктәп аты яны кояшка чыгып рәхәт кнчерә иде Чебен кигәвен юк чакта кызынып кал. малкай Ярмөхәммәт эш тапкан булып, арба тирәли әйләнеп чыкты Чәкүшкәләр дә урынында, тәҗеләрне бераз тарттырасы бар. дни Яр мөхәммәт тәҗе чөен бер ике кат борып куйды Камыт бавы бераз озая башлаган Ашханәгә кереп, ул дүрт кәтлит белән дүрт кисәк ипи алды Янә арба янына әйләнеп кайтты Байтактан сон Валия чыкты Аны танырлык түгел иде Тн» җыйнак, кызлар кебек балкып торучы Вәлиягә АТ лә ни булган 1әчс тәлгәшлә неп бер якка ишелгән, яулыгы иңенә эленер эленм.к Бер уч кәгазьне чл сумкасына салын, арбага утырды Ярмөхәммәт сүзсез генә дилбегәне бар күгенә юырта башлады Кума! Шie ............... ...... Хәзер ркая ia ашыгасым кж —ҺО А!..................... р» пошк-р-" Туктаптуктйй «|,,'ЧВ и,.. ................. .. .... IV.»! .««• .. .................. янында эшләмәсәң. канткач Miivpv n ................. ... Арба шылтык-былтык итеп салмак кына тәгәри Сөйләшү Авыр юл иде б\ Ярмөхәммәт өчен . Әнә теге кара болыт безне куып житеп яусын иде. әй. я председателе Коммунист? дигән тавыш ишетелде Бу Валия иде Коммунист булса, ялган сөйләмәсен' Юк. иптәш Галаева' Коммунист ялган сөйләргә тиеш түгел' Тиеш түгел! Ә ул сөйли! Димәк Димәк, ул уважаемый колхоз председателе, дип Валняне бүл дерде мөдир Бюро члены Әнә. хәзер электростанция төзеп ята Кайсы колхозда бара мондый эшләр? Ә? Сездә генә' Ягъни «Совет Татарстаны» колхозында гына Бу кыланышыгыз өчен сезне эштән азат итәргә кирәк иде дә Ярын укытучылар җитешмәү сәбәпле мөдир төртелеп калды, кәгазь кыштырдаган таныш ишетелде Нәрсә бу^ Бу нинди грамота? диде мөдир Анлатыгы* иптәш Галаева! Мин китәм Гаризам шушы булыр диде Валия На-а, әйдә, бахбай' - дип чөңгереп, чыбык белән кизәнде Ат УУ иде яңгыр Яшьнәсен иде яшен. Чатырдатып суксын иде. актарылсын иде дөньясы Бер-бер хәл булсын иде. Кешеләрнең кайгы-хәсрәтен. җирдәге бөтен пычракны, күңелләрдәге авыр юшкыннарны юып алып китсен иде бу яңгыр Ярмөхәммәтнең юраганы юш килде Кара болыт үзе артыннан дөньяны каплардай болытлар өере ияртеп, юлчылар карурманга кергәнче үк куып җитте Ярмөхәммәт тиз генә күлмәген салды, чалбар кесәсеннән чакматаш белән куны алып, күлмәк җиңе белән тыгыз итеп төреп, астына салып утырды. Валия артка карап утырган иде, Яр мөхәммәтнең бил тиңентен чишенгәнен күрмәде. Яшен күкләрне ялмап-ялмап ала Чатыр-чотыр күк күкри Яңгыр коя. Коймый, күк ишелеп төшә сыман Валия кәгазьләр салынган сумкасын куенына тыкты да тагын хәрәкәтсез калды. Ярмөхәммәт атны әйдәкләргә тотынды Ни мәгънә ат куалаудан? Кнре борылып, үзәккә кайтып өлгерә алмыйлар, алда озын юл, алда карурман Бу яңгыр дан качып котылып буламыни? Ярмөхәммәт дилбегәне бушатты Ат тагын рәхәткә чыкты Үз ихтыяры белән атлый — Чыланасың бит, Валия апа,— диде Ярмөхәммәт. — Чыландым инде,— диде Валия Аның көрсенеп, әйткән сүзе чылану аянычыннан идеме, әллә ул мәгълүм бер мәгънә салып әйттеме бу сүзләргә? Гайбәт белән чылан дык инде, дигән сүзме әллә? Юл бик тиз пычранды. Үзле балчык атка комачаулый иде Чиләк ләп коя торгач, юл жиңеләйде Арба пәчтер-почтыр тәгәри, атка жиңел. Урманга кергәч, яңгыр туктагандай булды. Яфракларга дуга тиеп киткән саен, өскә шыбырдап су коела. Ун чакрым урманны чыкканчы бер генә жеп бөртеге дә коры килеш калмаячагы көн кебек ачык иде Урман авызында чүнник бар. Бәлки шунда кереп ышыкланып торыргадыр? Ат чүнник юлына борылды Ярмөхәммәт коры күлмәген култык астына кыстырып, чүнниккә керде Валия аңа иярде Чүнник өендә кеше юк иде. Әллә ташлап киткәннәрме бу умарталыкны? Умарталар да сирәк күренә, алары да күчсез бугай Чүнник өе кара мунча кебек тәбәнәк, караңгы, төтен- балавыз исе бүрәнәләргә мәңгегә сеңгән Бер-ике соры корт кына чүнник өенең бердәнбер тәрәзәсендә бызылдый Күшегеп беткән Валия не бердәнбер агач караватка утыртып, Ярмөхәммәт өйдән чыкты. Умарталар өелгән ачык лапаска кертеп, ул атны тугарды Алдына печән салды. Тезгенне дилбегәгә, дилбегәне арба аратасына бәйләп, эчкә узды. — Туктарга исәбе юк бу яңгырның,—диде Ярмөхәммәт өйгә кергәч, чәчбашыннан су саркыта-саркыта Валия үзалдына гына сөйләнеп әйтелгән бу сүзләргә жавап кайтармады: ул да киемнәрен сыга иде. Ярмөхәммәт аны эчке күлмәкчән күрде Юеш ак күлмәк аның тәненә чат ябышкан. Күзе тышта калганлыктан, Ярмөхәммәт Валиянең бу кыяфәтен башта шәйләмәгән иде Чәче дә маңгаена, жилкәсенә төшеп яткан Ярмөхәммәт күзе ияләшә төшкәч, бөтен нәрсәне ачык күрә башлады. Ул ишеккә таба борылды — Валия апа, менә минем күлмәкне ки! — диде Ярмөхәммәт - Коры ул Борылып карамыйча гына ул коры күлмәген Валиягә сузды. Валия җәһәт кенә күлмәкне алып: — Эх, жылы-ы Хәзер борылсаң да була,—диде Ярмөхәммәт каршында тез тиңентен аның күлмәген кигән Валия йөри Ул сыгылган киемнәрен эләр урын эзли. Рамнарны алып, буш кадакларга киемнәрне элеп чыктылар — Син туңасыңдыр ялангач,—диде Валия,—Миңа җылы Син — Нигә житмәсен. диде Ярмөхәммәт Янгыр тавышыннан да матур музыка юк хәзер Күптән кирәк иде инде бу яңгыр Яшен яшьнәү, күк күкрәү аларны якынайта гына Яшьнәсен яшен күкрәсен күк. койсын яңгыр' Ярмөхәммәт ярым шәрә килеш янгыр астына чыкты Ат лапас ышы гында рәхәтләнеп печән чемчи Анын да бер кайгысы юк Урыны ышык Алдында печән Ярмөхәммәт ары барды, бире килде, тәки эзләгәнен тапты Ташландык кое капкачсыз иде Аның каравы ямьшәеп беткән калай чиләге бар Чиләккә дилбегә бәйләп, ул су алды Чиләкне үл.»н сабаклары белән ышкып, чайкап чистартты Янә су алып өйгә керде Кое суы, диде Ярмөхәммәт - Оһо. шикарно живем мы с тобой, диде Валия Күктәге ялмавыз утлы теле белән бар дөньяны ялмап алды. Валия нең йөзе Ярмөхәммәт күзендә сурәт булып калды Чатырдатып күк күкрәде, әйтерсең лә. йөз еллык имән урталай ярылды < ллават күне реннән меңләгән атлар чыга башлады - Яшьнә, яшен' Күкрә, күк' Кон яңгыр' Чистармасмы фани дөнья' — Догамы син шулай укыйсын? ди н Валия 1 куркасың? — Дога түгел тде Ярмөхәммәт Бабай ■ ■ iaA >й ■ и u Төтенле булса да. ни эче жылынды Элгән киемнәр дә кипте Камыт ыңгырчаклар да коп-коры Тышта коеп янгыр яна Яумын янгыр Күк тән ишелеп төшә Әйтерсең лә күк мохнтенен кавыгын киереп ачкан нар Валия нидер уйлый Уе авыр Авыр уйный сирпелгән Ярмөхәммәт кипшергән дирбияләрне \чактан чнтк-.рәк черә Валия аның эшен кү зәтеп утыра Ләкин \ «енең уе хтлә K.IH.I и Ярмухамет. янгыр туктаганчы монда торыйк Ярмөхәммәтнең үз уйлары да бик жннел түгел ид< Аиын - да исәпле башына бүген өч уй төште Кеше теленә кергән сүз Ф- Йрттереп такмаклавы, әнисе әйткән сәер ишарәләр Комиссариата нинди кәгазь алып чыкты Валия? Ике Әмма ла ләкин бнк шатлыклы 101 каян алдын бу коры күлмәкне? - Таптым инде. - диде Ярмөхәммәт Караватта иске сырча бел.ж ф,файка бар нте Ватия шттаоны Аәеп урын жайлады 1 шулармы ИЛ юк 1 ° К ' б<>ЛаЙ бу - 1МЫЙ'“ Ярмяхаччат Эчк.з салкын тншерф , Ул ярым жимерек мичкә аяк астындагы йомычкаларны аатык * кәрәз рамнарын тыкты Пәкесе белән коры рамнан «ы чыра телле I « чакмасы белән куга ут тешерле Куга тншкан утны open җилпен » юка йомычкаларга тигезле Йомычкалар дерләп кабынып кнтте Валяя = анык бик тиз ут кабызып жнбаруеиа сокланып карап топа Яткын - тиз гена элеп алды Ут - яктылык та. җылылык та Ут кабынгач. ? күңелләргә /кылы йөгерә, .миһербан инә Ярмөхәммәт юеш киемнәрне - учак янына жайлаштырды Тыштан камытны, дуганы, ыңгырчакны алып керде Шулар өстенә бөтен юеш киемнәрне элеп куйды Вә-әт. - диде ул канәгать тавыш белән Киемнәр дә. дирбияләр • дә кибә. < — Син таш гасыр кешесе кебек, диде Валия — Чакма-ку булганда өшеп үлмәбез Хәзер аларга берни дә куркыныч ту гел иде инде Ярмөхәммәт аннан-моннан гына эшләнгән өстәлне яшел үлән белән "° сертеп. әрекмән яфрагын эскәтер итеп жәеп. өстенә кәтлитләр белән ипи чыгарып куйды Син гениальный егет. Ярмөхәммәт, - диде Валия Салкын кәтлитләр белән ипидән дә тәмле әйбер юк иде алар вчеи. — Музыка гына житми, - диде Валия хәбәр түгеллеге көн кебек ачык. Ни өчен Валня ул хәбәрне һаман әйтми? Роно мөдиренә ул: мин китәм... бөтенләйгә, диде. Шул дөресме? Ни өчен ул китә? Дөрес булса, аның китүе комиссариатка бәйлеме? Әллә роногамы? Әллә Ярмөхәммәт аркасындамы? Валия китә калса. Ярмөхәммәт нишләр? Валия китсә, Ярмөхәммәт кенә түгел, бөтен Ярмай авылы ятим калыр бит. Үзе әйтмичә, Ярмөхәммәт Валнядән мәңге дэ сорамаячак. Болай да караңгы урман өенә дөм караңгылык иңде Ярмөхәммәт тышка чыгып, атына карады, ике чиләк су эчерде. Күп итеп фураж салды. Өйгә кергәч, учакка утын өстәде. Ут-фәлән төшмәсен дип, мич алдын яхшылап себерде. Кипкән киемнәрне, чыбылдыкны юрган итеп йокларга яттылар Таң алдыннан өй суынган, чыбылдык ачылган. Алар уянганда таң аткан иде инде. Болытлар, бар яңгырны сусаган җиргә агызып, әллә кайларга киткән. Урман-җир күктән иңгән дымны эчеп рәхәтлек кичерә. Учактагы утын янып, хәлсез көлгә әверелгән Тәрәзәдәге соры кортлар пыяла буйлап үрмәлиләр дә, теләр-теләмәс кенә канат кагып, быжлап алалар. Ат алдындагы фураж беткән. Бахбай канәгать бер изрәү кичереп, аягүрә оеган. — Жаль, таң аткан да инде,— диде Валия. Кое суы белән юынып, коры киемнәр кигәч, атка су эчергәч, кайтыр юлга чыктылар Ярмайга кайтып керер алдыннан Валня әйтте: — Матурым,- диде ул — Мин китәм бит — Беләм,— диде Ярмөхәммәт. — Бөтенләйгә китәм сезнең авылдан... — Гайбәт өченме? — Юк! Мин ул сүзләрдән курыкмыйм Эш башкачарак. Ярмуха- мет... Валия туктап көрсенде Ярмөхәммәт аны ашыктырмады, сүз кузгаткач. барыбер үзе әйтеп бетерәчәк. - Все шиворот на выворот получилось Исән дип торган абыем үлгән икән. Батырларча һәлак булган ирем Виктор исән. — Виктор дәдәй исән? Ничек?