ШИГЫРЬ ҺӘМ ТӘНКЫЙТЬ

Урап кайтыйк әле үткәннәрдән... елла Әхмәдуллинаның «Аргументы и факты» газетасына (30 сан, 1987 ел) биргән бер интервьюсы һич кенә дә хәтердән чыкмый — ул мине ачы һәм ачык хакыйкате белән сискәнергә мәҗбүр иткән иде Атаклы шагыйрә, үзенең әдәби тәнкыйтькә мөнәсәбәте хакында сөйләп тән- иәйтьчеләр Маяковскийны башта үтерделәр, аннан пьедесталга күтәрделәр. дигән фикер әйтә Шуны укыдым да уйлана калдым, бөтен әдәбият тарихын күз алдын нан кичергәндәй булдым Бу сүзләр дөреслектән ерак йөрмиләр икән ләбаса' Хәтта без тәнкыйть эталоны дип йөрткән В Г Белинский да. А С Пушкин өстендә кара болытлар куерган иң авыр вакытта аның таланты саега башлау турында сүз куертып. боек шагыйрьнең йөрәгенә яра салудан тартынмаган Соңрак чорда С Есенин А. Ахматова. Б. Пастернак, А Твардовский кебек шагыйрьләрнең фаҗигале язмышларында да иң шәфкатьсез хөкем карарын чыгаручылар тәнкыйтьчеләр булды. Вульгар социологлар шәхес культы елларында күпме талантларның бугазыннан бумадылар да. нинди генә фаҗигаләргә сәбәпче булмадылар” И бичара шигърият. сабый күңелле, саф. бәллүр күк чәлпәрәмә килергә торган үтә нәзберек шигърият! Нинди генә явыз ниятле һәм кыйбласы югалган кешеләр ул чорда сине пычрак итекләре белән кереп таптамады” Син һаман нәрсәгәдер ышанып яшәдең Син әле һаман борынгының бөек утописты Томаззо Кампанелланың -Киләчәктә дөнья белән шагыйрьләр идарә итәр« дигән беркатлы сүзләренә алданып яшисең' Шагыйрьләргә яшәү бервакытта да җиңел түгел Шөкер шигърияткә үтә утилитар күзлектән генә карау, һәртөрле «изм» ярлыклары тагу заманнары үтеп бара бугай Соңгы елларда илдә барган бөек үзгәрешләр үткәнне генә түгел бүгенгене дә яңача бәяләргә, һәммә нәрсәгә башкачарак хөкем чыгарырга чакыра Ләкин ни хикмәттер, «нкыйтьчеләребезнең бер өлеше бу күчеш сыйфат үзгәреше чорында тотрыклы тигезлек саклап кала алмадылар — инерция буенча икенче чиккә ташланып һәр адәби күренешкә фәкать эстетларча бәя бирә башладылар Бу. үз чиратында кайбер иштыйрышр иҗатын гомумән инкарь итүгә, әдәбиятта бертөслелекне алга сөрүгә мирасыбызга битараф карауга китерде -Утызынчы кырыгынчы илленче еллар поэзиясендәге торгынлык- дигән стереотип фикер бер тәнкыйть мәкаләсеннән икенчесенә күчеп йөри Әлеге еллардагы мәгълүм шигъри казанышларга күз йому ничек мөмкин икән ул ” М Җәлилнең «Хат ташучы-сы һәм -Моабит дәфтәрләре- Ә Фәи зинең «Флейталар.ы. Ф Кәримнең сугыш чоры поэмалары. С Батталның - Олы юл буйлап, шигъри повесте. М Садриның -Бәхет турында җыр» поэмасы С Хәким » Ерикәй, Ш Мөдәррис. Ә Давыдов. 