ДӘРҖИЯ АППАКОВА

ТУУЫНА 90 ЕЛ ТУЛУ УҢАЕННАН тудент халкының китаплар сатып алырлык ук байлыгы юк иде ул елларда. Китаплары да. хәзерге кебек, күпләп басылып тормый иде. Шуңа күрә чыкмый яткан җиребез китапханә булды безнең. Республика үзәк китапханәсе университет каршында гына. Бррынгы матур бинаның түбәнге катында, тәрәзәләре Лобачевский бакчасына караган бүлмәсендә, татар китаплары бүлеге. Бүлек мөдире — җан җылымлы Саҗидә ana Сатиева. Картотека тартмаларында гына түгел, китап киштәләрендә дә иркенләп актарынабыз. Саҗидә апа күп язучыларны әсәрләре буенча гына түгел, үзләрен дә якыннан белә, алар турында истәлекләр сөйли. Әдәбият җене кагылган студент яшьләр ияләндек без бу апага. Шулай бер көнне китап актарып торганда зәңгәр тышлы кечерәк бер җыентыкка юлыктым Эзләгәнем ул түгел иде, билгеле. Бәлки мин аңар игътибар да итмәгән булыр идем. - Дүрт әкият» дигән бу китапның авторы Дәрҗия Аппакова икәнен белгәч, кулыма алдым. Кылт итеп, «Кечкенә Бануның тарихы» дигән повестьны бик яратып укуым искә Озакламый, Матбугат йортында мин аның үзен дә очраттым. Фатих Кәримнең хатыны. үзе дә балалар өчен хикәяләр язучы Кадрия Ишукова белән баскычтан төшеп килә иде Миңа ул олы, олпат күренде. Өстендә, нинди мехтандыр, ул елларда «манто» дип йөртелгән тун, башында каракүл бүрек, бүрек өстеннән кызыл йон шарф салган Үзем кебек, буш вакыты булдымы, матбугат йортының дүртенче катындагы консультация бүлмәсенә шигырь тотып йөгергән дус кызым алар үтеп киткәч: — Дәрҗия Аппакова,— дип пышылдады. Шуннан соң мин аны еш очрата торган булдым. Ул үзе дә миндәй яшьләрнең бу йорт тирәсендә нинди эш, нинди өметләр белән йөрүләрен төшенә иде булса кирәк, коңгырт күзләрен тутырып карап үтә иде. Аның яше дә. талчыккан түгәрәк йөзен нурландырып караган күзләре дә еракта калган әнине хәтерләтеп, сугыш һәм уку авырлыгыннан өшәнгән күңелне тергезеп җибәрә иде. Дәрҗия Аппакованың иҗат гомере артык озын булмады. Кырык сигезенче елның маенда фаҗигале рәвештә дөньядан китмәсә, әле бик күп китаплар язар иде ул. Әдәби эшчәнлеге унунбиш еллап кына булса да. ул татар балалар әдәбиятында лаеклы урын алырлык әсәрләр иҗат итеп калдырды. Ә аңа кадәр ул, егерменче елларда әдәбиятка килгән каләмдәшләре кебек үк, газета-журналларда эшли, шактый вакытын балалар укытуга багышлый, партия-комсомол эшендә була. Бу хезмәтләрнең барысы да. үз чиратында. Аппакованың язучы булып формалашуына ярдәм итә. Бигрәк тә аның Казанда һәм Урта Азия мәктәпләрендә укытучылык итүе бала күңеленә якынаюга сәбәп була. Кыска гына вакыт эчендә ул балалар өчен «Сәнәкчеләр», «Яшь ударниклар», «Мәмәт һәм Аман карт», «Михнәт». «Лүли», «Кечкенә Бануның тарихы» һ. б. әсәрләр язып бастыра. Аларның күбесе рус, үзбәк, казах, уйгур һәм еврей телләренә тәрҗемә ителә, ә соңгысы инглиз телендә дә дөнья күрә. Бу повесть Бану исемле кечкенә кызның асрау булып торганда күргән михнәтләрен, Октябрь революциясеннән соң якты хыялларына ирешүен ышандырырлык итеп сурәтли. Түбән Кама районы Байгол авылының ярлы гаиләсендә туган Дәрҗия Аппаковага ул еллардагы тормыш-көнкүреш хәлләре яхшы таныш була. Бану кебек ярлы-ятимнәр Дәрҗиянең үз тирәсендә дә җитәрлек, аларның уй-хисләрен аңлый ул. Соңыннан Казанга килеп, керәшен татарлары өчен укытучылар әзерләүче мәктәптә белем алганда да өлешсезләрне күп очрата Ә язучының табигать биргән сәләте, тормыш тәҗрибәсе һәм журналистика мәктәбен узуы көнкүреш детальләрен сәнгать югарылыгына күтәреп, укучы мәхәббәтен казанырлык әсәрләр язарга булыша. С Кая барсаң да бер день» дигәндәи 'атар кызы Бануның язмышын терәкмен белесы Мәмәт, рус малае Митей, чегән баласы Лули һ б уртаклаша Халыклар башка, традиция л ер үзгә, характерлар терле-терле ә язмышлар бер ук Әсәрләрендәге нәни геройларның авыр язмышларын Октябрь революциясе инан соңгы тормыш белаи контрастта алып, Аппакова социаль гаделсезлекнең сәбәпләрен нәни укучьга җиңел өтлата алды Төрле милләт