— дип сораганын Ярмөхәммәт сизми дә калды — Шулай,—диде Валия — Исән минем Викторым Ярмөхәммәт аңламады: сөенчеме аңа ире турындагы яңа хәбәр, әллә... бердәнбер абыйсын югалту кайгысы белән ирен табу шатлыгы бер-берсен юкка чыгарамы? Валиянең бу сүзләре гамьсез генә әйтелде кебек. Ә гамьсезлек кайгы белән тәңгәл — Ике аяксыз, уң кулсыз Виктор исән Ярты кеше. — Үзе хәбәр салганмы? — Юк! Гарип калганын белгәч үк, иптәше исеменнән ирегез Виктор Галай чик буенда батырларча һәлак булды, дип үзе язган Хаты кыеш-мыеш иде. . Сул кул белән язган булып чыга. — Нишлисең инде? — Китәм, Ярмухамет. обязательно китәм. Ронодан увольнение алдым Аңлатып биргәч, роно мөдире ачылып китте. Бик шәп характеристика язды Мин талантлы да икән, белемле дә икән. Балалар, ата- аналар арасында абруйлы да. әхлак яктан фәрештә дә икәнмен Китә генә күр, янәсе! Валня көлә «Фәрзахетдин абый кирәкне бирә инде хәзер»,— дип уйлады Ярмөхәммәт Ул уйлаганның киресе булды. Фәрзах мәктәп капкасына чыгып каршы алды аларны. Мөгаен, роно мөдире Валиянең китүе турында авылга шалтыраткандыр. — Бу яңгырда кайтып йөрмәсәләр ярар иде, дигән идем аны. Фәрзахетдин абый. - диде Валия - Зинһар, кичерегез кичерегез, мин сездән башка гына увольняться иттем инде Зыян юк.—диде мөдир Тик менә чыгарылыш елы. Жиден челәрнен Ә мин үз фәнемнән имтихан алып бетергәч китәм Котлыйбыз. Валентина Михайловна, ирегез исән килеш табыл гаи икән, дип башка укытучылар да җыелды Валия сагышлы елмаеп, аларның котлауларына рәхмәт әйтеп, укытучылар бүлмәсенә узды Гайбәт яралганда ук юкка чыкты Ни гаҗәп бу кешеләр? Әгәр Валия бөтенләйгә Ярмайда калса, ничек әйләнер иде икән дөнья куласасы? Имзасыз хатлар. Сабир ронога җиткергән сүз Валияне изәр идеме икән3 Әллә аны декретка чыккан хатыннар урынына авылдан-авылга куып йөртерләр идеме икән? Шөкер, тамырдан корыды гайбәт Китәсе көнне иртүк Валия өйдән-өйгә кереп, һәр кеше белән аерым аерым саубуллашып чыкты Аны озатырга дип. Калдау күпере төбенә бик күп кеше төшкән иде Укытучылар, укучылар, хатыннар, яшьләр Бар да елый Валия каушаган Уңайсыз елмая Аны сөяләр икән биг Аны туган иткәннәр икән бит Ул Ярмайның ин кирәкле кешесе икән ләбаса Жаныкайларым, диде дә Валия тыела алмыйча, елый башла ды Балакайларым, дип укучыларны кочаклады — Апакайларым, рәхмәт сезгә, дип хатыннарны үбеп чыкты Аны озатырга Ярмөхәммәт белән Альбертка кушылган иде Ярмн хәммәт дилбегә тотып, алга караган Альберт аңа аркасы белән утырган. Ярмөхәммәт, елаштан ерагаясы килеп бугай, атка чөңгерде Бераз баргач, әрәмә тавына җиткәч. Ярмөхәммәт атны туктатты Күпер төбе Сабантуй кебек. - диде Альберт Ярмөхәммәт борылмады, озата төшүчеләргә карарга теләмәде Ул тырнаклары белән салам тураклый иде Валия үзен кешеләрдән ирексезләп аерды кебек үзен кочаклаган укучыларга, хатыннарга кул болгады да арба артыннан йөгерде Бераз баргач, борылып, артка чнгәчигә, янә кул болгады - Сау булыгы ыз! Рәхмә-әт! До свидания а Прощайте-е* Халык биргән күчтәнәчләр бер олау Валия алмаска тырышса да. хатыннар ату үпкәлибез, дип ирексезләп хәзинәләрендә барын төреп, ар бага салганнар иде Олауга җиткәч. Валия тагын артына борылды Төркемнән ике хатын аерылды Бибизәйтүнә түти белән Нурлыгаян апа1 диде Альберт Бәгырькәйләрем, диде Валия Жанкайларым. Зәйтүнә түти Нурлыгаян апа Алтынкайларым, сау калыгыз* Кычкырмады ул бу сүзләрне Үзалдына әйтте Әйтерсең лә ул дога кыла, әйтерсең лә изге саналган хатыннар өчен ул теләк тели Кадерлеләрем минем Сау булыгыз Теге дөньяда оҗмах булса, сез керми, кем керсен ул җәннәткә Изге җаннар, батыр халык бит сез.. _ , Үр менгәч. Валия туктап, арбага менде, аягүрә басып яулык бат гады Сугыш башлангач, дүрт ел буена шушы үрдән солдатлар соңгы тапкыр кул изәде Дурт >•'' Ярмай хатыннары. Ярмай балалары күпер табендо газизкайларен шулай озатты Инде мена тагын тыныч елда белорус кызы Валентина Михайловна Галай сонгы тапкыр аларга яулык болгый Хатыннар да. балалар да Валияне сонгы тапкыр куру дарен кунелларе белән сизенеп елый Валия кинәт иелеп, тиенчекләр встенә капланып, тарсынмыйча, рә хәтләнеп үкси башлады Ярмөхәммәт дилбегәне тартты. Озатучыларны үр каплады Егетләр сөйләшмичә генә бара Ни сөйләшсен алар? Юатсыннармы укытучыларын? Ачулансыннармы’ Мәгънә юк. Еласын әйдә. Бушансын Эчендә әче күз яше булып калмасын Борындык үренә чаклы һич тыела алмыйча елады ул. Үргә җиткәч, өчесе дә арбадан төште Валия арткарак калып, яулыгы белән битен каплады Ни өчен шулай өзгәләнә ул? Аны үз иткән кешеләрне кабат күрә алмаячагын сизенеп сыкрыймы аның күңеле? Күз алдында биниһая авыр газапларны җиңгән, эче тулы кара сагыш, эче тулы әче хәсрәт булса да. үзләре ярым ач булса да, читтән килгән бәхетсезләргә җылы куыш. актык сыныкларын биреп башка милләт кешеләрен тәрбия кылган, бәхет-рәхәт, ял дигән нәрсәләрне ишетә генә белгән шушы фидакарь халыкны кызганып елаумы бу’ Туганнары кебек кадерле кешеләрдән аерылу өчен ачыргалану идеме бу? Аның ире табылып та, күпер төбендә калганнарның күбесенең ирләре, абыйлары, аталары мәңге кайтмаячагы турында уйлавы идеме? Чаллыга җитеп, пароходка билет алгач, әйберләрне дебаркадерга ук ташып куйгач. Валия Барыгыз, егетләр, сез кайтыгыз. Кайчан килә әле ул пароход?— диде Егетләр кайтабыз да, кайтмыйбыз да димәде. Олыларча, дәшмичә генә Валия янында басып калдылар. Яхшы егетләр сез, Альберт,— диде Валия.— Рәхмәт! Кайтыгыз инде. Пароход күрәсе килә-ә,— диде Альберт. Кызык әйтте, нәкъ вакытында әйтте Сагышлы мохит йончыткан иде Валия көлә. Ярмөхәммәт тә пырхылдап куйды. Читтән күзәтүчеләр: нинди шат компания, дип уйлый торганнардыр инде. Ә боларның эче тулы аерылышу моңы Пароход төнлә генә килде. Егетләр елгыр гына кереп, әйберләрне урнаштырдылар Валияне әйберләре янында калдырып, саубуллашу сүзләре әйтеп, дебаркадерга чыктылар Валия аларны озата килде Ләкин дебаркадерга төшмәде, пароход култыксасына ике кулы белән тотынып, эчтә калды. Ыгы-зыгы, этештөртеш, чаң сугу тавышлары, капитанның боерык авазларын ике генә кеше ишетми иде: Валия һәм Ярмөхәммәт. Аларның бер-берсенә карап торганнарын сизеп, Альберт юкка чыкты. — Мин ат янында булам.— дип әйтте бугай ул Ләкин Ярмөхәммәт анысын тәгаен генә хәтерләми. Гудок озын итеп, сагышлы итеп кычкыртты да, өч тапкыр кыска тавыш бирде: - Ту-у-ут! Тут-тут-тут! — Убрать носовой!—дигән тавыш ишетелде—Быстрее убрать! Шулчак Валия басма аша атылып чыкты да Ярмөхәммәтне үтерердәй итеп кысты. Яңакларыннан үпте-үпте дә кире басмага сикерде. Ул басманы алып маташучы матроска бәрелде, тегесе һәйбәтләп кенә сүгенеп алды Пароход кузгалды. Пароходның үзәк өзгеч моңлы тавышы Чаллы ярларына, элеватор тауларына бәрелеп. Идел өстеннән Затон урманнары арасына кереп югалды. Алиһәнең күзе ераклаша Алиһәнең йөзе ераклаша Алиһәнен гәүдәсе ераклаша Пароход ераклаша Пароход, Кама өстендә түгәрәк ясап, агымга уңай борылды. Озын итеп, саубуллашу гудогы яңгырады Ярмөхәммәтнең тамагында әче төер урнашты Төрле-төрле матур утлары белән пароход китеп бара. Кара-кучкыл су өстендәге шул утлар арасындагы гүзәл Алиһә мәңгегә ераклаша Ул инде күренми Пароход кына күренә. Ләкин ул белә: Валия һаман 104 пароход култыксасына тотынып бара Альберт дилбегәне кулына алып. Ярмөхәммәтне көтә иде Пристань тавы өстенә менгәч. Ярмөхәммәтнең теләген сизгәндәй Альберт атны туктатты Ярмөхәммәт арбага басып. Кама өстенә бакты Альберт та аягүрә торды Маяк утлары, катер утлары арасында гүзәл _ пароход аска таба йөзә. Су өстендәге сагышка сагыш өстәп, талгын гына тагын пароход кычкыртты Пароход әкрен генә елга борылмасына кереп югалды «Чаллы күз - дән югалгач, Валия төенчекләре өстенә капланып, тагын елый башлаган = дыр», дип уйлады Ярмөхәммәт Үсмерлектән чыгып килә торган бу ике егет сүзсез дә бер-берсен - яхшы анлый иде Алар юл буе сөйләшмәделәр Альбертның кеше күңе - ленә рөхсәтсез керәсе килмәгәндер Ярмөхәммәтне үзенең сагышлы уй - “ лары белән ялгыз калдырырга теләгәндер Ярмөхәммәтнең дә сөйләшәсе 2 килми. Ә шулай да Альберт белән аңа җиңелрәк Юк-барны сораштыр 5 маганы өчен ул эчтән генә Альбертка рәхмәт укый • Ярмөхәммәт үсмерлек чорын узып, балигълык чорына кереп бара иде * Иң чибәр КЫЗ “ Минемчә, безнең класста иң матур кыз Бибинур' диде Рәсүл Чыннан да. Бибинур класста гына түгел, язылмаган кагыйдә буенча «Мәктәп гүзәле» дигән исем яулаган кыз Альберт бу фикер белән килешмәде. Рәсүлгә кырт каршы төште Юк! Бибинур матур түгел' диде ул Егетләр бу сүзне шаяру дип аңладылар. Альберт шаяртмый иде Бибинур артыннан бөтен тугызлар, бөтен унынчылар йөри. диде Рәсүл Бибинур бизәнә, шуңа күрә генә күп егетләр аның акшарлаган битенә карый. Онга төшкән таракан' диде Альберт Сабакташлар көлешеп алды Альберт Бибинурның матур түгеллеген исбатлау өчен «онга төшкән таракан» белән генә чикләнмәде, яшьтәшләренең көлүе ана илһам өстәде, ул Бибинурга карасам, диде. аның ун мыскал иннек сылаган иреннәрен күрсәм чүплектән кайтып килүче эт авызы искә төшә Бу охшату егетләргә әшәке тәэсир итте Көлүче булмады Кемдер «фу у», дип читкә борылды Кемдер чагыштыруны башында эшкәртеп бетерә алмыйча, тын гына уйлый иде. иң чибәр саналган Бибинур иреннәре белән . чүплектән кайтып килүче эт Альбертның үзе сөймәгән әйберне нң әшәке нәрсә белән чагыштырып сөйләве, үзе