ИР ХАТЫНЫ

Мэшэкать арты мәшәкать чыгып, кич җитте Юлга КОЯШ баегач кы I на кузгала алдылар Янгыр әле һаман сибәли иде Тик төн хртала [рында көчле жил кузгалып, баш очындагы ястыктай калын болыт ларны Агыйдел аръягына куалап бетерде Кук йөзе юып чыгарыл ган өй эче кебек яктырып калды, йолдызлар җемелдәшергә тотынды Трактор, кара төтен бөркеп, капшана-капшана. алга шуыша Әйе. әйе. чын мәгънәсендә шуыша Чөнки аяк асты тәмам җебегән. урыны урыны белән шак тый зур күлдәвекләр җәйрәп ята Әйтәсе дә юк. юл авыр Мондый чакта тукта лып калмаска кирәк, тәгәрмәчләр җир чокый башладымы, батып каласынмы көт тә тор Зәйтүнә алдында көлкегә каласы килмәгән Зөфәр тракторын бнк сак алып барды — руль бора-бора, беләкләре талып бетте Игене җыеп алынган басу өстенә килеп чыккач кына, бераз җиңеләйгәндәй булды Хәер. авылга да ерак калмаган иде инде Зөфәр күз кырые белән генә кибетче кызны күзәтеп ала Ә аңа юлың, пычрагың бармы да юкмы, башын утыргыч артына терәгән дә йокыга талган Трактор сикәлтәгә эләккән арада йомшак иңе белән егеткә оры- нып-орынып ала Бу мизгелләрдә Зөфәрнең тыны кысыла, ул хәтта үзенең авырлыгын да сизми башлый, әйтерсең лә каз мамыгы Әле ярый тотынырга руль бар. югыйсә, янәшәсендәге чнбәркәйнең чәченә күбәләктәй очып кунар иде Егетнең күңелендәге хисләр моңга әверелә башлады Дала тагы казах шикелле, ул шулай уй-хыялларын җырга салырга күнеккән иде Чөнки тракторда гел ялгызы, сөйләшергә, киңәшергә янында кеше юк, ә җыр һаман агыла да агыла ул Бу җырулар. кагыйдә буларак, ниндидер таныш көй. таныш шигырь калыбына салына Бу минутта исә алардан үзгә, кызны шаккатырырлык, аны үзенә каратырлык искиткеч моңлы көн чьи арасы килә иде Зөфәрнең Их. көйдереп аласы иде шушы Зәйтүнәкәйнең йөрәген Кинәт кенә аның уйлары ярты юлда өзелеп калды, куллары руль боҗра сына ныграк ябышты трактор алдыннан пумала койрык төлке «лдертә иде Ут яктысыннан ничек котылырга белми, үрле кырлы сикерә Читкә генә ыргыла сы да соң, юк, шуңа да акылы җитми мәхлукның, ә үзенең хәйләкәр дигән даны чыккан бит әле Зөфәр фараларны сүндерде Шул вакыт аның беләгенә бер йомшак нәрсә килеп сарылды Егетнең йөрәге ут сызыгыннан чыта алмыйча азапланган әлеге төлке кебек үрсәләнеп тибәргә тотынды мөмкин хәлме б\* «* ^„«аыклорнын орлык агулаганда бак карак әйбер »гыб.а дип гарлакып торган иде ..