3 Мансур һәм башкаларның җыр һәм шигырьләре бүген дә безнең рухи арсеналда түгелмени " Татар шигърияте, нинди генә киртәләргә юлыкса да. сәламәт көчләргә кытлык кичермәде Тукайлар Җәлилләр эстафетасын дәвам итүчмэр табыла торды Ш Маннур С Хәким. С Баттал кебек шагыйрьләрнең ул чор иҗатына игътибар итегез - анда җәмгыятьтәге негатив күренешләргә каршы юналтелгән якты идеал Б лар өчен көрәшне бөтен драматизмы белән ачып салган әллә никадәр ихлас шигырьләр табарсыз Шушы илленче еллар уртасында шигърияткә Р. Гәрәй һәм И Юзеев кебек яшь көчләр килеп кушылды Фронт хакыйкатен шигъри иманына ялгый алган X Камаловның тавышы яңгырады Озакка сузылган газаплы эзләнүләрдән ' соң. ниһаять, Г Афзал да үз сукмагын тапты Шигърияткә бәрәңге буразнасыннан атлаган Ш Галиев өчен тавыш сынау чоры башланды. Әле ул вакыт аларның берсе дә лауреатлык дәгъва итми, фәкать өмет кенә уята иде Еллар үтте, табышлар да. югалтулар да байтак булды. Вакыт галиҗәнап ул чор тәнкыйтьчеләренең күрәзәчелегенә байтак төзәтмәләр кертте Бунтарьлык, бәхәс, җәмгыятьтәге торгынлыкка карата көрәш тойгысы белән кү- ■ тәрелеп килгән яңа бер буын мең төрле «яралый!«ларга таянган тәнкыйтьнең бердәм һөҗүменә юлыкты. Ул шагыйрьләрдән авыз-борыннарын канатып Роберт Әхмәт- ■ җанов, М Шабаев. Ә Баяновлар гына исән калды Ә Рәшитов Р Хисмәтуллин кебекләре, йөрәк яраларын бәйли-бәйли артта калдылар, гомум сафка соңрак килеп ' бастылар Ә күпме талантлар бөтенләйгә шигырьдән читләште. Тәнкыйть Фәйзуллиннар буыны шагыйрьләрен, юк. һич юк. кул чабып каршыламады Ләкин бу гайрәтле егетләр, элгәрләреннән үзгә буларак, кыю һәм бердәм нәрсә әйтергә теләгәннәрен, нәрсәгә омтылганнарын, максатка ничек ирешергә мөмкин икәнлекләрен беләләр иде Шуның өстәвенә алар байрак итеп күтәргән хакыйкатьне якларлык, яңача. заманча уйлый белгән тәнкыйтьчеләр дә әдәбият мәйданында кылыч уйнаталар иде инде Партиянең XX съезды карарлары иҗат офыкларын киңәйтеп җибәргән, әдәбиятта һәм сәнгатьтә саф җилләр исә башлаган бу чорда Н Юзиев. Р Мостафин. И Ахунҗанов Т Галиуллин һәм башкалар тәнкыйтьче буларак формалаштылар Алар шигъриятнең үсеш тенденцияләрен, шигырьнең асылын элгәрләреннән ачыграк, төгәлрәк билгели алдылар Алар элгәрләреннән киңрәк карашлы иделәр. Бу чорда шигырь һәм тәнкыйть кулга кул тотынып үсте. Әлеге буын тәнкыйтьчеләр теге яки бу шагыйрьгә ашыгып бәя бирүдән, гомерлек ярлык ябыштырудан бигрәк, аларның ни әйтергә теләгәннәрен аңларга һәм шуны үз укучыларына аңлатырга тырыштылар 60 нче елларның шигъри ренессансы чын мәгънәсендә әдәбият игътибарын җәлеп итәрлек күренеш иде Яшь поэзия хәтта С Хәким һәм Н Арслан кебек өлкән шагыйрьләр иҗатына да уңай йогынты ясый алды, бүтән жанрларда эшләүчеләрне дә күтәрелеп карарга мәҗбүр итте. Тора-бара бу көчле төркемгә Зөлфәт һәм М Әгьләмов кебек гаять үзенчәлекле авазлар килеп кушылды Шигърият күгендә берсеннәнберсе яктырак йолдызлар яна. ә тәнкыйтьчеләр исә уздырыша-уздырыша алар язганны шәрехли башладылар Ләкин шигъри шартлаулар чорыннан соң поэзиянең агышы тынычланасы һәм салмакланасы, билгеле бер эзгә төшәсе көн кебек ачык иде. Кайсыдыр бер мизгелдә тәнкыйтьчеләр, миңа калса, әнә шул мөһим факторны, ниндидер нюансларны исәпкә алып бетермәделәр, үсеш диалектикасын