СӨЙЛӘШҮ ӘДӘБЕ

Сөйләм культурасы ул — гомуми культураны» мөһим өлеше. Үзен югары культу ралы итеп тәрбияләргә теләгән кеше, һичшиксез, сөйләм культурасына да ия булырга, ягъни гомум халык тарафыннан кабул ителгән кагыйдәләргә таянып сөйли һәм яза белергә тиеш. Кызганычка каршы, татар телендә сөйләүче һәм язучы барлык кешеләрнең дә сөйләм культурасы тиешле дәрәҗәдә түгел. Ещ кына кайберәүләрнең татарча сөйләгәндә бер дә кирәксезгә город, школ. собрание, значит, можно, тоже. зав. фермой, переводить итү кебек һәм башка йөзләрчә рус сүзләре һәм әйләнмәләре һәм уңышсыз калькалар (Мзскэү астындагы сугыш, парта артында утыру, җаваплылык алып бару, дзвалау үткзрү һ. б.) кулланалар. Шунысы бигрәк тә аяныч: кирәксезгә алынма сүзләр һәм калькалардан файдалану аерым кешеләр сөйләмендә генә түгел, китап, газета журнал битләрендә, радио-телевидение тапшыруларында да шактый еш очрап тора. Бер генә мисалга тукталыйк. Узган елның 6 июлендә телевизор аша Сарман районындагы бер җитәкче белән әңгәмә алып барылды. Мин телевидение хезмәткәренең сорауларына бирелгән җавапларны язып калдым. Менә алар: — Зәй районы безгә обмен опытом күрсәтте... —■ Медалистлар башта кала, аннары институтларга поступать итеп бетә... — Кайда мәктәп бар. анда авыл бар. — Яшьләр җавап бирсен әле вопроска! (Монысы инде телевидениедә эшләүче әдәби хезмәткәр сүзләре! Р. Ю.). — Бүген какраз телевизион передача булгач та... — Отложить итеп киләләр. — Бүгенгә хәтле конкрет задача юк. — Хаклы куркалармы или юкмы? (әдәби хезмәткәр соравы Р. Ю.) — Юк, конечно! - Задачалар хәл ителеп бара пока. Объектлар арта. Әле полный гарантия юк. Түлке халык соравын гына обеспечить итәбез... Бу мисалда татар телендәге сүз байлыгыннан да, җөмлә төзелеше кагыйдәләрен нән дә тупас рәвештә артка чигенү бик ачык күренә. Кызганычка каршы, мондый мисалларны газета журналлардан да, язучылары- быз язган мәкаләләрдән дә. хәтта әдәби әсәрләрдән дә табарга мөмкин. Телдәге мондый ялгышлар фәндә интерференция күренеше дип атала. Аның нигезендә ике тел белән эш иткән кешенең бер телгә генә (бу очракта — рус теленә генә) хас чаралы, уйлапнитеп тормыйча, икенче телгә (бу очракта — татар теленә) күчерү ята. Бу хәл туган телнең үз хәзинәләреннән тулысынча файдалану мөмкинле ген чикли, ана теле кагыйдәләрен бозуга китерә һәм сөйләм культурасының дәрәҗәсен түбәнәйтә. Аерым сүзләр кулланылышына бәйле ялгышлар, күбесенчә, икенче тел сүзләрен кабул итү принципларын белмәүдән килеп чыга. Мәгълүм ки, алынма сүзләр куллану кайчак җитди бәхәсләр тудыра яки башбаштаклыкка сәбәп була. Кайсы очракта алынма сүз кулланырга ярый, кайсысында юк? Ии өчен, мәсәлән, татарча сөйләмдә лампочка сүзен куллану ялгыш саналмый, ә кружок сүзен куллану туган телне бозу итеп карала? Монда төп кагыйдә шуннан гыйбарәт: тиешле төшенчәне белдерү өчен иң беренче чиратта туган телнең үз чаралары файдаланылырга тиеш. Яңз төшенчәне белдерү зарурлыгы туганда, моңарчы кулланылышта булган сүзләргә ' "■ Ф...МА..МР" -. »л бея» ,V, в, ,.р.,.р«м. —“•“Ч' ~Р~-Р«Р-Р. ж,Р~л.е,»р. т.»р „ еТО»» леи М| ая 1,РМФ “еп тпрныйча. һич »р»и«г»л> да р>г г, маре кулча» ” “ Ц™ таржеиа «чт.ол.рм.и.. гжжт. жури» «итлчрек ^р.»рт.„„„де»е тапшмруиариид. дв„ 6,.„, (балирлмил чтегилаичалар .йг,, „ри,, .ли. рлалали.а»,, Геаалалаа пшыру. earpl. ередепш. taapm, ееж.л Л.аашаЛ праале.ае . шрам 'майе грРамгега,, е.Ч.аргм.