ИРТЕШ ТАҢНАРЫ

Бар Рәхмәтулланың аю белән очрашканы. иптәшләре белән дә. япа-ялгызы да аюга каршы төшкәне аз түгел, үз гомерендә егермедән артык аюны ботарлаган кеше, алай да ишегенә кысылып тор ган урман патшасын күргәч бу юлы каушады. Мылтыгы тышта, аю ярсып үкерепме үкерә, ишек тән башы узган ерткыч белән алышырга бүтән чара калмагач. Рәхмәтулла учактагы утлы күмер ләрне яланкул кушучлап алды да аюга бәрә баш лады Аю бер мәлгә аптырап калды, йон көйгән ис таралды. Рәхмәтулла утлы күмер белән аюның күзенә бәрергә тырыша иде Тик күз кечкенә. хатын да кысыла-кысыла ишектән килеп чыкты, җирдә аунап яткан мылтыкка ябышты Рәхмәтулла белән аю кочаклашып җирдә әүмәкләшәләр. тәгәриләр, әгәр атса, аюга төбәлгән укның Рәхмәтуллага тиюе бар Аю аегыннан Рәхмәтулланың «Балта, балта'» дип кычкырганы көчкә генә ишетелде Хатын бераздан гына аңына килеп аяк астында яткан балтаны күрә һәм Рәхмәтулла өстендә аны изеп сытып яткан иләмсез аюның умырткасын чабып өзә. Шашкан аю бер читкә тәгәрәп китеп җан бир.» К«з кышны урын өстендә үткәрде Рәхмәтулла. яралары чиләнеп- чиләнеп үлекләнделәр, имче шаман да чакыртмады ул. үзе белгәнчә дәваланды Бите ямьсезләнеп бөреште, ертык иреннәреннән сап сары тешләре күренеп тора башлады, куллары кипкән корыган агач тармаклары кебек кәкрәеп каттылар Язын. Чүпле күл боздан арчылып, көннәр җылынгач ул күл ярына килде, тезләнде һәм ятып суга карады Рәхмәтулла каушаган туры тидерә генә алмый! Шул чагында баудан ычкынган этләр хуҗаларына ярдәмгә килеп җиттеләр Берсе аюның артына ябышты, икенчесе санын тешләде Аю акырып этләргә борылганда Рәхмәтулла атылып чыгып мылтыгына ябышырга өлгерде, ләкин сөягенә кадәр чиләнеп пешкән бармаклар хуҗасына буйсынмадылар Ачудан тилергән тайга хуҗасы мылтыкны күрен тәмам шашынды, этләрдән аерылып Рәхмәтуллага ябышты Ике пәһлеван арасында, үлем яки яшәү өчен, тартыш, көрәш башлан ды Аю дәү. теге вак төяк кырмыска аюы ту гел. җирән аю. көчле, усал, дәһшәтле Рәхмәтулланың хәле китте курыкты. Ул арада ак күзле Рәхмәтулланы тапкан әнкәсе дә танырлык түгел иде! һәм ул хатын янында тора башлаганнан бирле беренче тапкыр хихылдап көлә башлады. иелеп суга карый да шаркылдый, борылып күккә бага да хихылдый. Зур кедрачнын эче аркылы балта-бәлжә белән чокып ясалган жиңел көймәсен ул берүзе суга төшерде, ау салды, ишеп карады: кул-аяклар исән, күз күрә, баш эшли, чырай бозылган икән - - бәхеткә генә! Тагын ни кирәк Рәхмәтуллага?! Шулай да аю кочагыннан чыкканнан бирле, әжәле белән күзгә- күз очрашкач, аның тынычлыгы югалды, төннәрен уянып чыгып китә, исәнгерәп күл баенда йөри, күлдә чупырдаган эре балыкларга ботак- сатак ыргыта. Аю башын көймәсенә салып кедрачка алып барды, кырмыска оясына салды һәм баш ап-ак сөяккә калгач скелетны алып кайтып йорт түбәсенә бәйләп куйды Кайчан карасаң да аюның ыржайган тешләре, күз урыннары сиңа таба текәлеп тора иде. Рәхмәтулла йокысыз төннәрдә аңа кәкрәеп каткан бармагы белән яный: — Шалиш! Рәхмәтулланы тиз генә үтерә торган түгел! Көн тоташ болытлы булганга бүген кич тиз килде, караңгыланды. Тып-тып яңгыр тамчылары төшкәләп торса да яумады үзе тагын, һавадагы дымны арттырып, яңгыр исе таратып йөргән болытлар таң алдыннан таралып юкка чыктылар Рәхмәтулла әллә кайчан уянган булса да торырга иренеп суйлакланып. иренеп ята иде. кемдер ишеккә килеп кагылды. Дерт итеп сикереп торды хужа. баш очына эленгән мылтыгын алып, тезенә салды. Этләр нигә өрмәде соң? Ишек артында кыштырдау кабатланды, кемдер ачарга маташып тотканы эзли иде булса кирәк Рәхмәтулла, мылтыгын ике кулына тотып, ак ыштанының балак очындагы тасмаларына баса-баса ишеккә якынайды. Теге яктан сак кына ишек шакыдылар. Кеше белән очрашуга караганда урман патшасы белән очрашуның хәерлерәк буласын белгән хужа сагаеп кына ишекне ачып жибәрде. Эчкә баткан яңаклары эре-эре куе төк белән капланган, колга кебек озын, ябык кеше көч-хәл белән иелеп ишектән керде дә лып итеп идәнгә утырды Өй эчендә бер чакта да өч кешене берьюлы күрмәгәнгәме, Рәхмәтулла бу ят кеше керүгә тарсынды, нигәдер сулышы кысылды, чигәләре сыкрап сулкылдады Мосафирның таланган өс-башы, сукбай кыяфәте шиккә чумып яшәгән хужаны бераз тынычландырса да. кинәт килеп кергән кеше аның өнен алды Сорашырга да ярамый, тайга гадәте, сабыр булырга да .кирәк, кешене, бит-күзен юындырып, чәйгә утырттылар. Юлаучының комсызланып ашавын, чәйнәми нитми генә голт-голт йотуын күргәч. аның нинди юллар узып килүен чамалау кыен түгел иде. Тагын бер нәрсәгә игътибар итте Рәхмәтулла: муенына сүс бау белән асылган. кыршылып беткән күн букчасын юлаучы бер дә кулыннан ычкындырмый. ике куллап ризыкка тотынганда да аны тезе өстендә тота, күчеп утырса, бер ягыннан икенче ягына чыгарып куя иде «Алтынмы?! дип кызыксынып уйлады Рәхмәтулла. - алтын юа торган яклардан качканмы?» Сүзсез-өнсез бу кеше, колга сыман сөякчел өрәк, боларда торып калды «Каян киләсең?»—дип сорагач, иңе аша артка күрсәтте «Кая юл тотасың?»— дигәч, кулын алга сузып куйды: «Тегендә!» Артыгын сорашмадылар, файдасыз икәнлеге күренеп тора. Өрәк кеше үзе дә берни төпченмәде, атна чамасы яшәгәч «Исемем Мишка минем'»— дип куйды да тагын үз уйларына йотылды Комсызланып ике куллап ашады, голт-голт йотты, тәмсез исләр таратып кикерде, ишекне атлап чыгуга шатыр-шотыр жил жибәрә башлады Рәхмәтулла аннан котылырга вакыт житкәнлеген аңлады Ике кеше яшәп ятканда читләр күзенә күренмәскә дә мөмкин, өч жан - игътибарны ала. монда өченче кеше бар Өчәү икән - шикле! Тракторчы урысны яндырган, авылдашы Эссәтне терәп аткан Рәхмәтуллага йортсыз-жирсез, нәсел-нәсәп- 4 сез Мишканы чөеп ыргыту бер нәрсә дә түгел иде Аны ике нәрсә тоткарлады беренчедән, ак күзле хатын алдында җан кыючы булып күренәсе килмәде. Икенчедән, кыршалган күм букчаның серен беләсе килә иде аның. Юк. анда алтын түгел, бакыр да юалыгын Рәхмәтул ла әллә кайчан белә, букчада ниндидер нске-чоскы кәгазьләр, сызымнар. төрткеләр, билгеләр Алтын сумкада юк икән, аның кайдадыр 2 булуы ихтимал ич' Таушалган кәгазьләрдә әнә шул кандадыр оялап j яткан хәзинәнең урыны күрсәтелгән булса? Шул кадәр дә ябышып ятар = идеме өрәк буш кәгазьләргә5 ! Ауга бара Рәхмәтулла, өрәк аны каш жыерып озатып кала Күлгә = ау сала Рәхмәтулла, нрәк аны иренен тешләп карап күзәтеп тора £ Булышмый да. ярдәмләшми дә Ярга килеп җиткән көймәне дә тартып " чыгарышмый! Ә Рәхмәтулла алып кайтканны ашый, тыгына, кикерә а һәм гөрләтеп жил жибәрә Бер көнне хужа түзмәде Син минем үгәй малай булдың бит әле5 диде Өрәкнең чәбәләнгән кашлары өскә күтәрелде. Нигә? Кайчанга кадәр минем жилкәне кимереп ятырсың?! Өрәк кеше бер мәлгә тынсыз калды һәм кинәт күзләрен акайтып сүз ташкынын башлан җибәрде: Син ахмак' Тиле' Жулар! Исәр! Ахмак улы тиле’ Кабак баш' Чергән ми' Озак сүгенде колга. Рәхмәтулла башта көлемсерәп тыңлаган иде. соңыннан ачуы кнлә башлады, кызып бер ырлап алды Пә. йә. булды! Шушы эт алачыгында яшәп, корсак тутыруны яшәү дип атый сынмы5 Жилкәсен кимерәм. имеш, я алла, балыгын ашаганмын икән, итен! Шуны сүз итеп сөйләп торуын кара син анын Йолкыш! Бичара байгыш' Ә синең анысы да юк. диде гарьләнеп Рәхмәтулла һәм күзен ялтыратып почмакка сөяп куелган мылтыгына карап алды. Кулы кычыта башлады хуҗаның, беләгенең бала йоннары кабарды Бүген юк икән, иртәгә булыр! диде һич көтмәгәндә өрәк кеше Синең иртәгәң дә юк шул,— дип карулашты Рәхмәтулла, шак тый ук кызыксынып Бар' диде колга-нрәк ышаныч белән — Иртәгәгә ышанычым булмаса. мин мең бәлаләр күрен болай нужа кумас идем Кемне эзлисең соң син5 Нине? һәм колга кеше, авызыннан төкерекләрен чәчә-чәч ә Рәхмәтуллага менә нәрсәләр сөйләде 24 Н. авылыннан мин һәм ят кеше Рәхмәтуллага бик таныш авыл исемен атады Гәрчә ул авылда торганым юк диярлек Атлы тунлы кешеләр идек без. абруйлы фамилия Тегермән тота илек Мин Петербургта укыдым. Офицер идем Мине матур киләчәк көтә иде Байлык, дәрәҗә' Совет власте безне чәнчелдерде Әтине сөрделәр, мин. тибелеп, читтә исән калдым Әтинең үчен алырга дип туган якка кайттым Бар минем хәтердә тоткан кешеләрем' Колга-өрәк бер мәлгә тын калды, кансыз каткан иреннәре генә кыймылдады, ул үзе кайчандыр үч аласы кешеләрнең исемнәрен барлап чыкты бугай «Алай икән, исемлегең шактый озын икән'» дип уйлады Рәхмәтул ла. үзе дә Ялан кешеләрен хәтере аша уздырып Бар' Мин аларны онытырга да уйламыйм Кайттым, өч көн авыл тирәли йөрдем Урман уртасында безнең авыл' Өченче көнне, кнчкырын. урман күле читендә авылдашымны очраттым Очраштык, белештек, ул безгә ерак кардәш тиеш кеше икән. «Кая бардың?—дип сорыйм, әйтми. «Каян кайтасың?» - дип сорашам, жавап бирми. Күзен читкә бора бу. нидер яшерә. Әйләнә-тулгана торгач, көймә төбендәге дәү жиз божраны күреп алдым. Бизәкләп эшләнгән алагаем зур божра! Төпченергә тотындым. Каян кулга төшергән ул мондый малны! Беләм ич. ул кайткан якта урман, сазлыклар, авыллар юк. Божра уртасында ике жылан башы берләшкән. «Әйтмәсәң, кайту юк!»— димен. Ачу килде! Теге төне буе серне ачмады. «Бетердең башымны!»— дип. иртән генә чишелеп китте.— Колга кеше, таушалган букчасын ачып, аннан почмак- читләре кителеп беткән саргылт кәгазьләр чыгарды.— Сазлыкка Күчем хан хәзинәсен эзләп барган икән ул! — Күчем хан хәзинәсен?!— дип кычкырганын Рәхмәтулла сизми дә калды. — Өченче жәен эзли икән инде. — Ханның хәзинәсе калганмыни? — Калмыйча! Хан булсын да. хәзинәсез яшәсен ди. имеш! һәм сәер юлаучы Рәхмәтулланың комсыз күңелен вәсвәсә белән тутырып тагын әллә ниләр сөйләде. — 1555 елда Себер ханлыгы Эдигәр кулына төшә, ул 1563 елда үтерелә. Властьны Күчем хан ала. 1582 елның 26 октябрендә Себер ханлыгы башкаласы Эскер шәһәре Ермакка бирелә. Күчем жиңелә... Ничә ел тәхеттә утырган Күчем хан?..— Колга-өрәк санын әйтеп тормады. очлы ияген алгарак чыгарып, күзен йомып санап торды да дәвам итте,— Шактый утырган! Бакчадан бәрәңге жыймаган хан. алтын жыйган. көмеш, кыйммәтле ташлар! — Кайда соң ул хәзинә?—диде корып киткән иреннәрен ялап Карун Рәхмәтулла. — Теге бәндә шуны өченче елын эзли икән!.. Татар картларының сүзләренә караганда. Тобольск шәһәреннән еракта түгел, кап-кара урманнар уртасында, мүкле сазлыклар эчендә Алтын мөгез дигән утрау бар икән. Утрауга адәм башы керерлек түгел, ул тоташтан куе агачлар белән капланган ди Карт агачлар череп ауган, яшьләрен жил сындырган, алар берсе өстенә берсе егылып юл-сукмакларны каплаганнар ди. Алтын Мөгез уртасында авызы кирпеч белән эчләнгән жир асты юлы бар икән. Ж,ир астының әллә кай төшләренә кереп югала икән ул юл! Үзе текә, кое кебек, имеш. Кешеләр таш ыргытып караганнар. таш югала, шактый торгач кына төпкә житеп аваз бирә икән. Йөрәкле бәндәләр төшеп-төшеп караганнар, азрак төшүгә, тыннары бетеп, үләр хәлгә житеп. кире чыкканнар Җитмәсә. аста мыжлап торган кара җыланнар хәзинәне саклыйлар икән!.. Бу коедан ерак та түгел. Күчемнең корал ясый торган остаханәләре дә булган. Теге бәндә тапкан жиз божра шуның ишегеннән алынган икән! — Эчкә керә алганнармы соң?—диде теш арасыннан ысылдап Рәхмәтулла. — Бераз кергәннәр Ишек череп таркалган икән, тоткасы — божра гына калган. Керсәләр, почмакка тимер кыршаулар суккан олы бер сандык тора икән. Кагылуга, сандык таралган да киткән, эче буп-буш икән! — Кемдер чистарткан аны!— дип кычкырып жибәрде Рәхмәтулла. — Бик ихтимал, бик.— диде колга һәм чүмеч белән салкын су тутырып, голт-голт итеп эчеп тә бетерде.— Авылдашны жибәрдем, очрашуыбызны кемгә дә әйтмәм! дип ант итте... Шуннан мин белешә, тикшерә башладым, борынгырак картларны эзләп таптым, үземне Мәскәүдән килгән галим дип таныттым. . Тоболдан илле чакрымда Худяково авылы бар. шуның кешеләре Алтын Мөгез утравында булганнар икән дип ишеттем. Татарлар белсә дә әйтми, ханның үченнән куркалар Теге дөньяда очрап, сакалларына ут төртер, дип шүрлиләр!. Бардым Худяковога. Кешеләрен таптым. Башта әйтмәделәр, яхшы гына сыйландык Барганнар, балта-көрәкләр белән көчкә-көчкә юл ярып теге юлкоены тапканнар . Бауларын чишеп төшәргә әзерләнгәндә генә кап-карадан киенгән бер җан иясе чыгып боларның котын алган! Кирәк-яракларын чәчеп калдырып качканнар Менә шулар сөйләде. Бу кос хәзинәгә бара торган төп юл түгел икән. керу башка урында, ә бу юл-кое жир астыннан агулы газлар, авырсы һава ♦ чыгып торсын өчен генә эшләнгән төннек икән! Менә чын юлны табасы ? иде' Тахтаир татарлары ялгышып кына шул ишеккә барып чыкканнар' х Тоташтан корычтан койган авыр, дәү ишек ди! Йозагы җиргә тиеп < тора икән. Тахтаир татарлары куркып качканнар Алтын Мөгездә = булган берничә бәндәне очраттым мин — Шуннан, шуннан... = Теге авылдашым, кардәш тиешле кеше телен тыя алмаган, кай- * тып сөйләгән Мине эзәрлекли башладылар, ике-өч тапкыр чак кына £ тотып алмадылар Курай кабып тәүлек буе саз эчендә яттым, үпкәмә | суык тидердем, өч ай буе урын өстендә аунадым, кутыр басты үземне. S тавык күкәе чаклы чуан чыкты. Терелгәч, тагын Алтын Мөгезне эз- £ ләп карадым Тагын милициягә юлыктым Тнк мин аны барыбер ? табачакмын! Табачакмын! Әкият бу! диде көрсенеп Рәхмәтулла. Ул бу сәер кешенең акылы җиңеләя башлаганын шул әңгәмәдән генә аңлап алды Түгел! Түгел! Колга-өрәк ике кулы белән һаваны бутады Ахманай авылында булдым. Алтын мөгез алардан егерме чакрымда гына икән! Алар кирпеч белән эчләнгән торбаны да. аны жыланнар саклавын да бик яхшы беләләр. Аю тырнагыннан калган җөйләрен тагын да тирәнәйтеп, хуҗаның маңгаена яңа уй ятты . «Хәзинә!» Нигә сөйләдең син миңа боларны? Беренчедән, син көчле Икенчедән, икенчедән Йә. шуннан? Син карун, комсыз. Үзенең авылдагы кушаматын ят кеше авызыннан ишетеп. Рәхмә тулла башта сискәнеп китте, аннан жнмерек иреннәре елмайгандай булды. Үзең кем? Шул, шул. Мин сине иптәшлеккә чакырам Хәзинәне без бергәләшеп кенә таба алабыз!. Ике-өч тапкыр гәпләшкәннән соң. чите китек кәгазьләрне кат кат актарганнан соң. Рәхмәтулла белән Мишка Алтын Мөгез утравын эзләп сәфәр чыгарга булдылар Ак күзле хатынның исән күзеннән тонык кына бер тамчы күз яше тәгәрәп чыкты, аркылы балта белән эче алынган кедр кәүсәсе күздән югалгач, ул нигәдер жиңел сулап куйды һәм. хуҗаларын озатып, ярда