ошатканны күккә чөеп мактавын һәм һәр нке очракта да тыңлаучыларны үз сүзенә ышандыра алуын Ярмөхәммәт яхшы белә Күп кешеләр күзенә чалынмаган вак нәрсәләрне ул күреп ала да. купай тып күрсәтә, башкаларның дикъкатен шуңа юнәлтә белә Бу юлы да ул теләгенә иреште Байтак кына егетнең Бибинурдан күңеле кайткан.tbi гы алгы көннәрдә үк сизелде Дөрестән дә. егетләр Бибинурның артык бизәнүен күрделәр Бу бизәнү үзеңне пөхтә тоту теләгеннән түгел, ә бәлки егетләр игътибарын күбрәк аулау өчен эшләнгәнлеген дә аңладылар Кызларның чибәрлеге хакында сүз чыкса, бөтен егетләр Альбертка текәлә, аның фикерен көтә Бу мәсьәләдә Альберт Төхфәтуллин абруйлы бәһадар. ягъни кызларга бәя бирүче булып китте һәркем яшерен тенә ошатып йөргән кыз турында кактырып суктырып кына аннан сорый Әминә үзен әллә кемгә куйган була, диде Зәкннур Альбертның җавабы әзер — Әминә үзен чибәр саный Сез дә астан гына аңа күз атасы, Ә мина ошамый Әминәге, Өченки Әминә елмая белми Нишлә әп? диде Зәки Гел көлеп кенә тора — Көлеп кенә тора, ә елмая белми,— диде Альберт Ул башын артка ташлап көлә. Авызы ерылып китә дә үпкәсе күренә. — Хактан да шулай,— диде егетләр. — Анатомия дәресендә кешенең сулыш әгъзаларын өйрәнергә Әминә күргәзмә әсбап булып тора ала. Альбертның бу үтергеч чагыштыруы Әминәгә булган тартылуны кисте дә ташлады Бигрәк тә Зәкинурның борыны төште. Ул гашыйк булып, изгегә санап йөргән кызны тетте дә ташлады Альберт. Әминә көлә башласа, егетләр аңа карый. Карыйлар да Альбертның хаклы икәненә тагын бер кат ышаналар. Әминә бу карашларның асылын төшенмичә, үзенә сокланалар, дип тагын авызын ера. — Ә кем соң синеңчә иң чибәр кыз?— дип сорады Рәсүл. Альберт серне тиз генә ачарга теләмәде. Ул бер Ярмөхәммәткә, бер егетләргә карап, мәгънәле генә йөреп килде дә. дәрес аңлатучы остаздай, бераз бөкрәя төшеп, ике бармагын һавага төртте: — һы. иң чибәр кыз?— дип юри кайтарып сораган булды.— Сез тышкы чибәрлек таптырасыз миннән. Мин тышкы чибәрлекне чибәрлеккә санамыйм бит. Вәйт мәсьәлә кайда, шәкертләр. Шуңа күрә, сез «чибәр» дип әйтү белән, мин ул кызның җитешсез якларын эзли башлыйм, һәм. кичерегез, әфәнделәр, ул кимчелекне мин тиз табам,— Альберт кинәт кенә:— Лүтсия!— диде — Во!— дип кычкырды Рәсүл — Мин дә әйтим генә дигән идем; Лүтсия иң чибәр кыз! Альберт мәкерле итеп, ирен кырыйлары белән генә елмаю кыяфәте ясады: — Хе-хе-хе, Лүтсия чибәр кыз. әлбәттә. Дөрес, әмма дә ләкин...— Альберт сүзләрне шундый итеп бозып әйтә, укытучылардан, әбиләрдән ишеткән китап сүзләрен ул үз максатына, дәлилләүгә җигә белә — Әмма дә ләкин Лүтсиянең атлавы, бигрәк тә йөгерүе, кичерегез... Физкультура дәресе егетләргә зур ачыш китерде Йөгерү-сикерү. рекорд кую, БГТО үтәү түгел иде аларның кайгысы, кызларның йөге рүен, атлап йөрешен күзәтү иде аларның максаты. Альберт, астыртын эш йөртүче кебек, укытучыга, кызларга сиздермичә генә кемнең нәфис- матур йөрешле, кемнең үшән икәнен белгертә торды: Люция гәүдәсен җыеп бетерә алмый иде шул. Көннәр үтә торса да. Рәсүл куйган сорау һаман җавапсыз калды. Альберт та бу турыда онытмый кебек. Аның җавабы бәлки әзердер дә. Ихтимал аның өчен иң чибәр кыз юктыр да. Ул һаман күзәтә Аның очлы күзеннән кызларның бер генә хәрәкәте дә читтә калмый. Әбәткә алып килгән ипи ашыйлармы алар, кружкага салып су эчәме... Дәрес вакытында кеше күрми әле дип. берәр кыз бик бирелеп борын чистартамы. мәктәпкә килеп тырнак астын тикшереп утырамы, урындыкка утырыш рәвешләре — барысы да сизгер, усал, күзәтүчән Альберт күзе аша уза һәм үтергеч бәя ала. «Иң чибәр» дигән сүз чыккач. Ярмөхәммәт күз алдында Алиһә җанланды. Алиһә, гүзәллек үлчәме буларак, аның аңында кабына да сүнә. Алиһә — ул хыял Алиһә ул күзаллау. Алиһә ул кул җитмәс ераклыкта. Ярмөхәммәтнең уйлары Алиһәдән мәктәп кызлары янына кайтып төшә. Альберт җүнсез «кем соң иң чибәр кыз?» соравына җавап бирмичә йөрүе белән бөтен егетләрне хафага салды. Укулар бара инде ул. Гел отличник булмасалар да, төшеп калганнардан түгел. Эш тә качмый, һәр үсмер егет хуҗалыкта үз өлешенә тигәнен башкарырга мәҗбүр Әмма һәр үсмерне биләгән бер уй — кызлар турындагы уй көннән көн ныгый, тыгызлана барды һәр егет үзе-нә ошаган кызны эзли, таба, күзәтә, бар ягын да Альберт калыбына куеп тикшереп карый. Җүнсез Альберт күзең йомсаң, күз алдында сиңа ошаган кызны яманлап торадыр кебек Каян табасың аны бар ягы да килгән кызны? Кемдер җавапны китаптан эзли, кемдер Альберт авыз ачканны көтә. Ярмөхәммәт тә бу яшерен уенга катнашып китте Күп тә узмады. Ярмөхәммәт җавапны тапты Альберт та астыртын гына Ярмөхәммәтне гел кузәтә Кая карый Ярмн хәммәтнең күзләре? Валия белән аерылышкач. Ярмөхәммәтнең сагышта йөргәнен белсә дә. ул сүз катмады Беркайчан да ул Ярмөхәммәтнең бу ләззәтле сагышына кагылмады Ярмөхәммәт тә аның сизенгәнен аңлый һәм дәшмәве өчен эчтән генә Альбертка рәхмәтләр укый. Еллар уза торгач, ләззәтле сызлану юыла барды Валня Ярмөхәммәтнең ку нелендә. зиһенендә тормышка ашмаслык әкияти бер хыял булып кына калды Әйтерсең лә Валияне Ярмөхәммәт үзе уйлап чыгарган да. узе шуңар гашыйк булган да. үзе оныткан да Ярмөхәммәт бераз вакыттан соң аңлар: Альберт шаян, аны хыяллардан аеру өчен, бер Валня белән дөнья бетмәгән бит, яшәргә кирәк, сөяргә-сөелергә кирәк дип. үзенең хәйләле шушы уенына сөйрәп керткән икән Ярмөхәммәтне тораташ хәленнән чыгарып. Альберт әйләнә-тирәдәге кайнап торган яшәешне, кызларны күрергә этәргән Бервакыт аларның классын ындыр табагына җибәрделәр Ярмөхәммәтне олы эшкә куйдылар ашлык суктыргыч машинага көлтә биреп торырга. Бу эш гаять катлаулы Күзлек киеп, авызга чүпрәк бәйләп һәр көлтәнең билбавын урак белән кисеп, машина авызына тыгарга кирәк Көлтәне кинәт ташласаң, суктыргыч машина тыгыла да. трактор сүнә яки каеш өзелә Тракторны сүндерсәң, бер тапкыр гына сүгәләр Кайнар тракторны кабызып була Ә менә каеш өзелсә беттең Монысы өчен сүгеп кенә калмаслар Көлтәне әз салсаң, машина барабаны яры лырдай булып үкерә башлый. Суктыргычка көлтә бирү өчен осталык кн рәк Көлтә бирүче Учавыл картының күзе шешеп, эренләп, килә алмаган бичара Алыштырырга башка ир-ат юк. алыштырырлыклары да каядыр киткән булып чыкты Ярмөхәммәтнең бу эшкә маһирлеген бел гәч. тиз генә аны куйдылар Бабасы янында өйрәнгән һөнәр ярап куйды тагын Кызлар тезелешеп басканнар да. кулдан кулга күчереп. Ярмөхәммәткә көлтә бирә Көлтәне машина барабаны урап алып кереп кит кәч. Ярмөхәммәт чак кына уң якка борыла төшеп, тезмәдәге беренче кыт сузган көлтәне ала, ала да барабанга тыга Молотилка көлтәне башаклы башыннан ашый башлый, әкренләп ашап суырып бетерә дә «вию у уң!» итеп уларга тотына Шулчак Ярмөхәммәт суккычка яңа көлтә каптыра Машина янында тузан, кибәк, кылчык кызлар бераз эшләгәч урын алмашалар Шулай эшләгәндә Ярмөхәммәт һәрвакыт көлтә бирүче кыз ның кулына карый Тиз тотып алыр өчен шулай көлтә бавына карарга туры килә Кызлар алмашынганын ул кулларыннан белә һәр кулның аерым билгесе бар Кайсысы ябык, сөякчел, кайсысының бармаклары кып кыска Кайсысының кулы яңа пешкән күмәч кебек Төрлесе уза аның күз алдыннан Шул төрле куллар арасында Ярмөхәммәт бер кулга аеруча игътибар нттте Бу гаҗәеп бер матур кул иде Көлтә сузган арада кул бер мизгелгә генә күренеп ала да юкка чыга Бу кулга кара ган саен карыйсы килә. Аннан алдарак эшләгән кызларның кулларына әллә ни игътибар бирмәгән Ярмөхәммәт ни өчен соң монысына шулкадәр игътибарлы? Шушы кулның иясе Ярмөхәммәтне бик уйландыра башлады Әз генә борылып караса. Ярмөхәммәт кул иясен танып алачак Битендә яулык бәйләп эшләсә дә ул аны кыяфәтеннән таныр иде Ләкин Ярмөхәммәт борылмалы. Борылыр да кулның иясен таныр, иясе аңа ошамас Бармаклары шундый нәфис, әйтерсең лә ул бармакларны кыру станогында ясаганнар Башкаларның бармак буыннарында сөяк ләре калкып тора, ә б\ кызның буын урыннары батынкы, бит очындагы чокырлар кебек Кулга кылчык кибәк ябышкан ләкин Ярмөхәммәт ту занлы куллан кимчелек эзләргә уйламады да Көлтәне алганда Ярмн хәммәт серле бу кулга кагыла ала Кул үзе кайчакларда Ярмөхәммәт тәненә тиеп-тиеп китә Ярмөхәммәт анысына каршы түгел Бик риза Кышын аксыз хәрәкәтләре аңа мэзәт вирә Кс.шин г.. 1«ккә тоташкан урында яшь балаларныкы кебек буын бар Шик юк. беләге дә кулы кс бек матур, беләге матур булгач, бу кызның бөтен җире матурдыр... Тәнәфес җиткәч, кызлар чыр-чу килеп ындыр табагы күләгәсендәге көшелгә утырдылар Кызлар аралашып, буталып беткәч кенә Ярмөхәммәт түбә астына узды. Кул иясен танудан курка иде ул. Могҗизаны озаккарак сузарга, кулны аерым гына күреп, озаграк ләззәт алырга иде аның Исәбе Тотарга иде шул кулны, яңакка куеп, рәхәтләнеп торырга иде Иреннәргә тидерергә иде шул эшчән-матур кулны. Кызганыч, тәнәфестән соң башка кул көлтә бирә башлады. Серле кул яңадан күренмәде. Сабакташ егетләр бердән сизә: бүген бер-бер хәл булачак. Я күк капусы ачылачак, я койрыклы йолдыз атылачак, я җир тетрәр яки Альберт бүген үзенең хөкемен чыгарачак Кызлар югында егетләр турник янына җыелды - Я кем?— дигәндәй ике дистә үсмер Альбертка карап катты. Альберт үтә җитди иде. Ул һәр кешенең йөзенә карап чыкты. — Егетләр, мин шундый нәтиҗәгә килдем... Ул сүзен юри әйтеп бетермәде кебек Тынлык эчендә иркенләп сулыш алды да: — Рәйсә!