Ш (сууткэргеч!. период (чор). полномочие (вәкаләт) функция (ваэифа) уполномоченный (вәкил). мятеж (фетнә). регистрация (теркәү/ кебек" һәм башка шуларга охшаш бик күп сүзләр очрый Безнең каләм ияләрендә икенче чиккә ташлану күренеше дә сизелә. Эш шунда кайберәүләр татар телендә урынлы, законлы кулланылган күп санлы рус сүзләрен, интернациональ сүзләрне күреп шебһэгэ тошәлор һәм. телебезне «чистарту» нияте белән халык тарафыннан инде күптән үзләштерелгән алынма сүзләрне татар, гарәп, фарсы сүзләре белән алыштырырга омтылыш ясыйлар. Матбугат битләрендә, кайбер дәреслекләрдә, матур әдәбият әсәрләрендә политик сүзе урынына сәяси сүзен куллану. классны (мәктәп баласын) сыйныф, экскаваторны — җир соскыч, сборны (пионерлар сборын) — җыен, сводканы җыемта, отвертканы - терәп боргыч дип язу — шуның ачык мисалы. тагы) телнең беркемго дә кнроге юк. Интернациональ сүзләрне уңышсыз тәрҗемә итәргә маташу бервакытта да уңа* нәтиҗә бирми. Интернационализмнардан ахмакларча котылырга азаплануның һич кирәксез һәм зыянлы пш икәнлеге турында үз заманында Ф Энгельс: • .Лассаль үзенең речьләрендә һом пропаганда очен язган брошюраларында башка тел сүзләрен кулланудан бик үк тартынмаган, минем белүемчә, моңа карата артык зарланмаганнар да. о ул заманнан бирле безнең эшчеләр тагын да ихласрак һәм системалырак рәвешто газета укыйлар. Шуның аркасында башка тел сүзләренә ияләшәләр, дип язган Мин бик үк кирәк булмаганнары» бетерү белән чикләндем. Ләкин кирәк бу наннары» калдырдым һом пларга тәрҗемәләр ясаудан баш тарттым. Тәрҗемә итү алариың мәгънәсен боза гына, ачыклау урынына буталчыклык кына кертә.* ныгый баруы телләрнең бер берсеннән сүзләр алуына да уңа* шарт тар тудыра Мин дый закончалыкка үз чорында В Г. Белинский да игътибар иткән .Чит тешенчәләрне тәгъбир итү очен үз терминнарыңны уйлап табу бнк кыен. - дип яза ул Шуңа күр- бер хилык икенчесеннән тошеич» белән бергә ул тошеичәнв белдерә торган сүзнең үзен дә ала. Бу эш гаделлеккә корылган бер халык тудырган тошенчә очен. аңа рәхмәт йозеннән. башка халыкларга ул тошенчәне белдерә торган сүз дә күчә*. Туган телнең үз сүос була торып та. кирәксоэго, чит тел сүзе кулланып хаталануны аңлау һом аңардан котылу чарасын табу һич тә катлаулы эш түгел Ә менә сүлләре татарча булып та рус теленә хас алымнар белән с..й ъ. шу яки а .у очракларыннан арыну шактый кыен Б» тор «атктар . у *»«рие а».ыш мивәдә куала ну. тошенчәне тиешле сүз белей белдерм-» арка гәрченем. дип язалар. Бу дәрес түгел, әлбәттә Руслар эчен сылу кызны топольгтиңлоү табигый булса, татар поэзиясен» кызның нәфислеген. сылулыгым тал белән ИКР тел белән эш итүчеләр еш кына әнә шундый үзенчәлекләрне исәпкә алып тормыйча, рус сүзен туры, төц мәгънәсендә генә аңлап, анык татар телендә аертч* кик кулланыла торган тәңгәллегеннән генә файдаланалар һәм хаталануга юл ачалар. Мисаллар: алырга кирәк иде. Тәрҗемә әсәрләрдәге кайбер хаталар бер генә телгә хас сурәтләү чарасын (тропны) .Кислота разъедает одежду, дигән җомләдә .разъедает.нык күчерелмә мәгънәсе татарчада да ул сүзнең туры тәңгәллеге белән белдерелә ала: .кислота киемне ашый. • Дым есть глаза, диген җомләдә исә «ест. сүленең күчерелмә мәгънәсе беренче җомләднгедән үзгә һәм аның татар телендәге тәңгәллеге .ашый, бу күчерелмә мәгънәне белдер» алмый татарча «төтен күзне ашый., димиләр, «төтен күлне Поактика күрсәткәнчә, безнең телдә рус теле үрнәгендә күп кенә яңа сурәтләү чаралары ТӨЗӘЛӘ. Татар азучыларының әсәрләрен тәрҗемә итү процессында рус телендә до татар үтле троплары өлгесе белән -ң. чагыштыру, метафора, эпитет-.ар Гс?лл Bv - телнең образлылык ч.расыи төп м.гыавсенл-г. төгәллеге ярдәмендә ит, («.«ИМ.Л.ШТМРҮ1 *•’« Өнищр-л. И»ш ң» иш. „т.н., «. „лиг. «ли. ««Ә»" «" <— л ..«.««.