басып торган этләргә берәр кал жа ит ыргытты 25 «Айсетдин Чырык Абдрахманга чәйгә кергән икән!» «Ансетдннне Чырык балыкка алып барган» «Икәүләшеп тора юлыннан кайтып килә ләр иде » «Айсетдин белән Чырык » Авылның авызы зур. бер сүз килеп керсә, талкымыйча чыгармый лар Дипломлы яшь укытучының гомере буе алдап-йолдап яшәгән, пм том белән көн күргән бәндәгә тагылып йөрүе ялаилыларга сәер тоелгандыр инде, югыйсә кем белән кем йөрешми. аңа артык исләре кнгмн. > монда Айсетднннең Чырыкка тагылып йөрүе телгә керде Сания кайтып сөйләде моны Мөхәммәткә Үзе гел авыл арасында бул гач. андый мондый сүз аның колагына кагылмый калмый иде Саниянең иртәдән кичкә кадәр чаба торган ыгы олылы көннәре иде: өч көннән Омскига, медицина институтына җәйге сессиягә чыгып китәргә тиеш. Өй арасында эш муеннан! Иренең, улы Шамилнең һәм кызы Фаягөлнең өс-башын карыйсы бар. өйне дә ныклап җыештырырга кирәк, авыл арасында да кереп чыгасы йортлары, киңәш-табыш итәсе авырулары бар. «Мәфтүхә апа. син калага больницага бар инде!» Язу кулдан-кулга күчә, Саниянең ягымлы сүзләреннән авыру карчык- корчыкларның да йөзенә ал йөгерә. Тегесенә дару, буёына җылы сүз, ә Чырык Абдрахманга кычыткан кирәк. Тагын им-том итә башлаган! Аның капкасын кагарга да туры килде Саниягә Этләрен ырылдатып, йортка узды, ишекне ачты һәм түрдә тирләп-пешеп чәй эчеп утырган Айсетдинне күреп, соң дәрәҗәдә гаҗәпләнде. Сәгьдетдинне төрмәгә озаттырган, бәлаче Сәмукның якын дусты булган бу кара йөрәк белән авыл укытучысының ни якынлыгы бар?! Пар күгәрченнәр кебек гөрләшеп. чәй чөмерәләр, Саниянең ишек шакыганын да ишетмәделәр, барып кергәч, яман эш өстендә тотылган балалар кебек, кызарындылар. Чырык дәшмәде, кашларын салындырды. Айсетдин кыбырсырга тотынды, күлмәк җиңе белән сөртә-сөртә, урындыкны керүчегә этәрде — Сания ханым... утырыгыз. Без менә... Абдрахман ага белән... ни... ни... Сания, чит кеше алдында өлкән яшьтәге Абдрахманга кисәтү ясарга чнтенсенеп, йомыш юлын икенчегә борды. — Ерак сәфәргә китеп барышым. Абдрахман әкә.. Хәлегезне белергә кердем. Авырмыйсыздыр ла? — Нишләп авырыйм ди? Авырырга җыенмыйм да! — Алай да... Кызарырга чират Саниягә җитте. Ике-өч сүздән әңгәмәне шома гына тәмамлап чыгып китәргә туры килде. Әмма ул нидер сизде, нигәдер шикләнде. Айсетдинне электән дә яратмый иде, хәзер бу хисе көчәйде, ныгыды Үзенең айдан артыкка авылдан китүен, Чырык белән Айсетдиннең авылда, ире, балалары янында каласын шикләнеп уйлады. Кедрачта булып үткән фаҗигадән соң шактый гомер узса да, шаһит Саниянең күңеле хәзер юктан да шикләнә иде инде. Аның шулай шикчеллеген өйрәнеп өлгергән Мөхәммәтнең яңа хәбәрләргә исе китмәде — Утырсалар соң,— дип кенә куйды. Иренең ваемсызлыгы Саниягә ошамады, ул кабынырга әзерләнеп. — Ничек алай «утырсалар соң!» дия аласың?—дип сорау алырга ук тотынды — Кырык эшен кырылып ята,— диде сабыр Мөхәммәт кызмыйча гына. - Юк-бар белән көчеңне алып, минем башны катырмасана! Иреннән мондый сүзләр ишетеп гадәтләнмәгән Сания еламсырый башлады: — Шул кара йөз Айсетдинне сыендырдың инде. Әллә кайчан авылдан җибәрәсе дә бит.. Сүз әллә кая кереп китә алыр иде, «Кешесен каян табасың аның?», «Кадрлар мәсьәләсендә кыенлыкны белмисеңмени?»—дип, Саниянең сүзен бердән кире кага алыр иде Мөхәммәт, әмма ул, гадәтенчә, бозау имездереп тормады, елмаеп, кулын гына селкеде. Ул арада кече яктан Фаягөл килеп чыкты, «Әнкәй, кайттыңмыни?» — дип, әнисенең кочагына атылды, әти-әнисенең чамасыз куанычы булган кыз ике араны тоташтырды, гауганы туктатты. Алар Айсетдинне, хәтәр ияртеп йөри торган Чырыкны онытып, имтиханнар турында, монда калганнар турында сөйләшә-сөйләшә, кичне җиткерделәр... Өч көннән Мөхәммәт Санияне торага илтеп кайтты. Сания китергән соңгы хәбәрне Мөхәммәт, бәлки, оныткан да булыр иде, һич уйламаганда, көтмәгәндә Айсетдин белән Чырыкныц күңеле уртаклыгы сизелде. Санияне озатып кайтканның иртәгәсендә Мөхәммәт мәктәп бакчасында урала иде. Узган язларда алар мәктәп тирәсенә «Эссәт әкә бакчасы» утырттылар, урман ягасыннан байтак шомырт, юкәләр авыл урамына күчеп терелеп, ныгып киттеләр, менә күзне иркәләп быел да яшелләнәләр Балалар — аерата Йосыф. Сэр вәр. Маннур. Сәлимәләр - бакчаны яраттылар, иртәләрен генә түгел, кичләрен дә шунда уралалар, вакытлары буш булса, көндезләрен дә бер кереп чыгалар Яңгыр яумын торса, су сибәләр, агач телләрен • йомшарталар, кәүсәләреннән күбәләк кортларын чүплиләр, батан ко- | яшлы көннәрдә агач күләгәсендә ятып гәп сугарга да кереп чыкка- | лыйлар «Эссәт әкә бакчасы» дип атау дөрес булып чыкты, башка урыннарда шукланырга, ара-тирә бер-берсе белән чәкәләшеп алырга да = яраткан егетләр, кызлар үзләре, шундый зур исем биргән бакчага кер £ гәч. олыгаеп, житдиләнеп калалар Моны сизеп. Уразаев сөенеп бетә = алмый. ♦ Бүген бакча буш Иртештә ак корт ява. малайлар балыкка кит £ кәннәрдер. Мөхәммәткә дә төшәргә кирәк нде. әмма нигәдер аягы * тартмады, ул иртән балаларны ашатты да Эссәт бакчасына юл тотты 5 Саниянен укуы сөенеч булса да. аерым тору олыгаеп барган ир өчен f көенеч иде Гадәтләнгән тормыш үзгәрә, ашау-эчү ягын да үзен карар- ? га тиеш, авыл арасында да эш бетми Кызу эш өстендә укучылар да укытучылар да колхоз кырыннан кайтып кермиләр Эссәт юк. Сәгьдетдин ерак җирләрдә Ак диңгез Балтыйк кана лын казый Аны азат итүләрен сорап. Михаил Иванович Калининга ике тапкыр хат язды инде Уразаев. жавап һаман юк. өченче кат язып караргамы әллә?.. Ах. Иосиф Белкин исән булса! Әллә кайларда яшеренеп ятса да. хаклыкны казып чыгарыр иде' Кайчан, ничек шулай шыпырт килеп житкәндер. Мөхәммәт кыш тырдаган тавышка борылып караса, үзеннән ерак та түгел яшь юкә төбендә Айсетдин басып гора Башында кардан ак фуражка, өстендә ап-ак җитен костюм-чалбар. аягындагы ак ботинкага да кер кунарга өлгермәгән Кияү егете диярсең' Фуражкасын чак кына калкытып сәлам бирде дә Айсетдин бер ике атлап куйды Утырмады, бер жиргә. бер ак чалбарына карап тыелып калды, китмәде, сүзе бар икәне чыраена чыккан иде — Эссе бүген, диде ул — Эссе, дип хуплады Мөхәммәт . - Нигә балыкта түгел? — Ә үзең? - Балык ашамыйм мин һич күнегә алмыйм Уразаев жавап кайтармалы, монда Эссәт бакчасында нинди ун лар белән утыруын иптәшенә сиздерәсе килмәде Кинәт - Чырыктан кайтып килешме? дип сорады Капылт атылган укның туры тиюеннән Айсетдин сискәнеп алды — Шуннан. - Алай, дип сузды Уразаев Ниһаять. Айсетдин йөрәксенде, жиргә ак кулъяулыгын җәеп. Мөхәммәт янына килеп утырды — Нигә яратмыйсыз сез аны? — Бал түгел ич ул. яратырга Кэреш балыгы да түгел — Алай да ул күпне белә — Мәсәлән. Бүген шундый хәлләрне сөйләде, исең китәр - Чырыкта әкият бетмәс Кирәк дисә, узеннән дә чыгара ул Нинди әкият булсын' А.хманай авылы кешеләрен үзе күргән Алтын Мөгез турында шулардай ишеткән' .Алтын Мөгез утравы ал арга якын гына икән! Тукта, тукта' Алтын Мөгез дисенме3 Әйе. Алтын Мәге» Ку чем ханның бар байлыгы шунда ишерел гән икән. Уразаевның элегрәк тә Күчем ханның алтын-көмешләре турында ишеткәне бар иде. Партизанда йөргәндә дә әкият итеп сөйлиләр иде ул хакта. Әллә Мөкә бай авызыннан да ишеткәне бар идеме? Ә-ә, әйе бит. Мнңлекалыш- «Безнең әтидә Күчем хан байлыгы бар. бер дә Алтын Мөгез хәзинәсеннән ким түгел!» дип әйтә иде түгелме соң?!. Уйлары чәчелеп, әллә кайларга кереп китте. Айсетдин исә Чырык- тан ишеткәннәрен, бераз өстәп, чак кына арттырып һәм бизәп һаман сөйләп тора иде Кирпеч белән эчләгән кое авызында кара жыланнар мыжлап тора икән. Хәзинәне саклау жыланнарга нәселдән-нәселгә күчә ди... Ахманай авылы кешеләре барып караганнар, жылан телен белмиләр икән! Жылан телен белер өчен йөз яшьтән узарга кирәк икән Менә Абдрахман әкә йөздән дә ары яшәргә тели Шул чагында Алтын Мөгез хәзинәсе минеке була. ди... Уразаев уйларын бүлеп көлеп куйды: Йөздән дә ашып яшәргәме нияте? - Хәзинәгә хужа булырга теләсәң, ике йөзне дә яшәрсең! Айсетдиннең бу хикмәтле әкиятләренә тулысымча ышанганы күренеп тора, әкият сатарга оста Чырыкка тәмам гашыйк булып кайткан иде егет Димәк, авыл арасында аларның якынлыгы турында юкка гына гәп куертмыйлар. Айсетдиннең юк-барга, хорафатларга ышангалавы. ашаганнан соң кеше.күрмәгәндә генә «әппәр» итеп Куюы Мөхәммәткә бик мәгълүм, инде Сәмук кулга төшеп. Эссәт әкә кабере өстендә «кемнең ут уйнатканы» һәркемгә ачык булса да. Айсетдин. авыл арасында таралган гайбәткә ияреп, һаман шиген бетермәде. «Юк. юк' Беренчесендә ут гүрдән чыккан!» дип. Мөхәммәткә үз авызыннан ишеттерде. «Димәк, кулында диплом булса да. күңелендә икеләнү, акылында җитлекмәгәнлек!» дип ачынып уйлады Уразаев. Күчем хан хәзинәсенә ия булырга дип. синең дә йөздән ары яшәргә ниятең бармы? Сез гел уенга аласыз. Мөхәммәт ага! диде нык жәберсенеп егет. - Ә мин җитди сүз сөйлим һәм ул. авылда көннән-көн ныграк йөргән күп санлы хәбәрләргә таянып. Мөхәммәтне ышандырырга тырышты, тегесе ышанмагач, гарьләнеп ызгыша ук башлады Чыннан да. Ялан авылы гөр килеп тора иде. Авыл гайбәтен иң күбе кем тарата? Әби-сәбиләр, хатын-кызлар түгел, хәбәргә тизлек бирүче балалар, үсмерләр! Балалар теленә кергән хәбәр йокламый инде, ул һәрвакыт уяу. көзен агачтан-агачка сикергән тиен кебек телдән-телгә сикергәләп кенә йөри, йокымсыраган колакларга туп-туры барып керә. Сүзләрнең ишәюе, аларның Уразаев өчен ифрат кадерле Эссәт әкә исеменә кара яулык булып уралуы Мөхәммәт Уразаевны соң дәрәжәдә рәнҗетә. җәберли иде. Утыз авыз ны бияләй тыгып томалап булмый, инде авыл тоташтан гайбәткә, имеш-мимешләргә уралган икән, монда ниндидер үткен бер чарасын табарга гына кала. . Нишләргә? Ни кылырга? Айсетдин укытучыны ничек акылга китерергә дә, моңарчы әйбәт кенә ныгып килгән укучыларны, мәктәпнең абруен каты ялгышлардан ничек коткарырга? Иң гаҗәбе — Мөхәммәт Уразаевның үз күңеленә дә икеле-микеле уйлар килеп киткәли иде... Күчем хан булганмы? Булган! Хан булган, тегенди-мондый кеше генә түгел. Алтынкөмеш чыга торган чокырлары булмаса да. казнасы бөтенләй үк буш тормагандыр әле! Читтән килгән яулар да казнаның төбенә үк төшеп җитә алмаганнардыр Кайдадыр, нидер сакланып калган булса? Сызгырып-ыжгырап торган еланнар, төнсез мәкерле коелар кызыклы бер әкият-йомак кына булса да. сү . (( 10 төбендә реаль хәлләр урын алганнардыр, мөгаен? Фу' Мөхәммәт Уразаев ярты төндә сискәнеп уяна да. юеш мангаен ышкып, сыек шәүләләр уйнаган түшәмгә карап ята Кайдадыр еракта яшенле янгыр ява ахрысы, монда кадәр әнә шул сыек шәүләләр белән кинәт-кинәт калкынып куйган җиле генә килеп җитә Мөхәммәтнең ♦ тынгысыз җаны икегә ярылып тарткалаша башлый «Юк. юк' —дип ? йолыккалый беренче яртысы. — Үзен коммунист, үзен укытучы, авыл g да ан белемгә өндәүче зат. әби-сәбиләр әкиятенә баш биреп, җебеп ; төштең!» Ә икенче яртысы, күләгәдәгесе. читтән генә карап аны үчекли: = «Ә булса? Черек сандыклар арасында алтын-көмеш сакланса^ Сез. £ шуны табып алып совет хөкүмәтенә тапшырсагыз?» = һәм Мөхәммәт Уразаев Күчем хан хәзинәсен эзләргә поход оеш ♦ тырырга карар кылды Әлбәттә, бу эшне хатыны өйдә юкта. Сания “ җәйге сессиягә имтиханнар тапшырырга Омскига киткәч кенә башка- 1 рып була иде Беренчедән. Сания нәни кызы Фаягөлне бүтән кешедә | калдырырга риза булмаячак (әнкәсе соңгы елларда саулыкка туймый « башлады, аның үзен карарга кеше кирәк!), икенчедән, күпне күргән. | күпне кичергән хатын ирен ирекле баштан хәтәр сәфәргә чыгарып җибәрмәячәк Иртеш Тобол тирәсендә болай да имеш м имешләр бай так йөри, урманнарда качкыннар һаман бетмәгән икән, фәлән авыл көтүчеләре шикле бәндәләрне абайлап калган, фәлән авылда кемнеңдер сарык-казларын урлап суйганнар, дигән шикле хәбәрләр анда да. монда да гел кабынып, көйрәп тора иде. Уйлаганыннан кире кайта торган кеше түгел иде Уразаев. Сания сен торага кадәр озатып барды да. кайта-кайтышлый Айсетдии яшәгән фатирга кагылды Мөхәммәтнең беренче сүзеннән үк куркып-кау- шап төшкән яшь укытучыга тын алырга да ирек бирмәде «Поход оештырабыз, комсомолларны җыябыз, имеш-мимешләргә чик куябыз, дөрес икән хәбәр раслыйбыз, ялган икән ачыклыйбыз!» дип. сүзне ифрат кискен китереп куйды Нишләсен җиңелде Айсетдии. тотлыга тотлыга, кара тиргә батып. Уразаевка ризалыгын бирде, агарып күгәренеп Кайчан? дип сорады - Ике көннән' диде Мөхәммәт Тагын бер. үзе генә белгән максаты да бар иде өлкәнәеп килгән укытучының Ул. шушы Ялан авылына кайтып, мәктәп ачып җибәрде, ничә айлар берүзе укытып йөрде Белеме дә. әзерлеге дә чамалы нде югыйсә, күңелен төшермәде, бирешмәде, җәйләрен курсларга барды, кочак кочак китап төяп кайтты, төннәрен аның тәрәзәсендә ут сүн мәде диярлек Башта мәктәп башлангыч класслардан иде. тора-бара Яланда тулы булмаган урта мәктәп ТБУМ ачылды, төрле яклардан укытучылар килде, берәүләре шунда ныгып калды, өйләнде, кияүгә чыкты. Ялан кешесенә әйләнде Берәүләр «җәһәннәм астындагы авыл»ны сөймичә, күңелләрен әсәрендереп. мәктәпне ташлап киттеләр Хәзер авылда тәүгеләрдән Мөхәммәт Уразаев белән Айсетдии генә калды Укучыларның да күпчелеге кайсы кая таралды Берәүләрне Якты Күл авылындагы ШКМһа үзе илтеп урнаштырды Уразаев. берничә кеше Тобольскида педтехннкумда белем алалар. Шамил Төмәнгә пединститутка укырга керде, Уразаев ярдәме белән Мәүлия дә шунда урнашты Посыф та студент Җәйләрен авылга кайтып, каникул көннәренең күпчелеген Яланда үткәрсәләр дә. беренче укучыларын сирәк күрә хәзер Мөхәммәт Уразаев. сирәк күргән саен ешрак очрашасы килә. Шамилен сагына. Мәүлиясен, Посыфны уйлап тилмерә Ятнм бала, тормышы ничек икән ашау эчүе, кием салымы Кичен, көндәлек эшләр тәмамланып арган гәүдәсенә йокы кереп маташкан мизгелләрдә ул күңел күн- аша бик куп кешеләрне үткәрә Ләкин аралар ераклашкан, күрешүләр сирәк, яшь ләр ел саен үзгәреп, яңарып, олыгаеп кайталар, элеккеге укытучылары белән сөйләшүаңлашу укытучыга елдан-ел кыенлаша бара. Менә шул Күчем хан хәзинәсенә сәяхәткә ул үзенең беренче укучыларын да чакырырга ниятләп куйган иде Күрсеннәр бер-берсен. күрсәтсеннәр үзләрен... Тәвәккәлләгән — таш йоткан, студентлар Мөхәммәт абыйларының тәкъдимен «ур-ра!» кычкырып каршыладылар. Башта кызларны иярт- мәскәрәк ниятләп икеләнеп торганнар иде, Мәүлия белән Сәлимә, балалар кебек турсаеп, еларга җитешеп сукрана башлагач. Уразаев. аркаларыннан кагып, аларны тынычландырды, кызларның да барасын белгәч, егетләр алардан битәр сөенештеләр, биеп үк җибәрделәр. Бигрәк тә Шамил сөенде, бу да Мөхәммәтнең тәжрибәле күзләреннән читтә калмады... Мәүлия, әтиләре белән Обдорскига барып, ел ярым чамасы гына яшәде Йомабикә абыстай, тизгә генә авылга кайтып, кызын ерак кардәшләрендә калдырып китте. Мөхәммәт Уразаев янына да ашыгып- каударланып кына кереп чыкты «Ичмасам соңгы елларында элек укыган мәктәбендә булсын иде!»