— диде Алдан сөйләшеп куйгандай, егетләр шартлау тавышы чыгарып, көлде Шартлау айгылдауга әверелде Бу шаяруның кызыклыгын расларга теләгәндәй, тәгәрисе килмәсә дә, берничә малай җиргә ятып, эчләрен тотып, тәгәрәп көлә. Ике егет кенә көлүгә катышмады. Альберт үзе. икенчесе Ярмөхәммәт. Көлү авазларын кыңгырау тавышы өзде. Рәйсә Учавылга бик ерактан килеп укый иде. Кормашбаштан бөтен мәктәпкә ике укучы — Фатих белән Рәисә. Рәисәнең тышкы кыяфәте дә. атна буе ашап торырга алып килгән ризыклары да. кызның очын-очка ялгап бара торган гаиләдән икәнлеген әйтеп тора иде. Пинжәгендәге ямаулары гаҗәп пөхтәлек белән, тигез-матур итеп салынган булыр Әйтерсең лә алар ямау түгел, чигелгән бизәк. Авыр сүз әйтүчеләр булса да, үзе гаепле кебек, дәшмәс, гафу үтенер Такта янына чыгып җавап биргәндә дә башын кырын салып, идәнгә карап сөйли Дәресен белсә, йомшак тавыш белән җавап бирә. Белмәсә, башкалар кебек ыкы-мыкы килеп, этләшеп тормый, такта янына чыкмый, урыныннан торып: — Укымадым, белмимен, ди. Аның бу тыйнаклыгы ярлылыктан түгел Ярлылар күп Берәү дә бәрхет-атлас киеп мәктәпкә йөрми. Барысы да бәрәңге кырган яки алабута катыштырган ипи ашый Ямьсезлегенә күрә, Рәйсә боек кебек Ж.И- тез-чая, матур кызларга карап, ул елмая. Көнләшеп түгел, яратып елмая: кара ничек чибәр бу Банат, и килешә дә соң аңа кычкырып көлү, дип кеше бәхете өчен сөенеп елмая ул. Күрәсең, өендә дә, үз авылында да аны үз ямьсезлегенә ышандырып бетергәннәр инде. Ул үзенең матур түгеллегенә ышанган, шул килеш, һичкемгә үпкәләмичә яшәргә йөз тоткан. Шуңа күрә ул тәнәфесләрдә, бик хаҗәте булмаса, ишегалдына чыкмый. уеннарга катнашмый. Я укыр, я уйланып утырыр, һич югында бияләй бәйләр Егетләр өчен ул, әйтерсең, юк Кызлар аны күрми дә. Ул шуңа риза. Чибәррәк кызларны малайлар тотып шар акырталар - бу үзенә күрә «мәхәббәт» аңлату инде. Тыштан бик сукрансалар да. эчтән генә кызлар моңа шатлана. Рәйсә ярым караңгы почмакта, иң арткы парта арасында берүзе китап укый. Энеләренә бияләй бәйли Ярмөхәммәт ул көнне парта арасында тимер каләмен алмаштырып утыра иде. Алыштырасы яңа каләм идәнгә төшеп китте. Шулчак аның яныннан Рәйсә узып бара иде. Рәйсә кинәт иелде дә читкә атылган каләмне алып, Ярмөхәммәт алдына, парта ырмавына куйды Ярмөхәммәт көлтә бирүче матур кулны таныды! Каләмне куеп, кул парта өстеннән әз генә шуып барды да юк булды Рәисәдәме шундый нәфис кул? Рәйсәдә! Шундый матур кулның беләге ямьсез була аламыни* Шундый матур беләкнең иясе ямьсез була аламыни* - Рәхмәт. Рәисә!— диде Ярмөхәммәт Рәйсә сүзсез елмайды. Ярмөхәммәт, биле сынгандай, тораташ кебек катты да калды Рәйсә бик матур булып күренде аңа Рәйсә гүзәл икән бит' Нигә моңарчы күренмәгән ул чибәрлек* Нигә эчкә яше * ренгән ул матурлык? Юк, яшеренмәгән Без күрмәгән, без ишетмәгән. - без сукыр булган! Рәйсә үзгәрмәде Ярмөхәммәт үзгәрде бу мәлдә. Ярмөхәммәтнең күңел күзләре ачылды Рәйсә. серле фәрештәдәй, матур- Z лык боҗрасы эчендә балкый Аның нуры үзенә ияреп йөри Ярмөхәммәт = шул нурны күрә Ни гаҗәп! Башкалар, бернинди дә могҗиза булма 5 гандай, ипи чәйни, китап актара, котыра-котыра шаяралар Бу нурла- < нышның аларга күренмәвен, бары тик үзенә генә күренүен аңлады = Ярмөхәммәт Менә шуннан соң Ярмөхәммәтнең бөтен теләге, яшәеше, гел s Рәйсәгә бәйле була башлады - Иң чибәр кыз Рәйсә!— дип Альберт әйткәч, егетләрнең айгылдау < сәбәбе әнә шул иде: ямьсезлек Ямьсезлек мәсьәләсендә егетләрнең фикере уртак булды > Хаталык! Бик зур ялгышлык! Ямьсез түгел ул Рәйсә Дөрес, ул < әллә ни матур да түгел, тик ямьсез дә түгел Кызык, сәер фәлсәфә ~ Матур булмагач, ямьсез булырга тиеш бит инде югыйсә Юк' Рәйсә ямьсез түгел! Егерме үсмер-егет арасыннан бары тик ике егет көлмәде Альберт белән Ярмөхәммәт Альберт әйткәндәй: Өченки көлүчеләрнең күңел күзләре ачылмаган иде' Туганда бөтен адәмнәр дә ике маңгай күзе белән туа. Ә күңел күзе үсә-үсә ачыла Яңа туган көчекләр тома сукыр була Тора бара аларның күзе ачыла Туганда адәмнәрнең күңел күзләре көчек күзләре дәй тома сукыр була Кайбер адәмнең күңел күзе бик иртә ачыла, кайсыларының гомер уртасында, гомер азагында Ә була шундый бича ралар. аларның күңел күзе бөтенләй ачылмый Шулай күңел күзе сукыр килеш яшәп, сукыр килеш үлеп тә китә андыйлар Альберт белән Ярмөхәммәтнең күңел күзләре бик иртә ачыла барды Табигатькә олы рәхмәт инде, бу ике егеткә ул мул итеп сиземләү биргән, киң карашлы күңел бүләк иткән Күңел күзе ачылмаган кеше тулысы белән шәхес булып өлгерә алмый Ул бары тик бәндә булып кына кала Шәхес булыр өчен өч баскыч узарга кирәк Бәндә. Кеше. Адәм Дөньяның бөтен әшәкелеге бәндәләрдән чыга Кайда гына укып, зур белем алмасын, кайда гына зур урынга утырмасын, бәндә кешеләргә игелек кыла алмый Ул бәндә дөньяга маңгай күзе белән генә карар Ул тышкы рәвешләрне, өстә ялтыраган нәрсәләрне генә күрәчәк Ә эчтәге катлаулы үзгәрешләрне үсешләрне, артка китешләрне күрү сәләте аңарда булмаячак Ул бәндә, яхшылык эшлим дип, үзе дә сизмәстән яманлык кылачак Бу егетләрнең дә күңел күзләре ачылыр Ни кызганыч, бөтенләй ачылмаганнары да шактый булыр Дөнья бит Аттан ала да туа. кола да туа Шушы көннән соң. ягъни сабакташлар Рәйсәдән көлгән вакытыннан соң, Альберт Төхфәтуллнн беркайчан да кызлар турында сөйләмәде Сорасалар да дәшми’ Дәшсә дә ачулана Башкалар өчен теге сорау җавапсыз калды. Сорауга җавап бирү эшенә башкалар алынып алынып караганнар иде. ләкин алар сайлаган гүзәлләр чибәрлек тәхетендә озак утыра алмадылар Альберт үтә җитдиләнде Хатын кыз турында беркай чан да үз фикерен әйтмәс булды Яманларга да теләмәде, мактарга да атлыгып тормады. Шуннан соң Ярмөхәммәтнең күңеленә Альберт тагын да якынайды Гомерлеккә су зылган ышанычлы дуслыкка ныклы нигез салынган иде ..Ләйлә Фәһимовна жилтерәп класска килеп керде дә, исәнләшкәнче үк. аягүрә баскан укучыларга, «утырыгыз, балалар» диясе урында, кул гына изәде дә: — Без бүген профессияләр турында сөйләшәбез. — диде,—Кем кем булырга тели? Укучылар көтелмәгән бу сораудан каушап калды. Укытучы, нәрсә авызыгызны ачып каттыгыз, дигән сыман: — Әллә шул турыда уйлап та караганыгыз юк?— диде. Мондый очракларда укытучыларга һәрвакыт Мирвәли ярдәмгә килә. — Мин командир булам. Ләйлә Фәһимовна!— диде Мирвәли. Ләйлә апаның йөзе ачылып китте. — Офицер булу бик тә яхшы, Исламов! Утыр! — Ә мин көй чыгаручы булам,— диде һабул. Ләйлә аны да хуплады Кемдер укытучы булырга теләвен әйтте, кайсыдыр мал духтыры булырга хыяллана икән. Ду килде укучылар. Ләкин берәү дә: мин колхозчы булам, мин эшче булам, димәде — Укыгыз, балалар, укыгыз,— диде Ләйлә Фәһимовна.— Укымаса- гыз, әнә Тыйтак Лука кебек көтүче булып калырсыз. Укымаган кешегә сан юк хәзер. Яки әнә Зөби жиңги сыман идән юарсыз... Альберт белән Ярмөхәммәт кенә кем булырга теләүләрен әйтмәде. Ләйлә алар ягына шелтәле карап: — Ә сез? Ике дус! Сез нигә дәшмисез, ә? Әллә телегезне йоттыгызмы? Төхфәтуллин, сөйләп жибәр, син кем булырга телисең? Бас. бас! Альберт теләр-теләмәс кенә калыкты — Сөйлә, Төхфәтуллин!— дип кабатлады укытучы Әллә синең беркем дә буласың килмиме? — Мин Исмәгыйлнен очучы булырга хыялланганын гына беләм,— диде дә Альберт рөхсәттән алда утырды. Класс шымып калды Укытучы Ләйлә апа бер сүз әйтмәде. Мир вали: «Бу тәрбиясезлеге өчен Ләйлә апа ни өчен Альбертны ачуланмый инде»,— дигәндәй әле укытучыга, әле Альбертка борыла. Ләйлә Фәһнмовнаның иреннәре бөреште, ук төзәп азапланучы мәргәннекедәй, күз кабаклары кысылды, жиз керфекләре бер-берсенә тиеп,’ күзләре йомыла язды Класс яшен яшьнәвен көтә иде. Мин синең турыда сорыйм, Төхфәтуллин. диде Ләйлә апа сабыр булырга тырышып - Син кем булырга телисең, дим — Белмим, мин сайламадым әле,— диде Альберт. Ярмөхәммәт Альбертның хыялын белә иде Альберт шагыйрь булырга тели Нигә сайламадың. Төхфәтуллин? Башкалар сайлаган бит! Бас! Мин сиңа утырырга кушмадым бит әле, оятсыз! Альберт янә басты! — Кем булырга телисең? — Исмәгыйл очучы булырга тели иде, самолетлар йөртергә... Кемдер көлеп куйды. Мирвәли тагын башын алак-ялак боргаларга тотынды. Ләйлә бу юлы түзмәде, бармак сөякләре белән өстәлгә каты итеп сукты. — Төхфәтуллин! Хәзер үк класстан чыгып кит! Альберт, әйберләрен жыеп букчасына салды да. дәшмичә чыгып китте Шулчак Ярмөхәммәт тә торып басты — Ә син кая? Өйгә!— диде Ярмөхәммәт — Мин дә Солтангалиевнең очучы булырга хыялланганын белә идем — Барыгыз, бар, ләкин соңыннан ни буласын уйлагыз! Хулиганнар! — Безабарзие,— диде Мирвәли. Альберт, мине Ярмөхәммәт куып житсен дигәндәй, юри салмак атлап кайта. Ярмөхәммәт аның белән тигезләште. «Син ник киттең?» дигән сорауның кирәге юк иде Алар сүзсез дә бер-берен яхшы аңлый Альберт ни кылганына үкенмидер Шулай да аның кәефе юк. Ул әле генә булган бәхәсне яңабаштан кичерә иде, ахрысы Ярмөхәммәт тә класстагы вакыйгадан аерылып бетмәгән - Син кем буласың?— дип сорасалар. Ярмөхәммәт ни дияр иде? Белмим.— дияр иде. Ярмөхәммәт белә кем буласын. Ул очучы булырга да. шагыйрь, җырчы булырга да хыялланмый Бер уйлап баксаң, аның хыялы хыял да түгелдер әле Бары тик теләк кенәдер Аның авылда каласы көн кебек ачык. Авылда, әнисе янында Факиһә апасы кияүгә чыкса. Ярмөхәммәт авылдан китсә, анасы берүзе нишләр' Юк1 Ярмөхәммәт авылныкы Аның язмышы, гомере, кабере авылда булырга тиеш Колхоз да эш бетмәгән Сукачы булыр. Ат җигәр. Дөресрәге. Ярмөхәммәт хыялын үзенә дә әйтергә шүрли. Әйтсә, хыялы куркып качар сыман Аның хыялы — Әхсән абый кебек шофер булу. Узган җәйне генә Әхсән абый авылга беренче машинаны алып кайтты Бик матур машина «ГАЗ-51», ТИ-54-18 номерлы Туктале, Рәйсә кем булам диде соң әле? Ә-ә, Рәйсә ишетелер- Ишетелмәс кенә: Филшер,- диде. Икенче көнне Альбертны. Ярмөхәммәтне укытучылар бүлмәсенә чакыртып, бик каты «мунча керттеләр» Бик каты шелтәләр, бик каты янаулардан соң гына чыгарып җибәрделәр һөнәр сайлау вакыйгасыннан соң байтак вакытлар узды Класс тормышы үз агымына кайтты кебек Альбертның атасы Хәмидулла абыйны, көлтә урлауда гаепләп, чак кына төрмәгә утыртмадылар Сабир аңа Ж.