-Ь к мсстч назначенного свидания Пушкин)^ елгалар, кесәл ярлар (мо приближал ’ берега) сары мыеклы яшь ай (молодой жетгоусый месяц лочные реки. кисельные оерегәг. .-и Шолохов) Ләкин һәрвакытта да тропларнын һәр сүзен дә бер телдән икенче телгә теп мәгънәсендәге тәңгәллекләре белән генә күчереп булмый. Сурәтләү чарасы икенче телдә табигый яңгырасын өчен, еш кына аның образ төзүдә беренче дәрәҗәдә әһәмиятле булмаган кайбер сүзләрен үзгәртергә, төшереп калдырырга, яңа сүзләр өстәргә туры килә. «Странная мысль наклевывалась в голове, как из яйца цыпленок» дигән чагыштыруны. һәр сүзен дә татар теленең стилистик нормаларына зыян китермичә, төп мәгънәле тәңгәллекләре белән генә тәрҗемә итеп булмый. Шуңа күрә «как из яйца цыпленок» дигән тәгъбирне, татар теленең үзенчәлекләренә яраклаштырып (берничә сүз өстәп), шул ук вакытта оригиналның күчерелмә мәгънәсен һәм образлылыгын саклап, берникадәр үзгәртергә туры килә: «Күкәй эчендәге чеби кабыкка борыны белән төрткәндәй, ниндидер бер сәер фикер тернәкләнә башлады». Әмма русчадан татарчага тәрҗемә иткәндә кайчак иҗади эшләү җитеп бетми. Сүзгә-сүз, хәрефкә-хәреф принцибы белән эшләү нәтиҗәсендә әдәби телдә уңышсыз сурәтләү чаралары барлыкка килә: күчерелмә мәгънәләр аңлашылмый, тиешле дәрәҗәдә образлы булмыйлар, туган тел өчен сәер тоелалар һәм укучыга сәнгатьле тәэсир итә алмыйлар. Нәтиҗәдә телебезнең образлылык системасы үстерелми, баетылмый, киресенчә, аның лексик-семантик һәм сурәтлелек-сәнгатьлелек нормалары бозыла. Уңышсыз тәрҗемә итүнең кайбер очракларын карап китик. Еш кына, механик рәвештә тәрҗемә итү аркасында, сүзләрнең бәйләнеш нормалары бозыла. «Он мог разломать ее, как игральную карту» (Горький) дигән җөмләне «Ул аны уен картасын сындырган кебек сындыра ала» рәвешендә тәрҗемә итүне дөрес дип әйтеп булмый, чөнки татар телендә «карта» һәм «сындыру» сүзләре бергә килә алмый. «Курганы в степи — как переспелые арбузы...» дигән чагыштыруның тәрҗемәсендә «карбыз» белән «пешкән» сүзләре гадәти бәйләнешкә керә алмый. Карбыз «пешми», «өлгерә». Сурәтләү чараларындагы кайбер сүзләрне механик рәвештә тәрҗемә итү уңышсыз, аңлашылмый торган троплар барлыкка китерә. «Малейшее нарушение советского порядка есть уже дыра, которую немедленно используют враги трудящихся.—Совет тәртибен бик аз гына бозу булды исә, хезмәт ияләренең дошманнары моны үзләренә ачык тишек итеп файдаланалар. «Дыра» дигән метафораны «тишек» сүзе белән тәрҗемә итү уңышлы түгел. Кайчак сурәтләү чарасы һич урынсыз гадиләштерелә: Очи, как ясные звезды, горят (Горький)— Күзләре йолдыз төсле яна. Чагыштыруны төзүдә әһәмиятле роль уйнаган «ясные» сүзен тәрҗемәдә төшереп калдыру образны нык ярлыландыра. Күзләре якты йолдыз төсле яна дип тәрҗемә итәргә кирәк иде. Сурәтләү чарасы белән бирергә мөмкин була торып та, образсыз гына тәрҗемә итү очраклары шактый еш очрый. Мәсәлән. «Кулларың җылысы» дигән фильм сценариеның тәрҗемәсендә • пустомеля» «буш сүз сөйләүче» дип бирелгән. Аны оригиналга туры килерлек метафора белән «бушбугаз» яки «коры куык» дип алырга мөмкин һәм кирәк иде. Без бу мәкаләдә сөйләмгә игътибарлы, җитди, сак караш җитмәү һәм үзара мөнәсәбәттәге телләрне яхшы итеп белмәү аркасында шактый зур хаталар хөкем сөрүен күрдек. Тел нормалары бозылу хәлләре монда күрсәтелгәннәр белән генә чикләңми. Алар шактый күп һәм, ихтимал, бу турыда башкалар да үз фикерләрен әйтер әле. Ләкин шунысы бәхәссез: сөйләм культурасы мәсьәләсе бүгенге кон тәртибендә торган җитди мәсьәләләрдәй санала, һәм аның уңышлы хәл ителүе, сөйләм культу рабызны тиешле югарылыкта тоту өчен көрәш даими рәвештә киң җәмәгатьчелекнең игътибар үзәгендә торырга тиеш.