— диде ул, ишек катына баскан килеш кенә. Мөхәммәт ул чагында, әдәп саклап, юл мәшәкатьләрен, каладагы тормыш хәлләрен сорашмакчы иде, Йомабикә сүзне кыска тотты, бер-ике авыз сүз белән көнкүрешен сөйләп бирде дә жәһәт кенә борылып чыгып та китте. Алай да ишек катында тукталып борылып карады, нечкә генә жыерчыклар йөгергән күз төбеннән ике бөртек болганчык яше кысылып чыккан иде. Бу очрашудан нигәдер әнә шул ике тамчы яшь аерата күңелдә калды... Мәүлиянең авыл-күрше күз алдыннан югалып торуы, бер яктаң караганда.бәхет булган иде. Үзе юк чакта сүзе дә булмады, Мөхәммәтнең Ырсытдин хатыны белән булган яшьлек «маҗараларын» Ялан авылы оныта да башлаган иде. Мәүлия кайтты, сүз дә аңа ияргән иде. чөнки кыз үскән, җиткән саен һаман Мөхәммәт Уразаевка ныграк охшый бара иде. Иң хәвефлесе. Мөхәммәтне иң куркытканы алдарак булып чыкты һәм ул күңелсезлек һич көтмәгән, уйламаган яктан килеп чыкты. Яштән үк Мәүлия белән Шамилнең бер-берсенә дусларча җитди караш ташлапташлап алуларын Мөхәммәт сизенеп йөри иде . Икесе бер тирәдә урнашып укый башлагач, бу арадашлыкның тагын да тирәнгәрәк кереп китүеннән курыкса да. ул Шамилне Мәүлиядән аерып алырга ашыкмады, яшь күңелләргә ялгыш кагылып китеп, аларга жуелмас хәсрәт китерүдән курыкты Мәүлиянең акылына, улының сабыр лыгына да ышана иде ул... Менә бу сәфәр улы белән Мәүлия арасындагы мөнәсәбәтләрне ачыкларга да ярдәм итәргә тиеш! Мәүлиянең дә кызыклы ерак сәфәргә катнашасын ишеткәч, Шамилнең чамасыз шатланганын сизгер җанлы ата гына түгел, бүтәннәр дә сизенде. Урам яңгыратып, тиктомалга кычкырып көлә башлаган егет шып тыелды, кызарынып, әтисенә карады? - Ялгыш сүз әйттемме әллә?— дип сорады. - Юк. улым.— дип. аны тынычландырырга тырышты Мөхәммәт. Иртәнге караңгылы-яктылыда мәктәп янына җыйналдылар Төнге йокысызлыктан арганлыгын җиңәр өчен Иртештә су кереп менгән Уразаев. гимнастеркасын киеп, билен киң каеш белән буып алгач, бөтенләй яшәреп киткән, аның күңеле күтәренке икәнлеген бүтәннәр дә карап торырлык Кызлар кочаклашып күрештеләр, егетләр исә бер-берсенең иңнәреннән төеп алдылар. Төрлесе төрле вакытта авылга кайтып төшкәнгә. аларның юньләп күрешә алганнары да юк иде әле. Студентны авылда ял түгел, күп очракта эш. мәшәкать көтә! Айсетдин белән Маннурны гына шактый озак көттеләр, балкып кояш чыкты, тегеләр күренмәде, йокы яраткан .мөгаллим янына Уразаев үзе китте, тегене печәнлектә изрәп йоклап яткан җиреннән уятып. кыды- рып юл башына алып килде. Алар, шәп-шәп атлап, мәктәп янына барып җиткәндә, тыкрыктан елаган тавыш ишетелде, чаттан Маннурны алырга киткән егетләр-кызлар бүселеп чыкты, аларга елый-елый .Маннур * ияргән, иц арттан теркелдәүче Рәукыя түти улының күлмәгенә чытырда- | тын ябышкан иде. Елан килүче егетне күреп. Айсетдин төкеренеп алды Бу нинди әкият тагын? Маннур туктаусыз «Барам дигәч барам!»— дип такмаклый. Рәукыя = түти. «Җибәрмим дигәч җибәрмим!» дип кабатлый Көтү куарга = халык кузгалганчы авылдан чыгып өлгерергә кирәк иде. Тоболга кадәр * атта озатучы Дәүләтша әкә дә ашыгадыр, әнә кешеләр уянып чыгалар. = анда да. монда да капкалар шыгырдый, ә Маннур белән әнкәсе һаман f тарткалашалар Чыннан да. әкият' Нигә алай карышасы иттең әле. Рәүкыя түти? - дип гаҗәпсенеп 5 сорады Мөхәммәт Бүтән чакта мөгаллим каршысында әдәп саклап, телен тыеп йөргән түти бүген аңа март ата каты сыман очып кунды Анда барып, улымны елан чаксынмы3 Убырга азык булсынмы аның тәне? Баламнан мәхрүм калыйммы3 Дәҗҗал мәлгунь тынына туры килеп, гарип калсынмы? Китте тезен, китте тезеп, чыда гына' Менә авылда нинди хәбәрләр таралган икән' Ул арада Маннур, үзенең инде аттан биек булып үсеп җиткәнен сиздерергә теләгәндәй. Сәрвәр белән Мәүлиягә күз кысып өлгерде. Йосыфка иелә төшеп пышылдады дин. ул күзе белән корырак урын эзләде Һәм ун якка күтәрелеп карады Имәнеп китте! Тәнендәге изрәү тоташ курку белән алышынды, кычкырырга теләде, танышы чыкмады Алар үткән сукмак янәшәсеннән диярлек ике карачкы бара иде. Кеше дип агарга базмады аларны Шамил, хайван да түгел, икече дә икешәр аяклы, берсенең гәүдәсе төптөз. икенчесенең иңе алга сөрлеккән, бигендәге тирән яра ызаннары арасыннан учма учма йон бөртекләре тырпаен тора Икенчесе арык тәнен чикмәнгә охшаган кием белән төргән дә билен ике-өч тапкыр бау белән кысып ураган Кулында наган' Наганны да күрде Шамил Алар бик мавыгып, онытылып, алга текәлгәннәр иде. агачка сөялеп ө лгергән Шамилне абайламадылар Кешеләр түгел, өрәкләр ич болар! Егетнең чәче үрә торды, күзләре куркудан акайды. Мәүлия дә. әтисе дә әле генә әйткән куркыныч сүзләр дә онытылды Нишләргә? Ничек хәбәр итәргә? Йөгерергә .хәле көче юк. кычкырыр иде. авазы бетте, ә ни дер эшләргә кирәк' Бу өрәкләр сиздермәстән арттан килеп, ниндидер явызлык ниләргә ниятләнәләр' Күр инде, ничек сагаеп баралар алар, аяк асларында ник бер ботак чоҗтырдасын Шамил дә алар белән янәшә бара башлады, өрәкләр аның ягына күз дә салмыйлар, алда сөйләшкән, көлешкән тавышларга авышып йотылганнар Күчем хан хәзинәсен саклаучы өрәкләрме әллә болар* Әллә Алтын Мөгез утравына килеп тә җиттеләрме? «Сал ясарга туры килмәгәе, сулы чокырларны, күлләрне үтә алмабыз». дигән иде ич Закир агай Бсмар өрәктер, кара, пичек тиз һәм җитез баралар, әллә аяклары белән җиргә дә басмыйлар инде? Менә алда Айсетдиннең тиргә баткан җилкәсе күренде. Шамил ү зен үзе белештермичә «Айсетдин әкә’> дип кычкырды ia алга томырылды Анын янәшәсендә атлаган өрәкләр берлән җиргә сеңделәр һәм юк бу т дылар Шамил бик каты кычкырам дип уйлаган иде. аның тавышы чебеш тавышы кебек кенә зәгыйфь чыкты. Айсетдин барыбер аны ишетте \гасы белән улы арасында булган сү знең тамырын белергә теләп ярсып бара иде ул Уразаевтан сүз алырмын димә, аның теле тирәндә, бигрәк тә Айсетдингә. чишелеп, аны-моны әйтәчәк түгел, ә менә 111 амилнең кызган чагы, ачулы чагы, җүләр чагы Мондый чакта хәйләкәр балык та кармакка килеп каба' Ашыкмый егет, исен югалткандыр, әйдә, атласын, барсын, хәзер аның кем беләндер сөйләшәсе, серен уртаклашасы киләчәк, Айсетдин аны көтеп алыр да һәммәсен ачыклар Мәүлия сылу ягына юл ачылганмы, юкмы? Мәүлиянең Мөхәммәт кызы булуы турында аңа читләтеп кенә Чырык Абдрахман сөйләштергән иде инде. Айсетдин- нең моңа һич тә исе китмәде Кайдадыр укыган иде ул. имеш, французларда шундый сүз йөри: «Карт кеше күрсәң — сәдакаңны жәлләмә, бир — атаң булуы бар Сабый күрсәң — башыннан сыйпа, үз балаң булуы ихтимал!» Айсетдиннең дә үз балалары булуы мөмкин ич? Укыган чакта ул чибәр апаларның куенында аз йокламады. Шамилне танырлык түгел, ул. арттан килеп. Айсетдинне кочаклады. — Анда... анда! — Нәрсә «анда»? Кайда? — Өрәкләр. Ике өрәк! Әллә убырлылармы? Киләләр! «Акылыннан язган!—дип күңеленнән көлемсерәде явыз Айсетдин — Димәк, атасының сүзе каты булган! Егет яңадан кыз катына барачак түгел!» — Анда., анда!- дип кабатлады Шамил Уралып-уралып йөри торгач. Рәхмәтулла белән Сорокин Мөхәммәт Уразаев төркеме белән бер юнәлешкә чыкты Рәхмәтулланы да. Сорокинны да иң гаҗәпләндергәне — Уразаев төркемендәге кызлар булды. Әгәр бу кешеләр хәзинә артыннан йөри дисәң, ни пычагыма кызлар иярткәннәр3 Бала-чага төяп, кыз-кыркын ияртеп, мал артыннан каулыйлармы3 Инде хәзинә артыннан йөрмиләр дисәң, бу сазлы урманнарда аларга ни калган? — Бәлки дару үләннәре җыялардыр? - дип карады Сорокин Рәхмәтулла кулын гына селкеде. — Бу җәһәннәм сазлыгына кермәсәләр. бүтән урын беткәнме аларга? Аның сүзендә акыл бар иде. Нәрсә югалтканнар алар? Көлешә-көлешә. шау-гөр килеп, урман- сазны яңгыратып ни тилереп йөриләр? — Әгәр хәзинә эзләсәләр, бу кадәр үк акырышмаслар иде.— диде Сорокин. Ул да үзенчә хаклы иде. .Алар әле Уразаевны күрмәделәр. Сәфәрчеләрнең татарча сөйләшүләрен аңлаган Сорокин Рәхмәтулланы кытырдатты: — Тыңла! Ни сөйләүләрен тәрҗемә ит әле миңа! Тизрәк бул! Туктап тыңланып тордылар, сүзләр күп булса да. мәгънәсе әллә ни юк иде. — Йә. нәрсә? Сорокинның тавышы шул кадәр коры, таләпчән иде, Рәхмәтулла ирексездән арткарак чигенде: — Аңлап булмый, саескан өере сыман такылдыйлар. — Ну!— дип җикеренде колгасар Миша. — Аңлашылмый, ваше благородие. Ул беренче мәртәбә Сорокинга шулай олылап эндәште. — Берәрсен аерып алырга да сораштырырга!.. Шамилне алар берьюлы күреп алдылар Ләкин үсмер егет алар көткәнгә караганда елгыррак булып чыкты, борын астыннан ычкынып китте, артта баручыны куып җитеп, аңа күргәннәрен җиткерде. Хәзер алар икәү булдылар. Икәү Хәзер аларны тотып алу хәтәррәк иде. икәү янына теге төркемнән берәрсе килеп җитмәс дип кем уйлаган Хәзер бүтән бер әмәл табарга, качып торырга да берәрсенең аерылып калуын сагаларга гына кала иде. Ә бу исәрләрнең сазлыкта ни эзләүләрен белергә кирәк! — Белергә, белергә' дип пышылдады Сорокин яткан җиреннән.— Бәлки, аларда яна мәгълүматлар бардыр? Без белмәгәнне беләләрдер Хәзинә эзләп килгәннәр алар монда, бүтәнчә түгел. Бала-чагалармы? дип шигәеп сорады Рәхмәтулла. * Алар күз куяр өчен генә! Шул чакта һич көтелмәгән бер хәл булды: Шамил белән Айсетдин- = нен юклыгын абайлап Уразаев артка борылып килә башлады Кара < кучкыл болытлар тагын да түбәнәйделәр, агач яфракларын шомлы = шыбырдатып урман өстенә беренче эре тамчылар кадалды, кайдадыр = ерактарак күк күкрәде. = Шамил! Айсетдин! дип эндәште Мөхәммәт һәм ачыграк урынга ♦ чыкты. Ул куркудан агарынган яшь укытучы белән улын күрде. Рәхмә- * тулла да. Сорокин да аны күреп алдылар һәм таныдылар Теге чакта, паромны аклар кулыннан тартып алырга җөрьәт иткән 5 кызыл солдатны, үз кәефе өчен генә Канталыев азат итеп җибәргән * солдатны, ничә еллар үткән оулса да таныды Сорокин Рәхмәтулла исә 5 шашып-шашынып шаркылдый башлады Уразай! Үзе килеп капты' Мөхәммәт, әлбәттә. Рәхмәтулланы танымады, җимерек авыздан сынган тешләр, китек иреннәр арасыннан чыккан тавышны да аермады, мәгәр, урман өрәге авызыннан үз исемен ишеткәч, бер мәлгә тәмам югалып калды. Сорокинда да элекке елгырлык юк иде, каушаудан уң кулындагы наганы җиргә төште Рәхмәтулла мәче җитезлеге белән сикереп наганны эләктерде дә тантана белән баш очында болгады Уразай! Үзе килеп капты! Я сам! Я сам! - дин акырды Миша бишкә бөкләнеп Нет уж. үзем' Үзем' дип карулашты Рәхмәтулла һәм кыеклап дошманы Мөхәммәт Уразаев каршысына чыга башлады Үзенә төбәлгән наганнан бигрәк урман өрәге гаҗәпләндерде Мөхәммәтне Кеше дисәң кеше түгел, нинди җан иясе булыр бу шөкәтсез!? Кеше сыйфаты бик бәләкәй генә эләгеп торган бу гарипнең Рәхмәтулла карун булуы турында ул унлап та карамады Аны таныган өрәкне ул да аерырга, танырга тиеш ләбаса! Кем булыр? Шул гомерләрдән бирле тайгала качып яткан качкыннарның берәрсеме? Дошманының ике каш арасына төбәргә тырышып. Рәхмәтулла һаман Ура.заевка якынайды, аның куркуын, ялварулы сүзләрен көтте, ашыкмады, аның мондый рәхәт минут кичергәне бик күптәннән юк нде. бәлки, гомерендә дә булмагандыр Уразай Мөхәммәте - Эссәт Фәтхул лнн гына түгел, ул аның кан дошманы! Рәхмәтулла бәхетле, татлы минутларның озаккарак сузылуын теләде һәм әнә шул комсызлыгы аны харап та итте. Дошманына текәлеп, ул аяк астына карарга онытып җибәрде, саксыз аяклары, сасы ис чәчеп быкырдап утырган баткак урынга туры килде, аягы тубыктан батты, алга ыргылуы булды, биленнән кереп чумды. «Ай ян!»- дип яман акырып, кулларын бутады, хәрәкәт исә батуны тизләтте генә сат өстендә башы һәм терсәкләре таянган ике кулы гына калды, җимерек авызына җылы лай кереп тулды, тагын бер тапкыр җан авазы белән «ай!» дип кычкырырга уйлаган иде. тын юлына ләм кереп китте Саз күз ачып йомганчы Рәхмәтулла карунны кабып йотты, өстә быкырдашкан кара күбекләр арасында күгәргән, ярык козыреклы карту зы гына торып калды Икенче өрәк Михаил Сорокин «Наган1 Наганым'» днп акырып Рәхмәтулла баткан кара чокырга ташланды да исенә килеп туктап, тыелып калды, кулларын сузып, наганын үзенә тартып китерергә ашкы нып. яман тавыш белән сүгенеп җибәрде Аннан муенына асылынган күн букчасын бер якка чөеп, ачудан күлмәк изүен аерып төшерде дә тагын бер тапкыр баткан шәүлә янына талпынды Аннан сөякчел йодрыклары белән күкрәген төя-төя жыларга кереште Мөхәммәт Уразаев аңа таба атлады Тәмам аптыраган, аңгырайган Шамил дә, исенә килеп, әтисенә иярде, юл уңаенда саллы гына бер ботакны сындырып алды. Нагансыз калганына ышанып житкән Михаил Сорокин, эз югалтырга теләп, сулга, куаклыкка ташланды, аның маңгаеннан кара тир. авызыннан сары селәгәе ага иде. Ул чытырман арасында бераз бәргәләнеп торды да күздән югалды. Тайга озакламыйча аның аяк тавышларын да йотты. Мөхәммәт Уразаев борылып, улын кочагына алды, бүтәннәр дә ап ак агарынып, куркып-каушап, аларга таба якынлашалар иде инде Исләренә килеп як-ягына карансалар. Айсетдин беркайда да күренмәде. — Баттымы әллә?— диде куркынып Мөхәммәт — Юк ла. сукмакта басып торганын үзем күрдем.— диде Закир агай. Кычкырып, һау-һаулап эзләп карадылар, яшь мөгаллимнең үзе дә. тавышы да юк иде. Бераз эзләнгәч кенә Мөхәммәт Йосыфны дәшеп алды. — Теге кешенең күн букчасын табып алырга кирәк. Тик бик сак бул. Йосыф. Монда баткакның төбе юк икән, үзең күрдең. Мөхәммәт Уразаев бик нык хафалана башлаган иде инде... 28 Айсетдин заманы өчен ару гына гайләдә үсеп, хезмәт урыны итеп мәктәпне сайласа да. чуар күңелле егет иде! Ялан авылында ул «Алласызлар» түгәрәге оештырып җибәрде. килә алганнарны жомга көннәрне мәктәпкә жыеп. аларга галәм, су киңлекләре, ожмах-тәмуглар турында кызып кызып лекцияләр укыды Үзе укыды, үзе: «Әгәр булсаң, кичер мине, ходам!»