аклап җиткермәделәр шикелле Төрле тәнкыйтьчеләрнең төрле мәкаләләрендә иерархия баскычын хәтерләткән монолит исемлекләр барлыкка килде X Туфан. С Хәким Н Арслан Болары — аксакалларыбыз иде Икенче исемлеккә Ш. Галиев. И. Юзеев. Г. Афзал. Р Гәрәй кертелде Шигърияткә шаулап-гөрләп бер вакытта килеп кергән яшьләрдән дә нәкъ Чеховтагыча ранглар табеле төзелде—Р Фәйзуллин. Р Гатауллин. Г Рәхим. Рәшит Әхмәтҗанов, Р Мингалим. Р Харис Хәтта ике кешелек исемлектә дә субординация саклауны кирәк таптылар — башта Зөлфәт, ә аннан соң гына — М Әгъ- ләмов Бу исемлекләр ясалма булса да. теге яки бу шагыйрьнең күпмедер вакыт аралыгында шигърияткә керткән шәхси олешен исәпкә алмаса да. егерме елга якын бер мәкаләдән икенчесенә күчеп йөрде Кызык хәл. язучылар съездындагы һәм әдәби ел йомгакларына багышланган докладларда сүз Туфаныбыздан башланып, рәттән саный-саный М Әгъләмовка кадәр килеп җитә иде Бу чорда заманга, кешеләргә иң кирәкле һәм иң үтемле сүзне кайсы буын вәкиле әйткән, укучылар кайсы шагыйрьне күбрәк укыйлар7—бу кадәресенә игътибар ителми иде Исемлекләр китап һәм журнал битләрендә яши бирде, ә тормыш үзенекен итте ул шагыйрьләрнең кайберләрен бөтенсоюз һәм хәтта дөнья аренасына чыгарды, икенчеләрен хәтта әлеге исемлекләргә кермәгән башка шагыйрьләр белән алыштырды Күрәсең. Р Мостафин тәкъдим иткән -шигъри дулкыннар» теориясе дә шигъри чынбарлыктагы хәлне чагылдырмый, фәкать тәнкыйть игътибарыннан читтә калган башка талантларга беркадәр өлеш чыгарырга гына тырыша иде Җитмешенче еллар ахырында тәнкыйтьчеләр отрядына бүгенге шигъри казанышларга битараф булмаган Р Мөхәммәдиев. М Вәлиев. Р Кукушкин. С. Маннапов Ф Зөлкарнәев кебек яшьләр килеп кушылды Дөрес, алар яңа талантлар ачмадылар, алтмышынчы еллардагы кебек шау-шуларга юлыкмадылар, ә тыныч кына өлкән иптәшләренең эстафетасын дәвам иттеләр. Яхшысы да. яманы да алар арсеналына 158 gprrf Җитмешенче, сиксәненче еллардагы җэмгыятебездәге торгынлык чоры шигырь гйгкыйтендә абайлана башлаган негатив күренешләрне тирәнәйтте генә Төче мак- rfy.iap Дан өләшүләр гадәти хәлгә әверелде Азмы-күпме дәрәҗәле урын билә.- |gp шагыйрь классик ук булмаса да атаклы һәм күренекле дип игълан ителде Ул елларда орденнарны да. мактаулы исемнәрне дә кызганмадылар Шушы өбета- иовкада тәнкыйтьчеләребез эстетик ориентирны да югалта башладылар Кайбер! шагыйрьләрнең һәр язганына «даһи* мөһере сугылып барылды С Хәким 111 Га-| лиев. И Юзеев кебек һичшиксез зур талантка ия шагыйрьләр гомумән тәнкыйтьтән! встен шәхесләргә әверелде Шул ук вакытта бик күп шагыйрьләрнең иҗаты игьти- йрдан читтә калдырылды яки алар адресына дорфа, тупас, дәлилсез бәяләр әйтелде. Шуңа күрә КПСС Үзәк Комитетының әдәби тәнкыйть турындагы мәгълүм карары шигърияттәге сәламәт көчләр тарафыннан канәгатьләнү хисе белән каршыланды Ләкин аны тормышка ашыру өчен әле күп эшләр башкарасы бар иде Күнегелгән штамплардан, стереотип