лар Язга таба Зөфәр хатынында ниндидер үзгәреш сизә башлады. Аны әле өздереп кенә әйтүе дә кыен, чөнки хатынының кайнарлыгы, назлары кимемәде, тик барыбер үзгәреш сизелде Зөфәр, моның асылына төшенә алмыйча, шактый вакыт борчылып йөрде. Бер вакыйга аның күзләрен ачты. Ремонтка туктаган чагы иде. Мондый чакта әле тегесе җитми, әле монысы. Склад исә тап-такыр. Шуңа күрә кирәк әйберне ике-өч бәясенә кеше кулыннан сатып алырга туры килә. Зөфәр дә көннәрдән беркөнне шундый кәсеп беЯән районга чыгып китте. Йомышын тиз йомышлады һәм шунда ук, башка җиргә сугылмыйча, кайту ягына борылды Шунда авылдашы Земфирага очрады. Тәтелдек телле бу хатынны бик өнәп бетерми иде Зөфәр, тик аны җиде юл чатында ничек калдырасың инде? Утырта кайтты, хәтта өенә кадәр илтте. Җитмәсә, бер касә әче балын авыз итеп чыкты. Ә ул шайтан суы бик тиз әсирлеккә ала иде аны Дөрес, хатынына сиздермәскә тырышты бу әлле-мөл- ле халәтен. Әмма сәер балкып торган йөзе, ялтыравык күзләре барысын да фаш итте, күрәсең. Зәйтүнә аның кочагына ташланырга бер дә ашыкмады, озын керфекләрен битараф кына бер җилпеп куйды да машинасын келтердәтүен дәвам иттерде Зөфәрнең җәелгән калын иреннәре шундук җыелды: — Ул-бу юктыр бит. Зәйтүнә? Тегү машинасы келтердәвендә булды — Зәйтүнә, үпкәләттемме әллә? Хатын чекрәеп иренә карады. — Хыянәтче син. менә кем — Ни сөйлисең, тәүбә ит. - Чит хатын белән типтерүне тагын ничек итеп атарга соң? Зәйтүнәнең тавышы кылы өзелгән скрипкадай ярты юлда киселде Моны күреп торган Зөфәрнең тыны кысылды, әйтерсең лә өстенә таш ордылар. Ләкин бераздан сулышы җиңеләеп, ачылып китте Күр. Зәйтүнәсе көнләшә түгелме соң? Әйе. әйе. көнләшә! Кемнән диген әле. кисеп ташлаган тырнагына да тормаган кешедән! Зөфәр хатынының аякларына барып сарылды да: — Чибәр кеше көнләшә белми дигән булалар тагын, дөрес түгел икән,— диде. - Мин сине кем беләндер бүлешермен дип уйламаган идем.— диде Зәйтүнә. читкәрәк тайпылып. — Алайса китик Земфираларга, үзеннән сорарсың. Син яратканыңны башкача исбат ит. — Ничек? — Икебез гел бергә була торган эш тап. Зөфәр авыз чите белән генә елмайгандай итте: — Снн сатучы, мин механизатор.. — Без фермада эшли алыр идек. — Җә. ярар, мыскыл итәм дигәч тә. — Кайчанга кадәр шушы җимерек өйдә яшәрбез соң без, ә! Зөфәрнең иң авырткан җире иде бу. Гаиләле булгач, бу хакта шактый уйлана иде Шулай да уйланудан ары узмады. Әлбәттә, кассадагы ике мең акчага юньле йорт-җир кору мөмкин түгел Шул ук вакытта Зәйтүнәнең көтүче булуын да күз алдына китерүе кыен иде Зөфәргә Көтүгә чыккач, Зәйтүнәнең элекке тынычлыгы кайтты. Эшкә дә бик тиз күнекте, әйтерсең лә. гомер буе мал карау белән шөгыльләнгән. - Зөһрә йолдыз түгел син. җир бәндәсе икәнеңне онытып бетермә. - дип төрттерде аңа бер көнне зоотехник Хисам Ул Зәйтүнәгә ачулы иде әле. Йолдыз булмасам. йолдыз тагучы булырмын,—диде яшь хатын.