- дип ялварырга да онытмады. Аның аллага ышануын да. өй ияләре, бичуралардан куркуын да авылда беркем дә белми иде. Төн карасы жирне япкач, зират тирәсенә барырга курка иде ул, лапас-кура арасына да чыкмаска тырыша, мунчага берчакта да ялгыз керми, күрше- тирә егет-жиләнне үз янына дәшә торган иде. Мөхәммәт Уразаев кына күңеленең бер почмагы белән егетнең икеле-микеле уйларын сизә. Айсетдиннең Чырык Абдрахман янына барып йөрүенең дә тикмәскә түгеллеген аңлый, аңласа да. аның хәтерен саклап, аны-моны әйтмичәрәк йөри иде. Алтын Мөгез утравына Айсетдинне ияртмәгәндә була идеме3 Була иде. әлбәттә. Эш шунда ки. Мөхәммәт Айсетдиннең ныклыгын тикшереп карарга теләде, әйдә. эштә. юлда, кыенлыкта күрсәтсен әле бер. дип уйлады. Егетнең Мәүлия ягына сузылган күз карашларын күрмәде түгел, күрде Мөхәммәт, бу инде Шамилнең сабыйлык мәхәббәте тудырган эчкерсез караш түгел! Түгел! Айсетдиннең күзе Мәүлияне оятсызларча капшый, кыз күлмәгенең һәр сырын, һәр жөен тикшерә, сүтә, чишендерә. Мәүлия парта өстенә иелеп яза башласа. Айсетдин аның янына барып җитә һәм өстән күлмәк изүе аша аның күкрәк йомрыларын карарга тырыша. Әрсез бәхетенә. Ялан кызлары кияүгә китмичә күкрәкчә кимиләр иде. Сазлы урманда көтелмәгән бәндәләр белән очрашу, аларның Мөхәммәтне танып алулары, шүрәлегә охшаган бер гарибенең: «Әһә, Уразай килеп капты!»—дип яман акырып кычкыруы Айсетдингә соң дәрәжәдә көчле тәэсир ясады Ул. чыннан да. аларны хәзинә сакчылары, явыз убырлар дип белде (Әле Ялан авылына кайтып җиткәч. Чырык Абдрах- манга ул кат-кат әйтәчәк «Берсе юка таяк кебек, икенчесе шар булып түмгәктәнтүмгәккә тәгәри. Берсенең авызы бар — тешләре юк. икенчесенең авыз урынын тегәрҗеп белән чәлмәштереп теккәннәр»,— дип сөйләячәк Сорокинның пычрак, сары мыеклары ирен өстенә чәбәләнеп ябышкан иде. ул аларны «тегәржеп» дип белгәндер ахрысы!) Уразаевның актыккы сәгате җитте дип уйлады куян йөрәкле мөгал лим һәм куркыныч урыннан ераграк китәр өчен томырылып чаба башлады. Агач, баткак сазлар арасыннан ничаклы томырылып буладыр, әмма ана күз дә иярми торды, озакламый ул артта кычкырган тавышларны да ишетмәс булды Уразаев бетте дип ышанды. Закир агай ничек булса да балаларны алып чыгар, ул гади авыл кешесе, убырҗеннәр Уразамны таныганны, ни өчен аны танымасыннар им аны кичерерләр, көчләп юлга ♦ чакырылган бәхетсез бичара икәнен аңларлар, ә Айсетдингә көн күрсәт- ? мәел әр Беренче — Уразайны, икенче аны бетерәчәкләр Чырык Абдрахманга ул шулай дип сөйләячәк Әле ул уңны-сулны аермыйча чаба да чаба Егетнең бер ягын ныгы- = тып әйтеп китмичә булмый хәтер шәп иде Айсетднннен. бигрәк тә күз = хәтере Бер кешене бүген күрә икән, ун елдан соң да аны ап-ачык = хәтерли, йөзен генә түгел, кием-салымын, гадәтләрен онытмый Авыллар ♦ га чыгарга туры килсә, юлын, кайда кунарга туктаганын, хуҗаларның 2 исемен, йөзләрен берчакта да хәтереннән җуймый иде Бу сәфәрдә * шактый болганып йөрсәләр дә. ул юлны хәтеренә сеңдереп барды, артка 2 калуыннан файдаланып, агач кәүсәләренә үзе генә танырлык билгеләр * дә ясаштырган иде. хәзер туларның файдасы тиде, көне буе чаба, эзли $ торгач, ул коры юлга чыкты, өс-башын каккалап, аз чаз адәм кыяфәтенә керде дә Ялан ягына юнәлде. Кайда җәяүләп, кайда атлы олауларга « утырып, икенче көнне Ялан авылына кайтып җитте, караңгы төшкәнче авылга кермәде, сәфәргә киткән балаларның ата-аналары бөркет күзләре белән юлны күзәтәләрдер дип уйлады, ялгышмады, алар күзенә күренсә, аны тәмам тотып ашаячакларын ул бик ачык чамалый иде Караңгы төшкәч кенә, анда да ындыр артлатып Чырык Абдрахман- нарга кайтып керде, ул койма аша сикергәндә абалап өрә башлаган Сарбай танып тыелды, көлтә койрыгын базган, аның сазда пычранып ертылып беткән чалбар балагына килеп сыенды Урман юлында өрәк-бәндәләрне күреп. Айсетдин ничаклы курыккан булса, кинәт килеп кергән укытучының кыяфәтеннән Чырык Абдрахман да куркып китте — Кем йөри алай? диде ул кулын каш өстенә күтәреп — Мин бу. Абдрахман әкә Айсетдин — Айсетдин? Әллә алыштырдылармы сине? - Булгандыр. Абдрахман әкә, мине алыштырдылар гына, ә Уразайны юк иттеләр' — Ә? - Эшләр менә шуңа китте Синең катыңа килдем, коткарсак, син коткарырсың Минем фатирга кереп, әйбер караларны ал да сиздермичә генә мине озат Ак эт бәласе кара эткә булмасын, яхшы чакта табанны кыздырырга һәм әллүр' Китәргә кирәк Кая? Безнең заман сукбайларын кайсы як йота’ Урта Азиягә инде Асылында Айсетдин Омск якларына китәрмен дип уйлап куйган иде. серен Чырыкка ачып бетермәде Пи булды соң? Балалар кайда? Балалармы’ Белмим Өрәк тоткыныннан исән-аман котылыр лармы, белмим, мәгәр Уразай килеп капты «Уразай бетте'» дип кыч кырганны үзем ишеттем Өрәк сөйләшә белә диме, әстәгыфирулла тәүбә, ни сөйлисең син. кем. Айсетдин’ «Мотлак, егетнең акылына зәгыйфьлек килгән, өшкерергә кирәк булыр!» дип уйлады Чырык Айсетдин эшне болан гына тә- мларга ярамавын. Чырыкка кайбер нәрсәләрне ачарга туры киләчәг. уАаа.ты һәм китте тезеп' Шар ерак тә таяк «рак та калмады Ьерсенен авызыннан ут. икенчесенең колагыннан тетеп бнркела дип ычкындырды (Кайнарланган җилкәләр, дән пар күтәрел.! иле. шены чамалагандыр инде') — Мин кайтканны авылда әйтмә инде син. Абдрахман әкә. дип ялынды Айсетдин. һәм әйтмәде дә! Сүзендә торыр өчен түгел, әгәр ата аналар аның Айсетдинне кабул итүен, түренә утыртып чәй белән сыйлавын, ике чәшке самогон да коеп бирүен белсәләр ай-һай. рәхмәт укымаслар! «Шул явызны якасыннан тотып сәвиткә ник илтмәдең?»— дип боргычлап алачаклар... Әйбер-караларын алырга да бармады. — Юк,— диде ул кырт кисеп.— Син качасы, мин монда каласы! Ничек дип синең әйбер-караңны юллап йөрим? Актыктан исе чыкмас дисеңме? Болай да хәзер күпчелек миңа кырын карый Бәддога укысыннармы? Юк. Айсетдин энем, алтын-көмешләрең юк. булса әгәр, хәзинә эзләп Күчем хан сөякләрен кузгатып йөрмәс идең... Ходай бар ул. үткәннәрне дә ул саклый, киләчәкне дә ул кайгырта. Әйттем мин сиңа, йөрмә дидем, ходай орыр дидем! Алай димәгән иде Чырык, Айсетдинне турыдан-туры котырткан, өндәгән иде! Уразаевка әйтергә ул киңәш иткән иде. Менә хәзер ни сөйли!.. Ләкин карышып, әрепләшеп торырга һич ярамый иде, Айсетдин. Чырыкның чоланына чыгып, бераз йоклап алды да, таң яралганчы юлга чыгып китте — Берәр бөтен ипи бир инде. Абдрахман әкә. Ипине сыкранып булса да бирде Чырык... Әйдә, алсын да китә бирсен Бәладән баш аяк, кеше-кара сизенгәнче, авылдан читкәрәк китсен. ераккарак. Бу тирәдә тотыла калсамы.. — Син инде. Айсетдин энем, кемгә дә мине сата күрмә. Болай да. беләсең, тешләргә генә торалар жәллә!—дип ялынды ул. — Дәшмәм Адресымны салырмын, аяк эзе тынгач, әйберләрне җибәрерсең,— диде Айсетдин хушлашып. — Җибәрмимме соң!—диде Чырык. үзе күңеленнән генә: »Тот, җибәргәннәр иде ди!»— дип уйлап алды Айсетдин: «Иң хәерлесе Омскига чыгып сызу булыр!»— дип уйлады Бердән, анда апасы яши. икенчедән, аны белгән-күргән кеше ул якларда юк диярлек, һәр тарафтан тыныч булачак. Җәйгә апалары сыендырса, кышка кая да булса эшкә урнашыр, өрәк кулыннан ычкынганны. Мөхәммәт Уразаевны төп башына утыртып калдырганны. Омск кебек атаклы шәһәрдә үз сукмагын салмаслык егетме әллә Айсетдин? Уразай күләгәсендә генә аңа юньле урын булмады Бәлки, урман өрәкләренең килеп чыгуы аның бәхетенә генә булгандыр? Уйларын төяп бара-бара. Кызлар Убасына җитәрәк, ул кыпылт кына артына борылып карады Яктырып килә икән Юк. тавыш, арба шыгырдавы иртәнге тынлыкны тишеп арттан түгел, алдан ишетелде. Тобол ягыннан килүче юл бормасында атлы күренде. Айсетдин юл читендәге чокырга сикерде һәм икс күзен бер итеп атта утыручыларны гаҗәпсенеп карап калды Кабык арбага ике якка аякларын салындырып биш кеше утырган Берсе олаучы булса кирәк, Айсетдин анысын танымады Ә өчесен аергач, гаҗәпләнмәслек тә түгел иде: юлаучыларның берсе Ырсытдин. хатыны Йомабикә белән улы Ташкәй аңа кысылып диярлек утырганнар, аларга аркасын куеп утырган ябык кеше, һичшиксез Һади бабайның төрмәдәге улы Сәгьдетдин иде. Ничек юллары табышкан да ничек бер арбага туры килгәннәр алар, монысын Айсетдин белә алмады, мәгәр, берсенең төрмәдән, икенчесенең сөргеннән Ялан авылына кайтып барулары шиксез иде . 29 Йомабикә абыстай гомере буе үкенеп яшәде. Ырсытдингә кияүгә чыгуына да үкенде. Мөхәммәт Уразаевны яр итүенә дә үкенгәләгән 26 чаклары булды. Шуның аркасында иреннән яхшы сүз ишетмәде, гомере буе кыен ашады. Ташкәйне табуына да үкенде, әгәр үл булмаса Ырсыт динне ташлап киткән булыр иде. Ә болай ике бала белән кая барсын татар хатыны?! Бәхетсез мәхәббәткә дучар булган хатын Мөхәммәтне һич тә оныта алмый иде. «Әйдә, аерым башка чыгып яшик'»— дигәнгә риза булмавына да гомере буе үкенде. Ул чагындагы бай тормышны ташлый а 1М8ДЫ шул.. Ырсытдиннең тормышы әле дә бик җитешле, авылдан сөрделәр дип. кулыннан эшен ташламады, төнен йокламады, көндезен тынмады, анысын юнәтте, монысын тапты, булышырга Ташкәе үсеп җитте. Киң җилкәле, олы башлы, озын куллы бу көчле егетне әтисе хәзер өйдә хуҗа булырга әзерли, аны төрле эшкә ияртеп йөртә. хуҗа булырга күнектерә. Ике сүзнең берендә — Болар һәммәсе синеке! Каты тот! Син хуҗа.— дип кабатлый Йомабикә шыпырт кына, мич арасыннан — Ә Мәүлия кызыбызга нәрсә1 днп сорап куйса. Ырсытднннен ана да җавабы әзерләнгән: — Аца әнә йомран башы! — дип кенә кычкыра Мескен Йомабикә гомере буе рәхәт күрмәде, үзен бәхетле итеп тойган чакларын да хәтергә алырга курка Аннары, хатын-кыз үзе татыган бәхетне кем белән булса да уртаклашмаса. уртаклашыр кешесе булмаса. бәхет тулымыни ул? Йомабикә абыстайның бәхете гөнаһлы бә хет булды, чит ир белән, ялчысы белән булды Кемгә сөйләсен ул бу хакта? Кем белән серен уртаклашсын?! Шуңа ихтыяри-мәҗбүри басымчак итте. Ырсытдиннең «ә» дигәненә «җә» днп. карышусыз буйсынды, мунча да аркасын ышкыды, аягын юды. өс-башын таза йөртте, ашына таракан төшермәде, кыйнаганда түзде, кочканда билен бирде Ә кыйналган чак лары булды аның1 Туган иленнән куылып, мәсхәрәләп диярлек киткән ир кемгә өстен булып җанын юатсын?! Ир кеше кемгәдер өстен булырга тиеш ләбаса? Ялан авылына. Мөхәммәт Уразаевка. Сәгьдетдингә, тагын бик күп ярлы ябагайларга булган үчен Ырсытдин бары тик хатынын нан гына ала иде Ни ачулы чакларында да ул Ташкайгә ормады сукма ды, улы әллә ниләр кылса да аңа авыр сү з әйтмәде Чөнки ул булачак хуҗа, йорт җирне. исем фамилияне варис итәчәк кеше, кавырсыны нык. холкы кырыс, каты булсын, шул чагында гына ул әткәсенә охшар Улының үзенә охшавын бик нык тели иде Ырсытдин «Мәүлиягә, кызыбызга нәрсә?» днп сорыймы теге ут итәк, сыбызгы3 Уразай каны на. Уразай кызына малмы? Әгәр Ташкай белән бер-бер хәл булып, мал шул канчыкка каласы икән, ут төртеп яндырачак аны Ырсытдин. ү з куллары белән юкка чыгарачак' Куанычы Ташкай әнә егет булып килә Утын түмәрләрен сынар кулы белән тәгәрәтеп чыгара, балтаны икс куллап тота, бер чабуда нинди кире бүкәннәрне дә чарт итеп кенә ярып ташлый Кулы күнеккәч, башы да эшли башлар, башы күнеккәч, кулына җинеллек килер Ырсытднннеи фәлсәфәсе шул. яшәр, бирешмәс Гомере буе каршы сүз әйтмәгән, басымчак Йомабикә быел яздан өзми куймый бер сүзне 1.1КЫ.1 1ЫН башлады Ялан авылына кайтырга вакыт безгә Ил аяк тынды, хәзер без картайдык, кызыбыз анда, улыбызны өйләндерер чак җитә, авыл кызын алын башлы күзле ннп кньнгм кил.» о\ ишьяд.ш Ырсытдин күксел кү < кабакларын кллкыi мыичә i ынә ХВТЫНЫНЫН түпырд.ш iopi.ni гүшена камырдан июлагвй кебек ш»ак карап тора да җиргә төкерә, дәшми Бер эндәшеп карый Йомабикә, икс иртән дә сорый кичен дә кабатлый, мунчага баргач. Ырсытднннеи аркасын умый, кочагына алыйм дисә, борылып ята. Күңелем болгана, саруым кайный, днп ялганлый Саруы кайнамый кәнтәймен, белә Ырсытдин: һәммәсе хәйлә генә, күңеле болганса, сарык билдәмәсен шулай сыпырып куяр идеме Кичә, гөнаһ шомлыгы, санап торды, чәй янында утыз ике коймак ашады' Сару кайнаса, шул кадәр камыр йотып буламы?! Әллә берәрне төшерәсе инде, җилкәсен камчы белән ярасы?.. Юк шул. элекке көч тә. егәр дә юк. Тәшкән дә хәзер килеп җитә. Әткәсе кырысрак тавыш белән сөйләшә башлады исә арага керә: — Җитәр сезгә!— дип кенә куя. Әгәр хәзер ишетеп калып ул да әнкәсе сүзен каерса, ни эш кылырсың? Икегә каршы чыгып кара әле монда! Ташкәй сүзе сүз була башлады йортта, әнкәсе дә аны күтәреп кенә йөртә. Ишетеп кала күрмәсен... Ырсытдин шулай уйлап, икеле-микеле фикерләр белән саташып йөргәндә, беркөн иртәнге чәйдән соң, Йомабикә, гадәтенчә, чәй чынаякларын юарга тотынмады, сыгылып, сәкегә ятты да уфылдарга тотынды. — Җаным тәнемдә чагында кайтыйк без Яланга!— дип тәкрарларга кереште. Ташкәй урамдагы урыс малайларына ияреп, тәмәке тартырга гадәтләнеп килә иде, хәзер дә курага чыгып, шыпырт кына суырырга ниятләп газета кисәге эзли иде. тукталды һәм бер сүз генә әйтеп кунды: Ни калган безгә анда? — Ничек «ни калган»? Ялан — синең туган авылың!— Йомабикә авыртуларын онытып сикереп үк торды. Туган җирдә көтәләр. Ә безне кем анда көтә? Ырсытдиннең эченә җылы йөгерде. — Әйе. әйе.— диде ул ниндидер ачы су тулган тамагын кыргалап.— Этем көтәме анда безне? Йомабикә абыстайның алай тиз генә бирешер исәбе юк иде: Язмышыбыз көтә безне анда, язмышыбыз.— дип кабатлады. Ташкәй курага чыгып киткәч, сүз озайтып тормалы, улын үзенә каршы килер дип уйламаган иде. бу көтелмәгән катнашу аны сискәндерде. сак булырга да кушты! Ташкәйне әзерләп тотынырга кирәк булган сүзгә! Ырсытдиннең икеләнә башлаганын ул ап-ачык тойган иде. аның да Яланга кайтасы килә, үзенең исәнлеген белдереп, улы белән мактанасы килә. Ташкайнең сабан туйларында көрәшеп батыр калганын күрсәтәсе килә! Азмы куылган ирнең теләкләре бу дөньяда?! Ташкәй әйткән икән — бетте. Ырсытдин ни ашкынса да. улы сүзен егачак түгел, хатын-кыз сүзе белән яшәмәскә кирәген ул күреп өйрәнә торсын. Йомабикәгә дә матур сабак булыр. Кырт кисте дә куйды әнә улың!.. Бу юлы Ырсытдин ялгышты, әгәр хатын-кыз бик нык теләсә, күңеле белән Урал тавын да күчереп куя. җирнең җиде катына төшә, күкнең җиде катына менеп җитә ала. Йомабикәне белми әле Ырсытдин. аның күңелендә сару кайнамый, ачу кайный, ачу! Кемгә ачу дисезме? Үз- үзенә! Бары тик үзе генә гаепле! Эх. «Әйдә, бергә яши башлыйбыз!»