ӘДӘБИЯТЛАР ДУСЛЫГЫН ЯКТЫРТУЧЫ ХЕЗМӘТ

Акбиен С. X. Связь времен и дружбы литератур. Махачкала. Дагестанское книжное издательство. 1985. угандаш халыклар белей әдәби- культура бәйләнешләрен яктырту влкәсендә галимнәребезнең фидакарь ли башкарулары һәркемгә билгеле Үзәк һәм Татарстан матбугатында торлс милләт галимнәренең үзбәк каракалпак. азәрбайҗан казах комык, кыргыз удмурт мари һ б халыклар әдәбиятлары белән татар әдәбияты арасындагы иҗади байланешләрне тасвирлаучы бик күп хсдмәтләр басылып чыкты Комык галиме филология фәннәре кандидаты Солтанморат Акбие а берничә дистә еллар буена Дагстан халыклары әдәбиятының татар әдәбияты беләП иҗади байлинешен тикшерүдә игътибарга лаеклы зш башкара Аның соңгы елларда гына да шушы мәсьәләгә багышланган күләмле мә каләләре Татарстан матбугатында басылып чыккан иде Ниһаять. Дагстан китап нәшриятында С Акбиенның - Вакытлар бәйләнеше һәм одәбиятлар дуслыгыдигән дог мат тел фолыалир буенча күптарле гомумтержм шалразарие тудыруда бу халыклар «ерткан уртак азешне күрелеп Г Тукай һәм М Ктрмаиатие» иҗаты мие аз ымда tvwrwu ургаклыкмым лавам итүен раслы* Т Автор хаклы безнең халыкларның культура бәйләнеше мәгърифәтчелек хәрәкәте таралган чорда аеруча киң үсеш ала. Татар мәгърифәтчелек хәрәкәтенең күренекле вәкилләре Ш Мәрҗани. X Фәезха- нов һәм К Насыйрилар үз заманындагы Көнчыгыш һәм Европа илләренең фән һәм культура өлкәсендә ирешкән уңышларына таянып, халыкны аң-белемле итү өчен кулларыннан килгәннең барын да эшләгәннәр. тугандаш халыкларга ярдәм кулы сузганнар Татар мәгърифәтчеләренең иҗади эшчәнлеге Урта Азия һәм Кавказ халыкларының мәдәни үсешенә дә уңай йогынты ясый. Хезмәттә Бөек Октябрь социалистик революциясенә кадәр Дагстан халыклары өчен матур әдәбият, уку кулланмалары бастырып чыгаруда Казан керткән өлеш шактый киң яктыртыла Дагстан язучыла- рының беренче китаплары татар типографияләрендә яки татар халкының алдынгы иҗат интеллигенциясе вәкилләре ярдәмендә дөнья күрә Мәсәлән. Дагстан шагыйре- мәгърифәтчесе М Э Османовңың «Ногайские и кумыкские тексты (1883). «Наставление* (1899) дигән китаплары Казанда басыла. Аварлар өчен «Первоначальный учебник русского языка для авар- (1898). -Учебный учебник для авар • (1898) кебек кулланмалар, нугайларның фольклор әсәрләре җыентыгы Казанда дөнья күрә Даг- станда китап басу эше юлга салынгач. 3 Бигиевның -Гүзәл кыз Хәдичә" (1912). Г Камалның 'Уйнаш» (1921). Ф Бурнаш- ның -Таһир һәм Зөһрә әсәрләре комык һ б халыклар телләрендә басылып чыга Көнчыгышны өйрәнүче XIX гасыр галимнәре арасында Мирза-Али Казем-бек исеме билгеле урынны алып тора. Ул тарих, филология фәннәре өлкәсендә ирешкән уңышлары өчен Россия империясенең һәм Көнчыгыш Европа илләренең иң югары дәрәҗәле исемнәренә, хөкүмәт бүләкләренә лаек була «Казем-бек Казанда» дигән бүлектә автор 40 ел гомерен Көнчыгышны өйрәнүгә багышлаган күренекле галимнең фәнни-педагогик һәм иҗтимагый эшчәнлеген яктырта Фәнни әдәбиятны, бай архив материалларын җентекләп өйрәнү нигезендә язылган бу бүлек шул елларда Көнчыгышны өйрәнүгә зур өлеш керткән Казан университетының ролен шактый Киң һәм тулы итеп күрсәтү ягыннан да зур әһәмияткә ия Каюм Насыйров һәм Әбүсуфьян Акаев» дигән бүлектә татар һәм комык халыкларын агартуга гомерләрен багышлаган мәгърифәтче әдипләрнең фәнни эшчәнлеге- нә. алар арасындагы бәйләнешләргә тирән анализ ясала. Автор конкрет мисаллар нигезендә Ә Акаевның боек татар галиме К Насыйрига якын булуын, аннан күп нәрсәгә өйрәнүен ачыклый Китапта К На- ' сыйриның эстетик карашлары комык әдә- I биятының күренекле вәкилләре Д Шиха- ' лиев М Османов М Казанбиев. Т Бейбу- ■ латов. Батырморзаевларга да уңай йогынты ясавы ассызыклап әйтелә Озак еллар Казанда яшәгән, иҗат иткән. Кәримовлар типографиясендә эшләгән . комык әдибе Нухай Батырморзаев һәм татар мәгърифәтче язучылары (М Акъегет. 3 Бигиев. Р Фәхретдинев. 3 Һади ’ һ б ) арасындагы иҗади уртаклыкны тасвирлаучы бүлек тә фактик материалларга нигезләнгән булуы анализ җентеклелеге белән аерылып тора Бөек татар шагыйре Г Тукайның тугандаш төрки халыклар әдәбияты үсешендә роле гаять зур С Акбиев китабының бер бүлеген тәшкил иткән «Габдулла Тукай һәм комык әдәбияты» дигән мәкаләдә комык әдәбияты үсешенә Г Тукай ясаган уңай йогынты Н Батырморзаев. Ә Акаев, 3. Батырморзаев. А Салаватов. А Аджиев кебек әдипләр иҗатын яктырту мисалында күрсәтелә. Күренекле комык революционеры, мәгърифәтче һәм нашир Сәид Габиев белән татар халкының ялкынлы улы. ленинчы- большевик Мулланур Вахитов озак еллар буена үзара якын бәйләнештә булганнар, халык арасында зур иҗтимагый эш. революцион пропаганда алып барганнар Хезмәттә бу эчкерсез хезмәттәшлек, дуслык сәхифәләре дә чагылыш тапкан Тугандаш комык халкы галиме С Акбиев тарафыннан әдәбиятлар, халыклар дуслыгын ныгытуга өлеш кертүче мондый фәнни хезмәтнең дөнья күрүе куанычлы күренеш Әлбәттә, бу хезмәт аерым җи- тешсезлекләрдән дә азат түгел, Мәсәлән татар сүзләрен, китап, газета-журнал, татар язучылары исемнәрен язганда шактый гына төгәлсезлекләр җибәрелүе күзгә ташлана. С Акбиевның «Муса Җәлил Дагстан- да» дигән мәкаләсе Татарстан матбугатында 1978 елда басылып чыккан иде Ни сәбәптәндер әлеге мәкалә китапка кертелми калган Дагстан-татар халыклары әдәбиятын өйрәнүне дәвам иттереп С Акбиев тугандаш халыкларның төрле өлкәдә дуслык бәйләнешләрен үстерүгә, ныгытуга билгеле өлеш кертә