бәяләрдән баш тарту бу үзгәреш заманында да җиңел түгел шул Ә шулай да... нәрсә соң ул щигырь?.. гән мәкаләләр җыентыгында моңа тагын «Чын шигърият чын сәнгать ул үзәккә үтәрдәй моң икән! Бүтән берни дә түгел, әсәрдә бөек. олы. тирән бер моң яшәве кирәк икән’’» дип өсти Сүз дә юк. матур әйтелгән Шапырынкы чәчәкле-чуклы. үтә абстракт булса да. хаклык та юк түгел сыман Алайса фәнгә сүз биреп карыйк соң! «Зур Совет Энциклопедиясе-иең 24 томында менә нәрсә язылган «Стих (от греч — ряд. строка) — художественная речь, фонически расчлененная на относительно короткие отрезки (каждый из них тик же иаз С ). к-рые воспринимаются как сопоставимые и соизмеримые Членение на стихи обычно отмечается графическим оформлением текста (печатание отд строчками) и часто сопровождается рифмой и др. фоническими признаками Средством подчеркнуть сопоставимость и соизмеримость стихов является метр — чередование внутри стихи 'Сильных и слабых мест: но он может и отсутствовать (в чисто тонич свободным стишигъриятнең теоретик асылын нигездә төгәл чагылдыра Шигырьнең вазифалары күп булган кебек жанрлары исемнәр» Д- бик күа төрле Гимн, ода җыр кантата оратория поэма, эпос дастан баллада дгкла нация эпиграмма сонет касыйдә газәл бәет танк, эпитафия Кыекмы төрм ышкың Һәр очрагы өчем шигырь арсеналымда кирәкле сү i &•« Кэнгмәчи .арп.ы Твикыйть-н төребез бу ачык хакыйкатън. еш кына онытып җибәрәләр ү ьларешм күзәтүләрендә, тикшерүләрендә рецензияләрендә ниндидер ум-нч п анык у. магам абстракт ■ шигырь дигән төшенчә белән аш итжтар Хәлбуя- аерым Жвирларда аеруча уңышка ирешкән шагыйрьләр бар .1әкин Ә Исмак мәрмәре М Хисмен сонетлары М Әгъяамоа балладэл-ры К JJ’^HM этгигра—алары турында авыз тутырып кайсы тәнкыйтьче саллы сүз ә*—-- Равил Фәйзуллинның -Арсланнар к«т-, булып Ттннә Теге яки бу шагыйрьнең иҗатын тмк. ■ р ввребс.1 нәкъ менә аларның әдәби портретын бжягея рәлир. аларги көтүдәге арыслан итеп карыйлар А пәү чараларының бай арсеналыннан ничек Һәм ҺШләнә. теге яки бу шагыйрьнең поэтикасына барыг ганычка каршы Бүгенге татар шигъриятенең тамырлары тирәндә, ябалдашлары ку»* Ул меңнәрчә еллык тормыш тәҗрибәсен дә. ничәмә-ничә идеологияләр йогынтысын да. Кешелек тарихында һәркайсы билгеле бер эз калдырган халыкларнын культура мирасын да үзенә сеңдергән Анда Шәрык белән Гареп очрашкан, фаҗига белән тантана кушылган, салкын акыл белән кайнар йорәк уртак тел тапкан Ә шулай да нәрсә соң ул шигырь? ■ Шигырь —кеше җанының теле».