— дигәндә. Мөхәммәт Уразаевны тыңлаган булса!.. Хәзер менә таза, егәрле ирнең кайнар кочагы искә төшә дә кайнар күз яшьләрен сытып чыгара... Юк. юк. хәзер Яланга кайтып төшеп. Мөхәммәтнең кочагына яңадан хуҗа булырмын дип уйламый Йомабикә, аның ара-тирә булса да Мөхәммәтне күрәсе, аның дөньяда барлыгын һәм кайчандыр шундый ирнең үзенеке булуына ышанасы гына килә. Бары тик шул гына... Аннары кызы янында булсын иде. ул да кыз баланы ничек яшәргә кирәклегенә өйрәтергә тиеш ләбаса! Сүзгә саран Ырсытдиннең дә Ташкәй белән гәпләшә башласа, сүз бетми, гомердә әйтә алмаган әллә нинди сүзләр табып бетерә, кош булып сайрый... Ә ул? Кызы Мәүлиянең җитеп килгән чагы, аны яман күзләрдән сакларга, яман сүзләрдән сакланырга өйрәтергә бик вакыт И аллам! Кияве кем булыр да. аны кем яр итәр? Ирне янда тоту ысулларын анадан башка кызга кем өйрәтсен? Сайлап чыксын иде инде, белеп, күреп. Йомабикәнеке кебек, гомере суык түшәк- тә үтмәсен иде! Fla. аллам! Моннан торып ана ничек ярдәм итмәк. акыл бирмәк кирәк? Үз янында булса, кешесен күреп аңлашырлар иде Пома- бикә белмиме ирләрш J Бел.» аяк атласларыннан \к кем бу чамалый Ырсытдин ирме, тьфү! Мәүлия дә үкенеп гомер итәрлек булмасын* Хатын-кызның уе йөгерек, теләге үткер пычак — теләсәң кая ярып керә, бу араларда ул Ырсытдинне юк бар сүзләр белән борчымын. Яланга кайту турында авыг да ачмый Ырсытдин эчтән генә куана, хатынын җинүе белән шатлана Кысыр иргә шатлык аз килә, нртә картая башлаган Ырсытдингә тавык та бөркет булып күренә торган чак җит кән Ялгыша Ырсытдин. хатын-кыз иблис \л. иблиснең анасы* һәркайсында әнә шул Иблис мәлгунь гадәтләре калган (Чырык Абдрах майның бу сүзләре каян хәтергә төште сон әле? Исән микән Чырык. ниләр кыйрата икән?') Ырсытдин үз-үзен сөеп, тынычланып йөргән арада Йомабикә улы Ташкәй- белән көн туса шул хакта сөйләште. Ип әүвәл «Улым, сиңа өйләнергә бик вакыт, чит ят кызны, белмәгән кеше тамырын алганчы, үзебезнең Ялан кызына өйләнсәң иде'» дип сүз башлады Җиткән, таза егетне кайсы яктан чәлмәштерергә белә хатын кы»' Кытлар дигәч. Ташкайнең ике колагы да ут булып яна башлады, күз алдыннан тегел» шеп Ялан кызлары, яшьтәшләре үтте Сәрвәр.. Сәлнмә Йомабикә татлы укның кая барып кергәнен күреп тора, иплән кенә тагын Ялан якларын. Кызлар убасында үтә торган күңелле уеннарны. кәз-кәз генә басып йөргән көя» кызларны, аларның зифалыгын, аларның назын, иркәләүләрен һич тайчынмыйча сөйли да сняли Ара тирә улына мактау сүзләре дә яудыра «Авылның иң сылу кызы синеке булырга тиеш! Син үзең дә чибәр, сәламәт, көчле, акыллы!» Кайсы егетнен таза, сәламәт булып, авылның беренче кыгын аласы килмәсен?! һәм кичләрнең берсендә, ясканып кына бәлеш ашап утырган да. Ташкәй әйтә куймасынмы - Әти. әни дөрес әйтә, безгә Яланга кайтырга кирәк Ырсытдиниең аныгына китергән кашыгы идәнгә тәгәрәде, ул капкан ризыгын тамагыннан үткәрә алмыйча изаланды Нәрсә, нәрсә? диде ул бугазын ышкып Кайтырга кирәк, менә шул' дип күтәреп алды шунда ук Йома бикә Бу арада авы гына су кабып йөрүе тиккә генә булмаган икән улының кем җырын җырлавын Ырсытдин тиз үк анлап алды, мәгәр сон иде инде Ташкайне ике сөйләшмәскә ү ге өйрәтте ләбаса! «Әйттең бетте, кистең куйдың!» дип. үзе көн туса сабак бирде Хәзер карышып кара син аңа! Ныграк карыша башласаң, маңгаеңа берне куйдырыр Анысына да үзе өйрәтте әгәр юл сапмыйча киреләнеп маташа икән, куйдыр Һәммәсчк н ик. каш арасына берне! Әлегә Гашкәбиең ми төяк урам сугышларын искә алмаганда, алай бал ай зур эшләр кылганы юк. мәгәр аныи йодрыкларына тап булсаңмы Улының йодрыкларына күзе төшкәч. Ырсытдиниең ябык җилкәләре чымырдап кунды Һәм ул кайтырга рн галыгын бирде Шул. төнне үк әзерләнә башладылар. Ырсытдин бик тырышып салган йортны яхшы гына бәягә сатып җибәрделәр, сатып алучы ти» табылды, сатулашып та тормады, еллар чуалчык иде. ул елларда Себер нең тын шәһәрләренә Россиядән байтак кеше күчеп килде ..рада акчалылар таза тормышлылар да бар иде Авыр елларда күп көч түгеп салган куышын җәлләде Ырсытдин. әмма Йомабикә монда да аны җиңде - .. Яландагы йортын начармы әллә? т ге юкның кү »е юк ташып бетермәсеннәр тагын Мондагы өчен \ч тутырып акча алдың бай булып I |И1 |СЫН tBbUII l! " »К1 1НЯ горгвн f Н-нн бер кунмч . сатуың гурында лыгырдыйсы булма, ишетсен колагын' дип туглады һич көтмәгәндә Ташкәй дә әнкәсен хуплады — Акча кирәк булачак әле... Ул инде өйләнү, туй уздыру хакында хыяллана башлаган иде, авылның иң сылу кызын алганда, туе да «кем туе!» дип әйтерлек булсын! Бу акылны да улына әнкәсе биргән иде... һәммәсе мач килде, һәммәсе Йомабикә юраганча, ул алга куйганча булды. Обдорскндан Тоболга кайтып төштеләр, анда озак юанмадылар, иске танышларыннан ат белештеләр дә, төн кунып, иртәнге ярауда ук кайта чыктылар Ташкәй йөгереп кенә кибетләрне йөреп чыкты, кайда нәрсә сатылуын белеште, туй кирәк-яракларына күп кирәк булачак, алдан белешеп торуың яхшы. Бу фикерне дә аңа әнкәсе белдерде, әтисе карышып тормады... Олаучы белән Ырсытдин элек таныш түгел иде. Шәһәр читендәрәк үз йорты белән яшәп яткан өшән генә бу татар әле ике ат асрый икән, кеше табылса, йомыш-юлга йөри, кышын калага балык ташый, хозмаг тирәсендә дә әшнәлеге бар икән. Олаучының сере ике-өч авызга сыеп бетте, әмма Ырсытдин чишелеп китмәде. «Каян?»— дип сорагач, чыраен сытып кына артына борылып карады һәм җилкә аша кулын изәде: «Тегеннән». Олаучы - юл йөргән кеше, юлда язмышларның төрлесен очрата. Ырсытдиннең кырыслыгыннан, Йомабикәнең авызын бөрештереп куюыннан, егетнең бер урында тик кенә утыра алмавыннан бу гаиләнең шактый авыр юлдан кайтып килүләрен төшенде. Авыр юлдан кайтучыларга сүз кирәкми, аларга атың шәп кенә барсын да, сораштырма! Казынма алар җанында! — На, бахбай! Кичәгенәк яңгыр явып үткән, көчле түгел, сибәләгән генә, һава саф, кырлар өстендә пыр да пыр кошлар оча, Ырсытдин берзаман сизә, хатыны иңе белән аңа елыша, азрак читкә тартылып утыра, тагын аның артыннан елыша Йомабикә, борылып караса, хатыны яшь коеп кайта икән, елышуы туган җиренә алып кайтканы өчен рәхмәт әйтүе... Ә тәне кайнар Йомабикәнең, яндырып үтерерлек, яндыра олыгая башлаган Ырсытдиннең тәнен, йөрәген дә көйдерә Ырсытдин улына ялт кына карап алды да хатынының кайнар колагына: - Анда кайткач кара аны! Аны-моны сизсәм!—дип пышылдады. Кая ул, әстәгыфирулла тәүбә, ана кеше җиткән кызы янына кайтып бара, янында җиткән улы. чит кешеләргә күз күтәреп карарга, авызың ачып сөйләшергә оялырсың... Ташкәйнең уен аңлау кыен түгел, ул Ялан кызларын бер-бер артлы күз алдыннан үткәрә, аның саен авылга тизрәк кайтып җитәсе килә, атаучы кулыннан каеш камчыны тартып ала да үшәнләнә башлаган атның сыртына берне сыпыртып та җибәрә. — Әйдә, атла! Баралар, юл буенда чүгәләп кенә тәмәке тартып утырган бер ир янына килеп җиттеләр, тәмәкеле калкынды, танырга тырышып, нәзек муенын турайтып карады, таныды, әмма арбадагылар аңа юньләп күз дә салмадылар, үтеп киткәч кенә Ырсытдин хатынының янтыгына терсәге белән төртте: — Бәй, Сәгьдетдин түгелме теге бәндә?.. Шул бит. Әй, кем, атыңны туктатчы! - Ат туктады. Ырсытдин арбадан төшеп юл читендә калган кеше янына атлады.— Сәгьдетдин, синме, түгелме? — Мин,— диде теге кеше, фуражкасын салып, күзен каплады.— Мин йөрим, кадалгыры. — Кая барышың? — Барыш түгел, кайтыш. — Каян кайтып киләсең? — Беломор каналыннан! Сәгьдетдиннең төрмәдән кайтып килүен хәзер генә аңлап алды Ырсытдин Хәзер, бер эндәшкәч, ташлап китсәң дә уңайсыз, утыртыйм дисәң, үзләре дә ишле. Йомабикә абыстай да килеп җитте, мосафирны юл читендә калдырып китсәләр, авылга кайткач, оятын кая куярга белмәс буласын аңлады һәм Сәгьдетдинне үзләре белән чакыра башлады Ырсытдин бер җикеренергә уйлаган иде дә. кулын селкеде — Әйдә, утыр, сыярбыз әле.— дип Сәгьдетдинне кыстады - Рәхмәт, үзегез ишле Үрдә җәяүләрбез. — диде Йомабикә нык ител * Кысылышып Сәгьдетдингә урын бирделәр Олаучы: «Ат тарта алмас £ инде!»— дип сукрана башлаган’ иде. Йомабикә — Хакын азрак өстәрбез!— дигәч, тынды тагын Яңаклары эчкә кереп ябышкан, битендә туры. ябык борыны белән = күмердәй янып торган кара күзләре генӘ калган Сәгьдетдин озак = ялындырып тормады, менеп утырды, тезе өстенә кысыр сыер җиленё = хәтле генә капчыгын куйды * — Менә безнең дә кайтып барыш, диде Ырсытдин байтак җир = киткәч. Ялангамы? — Шунда,— диде Йомабикә нык итеп g Алай, дип сузып куйды Сәгьдетдин Тагын озак кына дәшми бардылар «Алай!— дип сызланды Сәгьдетдиннең күңеле,- менә син совет властенең дошманы идең, атка утырып кайтып киләсең Ә мин шул властьны гомерем буе яклаган ярлы- ябага, синең арбага утырдым Кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырлыйсың. диләр Нужәлн. Яланга кайткач, синең җырны җырларга кала инде, Ырсытдин5 Канал казыганда да үз җырым булмады, була алмады, кешенең көн күргәненә карап үтте гомер » Сәгьдетдиннең сүзе бар иде «Әгәр авыл ягына исән яман кайтып егылсам, беренче очраган адәмне кузайтын чәенә чакырыр идем, гомере буе аңа рәхмәтле булыр идем1» дип адарынып куйган иде Кем уйлаган беренче очраган кеше аның кан дошманы булыр дип' Хәзер сүздән кире кайтып кара инде менә' Антын бугазыңны буар Әтисенең вафат булуын, уллары Йосыфның әйбәт кенә укуын, инде җиткән егет булуын аны Гыйззетбану байтактан язган иде инде Кайтасын хәбәр итеп тормады Сәгьдетдин, насыйп булса, капканы кергәч үзләре дә күрерләр, дип уйлады Кайда җәяүләп, кайда атка төялешеп, кайда юртып, кайда арбаны арттан этеп, ниһаять. Ялан авылына кайтып җиттеләр Авылга кергәндә. Сәгьдетдин арбадан төшеп калды, юлдашларына рәхмәт укыды Хәл китте. - диде ул, аз гына хәл алыйм инде Ихтыярын, диде кырыс тавыш белән Ырсытдин Сәгьдетдин бераз артта калгач, хатынына эндәште Безнең белән кайтасы килми, янәсе Авыл урамына кергәч. Ырсытдин дилбегәне үз кулына алды һәм озакламый алар чирәм баскан киң ишегалдына килеп керделәр Тәрәзә лэре такта белән кадакланган йортны, мал-туар абзарларын, кураны күргәч. Йомабикә җыламсырыЙ башлаган иде. Ырсытдин каты гына итеп әйдәшеп куйды: Шыңшыма! Күрше-колак әллә ни уйлар Ә син. улым. бар. Йосыфны дәш. кул арбасы алып әткәсен барып алсын. Үлеп-ннтеп китмәсен тагын Бик бетәшкән Сәгьдетдин Ташкәй шунда ук чыгып йөгерде, өйгә кереп тын алырга да өлгер мәделәр Ялан авылының торага чыккан очына бәләкәй авылның мәчете хәтле булып Гыйззетбану түти йөгерде, ул җип-җинел. курач ирен кочагына алып, биләүдәге баланы йөрткән кебек тотып, өенә алып кайтты ' Куаайтып грмк пмаи ка*»«м мФ*»*»"** «и^мр*"»’ Күршг күзам »»»«*тымга бәйрәм пшын күтәреп керә - Кайтып җиттеңме. җанашым? Рәхмәт төшкере, ризыгың киселмәгән икән әле’— дип туктаусыз такмаклады ул. Гыйззәтбану түтинең тавышы озак яңгырап торды. Ырсытдин тәрәзәләрне ачып җибәрде, атаучыны чәй эчертеп озатырга булдылар Атка да хәл алдырырга, сугарып, ашатып алырга кирәк иде. 30 Көтелмәгән куркыныч очрашулар, а.тар күз алдында бер кешенең баткакка чумып үлүе, икенчесенең качып китүе яшьләрне генә түгел, юл күрсәтүче Закир агайны да. Мөхәммәт Уразаевны да тетрәндерде. Алар бер мәлгә шашып, югалып калдылар Башта мышяк-мышык җылаган кызлар, бер-берсенә сыенышып, кычкырып ук җыларга керештеләр, егетләр дә нишләргә белмичә катып басып тордылар Әле алай гынамы, өченче кешенең дә үлгән булуы бик ихтимал, дуамалланып чабып киткән Айсетдиннең кая барып бәрелгәнен кем белсен?! Арада үзен иң бәхетсез итеп сизгән кеше Шамил иде ахрысы Гашыйк яшь күңел алдында берьюлы ничә һәлакәт! Бердән, урман өрәгенең «Уразай килеп капты!»— дип сөенеп акыруы аның колак төбендә яңгырап тора. Димәк, ул өрәк түгел — кеше, һәм шул кеше аның әтисен белгән дигән сүз' Кем ул. каян һәм ни өчен «килеп капты!» дип кычкырды Аның әтисен эзәрлекләүчеләр һаман калганмыни әле? Икенчедән, бар халык Ырсытдин кызы дип йөргән Мәүлия, баксаң, аның үз апасы икән! Нигә шулай якын ул дисәң, кан тарткан икән ләбаса. Әйе. бала чактарак аның колагына шуңа охшашлы хәбәрләр килеп кергән иде. әмма үсә. исәя төшкәч. Шамил кайберәүләрнең авылда аның әтисен яратмауларын, аның хакында теләсә нинди гайбәт таратырга әзер икәнлекләрен бик яхшы белә иде Шул сәбәпле ул имеш- мимешләргә ышанмады, күңеле гел Мәүлиягә тартылды Мәхәббәт булмаган икән ул! Нишләргә хәзер? Ике араны ничек көйләргә? Туры дан-туры әйтеп кызның хәтерен калдыруың бар. «Сабыр бул. әнкәсе белән арасы өзелүе бар. мин әйткәнне берүк Мәүлиягә белдермә!»—дип кисәтте бит әткәсе. Мәүлия Шамилнең үзенә мөнәсәбәте үзгәрүен шул мизгелдә үк сизде, ләкин төс төшермәде, исе китмәгән булып кыланды Шамилнең кинәт үзгәрүенә урмандагы булган хәлләр сәбәпче дип юрады Алтын Мөгез утравын эзләү шулай тәмамланды. Таптылармы алар утрауны, тапмадылармы моны беркем, хәтта Закир агай да әйтә алмады «Шунда иде ул. мөгаен, саз утрауны да суырып алгандыр’»— дип тәмамлады. Шулай карар кылдылар Күчем хан хәзинәсе сакланган утрауны саз йоткан! «Кемнәр булды икән теге бәндәләр?»— дип баш ватты егетләр. «Эх. ичмасам берсен тотып ала алмадык!»— дип үкенеште алар Мөхәммәт Уразаев колгасар өрәкнең саз өстеннән табылган иске күн букчасын үзеннән калдырмады Кайтышлый аны тиешле органнарга кертеп биреп, саз арасындагы сәер очрашулар турында хәбәр итәргә кирәк иде Кәефе бик нык кырылды Мөхәммәтнең, юк. хәзинә табылмаганга ту гел хәзинәнең барлыгына ул берчакта да ышанмады, аның юклыгын раслар өчен балаларны сәяхәткә алып китте ләбаса Әмма аның азагы шушы кадәр дә күңелсез, дәһшәтле һәм шикле тәмамланыр дип кем уйлаган?! Букча эчендәге кәгазьләрне кат-кат актарып караса да. ул бернәрсә дә ачыклый алмады Бердән, су үтеп алар шактый җебегәннәр. чыланганнар, куен дәфтәрендәге язуларны аерырлык, кулдан гына сызып ясалган картадан берни белерлек түгел иде. Мөгаен, болар да Күчем хан хәзинәсен эзләгәннәрдер дип уйлады уйлавын Мөхәммәт Балаларга: Качкыннар иде булса кирәк Бәлки, безнең яктан качып киткәннәрнең берәрседер!