ә төрмә, җә авылдан китәсең' дигән Китте Хәмидулла абзый борынгы ага баба нигезен бөтенләйгә таш лап Китте түгел, китәргә мәҗбүр булды, ата-баба нигезен ташларга аны мәҗбүр иттеләр. Альберт Төхфәтуллин уку елы уртасында, ата-анасына ияреп, чит ят җирләргә сәфәр китте Калдау күпере төбендә машина көткәндә Хәмидулла абый гел бер җыр җырлаган диләр Басила җырын җырлаган ул Без авылдан киткән чакта Зират талы шаулады. Мин мескеннең хәлкәйләрен Таллар гына аңлады Унсигезен тутырыр-тутырмас Факиһә апасы кияүгә чытып. Урта Азии гә киткәч, Ярмөхәммәт тә күп унлап тормады, укуын ташлап, колхотда Эшли башлады Төп сәбәп шофер Әхсән абын сүзендә иде Беркөнне ул Ярмөхәммәткә Кер миңа ярдәмче булып' диде Башта йөк төярсең Аннан соң мин сине машина йөртергә өйрәтермен! Шофер булсаң, югалмассың' Ярмөхәмм н шул җәйне үк Әхсән абыйның «стажуры* булды Ул гомерлеккә авылда, җирдә калып, механизатор булып эшләяч . ген белә иде инде Чакматаш Алга таба тормыш хнай килде Ярмөхәммәткә Әхсән абзыйдан алган һөнәре машина белән җенләнүе аңа армиядә дә ярдәм итте Ярмөхәммәт Хәйруллннны «танковый чаеть»кә яздылар Армия Ярмөхәммәт өчен бәхет иде. Ул ныклы һөнәр алачак Танкист бит ул тракторчы да. шофер да. комбайнчы да менә ни сөендерә иде Ярмөхәммәтне. Яратты ул танк дигән куәтле машинаны. Дәҗҗалдай көчле тимер айгырга ул сокланып карый «И-их. моның белән жир сөрергә!> дип куя ул эчтән генә. Йөртүче механиклар арасында ул иң алдынгысы булды Маневрларда, өйрәнү машиналарында полковник Ковалев һәрвакыт Ярмөхәммәт тан- кысында утыра Бу бөтен мактаулардан да өстен горурлык иде. Ләкин ул бәхетнең бер ягы китек иде шул. Күңел түрендә анык борчуы бар Борчу гына түгелдер ул Кайгы-хәсрәт дисәң дә дөрес бул мае Кайгы бит фаҗига нәтиҗәсе Җитлеккән ир-егетнең сагышы иде ул борчу Мәхәббәтне юксыну солдат хезмәтендә бигрәк тә көчле була Хат язышырдай кызы булса, солдат рухы көр була. — Мине сөйгәнем көтә! — дигән уй солдатны каһарман итә, әллә нинди авырлыкларны да җиңәргә көч бирә Солдатка бик тә кирәк кыз белән хат алышу. Шуңа күрә күп кенә солдатлар, хезмәттәшләре биргән адрес белән, таныш булмаган кызларга хат язарга атлыгып тора Кешеләргә хат күп килә Ярмөхәммәткә дә килә. Рәүфтән. Рәүф артиллериядә хезмәт итә Галимхан сирәк-мирәк кенә яза Ә Рәйсәдән хат юк. Ант кабул иткән көнне төшкән фоторәсемен салган иде ул Рәйсәгә Ай көтте, ел көтте, бәлки хат барып җитмәгәндер дип. янә язды. Аның зарыгып хат көтүе барыбер юкка булды Кияүгә чыккандыр, дип уйлады Ярмөхәммәт. Буш вакытында ул шахмат та уйнамый, бильярд та сукмый КПП- дан ерак түгел генә, часть территориясе аша инеш ага. Спорт залыннан туп-туры ул инешкә китә Инеш буйлап йөри, үлән-чәчәкләр арасында нидер эзли кебек Странный человек наш Ярый! ди икән аның турында сержант Ястребов Все время што-то ищет в траве, у речки. Ярмөхәммәт инеш ярында чуерташ эзли. Чуерташның да катысын, ут чыгара торганын Урманга барса, ул агач гөмбәсе карый Каен кәүсәсенә ябышып үскән гөмбәнең куы шәп була. Дары-бензин кебек гөлт итә дә кабынып китә. Ученнедән кайткач, солдатлар ялга ятты Ярмөхәммәт кухняга кереп, әлеге каен гөмбәсен кайнатып йөрде Кайнатып киптергәч, гөмбә эченнән ку алып, чуерташ астына куеп, чуерташка тимер кисәге белән суксаң, очкын куга төшә дә чытырдап кабынып китә Солдатларда шырпы да. зажигалка да бар Ярмөхәммәт ни өчен шулай борынгы заманча ташка бәреп ут чыгара? Моны берәү дә белә алмас иде Ярмөхәммәт үзе дә бу эшне кирәктән эшләми шикелле. Җирсүен басу өчен, эчендәге сагышын онытыр өчен эшли кебек. Чәчәкләр арасында йөрүнең хикмәтен дә Ярмөхәммәт үзе генә белә. Эш югыннан эш табып йөри, дип ялгышалар. Ярмөхәммәт ялгыз җанын кая куярга белмәгәннән үзенә шулай шөгыль таба. Ни өчен Рәйсәдән хат юк? Хатлар әллә барып җитмәдеме? Әллә ул кияүгә чыктымы? Әллә ул хат алышырга теләмиме? Полигонда автоматтан, танктан ату ярышлары булса, ул сөенә. Вакытлыча булса да Рәйсә онытылып торыр Ремонт килеп җитсә дә ул сөенә Машина янында аңа җиңелрәк Марш чыгуларны да ул көтеп ала торган булып китте. Эш. хәрәкәт, авыр хезмәт кирәк аңа Ял көннәре, увольнениеләр килеп җитсә. Ярмөхәммәт өчен бәла. Кая куярсың ул буш вакытны? Ни белән үткәрерсең? Җәй көне чәчәк, урман тирәсендә юанып була, ә кышын үзеңне кая куярга соң? Шуңа күрә, ул спорт залында хәле беткәнче күнегүләр ясый. Тренер да гаҗәпләнеп: Вот Ярый' Как упорно тренируется, ди Шуннан сон аңа «Ярый» кушаматы тагылып калды. Хәтта командирлар ла аңа «Ярый» дип кенә дәш,- Спорт ярышларында ж иңеп чыгу өчен тырышмый \л Рәисәгә барып тоташкан сагышын онытыр өчен ул үзен шулай жәфалый Ястреб та. башкалар да кеше үртәргә ярата Ярмөхәммәтнең бу сәерлекләреннән дә алар көләргә азапланганнар иде Янәсе: Ярый в речке потерял колечко’ Янәсе: Ярын агач гөмбәсе ашый1 Ярмөхәммәтнең андый үртәүләргә әллә ни исе китмәде Үртәлгәнне генә үртиләр бит алар Карантинда ук башланган бу үртәүләрдән бер кызык та тапмагач. Ястреб көлке угын Сгариковка күчерде Да-а. Старик, нишләптер синең Надюхаң хат язмый әле Әллә мәйтәм, туйлап ятамы синен Надя' Солдатларга /китә калды, әдәпсез көлә башладылар Кәнишне. күптән башка берәү кочагында ии.и v.i Нигә әле шундый чибәр кыз замухрышка рядовой Стариковны көтеп ятсын Бичара Стариков уңайсыз елмайган була, үзенең эчендә ут Аның бу халәтен сизенеп, үртәүчеләр Надянын ничек итеп кияүгә чыгуы ничек итеп ире белән беренче төи ум аруларын тәфсилләп сөйлиләр, үзләре оятсыз итеп көләләр Шулчак Стариковның йөзе үзгәрә Аның елмаюы елап жибәрергә әзер бала чырае кебек чалшая Ана карап Ярмөхәммәтнең үзәге ө»елә Әче үртәү бу Гаделсез, рә химсе.з гадәт. Андый чакларда Ярмөхәммәт Айда, погуляем, дип Стариковны казармадан алып чыга Ышанма син аларга! ди Алар юри үрти бит Көтә сине Надян Хатыннар турында алар юри шулай начар сөйли Бәксан аларның берсе дә әле хатын-кыз тагып караганы юктыр Стариков дәшми Солдатлар үртәшеп туйгач кына, алар казармага керен йокларга ята Их. бу ярату дигән нәрсә ниләр генә кыландырмый солдатны* Сөю ул юаш кына солдатны да батыр итә ала Мәхәббәт ул өрлектәй егетне аяктан ега ала Үртәүчеләр арасында ип үжәте Кавказ егете Оган. аны солдатлар карантинда ук «Огонь» дип йөртә башлаганнар иде мен.) шул Огоньны да кешелектән чыгарды ул сөю дигән нәрсә Оганның еракта калган кәләше барлыгын бөтен рота белә Аннз исемле кыз Аннзның рәсеме Огоньнын тумбочкасы өстендә гора I лжәп чибәр кәләш Оган үзе казармада булмаганда. егетләр шыпырт кын.) аның караваты янына килеп, Анизга карап карап торалар Нгетләр Аннзның матурлыгына соклана Бу вакытта һәркем Их. минем дә шундый кәләшем булса иде дип уфтанадыр Оган һәрвакыт кызы белән мактана У-у, дэвочка! Красавитса всем Дагсстани’ Дагстән гына түгел бөтен Россиядә, бөтен дөньяда минем Аннз кебек кыз юк Зга тр.наггнн нын камень, да' Әгәр Аннз кияүгә чыкса! иш шаярта Ястреб Огвннын кинәт кенә чырае жимерелм ул Ястребнык якасыннан умырып тотты Оган күзләрендә усал ут уйнаганын күреп Ястреб берни әйтмәде. ..... I, .pvuil.. прнн 1-1 . • Г" яп . ( тлрнкОКИ күчте Әм пи гына сугыша яиан Огонь волан Ясгрев. П верл.япкәндпА Налянип «хикмәтләрен, голлап борычлап скАлн Ааамадымр HI. i IOIIH, Ярмвхаммәлш нилер уятты Солдатлар ......................... ............ ... Кемдер гырлый. Кем икәне билгеле инде — Зотов гырлый. Сабирҗанов саташа Ярмөхәммәт гырлаганга гына уяна торганнардан түгел. Саташкан тавышлар гына аның йокысын бүлә алмый. Нигә уянды соң ул? Кемдер елый. Ә менә елау гадәттән тыш хәл. Кайсы солдат өеннән яман хәбәр алды икән? Берәрсенең сөйгән кызы кияүгә чыктымы әллә? Елау тавышы Стариков караваты ягыннан ишетелә иде. Ярмөхәммәтнең йокысы качты. Ул Стариковның хәлен бик яхшы аңлады Авыр кичерә шул егет әшәке үртәүләрне Бәлки, чыннан да. Надя белән бер-бер хәл булгандыр? Әллә төшеп юатыргамы икән? Юк. башкалар уяныр... Ул төнне алар икесе дә күз йоммады. Ә ике кешене тәмле йокыдан аерган Оган белән Ястребов рәхәтләнеп йоклый. Алар Стариковның кайгысына битараф. Икенче төнне дә шул ук хәл кабатланды. Надядан озак хат килмәгәнен бөтен рота белә. Бәлки, Стариков шуңа елыйдыр? Ярмөхәммәт урыныннан төшеп. Стариковны юатырга уйлады. Шулчак Стариков елаудан туктады да бераз яткач, урыныннан торды, ашык- пошык киенеп, автоматлар тезелгән җиргә китте. Ярмөхәммәт терсәгенә таянып башын калкытты, ишек катына карады. Стариков бер автоматны алды да шыпырт кына казармадан чыкты Дневальный башын тумбага салып йоклый иде. Ярмөхәммәтнең хәтере кинәт яктырып китте. Ату кырында алар Стариков белән янәшә ята иде. Кыска очередь белән автоматтан .атып, өч карачкыны аударырга кирәк Стариков өч карачкының берсен екты да. магазинны алып, нидер маташтырды кебек Рядовой Стариков стрельбу закончил! дип рапорт бирде ул. Тройка тебе, рядовой Стариков! Плохо стреляешь, диде капитан — Патроны все? — Все’— диде Стариков Ул чакта нигә игътибар итмәгән икән Ярмөхәммәт. Стариков патроннар яшереп калды бит Ярмөхәммәт өске караваттан аска сикерде, тиз генә бәдрәфкә чыкты. Стариков магазинны автоматка беркетеп маташа иде. — Степан!