— ди Н Юзиев һәм шагыйрьне хикмәт иясе, тылсымлы сүз остасы дип атый (Н Юзиев. «Шигырь гармониясе- 3 бит) • Шигърият — кеше күңеленең иң иркен, иң ирекле, иң кешелекле һәм иң матур яшәеше ул...» Бусы—тәнкыйтьче М. Вәлиев фикере- Күңелнең көткәне» ди хе и пр. )»• Бу билгеләмә исә шигырьнең күбрәк техник ягына, шигырь архитектурасына t игътибар итә. аның эмоциональлек экспрессия кебек сыйфатларын бөтенләй телгә алмый Әмма без бу билгеләмә белән дә санашмый булдыра алмыйбыз чонки ул ни күләмдә файдалануга килеп п ялгана үәреңдә гомумән сирәк кунагСКыэ- гән әле Югыйсә үрнәк алырдай өлге булырдай тикшеренүләр дә юк түгел Борынгы төрки әдәбият белгече И В Стеблева тугандаш халыкларның уртак хәзинәсе саналган руник язма истәлекләргә — Күлтәгин һәм Төньюкук язмаларына. Мәхмүт ал-Кашгариның «Диване лөгатет-гөрк-ендәге шигъри текстларга сюжет-ком позиция җәһәтеннән булсын аваз-ритмика җәһәтеннән булсын шактый җентекле анализ ясаган иде Үзебезнең хәятта бу темага X Госман. Н Юзнев. X Курбатов. Ф Сафиуллина һәм башкаларның җитди хезмәтләре билгеле Әмма җанлы әдәби процессны, бүген актив эшләүче шагыйрьләрнең иҗатын тикшергәндә, безнең тәнкыйтьчеләребез әдәбият белемендә кабул ителгән универсаль критерийларны бөтенләй санга сукмыйлар яңа билгеләмәләр, яңа терминнар уйлап чыгарып, шулар тирәсендә сүз куерталар Ә баксаң, сурәтләү чаралары арсеналы бетмәс-төкәнмәс икән ләбаса' Берәүләр авазлар яңгырашын, йөгерек ритмиканы кулай күрә, икенчеләр эчке рифмаларны уйната, өченчеләр фикерен тирән ассоциацияләр аша әйтеп бирә, дүртенчеләр чагыштыруларны катлы-катлы итеп төрә, бишенчеләренең шигъри бизәкләре. гадилеге, халык җырларындагычв табигыйлеге белән отышлы була. Ләкин теге -яки бу шигырьдән өзек умырып алып (әйтерсең, тәнкыйтьчеләр шигырьнең бер бөтен организм икәнен аңламыйлар!), аның астына «әлеге юллардагы ватан- пәрвәрлык пафосы да шагыйрьнең бөтен иҗатына хас күренеш» (Р Мөхәммәдиев • Әгәр без янмасак10 бит) яки «Менә бу юлларны укып чыкканнан соң. китапны беренче мәртәбә кулга алган укучыны күз алдына китерик Ул аннан нинди яңа хис. яңа фикер яңа кичереш алды' Юк бит!» (М Вәлиевның «Казан утлары- журналында 8 сан 1987 ел •- басылган мәкаләсеннән. 167 бит) кебек дәлилсез раслаулар риторик эндәшләр генә әсәргә чын бәя була алмый шул Шигырьне тәнкыйтьләүче кеше жанрның бөтен нечкәлекләрен тоеп конкрет әсәрне поэтика критерийлары белән үлчәп хөкем чыгарырга тиеш. Ошый-ошамый» үлчәүләре хөкем өчен аргумент була алмый Әйтик. В Хлебников. Б Пастернак кебек шагыйрьләр иҗаты хакында бүгенгәчә бәхәсләшәләр әмма аларның шагыйрьлекләрен беркем дә инкарь итә алмый Шигърият хакында язучы тәнкыйтьчеләр бездә ул кадәр күп түгел Бу мөһим эшне нигездә шагыйрьләр үзләре башкаралар Озак еллар буе әдәби процесска X Туфан С Хәким, Н Арслан кебек өлкәннәребез юнәлеш биреп килде Хәзер исә көндәлек матбугатта шагыйрьләр иҗаты турындагы фикерләр белән Р Фәй.зуллин. Р Гатауллин. И Юзеев. Роберт Әхмәтҗанов. Ә. Баянов. 