— диде. Йосыф: — Капуштыр әле! - дип кычкырып җибәрде. — Эз югалтучылар бер Капуш кына түгел. - диде Уразаев Кыскасы, шәһәргә кайтып җиткәч ул яшьләрне авылга озатып, үзе * әлегә Тоболда калды, иң әүвәл РОНОга кагылды, мөдирнең киңәше белән НКВДга китте, күн букчаны тапшырып, бик озаклап аңлатма = Я1уы язды Бер сорауга җавап табуы аерата кыен иде: Айсетдин канда? ' Үлеме? Тереме? = НКВД начальнигы каш җыерып аны озатып калды, сазлыкта табыл- т ган букчаны криминалистларга бирделәр Юк. Айсетдин исән, үлмәгән иде Ул Ялан белән бик ансат аеры- 5 лышты, дипломы үзендә, паспорты янында, аңа тагын ни кирәк? Укыту £ чы кадрларга кайда да кытлык, бара да керә, кирәк икән, укыткан стажын юллап алачак Аз гына җил басылсын да. дулкын туктасын Алары югалмас' Чырыкка: «Кара халык арасына чумам!» днп алдаса да. ул туп-туры Омск шәһәренә юнәлде, чаялыгы бар. юк җирдән дә билетын тапты, поездга утырды һәм һич көтмәгәндә апаларына барып керде һәм шунда, апаларының ян бүлмәләрендә, соңгы көннәрдәге вакыйга лар белән исергән башын ап-ак йомшак мендәргә куйгач, аның хәтеренә кылт итеп бер нәрсә килеп төште: Мөхәммәтнең хатыны Сання Уразаева монда имтиханнар биреп ята бит' Шушы шәһәрдә һәм Ай сетднниең тиз үк, хәзер үк Санияне күрәсе килә башлады, нәфесе котырды. Ул яланаяк килеш кенә апасы йоклый торган якка чыкты һәм Апа, медицина институтының тулай торагы моннан еракмы? дип сорады Аласының бу сорауга бер дә нее китмәде, энесе врачлыкка укырга керергә ниятлиме әллә днп кенә уйлады һәм йокы аралаш Монда, күршедә генә,- днп куйды Иртәгә үк Санияне эзләп табарга карар кылып. Айсетдин йокыга кнтте Күзләре шакмак булсын әле Саниянең' Айсетдин \ з юлында йөреп ятканда, Ялан авылында аны пыр is зып x.i.ipi.i керештеләр «Качып берэрсеада weft ятамы әллә?» дип Дәүләтша әкә белән Мөхәммәт Уразаев Чырык Абдрахман йортына бардылар Ишеткәнсеңдер инде. Абдрахман әкә’ Ишетмәгән кая' Нәрсә ишеттең’ Уразаев сагайды — Соң. бөтен авыл сөйли Айсетдин мөгаллим сазга батып гаип булган диләр - Шулай сөйлиләрме? — Алан гынамы әле Чырыкның соңгы сү зен тыңлап та тормады килүчеләр, аның ни ән тәсе мәгълүм, хәзер сәбәбен табып Уразаевны гаепле ясап куячак Лйсетдпннсц фатир хуҗалары да «Берни белм ибе». әйбер каралары тулы килеш бездә, үзе киткәндәге кебек'• днп расладылар, тагын бер тәүлек көткәч. Уразаев «Айсетдин авылга кайтмаган», дни. НКВ.1 !! х .(, и> с.1 I 1Ы Аида шулай килешен! әннәр me ГобПДДМ җавап ia килде «Беркая китмәгез, бездән хәбәр көтегез’» диделәр аннан Мөхәммәт Уразаевның башына яна кайгы төште Дәүләтша әкә дә аның сәяхәтенең яхшыга булмаслыгын искәртеп: — Ни шайтаныма шунда барып сөйрәлеп йөрергә иде? Менә хәзер бәласен җый инде Ярый ла исән-аман булса!— дип куйды Нишләсен Мөхәммәт. Фаягөлен җитәкли дә мәктәпкә бара Фаягөлен җитәкли дә өенә кайта Урамда очраганнар аннан читкәрәк тайпылырга тырышалар. Шамиле юньләп сөйләшми дә диярлек, аның үз кайгысы кайгы Фаягөл әле боларны аңламый. «Эттә, шунда ба рыйк! Эттә, шуны карыйк!»—дип, әтисен әле анда, әле монда йолык- калый Эх. Саниясе янда булса! Юк шул. әле аның тагын ике атна чамасы укыйсы бар Язар иде. аңа хәбәр салыр иде, ярамый, тыныч кына, өй турында хәсрәтләнмичә имтиханнарын биреп бетерсен инде Фаягөл кайсы көнне йокысыннан җылап уяна. «Әннәм кайда? Әннәм кайда3»— дип әтисен кочаклап җылый Мондый чакларда Мөхәммәтнең дә күңеле тула, ул да рәхәтләнеп бер җылар, бушанып калыр иде. Тик ир кешеләр җыламыйлар. җылап бушана алмыйлар, аларның хәсрәтләре. күңел түренә җыелып, күңелне ташка әйләндерә Иртәнге чәйдән соң ул колхоз идарәсенә кагыла. Дәүләтша әкәдән — Ул-бу хәбәр юкмы?— дип сорый. — Юк әлегә,— дип җавап бирә Дәүләтша әкә. күзләрен тәрәзәгә борып, һәм кинәт кычкырып җибәрә — Җәмилә, бу тәрәзә пыялаларын юып чыгарсаң ни була? Тузанга батып беткәннәр ләбаса! Урамнан үткән кешене танырлык түгел' Мич арасыннан башына иләмсез зур яулык бәйләгән идарә җыештыручы Җәмилә килеп чыгып, борынын тарта-тарта. тәрәзә пыялаларын юарга керешә, председательнең кемгә ачуы килгәнен ул да белә, карышып тормый Дәүләтша әкә дә хәбәр көтә, районнан я «Айсетдин табылды». я «Уразаевны тизлек белән безнең карамакка озатыгыз!» дигән сүз килергә тиеш Шулай өч-дурт көн үткәч, авыл халкының Уразаев оештырган сәяхәтне бәйнәбәйнә сөйләп, теле тәмам аргач, ничектер, тынычланып, онытылып йокларга ятты Уразаев Балалар икесе олы якта, ул кече якта йоклый. Кече якта бакчага караган бер генә тәрәзә бар Аңа муел агачлары терәлеп үк тора диярлек Муел чәчәк аткан чакны ярата Мөхәммәт, муел чәчәк атканда, яшь чаклары исенә төшә Сагынырлык әллә ние булмаса да. яшь чак һәркем өчен кадерле, газиз Шамил белән Фаягөлнең тигез генә сулап йоклаганнарын тыңлана да алар яшьлегенең бәхетле бер чорга туры килүе белән куана Алар яшьлеге матур хатирәләргә уралып уза Моңарчы шулай иде. Моннан соң ни булыр? Мөхәммәтне чакырып алырлар Айсетдин табылмаса? Аны гаепле санап утыртып куйсалар? Сания нишләр? Балалар ни әйтер? Сәгьдетдиннең улы Йосыфның ничек кыйналганы аның күз алдында лабаса! Юк, юк дигәндә дә ызгыш-талаш чыга башласа, кайбер әче телле балалар Йосыфка: «Ә синең әтиең карак, ул өтермәндә утыра!»— дип кыч кырмыйлар идемени? Йосыфның да Мәүлиягә күзе төшкәләп йөргәнен, ләкин әнә шул. әтисенең төрмәдә утыруы аркасында гына кыюлыгы җитеп, сүз катарга базмаганын укытучы абыйлары күрмәдемени?' һәммәсен күреп, әрнеп йөрде, җае килгәндә егетне тынычландырырга тырышты «Синең әтиең искиткеч гадел кеше иде. Йосыф, яман телләр, яла. ялган белән аны шулай гаепле ясадылар!»— дип кат-кат әйтте Ә Шамил белән Фаягөлне кем тынычландырыр? Санияне3 Дөресен әйткәндә, әгәр Айсетдин табылмаса. чыннан да. Уразаев гаепле булып чыга бит! НКВД начальнигы туп-туры әйтте түгелме «Сез олы кеше, коммунист, укытучы, ничек шундый авантюрага тотындыгыз!» «Авылда халык арасында киң таралган имеш-мимешләргә чик куясым килде. Балалар белеп, ышанып үссеннәр дип теләдем. Алласызлар түгәрәгенә йөртеп кенә аларны хак юлга чыгарып булмый, хак юлны эштә, көрәштә табарга кирәк!»— дип бик әтәчләнеп караган иде. начальник. «Таптыңмы соң? Хак юл кайчагында төрмәгә китереп тыга ул!» - дип мыскыл итте Йокыга китәм дигәндә генә кемдер төрткәләгән кебек сискәнеп уянды Уразаев. ачык тәрәзәне барып япты, ул яктан жил исә башлады, каты бәреп пыяланы ватып ташламасын тагын Шул гына жнтмәгән иде Тәрәзә ябып яткач, озак та тормады, кемдер шакы-шокы тәрә- * зәгә кага башлады Әллә колакка гына ишетелдеме5 Уразаев торды, аяк очларына гына басып тәрәзәгә килде, ут кабыз- = мады, бераз каранып торды, тирә-як тып тын иде Шаку тагын кабат- < ланды һәм ул караңгыда тәрәзә янына килеп баскан хатын кызны абай- = лады Кем булыр бу?! Төнге кунакның Йомабикә абыстай булуын ул тәрәзә ачканчы үк = аерып алды ♦ — Тс-с,— диде хатын, бармагын ирененә тидереп — Балаларың - йоклыймы? — Йоклый... — Монда чык. - Мөхәммәт тиз-тиз генә чалбарын киде, аягына резин галуш элдер- i •де һәм иңенә иске пиджагын салып бакчага чыкты Йомабикә Элек ул аңа «апа» дип тә. «түти» дип тә дәшә торган нде, хәзер ни дияргә дә белмәде, исемен атады да аптырап тыелып калды Курыкма, дип пышылдады хатын, мин әзгә генә - Берәр хәбәр бармы әллә? Хәбәрләр бар. диде жыламсырап Йомабикә Яман хәбәр йөри Сине камыйлар да өтермәнгә ябалар дигән хәбәр бар Расмы шул? Юк. юк, кем мине япсын? Нәрсә өчен3 дип. хатынны тынычландырырга теләде Мөхәммәт Үзенең күкрәгенә салкын керде, калгы рый. дерелди башлады. Менә шул. Мөхәммәт Без ят кешеләр түгел Безнең балабыз бар. язмышыбыз уртак. Мин мең бәла, мен хәйлә белән сине төрмәгә алып китүләрен карап калыр өчен кайтмадым монда Сирәк мирәк булса да күрер өчен, юаныр өчен кайттым1 Ырсытднн агай канда? дип сорады Мөхәммәт кинәт Йомабикә яшь чагындагы төсле итеп, кетердәтеп көлеп жибәрде. караңгыда тип тигез энже тешләре ялтырады «Ул бер дә картайма ган!» дип уйлап алды Уразаев Ырсытднн әкәң мәс булып йоклап калды Әнә шул гөнаһ шом лыгы Чырык килгән нде. бал койган икән, чиреге белән шуны алып килгән Бал гына алып килгәнме, әллә мине камыйлар дигән хәбәрне дә шул китердеме? Шул явыз! Йомабикә тагын нидер хәтерләп кетердәтеп көлеп жибәрде. Эчтеләр, н эчтеләр, чирекнең төбенә төштеләр Ырсытднн әкәң мәс булып түнеп калды Инде Чырык тизрәк китсен дә синең каты ңа барыйм дип янып торам, ә ул. карт ишәк, мина кулын су зып маташа «Уян1» дип теге мәхлукны жил терәтә башладым, юк. уянмый сел кенмн ДӘ. «Юк. ДИП Чырык миннән кнл • сөтләрен әйтә башлады Ничек булып бетәр? Ни булып? Сания ни хәлдә икән? Саниясе Саниясе исенә төшкәч. ул аралыкка керде, почмактагы юынгыч тан су агызып озаклап юынды, иреннәрен кат-кат чиста сөлге белән сөртте. 31 Көн җилсез. тыныч туды Жанга рәхәтлек бирә торган җәйге бик ~ хозур иртә Чалт аяз Шамил. Иртеш ярына басып, көзгедәй ялтырап ~ яткан су өстенә озак карап торды Әллә беренче тапкыр күрәме Иртеш * буйларын? Беренче мәртәбә яңача карыймы3 Канатларын җәеп тир = бәлеп кенә очып килгән акчарлаклар кайчакта кинәт томырылып төшеп ’£ китәләр дә тын аккан суга башларын тыгып алалар Тынычлыгын - бозган кошка рәнҗегәндәй. Иртеш төсен җыерып куя һәм җыерчыклар i су өстеннән бер-бер артлы ярга таба бөтерелеп киләләр дә юкка чыга 5 лар. Елга тагын, елмайгандай, кояш нурларын чагылдырып, рәхәт җемелди башлый. Акчарлак тагын чума, тагын түгәрәк алкалар уймакла нып су өстендә тәгәрәшәләр дә югалалар Акчарлак елга белән уйный, шаяра кебек Куе әрәмәдә тоташтан кошлар сайрый Иртеш ярын түгәрәк тишекләр белән чуарлап бетергән яр карлыгачлары, ояларыннан чыгып, зәңгәр күктә бөтереләләр Әтисе «Яр карлыгачлары бер чакта да җир гә кунмыйлар, куна да алмыйлар!» дигән иде' Шулаймы икән’ Яр карлыгачларына карап, яшь егетнең хисләре дә тулып таша Шулар кебек ирекле, бәхетле буласы иде ул1 Әнә ич. һәммәсе үз парларын, үз ярын тапкан . Эх, акчарлак булып күккә менәсе иде дә иртән с^ алырга төшкән Ялан сылуларын ак канат җилпеп сәламлисе иде’ Сөйгәнен нең сөрмәле күзе өстендәге карлыгач канатыдай кашы булып әвереләсе иде дә, мәңге бергә күз белән каш кебек яшисе иде. Сәер үтте бу көннәр. Мәүлиянең үз апасы икәнен белде, дөнья җимерелмәде. Иртеш кирегә ага башламады, һәммәсе элеккечә калды, искечә, бер мәлгә ул кыенсынып, чнтенсенеп йөрде дә кинәт җиңеләеп калды Рәхәт, сәер рәхәт иде Шамилнең күңелендә Кызык бу төнья дигәнең! Яшь күңелгә кунган хәсрәт оча да югала икән Жәнге ак болыт кебек1 Мәүлия янында хәзер Иосыф йөри, үз сүзенә юл ачыл ганны ул да сизә Ә Шамилнең күзе хәзер башкада Сәрвәрда Әллә элек тә Сәрвәр ягында идеме аның күңеле’ Шулай идеме’ Иң гаҗәбе, Шамилгә нәкъ әнә шулай булгандыр кебек тоела, ул Мәүлияне кан кардәше булганы өчен генә якын күреп йөргән икән Бәлки, шуңадыр ул берчакта да Мәүлияне кочагына алмады, аны үпмәде, нидер тоткан икән аны. нидер тыеп торган Ә Сәрвәргә мөнәсәбәте бөтенләй башка икән аның, бүтән якын лык. башкача тартылу! Ул хыял дәрьясына чумып, бер көйне сызгыра сызгыра Иосыф ларга таба юнәлде. Сәрвәрләрнең йорты яныннан үткәндә йөрәге татлы сулкылдап алды Егетнең муены ирексезләп урам тәрәзәсенә таба бо рылды һәм ул ачык тәрәзә аша сузылган бизәкле яулыкның эчкә кереп яшеренүен күреп калды «Көткән, юри күзәтеп торган'» дип сөенеп уйлады ул Сиздермәскә тели, баш бирми торгән гадәте бәр Сәрвәр нең Гел шулай, читтән күз төшереп ала да. туры карадың исә. күз качыра Шамилнең икәүдән икәү генә аулакта калын барысы барысы турында ля ачыктан ачык аңлашасы килә, әле җай чыкмый’ Куркыта да «Ә Мәүлиян?> дип сорап куйса, ни диярсең’ Мәүлияне хурларга теле бармас, яманларга сәбәп юк. ничек булса да котылыр әле Ахыр чиктә, әгәр инде Сәрвәр бер дә ышанмаса. сер не ачар Әткәсе, бу хакта бик таралып йөрмә, дип кисәтсә дә, түзмәс. Сәрвәр дә аның хәлен аңлар Аңларга тиеш Шамил килеп җиткәндә, Йосыф Актырнагы белән мәж килә иде. Ап-ак аяклы, текә колаклы овчарка нәселеннән булган Актырнак сырт йонын кабартып өрә дә башлады Йосыф сискәнеп китте. — Син йөрисең икән,— диде ул, кулын иптәшенә биреп. — Кемне көтә идең? — Болай гына Ничек болай иртәләдең әле?— Ул Шамилнең ерык авызын күреп алды — Нәрсә, ак җәймәле көнең туганмы әллә? Авызың колагыңа җиткән — Шулайрак бит. Йосыф пигамбәр Пигамбәр булсаң, әйт, нигә минем авыз ерылган? — Айсетдин табылганмы? — Юк ла Төкер әле шуңа бер' Беркая да китмәс, кайтыр да керер — Сөенечең нидә соң? — Бүген мәктәптә кызлар өмәсе икән Түшәм кыралар Юалар Әти дә шунда Безне дә чакырды «Сез пычак кайрап, су ташып торырсыз»,— диде. — Пычак кайраганга ерылдымы авызың? — Кызлар була дидем ич! Кызла-ар! Ишеттеңме? Аның кычкырып әйтүен үзенчә аңлап, Актырнак Шамилне ике аяклап кочып алды, уйный, шаяра башлады — Син түгел, эт тә аңлады инде. Анда син күрергә теләгән бер кеше булачак — Кем ул тагын? — Мәүлия апа — Кайчаннан апа булды әле ул сиңа? Туа-туышыннан бирле Әйдә, күп сорашып, җанымны кыйнама, киттек Мәүлия синеке. Әй, Мәүлия апа... Йосыф бераз аптырашта калса да, «Мәүлия синеке!» — дигәч, аның да иреннәре җәелеп китте Иң элек алар Эссәт әкә Фәтхуллин хөрмәтенә утырткан яшь кедр агачлары арасында уйнап йөргән Фаягөлне күреп калдылар Фаягөл күбәләк канаты төсле күлмәк итәген җилфердәтеп, сары күбәләк куып йөри иде Шамилне күрүгә, ул күбәләген онытып, аның каршысына килде: — Абыем, әннәм кайчан кайта?—дип сорады Гаҗәп кыз бу Фаягөл, әнисен оныткан булып йөри-йөри дә кинәт бер сорау куеп аяктан ега. — Озакламый кайта!— дип, Шамил кызчыкны ике куллап күтәреп алды һәм һавага чөйде. Бакча белән мәктәп арасындагы бушлыкта учак яна. учак өстенә аркылы таяк көйләп, зур чуен казан асканнар, казанда су быкырдый башлаган, өстеннән уйнаклап пар тарала, казан янында куллары белән бөеренә таянып, Ташкәй басып тора иде Авыл урамына кайтып аяк басуыннан ук егетләр Ташкәйдәге үзгәрешләрне сизделәр Тәмәке тартуы, өс-башының көязлеге генә дә түгел, әллә нәрсәсе үзгәргән иде егетнең Бу инде кайчандыр Мөхәммәт Уразаевка кыен килгәндә «Мөхәммәт абый әйбәт!»