- диде Ярмөхәммәт салмак кына. Стариков чәчрәп китте. Ярмөхәммәт җәһәт кенә ыргылып, автоматка тотынды. — Син нишлисең!— диде Ярмөхәммәт. — Отдай. Ярый! дип кенә әйтә алды, бер мизгелдә Стариков идәндә, автомат Ярмөхәммәт кулында иде. Не мешай мие. Ярый, не мешай’ дип Стариков елый башлады. Гихо!— диде Ярмөхәммәт - Шулай ярыймыни? Төкер син алар- га! Алар юри шулай котырта бит. Надя сине көтә. Ә син ахмаклык эшләргә маташасың. Кайтырыңа ел ярым гына калды бит инде. Иң авыры артта Мине дә кызым бөтенләй ташлады... Бер дә автоматка тотынмыйм... Ник әйтте ул бу ялганны? Ташлар өчен, вәгъдәләшкән кызың булуы кирәк бит әле. Бәхетсез Стариковны юатыр өченме? Аңа иптәш, кайгылаш булыр өченме ул шулай әйтте? Стари ковка җан керде. Ярмөхәммәт магазиннан ике патрон алды Әйдә, кешеләр уянганчы автоматыңны урынына кертеп куй да кереп ят!— дип Ярмөхәммәт казармага узды Бу турыда беркем дә белмәде Нишләргә уйлады Стариков? Үзен үтерергә булганмы? Әллә үртәү- челәрдән үч алырга идеме аның исәбе5 Бусы сер булып калды. Ж.аен туры китереп. Ярмөхәммәт Огонь белән Ястребка Үртәмәгез сез Степанны’ Ярамый'—диде Ты што. Ярый, мы же пошутили!—дип карасалар да Ярмөхәммәт сабыр гына, тегеләргә үтәрлек итеп В шестой части такие шутки кончились трибуналом — диде. Үртәшүләр әкренләп Стариковтан башкаларга, яңа килгәннәргә 5 күчте. ? Бу яман үртәшүләр турында Ярмөхәммәт күп уйлады Бер карасаң, Оган да. Ястребов та начар егетләр түгел бит Ә каян = килә соң бу рәхимсезлек? Каян килә кешенең изге хисләреннән көлү? ~ Каян килә соң шәхесне мәсхәрә итү теләге5 Юлга чыксаң. Оганнан да 5 яхшы иптәш табалмассың Җанын ярып бирердәй ярдәмчел кеше ул § Ястребов та кыюлык, ярдәмчеллек мәсьәләсендә егетнең егете. Ә менә Z солдатлар бергә жыелса. һәр икәвесе үзгәрә дә куя Тотыналар әдәпсез 5 мәзәкләр сөйләргә, хатын-кызлар ул мәзәкләрдә иң мәкерле, иң начар ♦ зат Яшьләр аларны йотлыгып тыңлый Ә төннәрен һәркем үз кызы ту- * рында уйлап, шикләнеп ята. ’ 5 Арзан шөһрәт казанырга теләү бу. дип уйлады Ярмөхәммәт i Взвод, рота алдында данлы булу теләгеннән килә ахрысы мондый * усал шаярулар Аларның бу гадәтләрен өнәмәсә дә. тегеләр Стариковны үртәүдән тукталгач, Оган белән Ястребка якынайгандай булды Ярмөхәммәт Гадәттән тыш булган бер вакыйга аларны тагын да дуслаштырды Ике ел хезмәт иткәннән соң булды бу хәл Танктан ату күнегүләре үткәргәндә Оганны. Ястребны. Ярмөхәммәтне Стариков белән бергә сакка җибәрделәр Коры суык көн иде. Бронетранспортер шушы дүрт егетне еракка илтеп куйды Бронетранспортер киткәч, егетләр икешәр икешәр бүленеп, патруль сымак әрле-бирле йөренә башладылар Аларның вазифасы кеше-фәлән. киек-җанвар полигонга кермәсен, дип күз-колак булып тору. Авыллар полигонга бик ерак, егерме-утыз чакрымлап булыр, әмма инструкция юлларга күз-колак булырга куша Мондый чакта сөйләшми торганнарның да теле ачыла Вакытны ничек уздырмак кирәк Юанырга кешеләр дә килеп чыкмый ичмасам Стой, керергә ярамын, әйләнеп узыгыз' дип вакыт уза торыр иде Кыз кыркый, хатыннар килеп чыкса. Оган белән Ястреб бик озак сөйләшергә ярата. Бүген поши да күренмәде, базарга баручы, шәһәрдән кайтучылар да булмады. Мин синең турыда Надяга язып торам, диде Стариков Сиңа сәлам әйткән. Миннән дә күп итеп сәлам яз' диде Ярмөхәммәт Ярмөхәммәт төнлә булган вакыйга турында сораштырмакчы нде дә, яхшысынмады Стариков бик озак йөргәннән соң у зе башлады Мин соңыннан гына, икенче көнне йокыдан торгач кына аңла дым. диде ул Төштәге кебек Стрельбншеда алган ике патрон бар лыгын беләм Ә патроннар юк Шуннан соң гына мин нәрсә булганын искә төшердем Син алдын, бит ул патроннарны Кемгә атарга уйлаган идең соң? диде Ярмөхәммәт Белмим' диде Стариков Сүз шунда өзелде Бер көнгә бирелгән азыкны ашап бетерделәр Көн кичкә авышкач, аларны килеп алырга гиешләр иде Билгеләнгән вакыт куптән узды инде Егетләр бергә җыелып, бронетранспортер килгәнне көтә Күпме генә көтсәләр дә. машина күренмәде Егетләрнең күңеленә шом иңде Әллә оныттылармы икән5 Бер урында тору туңдыра башлады Оган үзенчә мыгырданып алды да. — Караңгы төшә бит инде, әллә жәяү китәбезме?— диде — Көрт ерыпмы? — диде ЯстребовИке чакрымнан егылырсың. Болай да ашыйсы килеп үтерә. Килсәләр дә төнлә аларны ничек табарлар икән? Солдатлар сукмак буйлап йөгереп-йөгереп киләләр Ярмөхәммәт урманга кереп торырга кирәклеген әйтте, урманда ышык та. җылырак та _ Юк’— диде сержант — Урман янында без күренмәячәкбез Транспортер безне каян тапсын аннары — Учак ягарга шырпы да алмаганбыз,— диде Оган. Дүртесенең берсе дә тәмәке тартмый Каян килсен шырпы. Төн житте Урманга елышырга кирәклеген Ярмөхәммәт тагын кабатлады. — Юк! — диде сержант — Моннан күчмибез. Аймыл булырбыз. Алар безне шушы урыннан эзләячәк. Йөгереп килүләр бетте Адымнар салмакланды. Карын өзелеп төшәрдәй булып ашыйсы килә. Стариков бөтенләй хәлсезләнде Ашамаса. ул түзә алмый инде, бичара Стариков калкып торган кар катламы табып, аркасын шул катламга терәп, кырын ятты да тезләрен шинель итәге белән каплады. — Ятма,— днде Ярмөхәммәт — Ятма, Степа, оеп китәрсең. Күңелләргә өметсезлек иңде. Ачыгу, салкын үз эшен эшли. Стариков янына Оган чүгәләде. Бераздан Ястреб та алар, янына елышты. Ярмөхәммәт әле һаман йөренә, сикергәли. — Оныттылар,— диде Оган. Шушында кәкрәеп катарбыз микәнни? — диде Ястреб. — Юк,—диде Ярмөхәммәт —Онытсалар да. казармага кайткач, исләренә төшәчәк. — Исләренә төшәр вакыт узды бит инде, транспорт әллә кайчан монда булырга тиеш Ялкау гына әйтелгән бу сүзләр тора-бара бетте. Ярмөхәммәт: — Торыгыз’ Оешып катасыз бит,— дип аларны берничә тапкыр селкетеп карады Егетләр салкынны сизми, ачлыкны онытты: аларны арыганлык басты. Егетләрнең тәне генә түгел, зиһеннәре дә ойый иде. ахрысы — Болай булса, катып үләбез,— дип Ярмөхәммәт урманга таба китте. ара-тирә артына борылып карый-карый урман авызына житте. Буран чыкмаса, ул иптәшләрен югалтмас. Килгән юлдан кире кайтыр Урманда бил тиңентен көрт ера-ера ул коры куак җыйды Күтәрә алган кадәр утын алып, ул янә иптәшләре янына кайтты Солдатлар ничек калган булсалар, шул хәлдә ята. Алар үлем исереклеге белән йоклый иде. Стариков уртада, ян-якта Оган белән Ястреб, Танк тавышы ишетелмәсме, фара-искатель яктылыгы күренмәсме, дип Ярмөхәммәт әледән-әле күтәрелеп карый Үзе учак кабызырга маташа Ул вак-нечкә чыбыкларны сындырып өйде Бүрек колакчынын тешләре белән ертып, күп итеп мамык алды. Куен дәфтәрен вак кисәкләргә тураклап, нечкә чыбыклар өеме астына куйды Кесәсендәге чакматашны алды Чакматаш күн янчыкта иде. Чакматаш астына коры-жылы ку куеп, тимер кисәге белән ташка сукты Бераз маташканнан соң. очкын куга төште. Ярмөхәммәт кар өстенә тезләнде дә, ике учы белән каплап, утны сүндермәскә тырышып, салмак кына өрә башлады, ку кабынды Ку ялкынын кәгазьгә тигезде, кәгазьгә ут капты. Кәгазьдән мамыкка, мамыктан нечкә коры чыбыкларга күчеп, ялкын үрли башлады Ярмөхәммәт ялкынга вак чыбыклар бирә, кәгазь кисәкләрен каптыра, мамык өсти. Хәзер учакны жилгә тапшырырга кирәк. Кар даласы уртасында дөрләп учак яна «Болай булгач катып үлмибез, алла боерса»,— дип сөйләнә-сөйләнә, Ярмөхәммәт тагын урманга, утынга китте Икенче кайтканда Ярмөхәммәтнең җеп өзәр хәле калмаган иде. Сүнә язган учакны тергезеп, бар утынны ут өстенә өеп, ул егетләр янына елышты Аркасын учакка куеп ятты Хәзер ул битараф Катып үләрбез, дип тә уйламый Учак уты төшеп, янарбыз дип тә борчылмый Аларны алырга килерләрме, юкмы, дип тә хафаланмый Аның бер генә максаты бар йокы Үлеп арылган Үтереп йокы килә Изелеп, таралып китәсе килә Ул бала кебек бөрешеп ятты Яту белән йокыга киттеме, аңын югалт ф тымы, әллә үлем исереклегенә чумдымы’ Ул бардан юк булды Аларны икенче көнне төш авышкач кына эзләп таптылар Ярмөхәммәт төшендәме, өнендәме ишетте ул тавышларны танк гөрелтесе, шаушулар әллә кайдан жир астыннан килә кебек % — Иптәш капитан! Монда*а! = - Живы’ Живы они’ — Кажется, живы! Вон костер они развели Госпитальдән алар тиз чыкты Ярмөхәммәт икенче* көнне үк аягүрә 7 йөреп китте Ястребов өч көн тәне кызышып ятты да терелде Оганның с\л Z терсәге өшегән, ул атна чамасы дәваланды Стариковнын ике аягы да өше ; гән иде Ике аягының да бармакларын кистеләр Бу хәбәр бөтен ротаны * тетрәндерде. Стариков госпитальдән култык таяклары белән чыкты * Степан Стариков икенче группа белән хәрби хезмәттән азат ителде ~ Аны бөтен рота озатты Ястребов. Оган. Ярмөхәммәт вокзалга чаклы ~ барды Барысы да Ярмөхәммәтне мактый Ярый булмаса, өчесе берьюлы катып үләселәр икән диләр Хикмәт мактаудамыни? Кеше әнә сөйгән кызы янына култык таягы белән кайтып китте Надясы аны ничек каршылар’ Болай да юаш Степан гарип килеш ничек яшәр? Мактаулы ротадагы бу хәл нәтиҗәсез калмады Капитанны башка частька күчерделәр Егетләрне барып алырга тиешле танк командирын р я до во й га төшер дел әр Солдатлар. - Шул кирәк аларга, дип сөйләнсәләр дә. Ярмөхәммәт сүзгә каты шып, гаеплеләрне сүкмәде Алганнар, төшергәннәр, күчергәннәр Степанга шуннан ни юаныч Башкаларга сабак булсын, дисәләр генә инде Кавышу Хлрбп хезмәттән сок бер ай ял mapro уйласа да. Ярм«х„мм.