3 Мансуров. Р Миңнуллин. М Әгъләмов Золфәт Р Гәрәй Ә Габиди мәкаләләре аша танышабыз Шунысы гыйбрәтле, бу мәкаләләр, дәлилле, нечкә сиземләү, төгәл күзәтү белән бергә, шагыйрьләргә карата хөрмәт саклап, хәерхаһлык рухында язылганнар Шуңа күрә алардагы ачы тәнкыйтьне дә шифалы дару итеп йотасың, киңәш-теләкләрне барыбер мыегыңа урап барасың. Бүгенге шигырь... ул чыннан да начармы? Соңгы елларда шигырьгә игътибар кимү, шигырь китапларының тиражлары азаю турында бик еш яза башладылар Тәнкыйтьче Р Мостафинның Татарстан китап нәшрияты баш редакторы В Нуруллин 0елән әңгәмәсе дә нигездә шушы мәсьәләгә багышланган Нәширләр борчыла, тәнкыйтьчеләр чаң суга, тик нишләптер шагыйрьләр генә тыныч Бәлки шагыйрьләр мәсьәләгә философлар биеклегеннән карый торганнардыр, кем белә’! Шулай шаян суз белән генә котылып булса, ни әйтер идең дә бит Ләкин проблема тирән сәбәпләре буталчык һәм катлаулы Дөресен генә әйткәндә, аны тикшергәндә, үзебезнең татар мохиты белән генә чикләнмичә ераккарак китеп барырга кирәк Игътибар итегез әле бөтен дөнья күләмендә ниндидер бер сәер процесс бара Сәнгатьнең кабул ителгән, инде канунлашкан критерийларын, бөек шәхесләрнең авторитетлы бәяләрен санга сукмыйча, халыкның мәгълүм өлеше Бетховеннарны. Шопеннарны. Дебюссиларны түгел, без үзәкләр өзелеп тыңлаган халык моңнарын түгел, ниндидер рок һәм хеви металл» корольләрен күтәрә, һәртөрле модернистик конструкцияләрне маймыл пычраткан киндерләрне Ренессансның бөек рәссамнары ясаган шедеврлардан артыграк күрә Абстракция, мәгънәсезлек, хаос гармонияне камиллекне аренадан куып төшерергә тырыша Егерменче гасыр, тарихка байтак кына рухи хәзинә васыять итсә дә, ул нигездә металл заманы, фәнни-техник революция заманы булып кала. Бу чор кешенең рухыннан, хисеннән бигрәк, аның прагматик акылына морәҗ-гать итте Сәнгать әсәрләренең тематикасы да якындагы һәм ерактагы реаль бурычлар белән билгеләнде Кайбер язучылар, композиторлар, рәссамнар, кино, театр концерт оешмалары эшлеклеләре үз иҗатларын тоташ үзгәреп торган политик коиьюнктура белән бәйләделәр. Кулны күкрәккә куеп әйткән чакта, безнең гасыр әдәбияты һәм сәнгате Эйнштейн. Циолковский. Попов кебек галимнәр дәрәҗәсенә торырдай шәхесләр бирмәде Карашлар романнарга һәм шигъри юлларга түгел информация белән болаи да шыплап тутырылган башны ял иттерердәй уйламыйча да аңлашыла торган массовый культура атрибутларына текәлде кеше экран һәм магнитофон колына әверелде рухи кыйммәтләрне матди байлыкларга алыштырды Бәс. шулай булгач, матур әдәбиятка игътибар кимү шигырь китапларының тиражы азая бару тенденциясе бик табигый күренеш Һиндстанда булуым вакытында мин бу хакта һинд язучыларыннан да сорашкан идем Шигырь китапларының тиражы мең данәдән артмый, диделәр Франциядә ул шулай ук 600- 700 тирәсе генә Мондый мәгълүматларны кондәлек матбугаттан әледән-әле укый торабыз Уяучыны шигырьдән читләштергән сәбәпләрнең берсе андый китапларны» полиграфик яктан шапшак эшләнүе макулатурага гына яраклы түбән сортлы кәгазьдә басылып чыгуы. Әгәр шигырьләр яхшы кәгазьгә һәркаисы аерым-аерым иркен итеп урнаштырылса, зәвык белән ясалган миниатюралар һәм гравюралар белән бизәлсә, тышлыгы ук күңелне тартып торса, мәсьәлә бүгенгечә кискен төс алмас иде тар киртәләргә кертеп бикли Бүген актив иҗат итүче урта буын шагыйрьләре*» i рус Н Кострой белорус Рыг«»--— к г л ш.