халыкларының тормышын сурәтләгән бу повастьлар интернациональ тойгы тәрбияләүгә дә зур ярдәм итте Дәрҗия Аппакова китаплары баланы әдәпле, гадел, ярдәмчел, батыр булырга өйрәтте Фикерләрен укучыга җиткерү ечеи әдәбиятның төрле алымнарын, тәрле м*«рларьм файдаланды повестьлар, кыска хикәяләр, әкиятләр, пьесалар язды Аллакоеытың әсәрләрендә педагоглык такты нык сизелә Ул бер вакытта да кискән нәтиҗә ясамый, бу четерекле эшне китап укучының үзенә калдыра Ләкин моңар карал кына язучының уз позициясе ачык түгел дип әйтеп булмый. Авторның фикере ачын һәм аңлаешлы Ул бары тик укучы баланың мәктәптә дә җанына тиеп беткән дидактик алымнардан гына кача Аның гадәттә, «кире тип» дип йөртелә торган геройлары да гел кире генә түгел. кылг*« яман эшләрдән ояла, үкенә беләләр, ничек тә бер яхшылык эшләп үзләрен акларга тырышалар. Язучының шушы иҗат принцибын раслау ечен «Сараның башыннан үткәннәре» дигән әкиятне искә аласы килә Беркадәр Бажов әкиятләрен хәтерләткән бу әсәрдә Сара исемле ялкау һәм кире кыз турында сүз бара Бервакытны ул әтисенең пыяла кисә торган алмазын югалта һәм шуны эзләп китәргә мәҗбүр була Барә-бара җир астына төшеп җитә, андагы алтын-көмешләрнең. төрле-төрле минералларның матур төелер белән җемелдәвек күрел күңелендә гүзәллек хисе уяна Җир катламнары арасында чишмәләр яралуын карап, эшкә дәрте кузгала Ләкин ул бернигә дә тотына алмый, бөр нәрсә белән дә булышырга коченнән килми. Ченки аның кулы эш белми, җҗэ естәндә эшне өйрәнмәде Бу гүзәллеккә кагылды исе ватыл куюы бар Аппакова әкиятләрне күп яза. Аларның кайберләрендә татар, үзбәк, тәрекмән халык әкиятләрендәге геройларны күрергә мөмкин Мәсәлән «Сем6әл*дә терәкмен халкының әкият герое һөд-һөд кошы белән очрашабыз Татар Академия театрында берничә сезон уңыш белән барган «Талкыр егет« драма әсәре татар халык әкиятләренә нигезләнеп язылган. Безгә бик таныш Шүреле, андагы ятим кыз Зөһрә асыл малайларының мәңгелек юлдашы Акбай, халкыбызның батырлыгын, тапкырлыгын, лирик җанын гәүдәләндергән Әхмәт һәм Галиләрнең сөйкемле образларын тудырган автор Шулай да Дәрҗия Аппакованың үз фантазиясенең җимеше булган «Иске чиләк*. «Телчечек белән Сандугач», «Сараның башыннан үткәннәре» дигән әкиатларе оригиналь, бала мохитеие якынрак булулары һәм Алиш традицияләрен уңышлы дәвам итүләре белен күңелгә ятышлы дип әйтәсе килә. Гомеренең соңгы елларында Дәрҗия Аппакова нәниләр өчен кечкенә хикәяләр язды Артык зур булмаган бер мәйданда укучыга фикереңне җиткерү, характер б«фү һем тормыш-көнкүреш картиналары белән таныштыру, шуның өстене укырга кызыклы да итеп язу—талантлы әдипләр кулыннан гына киле торган зш Бу өлкәдә безнең Идрис Туктар, Абдулла Әхмәт, Әминә Бинчәнтеееа кебек язучы ларыбызның уңышма Гьета тәҗрибәләре бар иде Шулар янына һич икеленүсез Дәрҗия Аппакова исемен де куярга Ул елларда сугыш авырлыгыннан һәм ятимлектән интегеп беткән сабыйлар күңелеме бәхет, шатлык, матурлык дигән төшенчәләр тансык иде Сугышның иң каты чагында, мең тугыз йез кырык еченче елны, хөкүмәтебез балалар ечеи китап беиреме үткәрергә дигән карарны юкка гына чыгармады Язучылар иҗатында да әтиләрнең сугыштан җ>җел кайтулары, чыршы бәйрәмнәре, чаңгы арышлары кебек күңелле вакыйгалар ешрак очрый башлады Аппакованың «Сөяк саплы пәке» «Йолдызкай. «Елка бүлеге, диген яинәялерен укучы әнә шундый матур бүлек дип кабул итте Лекин анда да әле яесрет җиле нсүдеи туктамый, әле бер, әле икенче ишекне килеп кага «Шыгырдавык башмаклар» вииәасе тормышның әнә шушы ачы хакыйкате турында сейли Авторның иҗаты жанры белән генә түгел, тормыш хакыйкате, географ-» киңлеге, тербие алымнары ягыннан да терле-терле Лея-и шунысы амем бу аев-әтаер-ең берсе дә профессиональ тәнкыйть тарафыннан бәялеимегеи Китапларының да күбесен бигр.. „гыш ............................................... ....••Рү- —•- '•»«“ -»• •»«■■“. HP --Р-- лыйсы иде. Татар балалар прозасы дигән кыйммәтле хәзинәбезнең бер бөртеге ит у