п атна чамасы йаргэч. тракторга утырды Шылтык кылтык йори торган тракторны рәтләп. үкертеп зшли башлады Эше жайлангач, ике утырып бер уйлады да өйләнергә булды а Әнкәй, мунчакны ягын, бәлешне сала тор диде Ярмнхәммәт Нп булды, улым? ДИП сорады анасы - Кыз урларга киттек' Снка килен апкайтабыз! дип Ярмохәммәт чыгып китте - И ходаем, кешечә кылан, улым, дип калды әнисе Нурлыгалиның Кеше баласын рәнҗетә күрмә, балакаем дигән сүзләре ишеге Рәүф белән Галимхан Караңгы төшә башлау 6е агын җигеп. кыз урларга киттеләр ахирн арасында иң телчәне Галимханның сорарга Кая барабыз’ Кормашба шка' Килен кем’ леп калды Кияү егетләре лән өчәү бригадир Аз сүзле бу өч кыюлыгы җитте диде Ярмөхәммәт Рәйсә' Сораулар тукталды. Кормашбаш Рәйсәсен егетләр белә. Фермада сыер сава Яшьтәшләре үрчеп ята. Ул утырып калырга йөз тоткан сабыр гына, ямьсез генә бер кыз иде. Ярмөхәммәт егетләрнең уен укып бара иде. Миңа Рәйсәдән башка бер генә озын чәч тә кирәк түгел! — диде Ярмөхәммәт. Егетләр дәшмәде. Рәүф үзенчә мыгырдый башлады Җырлавы идеме егетнең, зарлануы идеме, берәү дә аңламады. Дилбегә тотып утыручы Галимхан, атны куалаган булып, чөңгерә башлады. Фиют, әйдә, алаша-а! На-а... Ат. койрыгын селтәп, ризасызлыгын белдерде дә, көр тавыш чыгарып, йөрәк кага-кага юыртып китте Ярмөхәммәт армиядән Рәйсәгә ике хат язды Берсендә фоторәсемен салды. Ике хатның берсенә бер җавап килмәде. Ярмөхәммәт. Рәисә кияүгә чыккандыр, дип өметен өзде. Кичә учетка басарга дип хәрби комиссариатка баргач, Кормашбаш- ның бер егете белән сөйләшеп киттеләр дә, Ярмөхәммәт сак кына Рәйсә турында сораштырды. Беленде ки. Рәйсә фельдшерлыкка да укырга бармаган, кияүгә дә чыкмаган, атаанасы янында яшәп ята икән. Кормашбашка җитәрәк. «хәрби киңәш» уздырылды. — Хәзер үк Рәисәләргә барсак, сизенерләр, диде Рәүф. Егетләр уенда чакта барыйк! Риза булса, егетләр шәйләми кала.— диде Галимхан. Уен таралганны көтик мәллә? — диде Рәүф. — Юк, ярамый. - диде Галимхан — Уен таралгач, капка төбе саен өер була. Тәртә башын эләктерерләр. Тәртә башын гына эләктереп калсалар ярый, үзебезгә эләктерүләре дә бар Кормашлар алар гел йодрык төйни торган халык. Анысы куркыныч түгел.— диде Ярмөхәммәт.— Без дә өч солдат. - һәй. диде Галимхан — Рәйсә өчен кем сугышсын! Рәүф терсәге белән Галнмхан-ачыгавызның бөеренә төртте. Галимхан «һык» итеп куйды Ул дәшмәде Хатасын аңлап алган иде. Ярмөхәммәт тә аның тел төбен бик яхшы сизде: утырып калган ямьсез Рәисәнең кемгә кирәге бар «Андый кызны урлаганыбыз өчен Кормашбашлар рәхмәт кенә әйтергә тиеш!» — дигән мәгънә ята иде Галимхан сүзләрендә. Ярмөхәммәт караңгыда рәхәтләнеп елмайды. Сукырлар, күзле бүкәннәр бит сез, дип уйлады ул. Хәл ителде. Күп уйлап тормастан. туп-туры Рәисәләргә барып керергә Ат янында Рәүф кала, Галимхан белән булачак кияү өйгә уза. Йокларга әзерләнеп беткән хуҗалар ишекне озак ачмады Башта Рәисәнең атасы, аннан анасы берни аңламыйча: - Без кунарга кертмибез, әнә кызсыз кешеләргә барыгыз! — дип ишекне ачмадылар. - У-һу.— диде Галимхан — Кызларын каты саклый болар Бераздан өйалдына Рәйсә чыкты. - Кем бар анда? — дигән тавыш ишетелде эчтән. - Рәйсә, бу мин. Ярмөхәммәт. Ярмай авылыннан Хәйруллии. . — Әстәгыфнрулла,—дип сөйләнә-сөйләнә, каушый-каушый ишек келәсен алды да Рәйсә үзе тиз генә өйгә кереп китте Күрәсең, ул эчке күлмәкчән генә булгандыр. Өйдә ут кабызмадылар. Рәйсә каушый-кабалана шәл бөркәнеп, бүлмәдән чыкты. Ата белән ана: — һи-и. танышларсыз икән алайса, узыгыз, утырыгыз, солдатлар, дип самавыр хәстәрли башладылар. Янар-янмас калтырап торган җиделе лампа яктысына күз ияләшкәч. Галимхан Ярмөхәммәткә төртте Ярмөхәммәт дустына карады. Дусты тәрәзә кашагасына таба ымлады Кашага өстендә Ярмөхәммәтнең солдаттан җибәргән рәсеме эленеп тора иде. Рәсем матур чигелгән чүпрәк кыса- 118 га урнаштырылган Рәисә Ярмөхәммәтнең карашын тотып алды Кыз оялды кебек. Ата белән ана да тәрәзә өстендәге рәсем белән Ярмөхәммәт арасындагы бәйлелекне күптән сизгәннәр иде. ахрысы Сүзне Галимхан башлады Ул погонсыз гимнастеркасын билендә рәт ф ләп, ун аягын алгарак сузып, күнитеге өстеннән чыгарылган чалбарына ж ишарәләгәндәй: Абый кеше, ие, апа кеше.. — дип каккалап-суккалап кодалау ? эшен башлап җибәрде. Ул үзләренең кем икәнлекләрен. Ярмай-Урак кеше = ләре икәнлеген әйтеп. Ярмөхәммәтнең нәсел-нәсәбен мактап бетергәнче = чәй дә өлгерде Салихҗан абзый, сезнең кызыгыз Рәйсәне. менә шушы ' Ярмөхәммәткә сорап килдек Ие фатихагызны бирәсезме5 Рәйсә кинәт торып, янә бүлмәгә кереп китте Ана белән ата сүзсез кал- ; ды Ана кеше кызы янына таба атлады Ике егет каршында ата кеше * ялгыз калды. 2 Алай икән диде хуҗа Әллә ничек була бит әле бу Рәйсә дә ♦ бу турыда колакка төшермәде дигәндәй.. Ул үзе дә. ни бит кызым, ана * сы. чыгыгыз әле Аралыктан тын гына Рәйсә чыкты, аны әйдәләгәндәй, анасы күренде - Хатынкызлар мич янындагы эскәмиягә утырды. Ярмөхәммәт кызга кара 1 маса да. аның елаганын сизде. Тик ни өчен Рәйсә елый, шуны гына аңлама ды. Үзенә кияү табылганга елый идеме ул? Әллә ата анасыннан аерыласын уйлап елый идеме? Ярмөхәммәт бу сорауга җавапны байтак гомер узгач кына, иске мәктәп янында уйланып торганда гына аңлата алыр Моңа кадәр бер генә яклы мәхәббәтнең икенче яртысы табылуга сөенеп елау булган икән ул. Кызым, диде ата Анасы Менә бу егетләр бик олы эш белән йөри икән бит. Син соң үзең ничек дигәндәй хуҗа егетләргә боры лып Мин синең атаң Хисбулланы ла. бабаң Айдулланы да яхшы белә идем диде Дөнья бәһасе кешеләр иде, мәрхүмнәр Кызым, анасы ничек уйлашыйк соң инде? Читен тынлыктан чыгар өчен Ярмөхәммәт җай тапты. Мин бит сиңа хатлар яздым. Рәисә диде ул Ярмөхәммәтнең язган хатларын Рәйсә чынга алмаган икән, чөнки аңа кадәр кемдер шаяртып биргән адрес белән солдатлар аңа мәхәббәт .Хйтлары язганнар Кормашбаш егетләренең рәхимсез шаяруларыннан соң Ярмөхәммәт хатлары да җавапсыз калган Кызыбыз риза.— диде ана Ата-ана ярәшүне Йола буенча башкарырга теләделәр Ярмөхәммәт эшне коры тотарга уйлады Бабай, диде ул. кинәт чын кияүгә әверелгәндәй Буш кул белән кайтып булмас ЙоЛасын соңыннан эшләрбез Мин. Рәйсәне. рөхсәт итсә гез. урлап качам Аннан соң ул Рәисәгә якын килеп. серле, мавыктыргыч игеп Киен. Рәйсә. берни алма' Бер төенчек! Юкса хәзер егетләр уеннан тарала . Рәйсә берсүзсез киенде дә эштер иштер төенчеген төйнәде II балакаем, хурлар була күрмә, дип шөбһә сүзләре әйтте Бабай' диде кияү Айдаш бабаның Ярмөхәммәте Ярмай авы лына тап төшермәс! Китәсе кешеләр арбага менеп утыргач Ярмөхәммәт Әйдә. Рәүф, ку айгырыңны' дип кычкырды һәйдә бахбай' дип сызгырып, чөңгереп, дилбегә белән кизәнеп. Рәүф атка’сукты 1өм караңгы, җәйге җилсез төндә арба тавышы коега кычкыр! айдай яңг ырый Уен тарала, кемдер җырлый, кемдер сызгыра Арба дыңгырдый Уеннан таралучы яшьләр шаулаша шаулаша арба кырыннан via Кинәт кемдер кесә фонаре белән арбадагыларны яктыртты Кемнәр бу? — дип сорады яктылык артындагы кеше. Рә^ф атны тагын да ныграк куаларга тотынды - На-а, әйдә-ә! Әче итеп сызгырган тавыш ишетелде. Кесә фонаре бер янып, бер сүнеп, кемгәдер сигнал бирә башлады. Кайсысыдыр һа а. жәмәга-ә-ә-әт Майбәдәрне урладыла-ар-ррр — дип бугазы ертылганчы акыра. Кормашбаш урамында шау-шу купты. - Давай. Рәуф' - диде Галимхан. Киленсез дә. кабыргасыз да каласың килмәсә. айгырыңны куала. Бригадирның печелгән айгыры, хәлнең мөшкеллеген аңлап, бар көченә чаба Басу капкасына житкәндә ат төртелгәндәй туктады. Кемдер: Трр,— дип ат башын тотты — Кыз сезнеке, мал безнеке. Тәртә башы — бер ярты — дигән тавыш ишетелде. Галимхан жәт кенә арбадан төшеп, күренмәгән кешенең кулына бер шешә аракы тоттырды Ат янә алга ыргылды. — Монысыннан котылдык,—диде Галимхан. Ул арада куа чыгучылар тавышы якыная башлады Кемдер мотоцикл кабызды _ Каһәр икән.— диде Галимхан Матайлары да бар икән Бай авыл, чукынчыклар Ярмөхәммәт белән Рәисәгә әллә бар дөнья, әллә юк дөнья Ике кочак печән, ике кат ястык өстенә кырын ятып ни турындадыр пышылдаша, көлешәләр Атыңны әрәмәгә таба ку1 дип кычкырды Галимхан Матасикл- лары ут кабызып килә. Узып китсен. Ат. ыргылып сөргән жир өстенә килеп керде. Ул бер-ике талпынып карады да. авыр пошкырып туктады Рәүф һаман аны чыбыркылый. На-а. на-аа — Кума' - диде Галимхан,— камыт бавын өзәрсең Егетләр сикереп төште, ат янә юлга чыкты. Мотоцикл уты якыная Мотоциклдан алда ике жайдак чаба. Сызгыралар, кычкыралар, этләр өрә Ду куба Кормашбаш. Ут чыкканмы, әллә яу килгәнме? Егетләр, диде Галимхан Эш кыза. Ярмый, тор! Сина да өлеш чыгар монда, парин Ярмөхәммәт барысын да аңлап алды. Ат әрәмә күперенә кергәндә арттан куып життеләр Мотоцикл яктысында калып, күзләр сукырайды. Тавышларына караганда, яктылык артында егермеләп кеше бар нде шикелле - Ах. анагызга с-сабак буласы нәрсәләр! — дип кычкырды ат өстендәге егет Ул арада жәяүлеләр дә килеп житте. Арбадагылар камалышта калды — Егетләр, без.. дип Галимхан аңлата башлады Аның аклануын тыңлап тормадылар. Кормаш егетләре сугышырга алгысын тора. Рәүфне арба башыннан бәреп төшерделәр. Галимхан: Кагылмагыз, ата-аам! - дип яшел тавыш белән акырды. Ләкин күзләре акайган Кормашбашлар бу тавышны ишетмәделәр дә. Бер төркеме Рәүфне караңгыда әвәли, бер төркемгә каршы Ярмөхәммәт үзе сикерде. Галимхан кызны саклап, арбада аягүрә калды, арттан килеп кемдер аның аягыннан кискен итеп тартты Галимхан аска тәкмәрлә- де. Кинәт мотоцикл уты сүнде. Чалтырап пыяла коелганы ишетелде. Дөм караңгыда калып, сугышчылар кайда үзләренеке, кайсы якта дошман икәнлеген дә белми. Соңыннан аңлашылды Кормашбашлар үз кешеләрен тукмаган булып чыкты Рәйсә колакларны без белән тишкәндәй, әче итеп «каравыл» кычкыра башлады Кешеләр әллә арды, әллә хатын кыз чинавына