— дип кычкырган бер катлы малай түгел. Күкрәк алга чыккан, кулларын ике якка нык нык ташлап дөп-дөп басып йөри, кирәктә-кирәкмәстә дә кычкырып көлеп җибәрә. кемнең исеме телгә керсә дә, аның атына берәр мыскыллау сүзе табып кыстыра Кызларның берсен «кысыр кәҗә» дип атады, икенчесен «җыбыткы, чәчен дә тарый белми», өченчесен «кипкән балык» дип хурлады. Кызлар Убасына җыелган уен күңелсез таралды да куйды Әле Шамилнең дә, Йосыфның да Ташкәй белән юньләп сөйләшә алганнары юк, уенда ул авыл егетләренә өстән генә карап йөрде, күбрәк кызлар арасында буталды, мал базарында ат сайлаган сыман, кайсысын чехе- Т1*П карады, кайсының арт ягына учы белән шапылдатты һәй, куяннар, йомшаккайлар'- дип түшләреннән умырып та алгалады. Ялан егетләре читтән кайтканнарга, кунакка килгәннәргә алай баш бирә торганнардан түгелләр, мәгәр Ташкайнең кыланышларына әлегә күтәрелеп бәрелмәделәр, түзделәр Беренчедән. Ташкәй әткәсе аркасында нужа ашаган кеше, авылдан куылып читтә йөргән бичара Икенчедән. кызлар арасында абруе бик зур булган Мәүлиянең абыйсы Ул да кызлар арасында иде. абыйсының йогышсыз кыланышларын, тәмсез сүзләрен ул да күреп, ишетеп торды һәм бертуктаусыз «Абый, алай кир-жми Ташкәй. алай ярамый'» дип HH.CI.UШамил белән Посыф Ташкәйне монда очра гырбы I дип һич тә уйламаганнар иде. йөзләре сүрәнләнде, казан янына барып жнтмәстән тукталып калдылар — Озак йоклыйсыз, егетләр Мин кызларга биш чиләк су кертеп өлгердем инде. - дип мактанды Ташкәй Хәзер пычак үткенләргә керешәбез Мәктәп завхозы, тезе ямаулы буй-буй чалбар кигән, тәбәнәк, пеләш башлы Чәләкә әкә (чыны Сәлахетдин була инде') ишек катына бәләкәй эскәмия китереп, ана чарны беркетте Чар килгәнне күреп, мәктәптән кызлар бүселеп чыкты Шамил белән Посыфнын төКсе чырайлары бер дән яктырып китте Һи-Н, диде Ташкәй чарны iup 1п кына очрашка.ian тордылар МӨХӘЫМӘ! «II" сыфның хәлен белешергә кердем», дигән булып аларнын йортына еш кына килеп чыга, йә бер нәрсәне сораша, йә шаярта көлә. ( әгъдет диннең хәлен белешә, хатларын укый, йорт өстенә килгән кайгыны җиңеләйтергә тырыша иде һәркемнең үз хәле хәл. Сәгьдетдин кантын җитте, әле Мөхәммәт Уратаев атар бусагасы аша атлап кергәне юк ГыЙмәтблнх укытучы Айсетдиннең хәбәрсез өнсез югалганын бик яхшы белә Мөхәммәтнең мә шәкатьле чагы икәнен дә аңлый, шуңа күрә ерак җирдән кайткан ире белән күрешергә керә алмавына да үпкәләми Бер көнне Гыйззәтбану түти бер каз. ике акбалык күтәреп үзе Ураэаевларга килеп керде Мөхәммәт нәни кызы Фаягөлга ниндидер китап укып утыра нде Гыйззәтбану түти кулындагы күчтәнәчләрне өстәлгә үк китереп Менә, яхшылыгын өчен рәхмәт йөзеннән. У разам иптәш Сәгьдетдинне коткаруларын сорап ике тапкыр югарыга яздың. Син язма- сан кайтармыйлар иде аны!— диде ул. Уразаевның төсе караңгыланып китте. - Ник сон. Гыйззәтбану апа. мине алай кимсетәсең? Мин шулай түләү алыр өчен булышты дип беләсеңме? Беләсең килсә, кылган яхшылыкны акбалык белән генә түгел, алтын белән дә бәяләп булмый Юк анын бәясе Бу юлы хәлдән килгәнчә яхшылыкны мин эшләдем, кемдер .менә синең ярдәмгә мохтаждыр. мин дә ярдәмгә бик мохтаж кеше Әнә шулай түләнә ул! Кызып килеп кергән Гыйззәтбану түти бүләкләрен өстәлдән җыештырын. авызын ачып аптырап калды Аннан исенә төшеп хужаны кунакка чакырды. _ Сәгьдетдин абзагыз озын юлдан кайтты. Беломор канал дигән әйберне төзедек, ударник булдым, ди. Олы бәйрәм Зур куаныч. Йосыфым да әтиле булды Иң олы куаныч миңа, янымда ирем Шул менә, бу ген кичен кузайтынга килегез. Ай. менә монысына рәхмәт! һичшиксез, килермен! дип калды Уразаев Әйтүен әйтте, барыр чак житә башлагач аптырашта калды: күчтәнәчкә ни алып барырга? Әле ярый. Мөхлисә апаның каклаган кәреше бар икән, шуны кереп алды. Фаягөлне дә әбисенә куанычка анда калдырды. Гыйззәтбануның мөгаллимне дә кузайтынга чакырып кайтуын белгәч. Сәгьдетдин бик нык уңайсызланды, гомергә кызмаганны, хәтта бераз кызып та китте шикелле. — Соң мин сиңа кат-кат әйттем ләбаса,— диде ул Гыйззәтбану- га Күчтәнәчләреңне илт. рәхмәт әйт тә сүзеңне кыска тотып чыгып кит дидем! - Күчтәнәчләремне алмады диде Гыйззәтбану түти дә югалып — Нигә мине рәнжетәсез. ди Көчләп калдыра алмыйм ич мин Өстәлендә калдыр да чыгып кит идең. - Шундый кеше сүзенә хатын-кыз башым белән ничек каршы килим? Хатынының бу сүзендә акыл өстенлек алганын тоеп. Сәгьдетдин үзалдына гына сукрана башлады. Хатыны өйдә булса бер хәл иде. Күчтәнәч эзләп интегәчәк... Ул намуслы кеше, күчтәнәчсез килергә яхшысынмас! Житмәсә. теге явыз Ырсытдинне дәшкән идем шул! Хәзер аларның икесен бер түргә ничек утыртасың? Ике бүре баласы бер бүреккә сыямыни? — Әллә Ырсытдинең килер дип беләсеңме? Авырын ята ич ул! Бушлай ашарга дигәндә Ырсытдин ләхетеннән калкынып килеп житәр. Сур өргәнне көтеп тә тормас, кубарылыр! Гыйззәтбану түти ирен артык борчырга теләмичә, казаны тирәсендә кайнаша башлады, майда гына кетердәтеп себер бавырсагы пешерергә тотынды Көн кичегеп килә, кунаклар, шәт-иншалла. көттермәсләр. Сәгьдетдин олы кеше, төрмәгә явызлык кылып эләкмәгән, кузайтынга жыелган халык, күрше-күлән тагын бер кат шуны ныгытып чыгарга тиешләр Сые зурның — йөзе нур Моны бик яхшы белә Гыйззәтбану түти. Кайтканнан бирле артык мантымаган. ята-тора йөргән Сәгьдетдин дә торып утырды, бил каешын ишек янындагы чөйгә элен, бритвасын чаж-чож үткенләп алды, сакал-мыегын тигезләде, каналда эшләгәндә, сакал-мыек үстереп жибәргән икән, килешә Тагын үзенә. «Әткәңә. Һади бабайга охшый башладың тәмам!»—дип куандырды күршеләре. Гыйззәтбану да каенатасын искә төшереп почмакка кереп жылап алды... Ак күлмәген киеп, камзулын иңенә салып, тәрәзә янына утыргач. Сәгьдетдин тагын бер көрсенеп алды һәм: - Ырсытднн белән Мөхәммәтне бер табынга чакырып, хур бул масак кына ярар иде Алар бнт ут белән су’-дип зарланып'куйды Олы кешеләр аш янында талашып, сүгешеп, авыз тәмсезләп утырмаслар инде!— дип аваз салды Гыйззәтбану түти казан яныннан Ул арада гөрләшеп диярлек күршеләр килеп керде, алар артыннан ук аргы күршеләр кереп тулды, «Кунаклар килә башламадымы5»- дип баядан бирле тәрәзәдән күзәтеп торган карчык-корчык, алъяпкычларына бер әчмүхә таза чәй. кипкән шомырт, бал. капламыч белән яна язган май тотып, кардәш ырулар килде, бик мыштырдап кына, гыжлый гыжлый тын алып, Ырсытднн да килеп керде, анын кулы буш иде. әмма аңа игътибар итеп тормадылар, үзе дә күптән түгел генә сәфәр дән кайтКан кеше. әйдә, монда хәзер ризык-фәлән житәрлек Акбалыкны Гыйззәтбану түти олы агач табак белән китереп утыртты — Кунаклар, хуш килдегез! Сәгьдетдинемне олылагансыз, рәхмәт Өстәл тирәсенә утырышканда, кунаклар кыюсыз гына күренгәннәр иде. ашарга дәшкәч, куллар бердән хәрәкәткә килде, һәркем тәртип белән генә үз алдына ризыкларны алып куярга тотынды, авызлар ачылды, тешләр әпипәгә бии башладылар, ризыклар тәмле, татлы исле, авызлардан су китереп кенә тора нде Сәгьдетдин «Әле ярый Уразай килмәде!»— дип уйларга да өлгермәде, өйалдында аяк тавышлары ише телде һәм Мөхәммәтнең — Рөхсәтме керергә? — дигән сүзләре үзеннән алда килеп тә керде. Әй. туган, рәхим ит! Менә түрдән уз! Җыелганнар, кысылышып, Мөхәммәткә урын бирделәр Түргә таба сырышкан Ырсытднн гына кузгалмады, бер кашы аска төште дә. икенчесе өскәрәк күтәрелде. Уразаевның аш-суларга йөрергә яратмавын ул бик яхшы белә иде Себердә аш мәҗлесләрендә әллә ни сүз сөйләргә яратмыйлар, монда тәртипнизам белән, ашны олылап, җыелганнарны кадерләп, ризыкка күбрәк игътибар бирәләр Хуҗаның бавырсагын тоташтан мактадылар, акбалыкның авызга кергәч тә эреп китүенә сокландылар Ара-тирә авызлар чапылдап куйды да «Булган бу'». «Бавырсагы ла бавырсагы!». «Сумсаларын әйт син!» - дигән сүзләр яңгырады Гыйззәтбану түти үзе табынга утырмады, ул килгән һәр кунакка игътибар итәргә тырышты, кемнеңдер алдына тастымал китереп бирде, кемгәдер, кыюсызрак утырганнарга, тәмлерәк һәм олырак кисәкләрне куярга тырышты, берәүләрнең тамагы кипкәнен чамалап, чынаягы белән чәй ясап китерде. Үзегез алып килгән күчтәнәчләрдән авыз итегез, үз күчтәнәчен ашаганнарның гомере озын була! - дип өндәде ул Сәгьдетдиннең Гобәйбә буйдактан алып кайттырган бер чирек көмешкәсе дә. Чырык Лбдрахманнан а.паи балы .ы бар ил Ырсытднн йен каш астыннан гына карап карап алуыннан ул эчемлек чыгарырга бик вакыт икәнен аңлый, мәгәр. Уразаевның андый эшне өнәмәгәнен белгәнгә, өстәлгә исерткеч чыгарырга һаман базмый нде Гыйззәтбану түти ризык китергән булып, кул арты белән аңа ике өч тапкыр ышкы нып китте, бу анын «Кунакларын артык сабыр утыра, әз мәз кыздырып җибәр!» дигән ымы нде Арадан кемдер - Тамак төбе дә кычытып тора иде бу араларда' дип. бугазын да ышкып алды, Ырсытднн аны куәтләп ютәлләп кунды Ул арада ачык ишектән үзе белән җил ияртеп Чырык Абдрачман кнлеп керде аны күргәч, айдәгелар дәрраү кнлеп тибәрделәр Чоны китмәгән Абдрахман бусага аша атлады ла тукталып калды, сакалы очлаеп алгарак чыкты, өскәрәк күтәрелде Нигә шаркылдыйсыз алай5 диде Чырык — Болай гына! л . Болай гына түгел, мин кнлеп кергәч келә башладыгыз Анынчы тып-тын утыра идегез Чырык ишектә күренүгә, үк кемдер: «Кайда аш — Чырык шунда баш!»— дип пышылдаган иде, шуңа көлеп җибәрделәр. Ник көлгәннәрен ачыкламыйча ук яңа кунакны да табынга чакырдылар, күңелең киң икән, урын тарлыгы сизелми Һади картның ярым җиргә чүккән өенә дә шулкадәр кеше сыйды. . Чырык Абдрахман башта дога укыган кебек булды, битен сыпырып алды һәм Сәгьдетдинне авыр сәфәрдән исән-сау кайтуы белән котлагач, кыска гына итеп: — Әллә ачы балны төпләдегез дә инде?— дип сорады. — Төпләдек, төпләдек!— диде берәү аны үртәп. Сәгьдетдин, җай табылуына сөенеп, ни арада мич арасына барып та җитте Гобәйбә буйдактан алып кайттырган көмешкәне тартып та чыгарды: — Сине көтә идек, Абдрахман әкә! — Шулаймы? Ә. бәракалла! Бәй, Ырсытдин кордаш та монда икән, күрми дә торам!— Берәүгә дә кул бирмәгән Чырык, өстәл аша үрелеп. Ырсытдинга ике кулын бирде һәм шунда гына күргән сыман Уразаевка да эндәште: — Мөгаллим дә зурлаган Сәгьдетдинне, рәхмәт инде, рәхмәт. — Саумы. Абдрахман әкә!—дип шат кына сәлам бирде Уразаев Өстәлгә көмешкә чыккач, ул Йосыфның өйдә булмавына куанды. Эчемлек тирәсендә мавыгырга яратмаган Уразаев, яшьләр, балалар алдында эчүгә катгый каршы иде. «Начар йогынты ясыйбыз балаларга, мәҗлес саен өстәлгә исерткеч чыгарабыз, юкка да эчәбез, барга да чөмерәбез!»—дип ачу белән кабатларга ярата иде ул. Тик бу мәҗлестә Сәгьдетдингә каршы төшеп сүз әйтмәде, аның ак күлмәге аша төртеп торган үткер калак сөякләрен, бары тик кара төкләрдән һәм юан тамырлардан гына торган ябык кулын күргәч, ул аны ифрат дәрәҗәдә кызганды Кемнәр белән хезмәт итәргә туры килмәгәндер бу намуслы, юаш татарга' Төрмәгә җыен әтрәк-әләмне, каракларны, бурларны, ришвәтчеләрне, фахишләрне, җан кыючыларны китереп тутырганнар, дип ишеткәне бар иде аның.. Алар һәм шушы Сәгьдетдин! Ул арада ике тустаганны каплап өлгергән Чырык Абдрахман тамагын кыра башлады, барысы да аңа таба текәлделәр, Чырыкның сүз әйтергә җыенганы күренеп тора һәм ул бик хәтәр сүз әйтергә җыенгандагы кебек тамагын чистарта иде Уразаев та күтәрелеп ана карады, аларның күз карашлары очрашты «Картайса да, күзе тирән кое кебек әле моның!»- дип уйлады Уразаев. Чырык Абдрахманның аш-суны, мәҗлесләрне, ачылган һәм ачылмаган шешәләрне яратуын без беләбез инде Әмма бу хәйләкәр кешенең тагын бер ягын искәртеп узыйк: Абдрахман бер мәҗлескә дә әзерлексез килми иде Мәҗлескә әзерләнә ул. нык әзерләнә, эзләнә, тыңлана, уйлый, үткәннәрне хәтерли, барыбер таба, җыелганнар аз-маз кызып китеп, колак тишекләре киңәя башлагач, ул утырдашларына бер-бер ят хәбәр ирештерә, я китап гыйбрәтләрен сөйли, оятсызрак мәзәкләр дә ычкындыра Әмма аның максаты бер: мәҗлес халкының игътибарын үзенә юнәлтү! һәм һәрдаим диярлек бу теләгенә ирешә дә ул. Сәгьдетдиндә чуар халык буласын әллә кайчаннан чамалап куйды ул, Калининга ике тапкыр хат язган Уразаев та чакырылыр дип көтте, юлда беренче очраган Ырсытдиннең дә читтә калмаслыгын белде, буйдак Гобәйбә өеннән чыккан тонык көмешкәне дә Сәгьдетдин йортына кадәр күзе белән озата килде, күршекүләннән кемнәр керәсен дә бөртекләп санап чыкты Бу кадәр һәм төрле-төрле халыкның исен китерерлек бик җитди, мөһим сүз әйтергә кирәк иде ана Ниһаять, кашыклар тукталды, авызлар йомылды, казаклар тырпайлы чүгез. Ялан авылынын елкәне Чырык Абдразмак сүз әйтә' Монда, табын тирәсендә ыбыр-чыбыр халык белән бергә мөгаллим Уразаев та бар, әлерәк кенә сөргеннән кайтып егылган Ырсытдин чал да монда, җитмәсә йорт хуҗасы Сәгьдетдин әллә кайдан җәһәннәмнән. Беломор каналы ди>ән урыннан кайткан зат, йорт хуҗасы Гыйззәтбану килен дә * төшеп калганнардан түгел — колхоз рәисе Дәүләтша әкәнен ярдәмчесе. £ димәк, сүз дә эредән, зурдан булырга тиеш Әле. килешли. мәрхүм Айсетдин торган йортка кагылдым Жи- * десе үткәрмәгән, анысы каралмаган, монысы эшләнмәгән Жаны сахтык = өстендә каңгырып йөри торгандыр Бөтенесе көрсенеп куйдылар Чырык бик тәкъвә кыяфәт белән җы = ламсырап дәвам итте: • — Исән булса, Айсетдин мөгаллим дә бу йортнын түрендә уты- * рыр иде дим Яшь булса да. абруйлы, солтанатлы зат нде Хатын-кыз мышык мышык җылап җибәрде. Уразаев унайсыхтанып 2 кына — Нишләп Айсетдинне мәрхүм дип атыйсыз. Абдрахман әкә?— 5 дип сорады — Исән икән, кайда соң ул?