— ә менә сиңа мактау кәгазе дә эләкмәве ихтимал. Зәйтүнә бу сүзләрне шаяртыбрак әйтсә дә, хаклык бар иде аларда. Чөнки һәр җыелыш саен диярлек, эшен өстән-өстән генә башкаруы өчен. Хисамны гел тәнкыйтьләп торалар. -Дөрестән дә. сыерларның сөте артмый, ферма районда иң арттагылардан санала, шулай булгач, аның югары белемле булуыннан ни файда? Зефәр белән Зәйтүнә эшне үзгәртеп корудан башлады көтүлекне кншәр лекләргә бүлделәр дә берсеннән икенчесенә үләне тәмам ашалып беткәннән сон гына күчә башладылар Теш вакытында сыерларга читтән печән чабып китерүне дә юлга салдылар Шуннан соң. син күр дә мин күр чиләкләр авы рая башламасынмы! Хәй урталарында Зефәр. бура юнәтер өчен Идел аръягына чыгып кит те, исәбе урып-җыю бетеп, колхозда эшләр бераз саеккач, осталар яллач иде Зәйтүнә иреннәрен турсайтып Нигә шулай куыра торгансыңдыр. аңламыйм дип сукранып калды Житешер илек әле. арттан кумыйлар ла Зәйтүнә өстенлеккә омтылмый, бу уй хәтта аның башына кереп тә чыкмый иде Тик барыбер Зөфәрнең аңа һәр нәрсәдә юл куюы, ташламага баруы аны ниндидер дәрәҗәдә үсендереп җибәрде Бу хис. әлегә яралгы хәлендә генә булса да. гаилә өчен куркыныч нәрсә иде Әмма юл йөреп кайткан ире каршысына ул яшь боландай атылып чыкты Зөфәр дә хатынын, бер кешедән дә тартынмый ча. урам уртасында кочагына алды Зөфәр төне буе бастырылып, саташып чыкты Тынычланып йокыга китәр гә өлгермәде, тузга язмаган манзаралар дәрьясына килеп эләкте Соңгысы бнг рәк тә шомлы булды Имеш, трактор белән Уфа юлына вак таш ташый Ә карьер ниндидер биек тау башында, кепканы салмыйча карап та булмый Тауның нәкъ уртасында тракторының двигателе кәҗәләнә башламасынмы өстеннән пар бөркелә, бизгәк тоткан кешедәй калтырана Күп тә үтми, бөтенләй туктап та калды бу Тәгәрмәчләр хәтта кирегә әйләнә башлады Зөфәр тормозга басмак чы иде. ни хикмәттер, аяклары авырайган. ку магын I.I булмый үзләрен һәм менә трактор, кыя-ташларга бәреләсугыла. түбән тәгәри башлады Коткарыгыз, кот ка-а-р Ярга чыгарылган балыктан әрле бирле сугылучы ирен Зәйтүнә көч -хәл белән уятты Зөфәр гамәлдән чыккан бер «Беларусь» тракторын үзе төзәтеп аякка бастыр ran нде Малкайларга сусыл печәнне шуның белән үзе ташый башлады Бу исә эшне күпкә җиңеләйтте Чөнки кемгәдер ялынып ялварып йөрисе юк. кирәк чакта үзең кабызасың да элдертәсең генә Бу юлы Зәйтүнә иренен тракторга утыруына теш тырнагы белән каршы төште Синең эшен мал багу, сөтне бик арттырасылары килсә, тиешле әһел ләре кайгыртсын, зоотехник бар, ферма мөдире Башка чакта үзен тыкырдата идеи, ни булды сиңа, карчык3 дип шаяртты аны Зөфәр Әллә нигә эчем поша минем. Зөфәр, диде яшь хатын Ярар, ярар, күңелеңне бер дә төшермә, килешми ул сиңа, күр, көне ӘНӘ нинди якты Зөфәр, сокланып, хатынына карады Бу минутта аеруча чибәр, ягымлы иде ул Агыйдел якларында сирәк очрый торган озынча аксыл йөз. үзе ефәктәй шома, кыл шикелле- нәзек кашлары астында зчр зәңгәр күз ләр балкый, тешләре гүя мәрҗәннәр, гулы