айныды, сугыш туктады. Анда аһ. монда вах. Авыл ягыннан фонарьле кешеләр килеп житкәндә. ыңгырашучылар арба янына жыелган иде Кая? Кем? - дип кычкырды фонарь тоткан абзый Кая Чан бәдәр? Нишләп Майбәдәр булсын бу' Абзый ястыкка капланып елаучы Рәйсәнен башын калкытты, фонарен күтәрә төште - Рәйсә бит бу' дигән сүз бер авыздан чыккандай ишетелде Баш түбәләре күпсә дә. яңаклары каймыккан булса да. бер-ике кешенең күз төпләре күгәргән булып, тешсез калучылар да берьюлы тагын Рәйсә-ә? — дип гаҗәпләнде Урланган кызның авыл гүзәле Майбәдәр булмавы бер шатлык булса, урланучы кызның Рәйсә булып чыгуы икенче шатлык иде. ахрысы Егетләр айгылдап көлделәр — Урлаучысы кем. кайсы авылныкы' — дип кычкырды берәү Мин Ярмайдан, Ярмөхәммәт Хәйруллин. - диде кияү Ирене калынайган, өс-башы пычранган бер егет яктылыкка чыкты Ярмый-ый. ахири-и. синмени бу? дип әлеге егет Ярмөхәммәтне кочаклап алды — Бу бит минем сабакташ, егетләр Учавылда бергә укы дык. Исәнме, Фатих, диде Ярмөхәммәт Рәүф тә. Галимхан да табылды Галимхан аксый. Рәүф әледән-әле чигәсен капшый Чигәсен капшый да чыраен сыта — Егетләр, диде Галимхан Тәртә башы тотканга тагын бер яртыбыз бар. шуны алыгыз да безне җибәрегез инде сез - Кормашбашлар! — диде Фатих Безнең авыл кияве Ярмнхәм мәтнең туй арбасын Чал баш күперенә чаклы озата барабыз Барабыз! дип кычкырдылар Чыннан да. ике җайдак, берничә җәя үле егет ал арны байтак җир озата килделәр. Әле яңа гына дошманнарча сугышып яткан егетләр кочаклашып аерылыштылар Рәйсә! Ярмай авылына яхшы килен бул! - днп калды егетләр Егетләрдән ерак киткәч, чиратлашып ыңгырашучы Рәүф белән Галимханга карап, Ярмөхәммәт тыела алмый көлә башлады Рәйсә дә аңа кушылды. Отыры Рәүф белән Галимханга да көлү шаукымы йокты Уеннан уймак, табадан коймак чыгара яздык бит. диде Ярмм хәммәт Мин шундый нык курыктым, диде Рәйсә Соңыннан өстәп куйды — Берәрегезне имгәтерләр дип Ярмөхәммәт капшап. Рәйсәнең кулын эзләп тапты Жылы. йомшак ку.1 Ярмөхәммәтнең кулын сизелер*сиз< 1мә< кенә кысты ы. iyp кул эченә кереп, песи баласыдай йомарланып ятты Ярмөхәммәт мәктәптә укыганда күргән кулны аермачык итеп күзаллады Ниһаять. \л м;н\|> к\ i .шыкы1 Туйга хәтле төзәлер әле яраларыгыз, диде Ярмөхәммәт - Өчәү егермегә каршы тор әле син. диде Галимхан Рәүфнең көлемсерәгәне ишетелде Нигә көләсең, тишек чигә! диде Галимхан Икәү диң. Мине санга сукма син диде Рәүф Чигәгә берне оруга ук мин егылып төштем дә ат астына кердем Галимхан келә Ике Ярмай егете. Кормашбашларның егерме егетенең тешен киеп, кызларын урлап качкан, дигән хәбәр иртәгә ук бетен ..................................... .. пи таралма са. исемем уй. минем дә бер теш какшаган ват. егетләр днде Галимхан Исемем Iалимхан бу гмасын! Ут сүнгәч алар үзләрен у |.г.г|п- тукмады бит. диде Ярмихаммәт Мин бер-икесен сарган жир жтег........................................... лып ыргыттым Зыян булмас, йом шак анда Түшәккә ташкай кебек булгандыр ..Кыз урлау вакыйгасы акнят рнвактк. »»»к кал рәвешендә тагы да купайтылып. арттырылып. телдән телгә күчеп озак еллар яшәячәк. Рәйсә әби булгач, бу төнге мажара турында аңардан яшьләр, оныклары сораштырачак Имеш. Рәйсә әби кыз чагында гажәп чибәр булган Төбәктә генә түгел, бөтен Татарстанда данлы матурны ун тапкыр соратканнар. Рәйсә берсенә дә чыкмаган. Ярмайның Айдаш баба оныгы Ярмөхәммәт гүзәл Рәисәне Кормашбашларның борын төбеннән урлап качкан. Куа килүчеләр белән кыз урлаучылар арасында сугыш чыгып. Кормашбаштан биш. Ярмайдан ике егет үлгән икән... Чибәрлек мәсьәләсенә килгәндә, ул чыннан да шулай. Кияүгә чык кач. Рәйсә күзгә күренеп үзгәрә башлады Аның гүзәллеген, эчке бер сөйкемлелеген. Ярмөхәммәттән башка ике генә кеше белә иде — Альберт, анасы Нурлыгаян Яшеренгән бу матурлыкны шигъри күңелле, кузәтү- чән кеше генә күрә ала. Килен чишмәсенә беренче көнне үк китте Рәйсә. Ерактан тулы чиләкләр күтәреп кайтканда Нурлыгаян капка төбендә утыра иде. Ярмөхәммәт тә шунда, һәр капка төбендә карчык-корчык, хатыннар, кыз-кыркын утыра. Яшь килен карарга чыкканнар. Шулчак тыкрык почмагыннан берничә яшь киленчәк белән Рәйсә дә күренде. — Сөбханалла,— диде Нурлыгаян улына. Күз генә тия күрмәсен. Бигрәк сылу. Атлаулары бигрәкләр матур. «һе, матурлыкны аңлый әнкәй».— дип уйлады Ярмөхәммәт. Баладан соң Рәйсә күзгә күренеп сөйкемлеләнә барды. Тора-бара Рәисәнең сылулыгы турында бөтен авыл сөйли башлады Килен төшкән көннең икенчесендә үк яшь-жилбәзәк егетләр: Ж,ә. кыз куйнына керү ничек соң?—дип шаяртсалар да Ярмөхәммәт бу турыда авыз ачып сүз әйтмәде. Яшьтән үк ул хатын-кыз турында уртага салып сөйләшергә яратмады. Кеше сөйләгәннәрне дә тыңламый иде. Фәлән кыз белән йокладым, төгән иттем дип, булса-булмаса да лаф орган ирегетләрне ул якын итмәде. Бу мәсьәләдә Альберт. Рәүф. Галимханга карап сөенә Бу егетләр өчәвесе дә беркайчан да хатын-кыз турында яман сүз ычкындырмады. Начар хатыннар турында сүз чыкканда да алар дәшми калуны мәгъкуль күргәннәрен Ярмөхәммәт яхшы белә. Юкса кеше сөйли, кеше мактана дип. тотыналар да гайбәт сөйлиләр. Хет жир тишегенә кереп кит. Хатын-кыз белән булмаганны булды дип сөйләү — бер кабахәтлек. Шапшаклык Гөнаһсыз хатынны кимсетү. Теге дөнья була калса, шушы гөнаһысы өчен бу мактанчык егетне тәмугның иң кызу жирендә яндырачаклар. Гөнаһсыз кызга шул пычракны ягып, дөньяда ничек саф яшә- мәк кирәк? Булган очракта да. шул турыда малай-шалайга сөйләп утыру унлата түбәнлек, унлата хыянәт. Ул хатын-кызны бер түбәнәйтсә, шулай сөйләгән кеше үзен йөз тапкыр пычрата түгелме соң? Шул түбән, бозык, юмарт хатын белән йоклагач, син үзең кем буласың соң? Ә үз хатыныңның изге серләрен башкаларга сөйләү — мең тапкыр хыянәт! Кыз алып кайткан төнне алар бишәүләп кенә таң атканчы чәй эчтеләр Рәүф. Галимхан. Ярмөхәммәт. Рәйсә. Нурлыгаян Бәлешнең дә төбенә төштеләр Егетләр Рәйсә белән Нурлыгаянга күрсәтмичә генә мунчада әз-мәз кәгеп керделәр Кыз урлау вакыйгасын кайта-кайта сөйләп. көлә-көлә арып беттеләр. Көлгән саен Рәүф чигәсен. Галимхан балтырын тотып чырайларын сыткаладылар Кыз урлау корбансыз гына булмый икән шул. Зөфаф кичәсе, кыз куйнына керү төне шулай йокламыйча узды. Ярмөхәммәт Рәйсәнең үзенә ияләшеп беткәнен көтәргә булды. Рәйсә килен булып төшкәч, унбиш көннәр узгач, бик каты яңгыр яуды Рәйсә бик шәпләп мунча якты. Коймак пешерде Иң башта каенанасы Нурлыгаян керде мунчага Аннан соң Ярмөхәммәт белән Рәйсә китте. 122 Алариың беренче тапкыр гына баруы ту гел инде Ләкин Ранга һаман ипе ал .тында чишенергә кыенсына Анын шулай оялуы Ярмвт.,ммәткә бнк тә ошый Шуңа күрә ул ашыкмый Ләкин бу эшне озакка сузарга ярамаган лыгын да ул яхшы аңлый Ярмөхәммәт форсат көтә Урманга бардылар, утын әзерләделәр Печән өстендә дә, каралты кура тирәсендә дә гел-гел бергә эшлиләр, җае чыккан саен. Ярмөхәммәт Рәисәнең үз кеше икәнлеген, якын зат икәнлеген, аларга бер тән. бер җан булырга кирәклеген аңлаткандай, кочаклаштыргалый. кайчакларда җиңелмә генә, яратып-сөеп кенә, сак кына үбә. Яңгыр яуган көнне, мунчадан соң алар келәткә ятты Чәй эчеп, тәннәр корыпшомарып беткәч кенә икесе юрган астына чумды Алар бер-берсенең тыннарын сулап ята Каен себеркесе, мәтрүшкә исе тәнгә сеңгән Хушбуйларың бер читтә торсын Тыгыз тәннәр ефәк кебек шома Бу ике тән бер беренә күнегеп беткән иде инде Ярмөхәммәт вакыт килеп җиткәнен сизде Күк күкрәмичә генә, утырып яңгыр ява Яусын Яңгыр, болыт, кояш ир затыдыр Жнр. туфрак, болыннар ана Уртасында чәчәк, кош-корт, киек-җәнлек. балалар, нәсел, токым Яусын яңгыр Алар өчен яңгыр да юк. алар өчен вакыт та туктаган, алар өчен дөньяның матдилеге югалган Алар башка вакыт белән яши. алар башка галәмдә үз дөньяларында Галәмдә галактикалар салмак кына бер беренә кереп аралаша Бер галактика икенчесен у з эченә ала Бу мең. йөз елларга сузыла Жирнең. галәмнең уртасы шушы келәттә Кыштыр-кыштыр чабышып йөрүче төнге тычканнарның чикылдавы да ишетелми Почмак җырчысы чикерткәнең дә тавышы юк бүген Бөтен табигать тынын кыскан Яңгыр гына туктарга исәпләми, шыбыр шыбыр ява да ява Олы мәхәббәтнең иң изге сере, яшерен сере бүген Рәисәгә ачыла бара Бер җан иясе дә бу изге серне белергә, карап торырга тиеш түгел Ишек өстендәге пәрәвезгә эләккән юан чебенгә дә исе китмичә, үрмә- күч-патша да оясыннан чыкмый, итагать саклый Алар икесе дә. яңгыр озаграк яусын иде. дип тели иде Аларның теләге кабул булды Икенче көнне дә яңгыр туктамады Яңгырның гел бер төрле шыбырдап түбәгә яуганыннан вакытны тою хисләре йоклаган иде Алар тирән йокыга чумды Уянганда икесе дә бөек бер дәрт, яңа көч куәт сизделәр Алар яңар тылган мунчага китте. Рәйсә ятактагы җәймәне мунчага алып китәргә исәпләгән иде ахры сы. Ул җәймәне җыя башлауга ук Ярмөхәммәт Тимә' Шунда калсын1 диде Нигә? диде Рәйсә - Йола а' диде ире Шулай кирәк Озакламый акларсың Алар мунчага керер-кермәстә. Бәдигылҗамал түти дә. Маһипәрваз апа да төлкедәй елгырлык белән келәткә шудылар Мунчадан соң чәй эчкәндә Ярмөхәммәт хатынының йөзенә бакты Аның алдында алсу чәчәк алиһәсе утыра иде Рәйсә. син бнт Алиһә, син чәчәк кызы' диде Чәй ясаган җиреннән туктап. Рәйсә иренә карады Ни әйттең? дип сорады ул Син бит Алсу чәчәк кызы' диде Ярмөхәммәт Рәйсә чәй ясавын онытып, байтак кына Ярмөхәммәткә карап торды да елмайды Ярмөхәммәт Ие. мин Алсх чәчәк алиһәсе' дигәнне көткән иде. i »кин I әни Шр СүЗ 1Ә ЭЙТМӘД» 4 iM.iin.in ки. irui CMWH ч ж 6ч-н MHI ир-м.. чын.шк ны Ярмөхәммәткә сузды I9M