—рж«-»- ■> чьр-Ф’“— игт.ъ.р Аилин «рыи»-«рмш. шигъри ««•»«" —• Шигъри ср.ии.риы УРТЫ. НУ-Һ- «-«•ф> »“ “>»“« I Моның белән мин безнең шигърияттә барысы да ал да гол дигән фикер үткәрергә җыенмыйм Проблемалар байтак, эчне пошырган нәрсәләр адым саен, телне тотлыктырып. кулны бәйләп торган факторлар бар Әмма бүгенге татар поэзиясе тулаем алганда абруйлы, бөтен союз һәм донья аренасына чыгардай дәрәҗәдә Балтик буе рес- публикалары. Татарстан. Башкортстан. Дагстан шагыйрьләре турында күренекле тәнкыйтьчеләрнең гомуми фикере һәрвакыт уңай булды һәм хәзер дә шулай булып кала . Ә нишләп соң алайса безнең шигърият казанышлары турында чаң сукмыйбыз, үтә тыйнак булып, як-яктан ишетелгән мактауларга авыз бөреп кенә елмаябыз4 Сорауны шагыйрьләргә түгел, тәнкыйтьчеләргә адресларга кирәктер Ачыктан-ачык сөйләшү заманы—әйдә, тел яшереп маташмыйк, фактларга мөрәҗәгать итик Хәсән Туфанның бөек шагыйрь булуына беркем дә шикләнми торгандыр Ләкин аны донья күләмендә димим, илебез күләмендә тиешле дәрәҗәдә беләләрме соң’’ Бу бөек иҗатны еракка кем ишеттерергә тиеш’ Тәнкыйтьчеләр «Литературная газета* «Литературная Россия-. -Литературное обозрение- -Литературная учеба- «Вопросы литературы» һәм башка бик күп басмаларда нишләп татар тәнкыйтьчеләренең тавышы ишетелми соң71 Безнең Р Файзуллин. Р Харис. Г Рәхим кебек шагыйрьләребез Советлар Сонь аының иң абруйлы журналларында һәм нәшриятларында гына түгел чит илләрдә дә актив басылалар Ә тәнкыйтьчеләр күрмиләр, югары трибуналарга чыгып тавышларын ишеттермиләр Шагыйрьләребез иҗаты күләгәдә калырлык түгел югыйсә ТЪнкыйть даирәсенең тарлыгы мөһим мәсьәләләрне икенчел өченчел длрәжад»- геләрдән аера алмау, жанр интересларыннан өстен булмау «әдәбият хөкемдарларынХәлебез йоз кызартырлык булмас Соңгы егерме- ..»« .. сынавын узган зур күләмле .и әрләрне генә санап е дә рәнҗетмәс өчен авторларын алфавит тәртибеңдә тия Ә Бая - Йокысыз тоннан соң». Зөлфәт— -Ти- iMac дастан- 3 Мансуров -Кылдан «Минем шәҗәрәм- «Гадиләргә гимн-. • менм — - Васыятьләр- ■ Иптәш коммунист • __„___Р Харис - «Мулля- • Кырыгынчы бүлмә- М Ша- «Онытма Европа». «Тукайдан хатлар» «Биш таш» һ с ни аяныч' биетү авыр эш түгел, ә менә булганның кадерен белеп, талантларның чәчәк атуы өчен шифалы яңгырлар сибәләү ялгыш иҗади адымнардан саклау, һәр шигъри җан өчен борчылып тору шактый читен Чүлмәкчедән күрмәкче. дигәндәй, тәнкыйтьчеләр ахырын-азагын уйламыйча шигырь атлы, бәллүр кебек ватылырга торган үтә нәзберек организм янәшәсендә алай таяк болгамасыннар иде Чүлмәкче нәрсә эшләмәс1 Казан утлары» журналының 8 иче санында (1987 ел) басылган «Шигъри бушлык- дигән мәкаләне күздә тотып әйтүем Инде кат-кат икърар иткәнемчә, бүгенге татар шигърияте хаталардан хали түгел, юк. һич түгел Профессиональ осталык тел-теш