иреннәре арасыннан сөттәй ак бу ЛЫП күренеп lop.i.iap Гнк кагын lain i уры килеп Чыннан да көне буена ник бер хә теренә төшереп карасын' Башы чуалып китте Зәйтүнәнең Рәхмәт әйтергә дә онытыл, оялчан кызчыктай, йөгерә атлый урынына барып утырды Бите яна. тәне калтырый, әй терсен лә эчке күлмәктән сәхнәгә чыгарып бастырганнар Бу талпынуының сәбәбен бераздан гына төшенде ул Хнсам аннан күзен ал мый икән ләбаса, йотардай булып карап утыра Ут алгач, өйгә үк килеп керде зоотехник Зәйтүнә урын җәеп йөри иде Кулындагы ак җәймәсен күкрәгенә кыскан килеш катты да калды Хисам аны кымтырыклый ук башлады, борын тишекләре гөбе авыздай булып киерелгән, мыш мыш килә үзе. Зәйтүнә һичнәрсә аңламый, ул хәтта карышып, чәбәләнеп тә карамады, тик басып тора бирде Хатынның боздай салкынлыгы Хисамны ла айнытып җибәрде Ул ярга сы ланган көймә кебек, мич кырыена килеп сөялде Ләкин күп тә үтми, идәнгә тез ләнде һәм Зәйтүнәнең шәрә балтырларын үбәргә тотынды Шунда гына хатын телгә килде - Кеше бул зинһар, җәфалама мине. Хисам, ялагай эт кебек, муенын алгарак сузып. Зәйтүнәгә текәлде Кума, Зәйтүнә, сннсез яши алмыйм, аңлыйсыңмы, яши алмыйм мин' — Җитте! — Телисеңме, бөтенләйгә Зоотехник, нәрсәнедер хәтеренә төшереп, капыл гына тукталып калды һәм кабалана кабалана өйалдына чыгын китте дә аннан бер төргәк алып керде Төргәктә кара җимеш иде Хисам аны өстәл өстенә куеп — Бәләкәй генә күчтәнәч. Зәйтүнә, диде — Үзең дә. күчтәнәчең дә кирәкми, зинһар күземнән югал Хнсам янә мескен кыяфәткә керде -- Зәйтүнә сүзләремә колак сал. кызарып пешкән алма кебек чагын бит әле синең, үлгән артыннан үлеп булмый, күзләреңне ач. йөрмә бел ай әлсе рәп, яшәп калырга кирәк, дуслашыйк әйдә, тол хатынга, үзең беләсең, очын очка ялгау җиңел түгел Зәйтүнә, каерып, ишекне ачты Хисам исә аның үзсүзлелеген хатын кызлар нын күбесенә хас назлану дип кенә саный иде Чөнки аларнын иң җилкуар дни саналганнары да сүз катуга кочакка атылмый, кәнфнтләнмәсәләр. сәер дә булыр иде әле Зәйтүнә кебек иркә хатыннарның түземлеге, гомумән дә. озакка бармый, парсыз яши алмый алар җиңү анык ягында булачак' Ышанычы зур иде зоотехникның, әмма киерелеп ачылган ишек өметен чел Парәмә китерде Хәзер инде аны икенче бер уй борчый иде кешегә чәчелмәс ме бу? - Зәйтүнә, син алай-болай теге сөйләнеп ташлама инде, мина да, сиңа да дигәндәй Хисамның тонык танышы теш арасыннан гына сизелеп чыкты >л шулка дар ялварулы иде. нрексездән Зәйтүнәнең йөзләренә елмаю чаткылары йөгерде Ул төнге кунак артыннан Бөтенләйгә дигән була бит әле. хәчтерүш, дип көлеп калды Зәйтүнә иртәгәсен савымчы кызларны зоотехник алып килгән кара җимеш белән сыйлан кына калмады, төнге маҗараны да сөйләп бирде Бу хәбәр сә гате