тидермәслек булса да (иншал- ла. язарга өйрәндек'), тема ярлылыгы, тарихи һәм географик тарлык, иҗади куркаклык ай-һай үзен сиздерә әле Татар тәнкыйтенең еллар буе читтән генә бармак янап торуы, һәр иҗатчы йөрәгенә кереп оялаганы «бусы ярый —бусы ярамый» дип мөһер сугып утырган рухи цензор кайчагында әйтергә теләгәнеңне дә әйттерми шул1 Нишләп бездә Е Евтушенконың «Мама и нейтронная бомба». «Фуку 1» поэмалары кебек. А Вознесенский. Р Рождественский шигырьләре кебек кыю әсәрләр юк. дип шауларга яратабыз, дөнья киңлекләренә чыга алмыйбыз, дип зарланабыз Ә нишләп иҗат ителгәнен -курорт шигыре», «турист шигыре» дип игълан итеп, шагыйрьләрне белгән нәрсәләр турында гына язарга өндәп. Арча һәм Минзәлә кысаларына куып кертергә тырышабыз Без ниндидер шигъри провинциализм шартларында яшәдек Татар халкы югыйсә гомер-гомергә илгизәр, гомер-гомергә интернациональ рухлы халык, ул. руслар белән бергә Парижга бәреп кереп. «Рус-француз бәете»н язган, әллә кайда, җир читенә барып. «Порт-Артур»ны җырлап йөргән, аның моңына -Шамшәриф Ашхабад». «Уфа». «Чиләбе». тагын әллә нинди ерактагы географик атамалар кушылган Шагыйрьләребез хәзер ерак сәфәрләргә дә чыгалар һәм. табигый, чит мәмләкәтләрдән әйбәт-әйбәт шигырьләр дә алып кайта башладылар Көтик әле. матур нәтиҗәләре булмый калмас Шигырь гамьнән башлана, дөньяны үзгәртергә, төзәтергә теләүдән, борчылу- уйланулардан, күңел газапларыннан башлана. Шигырь язу—үзе үк газап, йөрәкләрне җәрәхәтли торган, гадәти яшәешеңнән әллә нинди утларга алып ташлаучы авыру халәт Бәлки кайчагында күкрәктә кайнаган хисләрне тулысынча кәгазь битенә төшереп бетеп тә булмыйдыр, осталык, талант җитенкерәмидер Анысы икенче мәсьәлә Шигырь язу — үзе үк батырлык Аңарда да йөрәк бер генә, аңа да гомер бер генә бирелгән Шуңа күрә һәр шагыйрь алдында башлар иярлек Без катлаулы, каршылыклы заманда яшибез Җир йөзендә бүген ни генә юк. Ерак планеталарга юл алган космик кораблар һәм кешеләр матдәнең иң вак кисәкчекләрен синхрофазотрон мичләрендә яндырып тапкан бихисап куәт-энергия Ген инженериясе һәм уйлаучы машиналар Бу акыллылыктан акылдан язарга мөмкин Шул ук вакытта ачка тилмерүче сабыйлар һәм дөнья буйлап СПИД хәшәрәтен таратып йөрүче фахишәләр. күзләре тонган, миләре түнгән наркоманнар, кансызлык ерткычлык, туган иленнән мәхрүм ителгән халыклар, баш өстендә Домокл кылычы булып асылынып торган бөтендөнья сугышы куркынычы, батырлык, кыюлык, ихласлылык янәшәсендә ялган, хыянәт, вак җанлылык Менә шундый заманда шагыйрь булып кара да. көн саен туып торган меңләгән сорауларга җавап табып кара' Күңелне төшенкелек упкынына ташлаучы күренешләргә адым саен юлыгып тор да. кешеләрне я яшәү мәгънәсен татырга чакырып кара, матур киләчәк белән кызыктырып кара Рияланырга кирәкми, шагыйрьләргә яшәү җиңел түгел Алар, күктән сөрелгән пәйгамбәрләр кебек, кешеләр бәхете өчен яшәеш сахраларында хакыйкать эзләп йөриләр