минуты белән, әлбәттә. яңа бизәкләр белән баетылган хәлдә. Хисамның ха тыны Исламиягә дә барып иреште Ул ...................... иде Бөкеда!.... мры гоүдале ордым-суктыы хатага Кыа чакта бераз дуслашып та йөрделәр, ләкин аралары тиз суынды, нигәдер яратып бетерми нде аны Зәйтүнә Почта хезмәткәре көндәшенең эштән кайтуын авыл очындагы күпер янында сагалап тора иде инде Зәйтунә очырып алып китәрдәй искән көчле җилгә яны беләнрәк атлый иде Шуңа күрә, кисәк кенә каршысына чыгып баскан Исламияне күргәч, кур кып китте — Абау, котымны алдың,— диде Зәйтүнә,— пычранып та беткәнсең — Пычрак синдә ул, себерке, ир кирәк булдымы, мә. тот! Зәйтүнә эшнең нәрсәдә икәнен сизеп алган иде инде: — Тырнак очы кадәр дә гаебем юк. Исламия, үзе килеп керде Хатын Зәйтүнәне тынлап та тормады, чәтелдәвен белде: - Хәмерләр алып чакыргач, керә инде, кермичә, тик кара аны. райкомга җитәрмен. Казанына барырмын, барыбер авылдан сөрдерермен, аң бул1 Зәйтүнәне моңа кадәр әле беркемнең дә болай мәсхәрәләгәне юк иде. Шуңа күрәме, бу дорфа хатын алдында, җитлекмәгән борыч кузагыдай, бөреште дә төште Иртәгәсен алар су юлында тагын очрашты Зәйтүнә көндәше яныннан шыпырт кына үтеп китмәкче иде дә. Исламия юлын бүлде — Борыныңны бик чөеп йөрмә, себерке, беләбез кем икәнлегеңне,—дип. күзләрен чекерәйтте Бу сүзләрне ишетүгә. Зәйтүнәнең чиләкләре, шалтырап, җиргә тәгәрәде Шул ук секундта, үзен үзе белешмичә. Исламиянең сүс аркандай калын толымнарыннан эләктереп алды да, башын артка каерып, йодрыгын аның итләч ияге астына китереп тондырды Шуннан соң Хисамның хатыны айга якын сөйләшә алмыйча йөрде Ә Зәйтүнәне алыштырып куйдылармыни элеккедән дә затлырак итеп киенеп йөри башлады, киносын, концертын калдырмый, бер кешедән тартынмыйча озатып килүчеләр белән койма буенда озын озаклап гәп кора Гайбәт учагына шулай итеп үзе үк бензин сибә иде Тиздән аны җилбәзәк хатыннар чутына керттеләр Кушаматы да табылды— «Кара җимеш» Көннәрдән бер көнне өйләдән соң көтүлеккә колхоз председателе килеп төште Нияте «юлдан язган» хатын белән ачыктан-ачык сөйләшү, аны. үзе әйтмешли, утлы табага бастыру иде. Тик уйлаганча килеп чыкмады. Зәйтүнә, кәүсәсе яртылаш корып, эче куышланып беткән колач җитмәс юан тирәккә сөялеп, уйга талган иде Бу урында Сөн. кисәк кенә юнәлешен үзгәртеп, элмәк ясый Кайчандыр бөр кетләр оялый торган каршы як яр инде күптән сөзәкләнгән, ашалып беткән Елга исә барыбер сабырсызлана, ак күбекләрен чәчә-чәчә, элмәкне ермакчы булып үрсәләнә Зәйтүнә дә үзен элмәккә эләккән елгадай хис итә Башында кырыкмаса кырык уй. нишләргә аңа хәзер, бу авылда төпләнеп калыргамы, әллә күчеп ки гәргәме? Күчеп китсә, яраткан кешесенә хыянәт иту булмасмы? Председатель аның янында хәтсездән басып тора, бимазаларга гына кый мый, чөнки Зәйтүнәне мондый басынкы, мондый мескен кыяфәттә беренче тап кыр күрә иде Ә хатын исә аның үзен күптәннән шәйләп алган иде инде — Бүген өч йөз туксан җиденче көн, Галимулла абзый,— диде ул.—әйтергә генә ансат, өч йөз туксан җиде көн Председательнең тамагына ниндидер төер килеп тыгылды, шактый озак әйтәсе сүзен әйтә алмын торды — Сиңа өеңне эшләтергә иде. сеңелем, озак торган бурада хикмәт булмый,— диде ул. ниһаять Әйтерсең лә шуның өчен генә эзләп килгән иде Зәйтүнәне — И Галимулла абзый — Ярдәм итәрбез, син чит кеше түгел лә Колхоз башлыгы сүзендә торды Малларны утарга алып кайту белән, осталар җибәрде Зөфәр шактый зур бура юнәткән булган икән, бүрәнәләрнең барысы бер иш, төзләр, нәфисләр, балта тиюгә зеңләп куялар Бер ай дигәндә, йорт әзер иде инде Зәйтүнә эш бетү хөрмәтенә аш-су әзерләде. осталарны җиз комганнан җылы су агызып юындырды, ай вайларына карамастан. иңнәренә чигүле тастымаллар салды Арада кайсыдыр чалымнары белән Зөфәргә тартым Ирек исемле бер егет тә бар иде Кыю үзе болай. тик Зәй- түпәне күрүгә, ирексездән кызара да чыга, аптырады тәмам, ә иптәшләре көлә, мыскыл итә Эш төгәлләнгән көнне егет башкалардан аерылып калды Зәйтүнә аның ниятен күптәннән сизенеп йөри иде инде Нарат исеннән, са гыз исеннән яшь хатынның күңеле болай да тынгысызлана иде. Ирекнең күз карашы аны бөтенләй хәлсехтәндерде, назга сусаган тәне буйлап рәхәт дулкын йөгерде Ләкин бу халәт озак дәвам итмәде, уты сүрән нде әле аның Шулай да егеткә бик рәхмәтле иде Зәйтүнә, итагатьлелеге өчен рәхмәтле нде Ирек, үскәнем, бар кайт,— диде ул,— минем белән яманатың чыкса, кәләш тә тәтемәс үзеңә Егетнең чигенергә исәбе юк иде күрәсең, ул яшь хатынның ут кебек янган кулларыннан эләктереп алды — Зәйтүнә... Калтыранган тавыш ярты юлда өзелеп китте Чөнки Зәйтүнә ана сүзен төгәлләргә ирек бирмәде, ачы тавыш белән кычкырып җибәрде Кирәкми, Ирек, әйтә күрмә, мин — ир хатыны, беләсеңме, ир хатыны' Мин чынлап, Зәйтүнә Алай булгач, бигрәк тә Зәйтүнә төне буе Ирек белән саташып чыкты Ниндидер бик матур алан лыкта җитәкләшеп йөриләр, имеш Ж.ир өстенә бизәкле чаршау япканнар диярсең, әйләнә-тирә чуп-чуар, хәтта күзләр камаша Шунда Ирек бер чәчәк өзеп ал ды да: — Син. Зәйтүнәкәй, шушы чәчәк, мин - чәчәккә кунган бал корты, диде Уянып киткәч, Зәйтүнә бик озак үзен үзе битәрләп ятты Янына Зөфәрнең рамлы карточкасын алып килеп куйгач кына, бераз тынычланды Агыйдел аръягыннан кояш күтәрелеп килгәндә исә. ул колхоз идарәсендә иде инде - Зөфәрнең эшен дәвам иттерәм. механизатор булам дисен инде алай са?— дип уйланып торды председатель - Шулай кирәк, Галимулла абзый' Кирәк икән, кирәк, алайса укырга җыен. Зәйтүнә