— дип тиз үк элеп алды Чырык — Жирдә юк, күккә ашмаган Я суга баткан, я сазга Суга батса, гәүдәсен күрер идек — Әле тикшерү бара, тәмамланмаган, алай сөйләп, халыкның укырмын’ - дип пышылдады хуҗа Гыйззәтбану түти Уразаевны озата чыкты Мөгаллимнең аяк эзләре басылып та өлгермәде. Сәгьдетдин йор се барып кабачак . ., Син әллә төрттерәсең инде3 - диде яратмыйча Ырсытдин Әстәгыфнрулла тәүбә. авызына жил кердеие аш Ырсытдин’ Снн болай да нужаргак бәндә. юкка жофа чаккан кеше Снна б>лын ашкан' Бутоннар ДӘ жнтарлек Ale Терма б)ш тормый, буш торса. күңеленә коткы салмагыз Дәү генә акбалыкны ике куллап тотып алган Ырсытдин дә теш арасыннан гына: — Тикшерү аның җанына кагылмый Гәүдәсен табарлар да. җа нын кем кайгыртыр? Абдрахман әкә шул хакта гәпләде гуй Ни әйтсен Уразаев3 Кулында төпле генә дәлиле юк. тәки Чырык Абдрахман мәжлесне үзенә каратты да куйды, күрше-күлән, карчык корчык, Чырыкның моңарчы кылган этлекләрен, явыхтыкларын. алдау ларын онытып, «Булса да була икән изге кеше, югалган адәмнең адаш кан җаннарын кайгыртып гомер уздыра!» дип сокланып уйладылар Карын тәмле ашлар белән шыплап тулганда, сине, кеше рәтенә кертеп кузайтынга чакырганда, күңелгә начар уйлар инәмени3 Шуны бик яхшы чамалый карт төлке Чырык Абдрахман' Нәкъ әнә шул мизгел килеп җиткәч кенә, кунаклар тукланып, кәефләнеп алгач кына сүзен әйтә дә куя’ . Чирек авызыннан күбекләнеп ачы бал акты, иреинарга тустаганнар менеп төшкәләде. Мөхәммәт яңадан эчемлеккә үрелмәде, ипләп кенә урыныннан торды һәм Сәгьдетдиннең колагына иелеп - Сый-хөрмәтегез өчен бик рәхмәт, бушый төшкәч, керермен әле. я үзең килеп чык. Сәгьдетдин туган, ныгытып бер сөйләшеп утырасы бар, диде Сәгьдетдин сөякчел куллары белән аның ннен кочып алды — Мәңгегә онытмам Жаным тәнемнән чыкканда да сиңа рәхмәт тында Чырык Абдрахманның тавышы гөрләде Төрмә УЛ берчакта да буш тормый. Сәгьдетдин дус' Суырып кына тора ул кешеләрне! Менә син чыктын. Ялан авылыннан тагын берәр төрмә булмый ул Бөтен күзләр табындагы тәмле ризыклардан Чырыкның авызына күчте Ә ул ашыкмый, ике бармагы белән чеметеп кенә каклаган кә- решне каба, кәреш артыннан ук сумсаны да тамагына шудырып җибәрә, чәйнәп-нитеп тә тормый, аратирә баллы тустаганына да үрелергә өлгерә. Ә мәҗлес халкы көтә! Ни әйтер? Ни булыр? Аның сүзе болай гына бетмәгәнне бөтенесе күреп торалар лабаса! — Синнән бушаган урынга бу юлы. мөгаен генә. Уразай кереп утырыр! • Өйдә үле тынлык урнашты Сәгьдетдин сикереп торып Чырыкның сакалын учлап алырга тели, ярамый, кунакны рәнҗетү олы гөнаһ! Казан тирәсендә Гыйззәтбану түти каударлана: «Каян килеп керде бу иблис, кузайтынның бөтен ямен җибәрде! Хәзер бу хәбәрне бөтен авылга таратачаклар Кем йортында булды мондый сүз дип Мөхәммәт кызыксынмый калмас. Уллары Йосыф та моны ишетер. Мөгаллимгә сыңар сүз дә ишеттергәнне яратмый ич Йосыф. Үзенең дә укытучылыкка укып йөргән көне И, аллам Берәрсе, кулыннан килеп, шушы ярык барабанны туктата алмас микәнни?» Юк шул. куркалар Чырыктан, каргышы төшәр дип шикләнәләр, бозым җибәреп, гомерлеккә сарыга сабыштырыр дип уйлыйлар, һич уйламаганда Ырсытдиннең күгәргән тавышы ышкылып чыкты: - Алай димә, кордаш! Төрмә капкасы сиңа да ачык. Чырык чәчәде, тамагына ашы тыгылды, ул йодрыгы белән күкрәген төйде: — Миңа нигә ачылсын икән ул? Ярты авылның языгын үземә алып, тормышларын җиңеләйтеп киләм! Минем ни гөнаһым бар? — Төрмәгә гөнаһлылар гына керми.— диде кыюланып Сәгьдетдин- Төрле кеше бар анда Айсетдин югалса да, Уразайның ни гаебе булсын? Йосыф сөйләп торды, бүтәннәр дә ап-ачык күргәннәр, көпә- көндез ди бит. теге урман өрәкләре килеп чыккач та Айсетдин артка карап томылган! Егет булса, качмасын иде. анда егетләр җитәрлек ич. ике өрәкне генә бугазлап атырлык! Яман кешенең куркаклыгы яхшы кешегә бәла китерә! Монда да шулай булгандыр дип беләм. Гыйззәтбану Сәгьдетдингә яратып, олылап карады Кирәк чагында аның Сәгьдетдине дә сөйләшә ала икән ләбаса! Ничек кенә сөйләшә әле. каплады да куйды Чырыкның тишек авызын. Ә аның авызын капларга бик күп кирәк! Менә, күпме яшәп, аңа каршы чЫга алганнары юк иде. тәки адәм көлкесенә калдырды. Тьфу, тьфу. сүз тыңлап йөреп өйалдына чыгарып куйган самавыры ташый башлаган түгелме3 Кеше самавырының көен дә белмәссең, үз- ләренекенен борыны ага. Мөхәммәт барында бисмилласын әйтергә базмаганнар иде. ул югында иркенләп, озаклап дога кылдылар. Ырсытдин белән Абдрахман курадан бергә чыктылар. Капканы чыккач. Абдрахман юлдашына бер карап алды да: — Үзгәреп кайткан дип әйтимме сине?— дип сорады Дөнья үзгәртә ул.— диде Ырсытдин.— Әҗәл якаңнан алса, үзгәрми нишлисең... — Өшкерергә бик вакыт сине. Ырсытдин,— диде Чырык. — Өшкергәч, сине сыйларга симез казым юк шул әлегә Көзгә инде. алла боерса.— дип Ырсытдин. бер яктан ымсындырып, икенче як тан нык кына төрттереп куйды. Абдрахманның Айсетдин торган фатирга керүенең сәбәбе бөтенләй бүтән иде. яшь мөгаллим югалса ни дә. югалмаса ни, менә аннан калган кием-салым кемгә булыр да кем кулына төшәр, бу турыда әле ныгытып уйларга, алдан ук әзерлеген күреп куярга кирәк! Килешли. чыннан да. ул Айсетдин фатирына кагылып үтте, чамасын белеп кенә сөйләште, ул-бу хәбәр юкмы Тоболдан тикшерүче мазар килмәдеме. дип белеште Хәзер, Сәгьдетдиннең көмешкәсе, ачы балы белән шактый нык кыюлан гач, тагын бер кат сөйләшеп куярга булды Егетнең ак костюмын, ак ботинкаларын кия алмас киюен, мәгәр аларны менә дигән хакка сатып җибәрергә була' Өр-яна эшләпәсе дә бар аның тхнын да былтыр кыш * уртасында гына тектерде, пималары, — уһу. җыя башласаң, шактый мал 2 табылачак әле анда' Югалдымы Айсетдин югалды, бирсен ходай, табыл = масын гына' Инде егетнең вакытын белеп кенә югалуы Мөхәммәт Ура- £ зайдан да коткарса Аллага мең шөкерен укыр иде Чырык' Мең = шөкерен' Әгәр Уразай булмаса, бүген Ялан авылында Чырыктан да г абруйлы, димәк, аннан да аш-сулы, бай берәү дә булмас иде' — Тагын мин йөрим әле монда. - диде ул юаш кына кыяфәт бе- * лән ишек катына басып Кичке чәйдән әлерәк кенә купкан хуҗалар. = күзе шомартылган калай кебек елтыраган Чырыкны күреп куркып - калдылар, алай да түргә чакырдылар — Чәйдән генә торган идек диештеләр Юк. юк Сәгьдетдин бик каты сыйлады Кунаклар да олыдан » булды. Ырсытдин кордаш та килгән иде. Уразай да шунда, бүтәннәр дә шактый җыелган. Сүздән-сүз чыгып. Айсетдин турында да күп суз сөйләштек — Ниләр сөйләштегез икән алай5— диештеләр тагын да куркынган хуҗалар — Жидесен үткәрергә бик вакыт' Сазга китәр алдыннан аның миңа әйтеп калдырган сүзе бар иде «Инде хәвефле сәфәргә чыгам. Абдрахман әкә. Яланда синнән дә якын кешем юк. әгәр ул-бу килеп чыгып, кайта алмасам, минем рухыма багышлап коръән чыгарсың, шуның барәбәренә үземнән калган һәр нәрсәне снна һиба кылам», диде. Аллаһ тәгалә боерган булса, җидесен дә үткәрербез, кырыгы да килеп җитәр, гөнаһысына кермәм, анысын да башкарып чыгармын Әле. дим, истә чагында Айсетдин мәрхүмнең әйбер-караларын җыештырып алып кайтып куйыйм, дим Кеше вафатыннан соң малга ия табыла ул' Хуҗалар, бик аптырашып, бер берсенә караштылар, ир башын чайкап аска карады, хатын, юантык кына сипкелле абыстай — Нишләп мәрхүм дә мәрхүм дисең алай. Абдрахман әкә5 Төшеңә шулай кердеме әллә? дип сорады — Үлгән ул, тере булса, кайтып күренер иде Уразай да шулай дип торды. Ырсытдин кордаш та шул фикердә. бүтәннәр л» шуны куәтләм Жаны җир белән күк арасында адашып, тилмереп йөрмәсен дим Карый Чырык хуҗалар кече якка, пәрдә артына кереп югалганнар Чыш-пыш сөйләштеләр, бөтен сүлләре ап-ачык ишетелеп тора «Бирмә'»—ди хатын «Кадалып китсен әйдә'» Хатын һаман кару лаша «Соңыннан сүзе булыр!» Ир «Чит кеше алып китми лә'» «Кай тып килсә?» «Сиңа булыр, дигән Алсын да китсен'» Абдрахман шыпырт кына елмая, зчениән генә көлә башлый, кү з кы рые белән генә караштыра Айсетдиннен әйбер карасы бер күтәрүдә алып китеп бетерерлек тә түгел! 33 Шәһәр җирендә яшәү авыл тормышына караганда күпкә җиңел саналса да. Сания шәһәр шартларына күнегеп бетә алмый, өнәми дә. авылдан чыгып китүгә үк Яланын сагына башлый Тулай торакта яшәүче курсташ кызлары белән дә ул күбрәк авылы, авыл кешеләре, кызы турында гына сөйләшә Ялан авылын син шундый итеп сөйлисен' ди аңа Омскнның үзеннән ерак та түте/i бер авылда врач булып эшләүче кыз Геля Барың күрәсе килә синен авылыңны' Әллә оҗмахны Иртеш буена күчергәннәр инде. — Чын! Оҗмахның үзе инде бездә!— дип эчкерсез куана Сания. Галя былтыр гына әле Сания кебек үк фельдшер булып эшли иде. хәзер медпунктларын «больницага» әйләндергәннәр, ике медсестра, бер санитарка биргәннәр дә дүртенче курс студенткасы Галяга врачлык вазифасын йөкләгәннәр. — Алайса сине хәзер Галина Васильевна дип йөртергә кирәк икән?—дип шаярта Сания. — Мине шулай дип йөртәләр дә! Сания тагын Ялан авылын мактауга күчә. «Авылда урта мәктәп ачарбыз, менә Йосыф белән Мәүлия югары белемле укытучылар булып кайтыр. Урта мәктәпле авылда больница була да була инде. Син диплом алуга, больница да ачып җибәрербез. Тормышыбыз шул кадәр матурланыр!»— дип сөйли бит аның Мөхәммәте... Әлбәттә, гел-гел авылың турында гына сөйләп имтиханнарны биреп булмый. Сания Галя белән гел бер бүлмәгә керергә тырыша, ипле кыз. иренә тугры, кайбер кыска итәкләр кебек табан кыздырып йөрми, укый, әзерләнә, укуны төп эше итеп саный. Сания татар авылында яшәгәч. ел дәвамында русчасы аксый, рус сүзләрен әйткәндә теле көрмәкләнә. аерым сүзләр йотылалар, «а» дип әйтәсе килә, «ә» килеп чыга, шуңа күрә ул Галяга русча сөйләп күрсәтә, тегесе иренмичә тыңлый, ялгышларын төзәтә, яшьтәш булсалар да берсе укытучыга, икенчесе укучыга әйләнә, моңа берсе дә рәнҗемиләр, икесенә дә рәхәт, күңелле. Бүген Сания йокысыннан эче пошып уянды... Уянды да тынычсызлыгы сәбәбен эзләнеп борсаланып ятты. Әле сәгать дүрт кенә, будильникны иртәнге алтыга куйганнар иде. ул ашыкмыйча гына иртәнге секундларны саный, бүлмәдәге дүрт кызның өчесе таралып йоклый, бер Сания гына уяу. һәм күкрәгенә авыр таш бастырганнармыни. кайсы якка борылып ятса да йөрәге типкәнен ишетә. йөрәк тибешен куанып тыңлап ята торган Сания, бүген йөрәк тибешен ишетүенә борчыла, сәламәт кеше йөрәк тибешен ишетергә тиеш түгел Ни булды соң? Гистологиядән имтихан бирделәр. Белгән темасы туры килде, контроль эшенә дә «яхшы» билгесе куйганнар, анысы да бер куаныч Өйдән хат юк дисәң, әле киткәненә кайчан гына. Мөхәммәт алай хат язарга яратып та бетерми, аны артык эш дип саный... Авылда бер-бер хәл булды дисәң, ни булсын, дөньялар, илләр тыныч, көтелмәгән хәл туса, телеграмма сугар иде. Фаягөл исән-сау йөрсен, әбисе йорты белән әтисе арасында тик чабып йөри торгандыр, балакаем. . Саниянең кызын үзе кебек үк врач итеп тәрбиялисе килә, ул инде Сания сыман, олыгаеп барганда гистологияләр белән чиләнеп утырмас. Яландагы яңа ачылган урта мәктәпне тәмамлар да туп-туры институтка китәр, врач булып та туган авылына кайтыр. Алар. Мөхәммәт белән икәү, әби-бабай булып аның бәбиләрен, оныкларын карарлар, ул әнисе сыман бер бала белән генә калмас, дөньялар бүтән булыр, мөмкинлекләр артыр, һәммәсе яхшыга таба бара ич! һәммәсе шулай, тик нигә шулай вакытсыз уянды ул? Элек тә иртә уянган чаклары була иде. торып сәгатькә карар иде дә. борылып, шунда ук тынычланып йокыга китәр иде. Бүген күзгә йокы әйләнеп кайтмас ахрысы, шулай тоела, нидер җанны кимерә, талый Сания аяк очларына гына басып барып тәрәзәне ачып куйды, аннан бөркелеп иртәнге саф һава кереп тулды, кошлар чыркылдаша башладылар. Кайдадыр машина гөрләде, кемнәрдер кычкырып сөйләшә-сөйләшә урамнан үтеп киттеләр... Аның шулай борсаланып таң каршылавын Галя да сизгән икән. — Сиңа ни булды, җанашым Сания?— дип сорады ул. — Үзем дә белмим,— дип җаваплады Сания - Яман төш кердеме әллә? Төшемдә мин авылымны гына күрәм Анда нннди яманлык булсын, ди? Авырын торасынмы әллә?— Галя йомшак учы белән Саниянен мангаен тотып карады Юк шикелле Иртәнге чәйне, кичтән алып кайтып куйган ак булка белән өндә генә эчтеләр. Чәйдән соң шунда ук көтепханәгә барырга җыендылар Кызларның берсе вокзалга туганын каршыларга китте, икенчесе җөй чегә барырга булды, Галя белән Сания, икенче каттан төшеп, буш дип әйтерлек коридорны үтеп урамга чыктылар Шунда, тулай торак кар тындагы бәләкәй генә бакчадан бер кеше күтәрелде, аның шәүләсен генә күреп калса да, кеше Саниягә бик таныш кебек тоелды, иртәнгә хәтле тынычлана алмаган йөрәк сулкылдап алды һава үзгәрергә тора.—диде Галя күккә карап Күктә, чыннан да, тоташ болытлар тартылган, иртәнге куанычлы зәңгәрлек йотылган, офык читенә каралҗымкалын болытлар асылынган иде Шуны сизгән синең йөрәген! диде дә. тукталып Саниягә карады Агарып киткәнсең дип әйтимме, җанашым! - Галя, сип бара тор Мин әз генә туктап хәл җыйыйм инде,— диде Сания - Ничек калдырып китим ди мин сине, җанашым3 - Юк, юк. бара тор Мин хәзер куып җитәм!- дип Сания унга борыласы урынга, туп туры атлап китте һәм бая күзгә чалынган шәүлә, хәзер кеше кыяфәтенә кереп, аның каршысына килеп чыкты Айсетдин иптәш? Сезме бу? Айсетдин эндәшми, көлеп тик карап Тора Ничек килеп чыктыгыз монда? дип сорады тагын да каушаб рак Сания Аның ике чигәсе дә сулкылдап сызларга тотынды Мине эзләп килдегезме, әллә мин сезгә бүген очраклы гына тап булдыммы? һаман эндәшми теге кире тәре. Саниянен газапланганын күреп, аның тагын да ныграк каушавын көтә, фикере чуалганын, зиһене бу талуын тели Сания ачуланып кычкырып җибәрде - Әллә телегезне үк йоттыгызмы’ Нигә газаплыйсыз мине’ Өйдә бер бер хәл булдымы әллә? Юк. юк. һәммәсе тәртиптә. Сания ханым, диде Айсетдин Курыкмагыз Курыкмыйча' Мин сезне очратасымны бүген таңда, сәгать дүрт тә үк белдем һәм яман хәбәр китерәсегезне дә аңладым < нйл.не» Ул Айсетдин утырган эскәмиянең икенче башына барып утырды. хәле киткән иде Апаларда кунакта мин Алар монда гына яши. Пионер урамында, унҗиденче йорт, үз хуҗалыклары белән торалар «Урамны һәм йорт номерын әйтергә кирәкми иде'» дни шунда ук үкенде Айсетдин. әмма Сания ханымны тынычландырыр өчен чын дәлилләр, чын фактлар, урам исеме, йорт номеры бик кирәк иде югыйсә, моннан ары булачак сүзнең кадере калмаячак, ул аның бер сүзенә дә ышанмаячак Урам, йортларны бүтәнне әйтәсе калган, хәер, бәлки реслек аны жшгугә к.ие|..-р- Лар ЛГкето.н ,н.,.н.,н барын чыкса. Са нияне барыбер апалары йортына алып бармыйча булма. бот адресный тиреслеге Лнеет.шннеп су ..тәренең кадере ................................ >ттыр .....к V пен абруен күтәрәчәк Ә Айсетдин Саниянен уген.. ышануын бнк нык тели иде Ялан ягында гел гел жннелеп килгән сынык купеле. ...................... гаять, бер мәртәбә булса та тантана итә алырмы. юкмы»' Шушынд.. ..улак шәһәр 1ә Айсетдин алло каш.; ................................ан куте кызып йиртән < .шиинеи . ...... татып карармы, юкмы? Шул теләген тормышка ичея Айеет гин .ил.. HIIH.II „.теккә ... г.1 ■'■"■'I"'' “'Т ■' куркытырга да. кирәк окон, жанын сатарга да әзер' Бар нае бит. Санин минеке булыр. дип өметләнгән чаклары да бар иде, ә кыз тотты да әнә шул карт тәкә Мөхәммәтне сайлады Мәүлия үсеп җитеп, пешеп өлгергәндә генә аны да Айсетдин кулыннан тартып алдылар — Мин ялда, монда апаларда кунакта,— дип кабатлады Айсетдин.— Мин сезнең мондалыкны әйттем. Мәктәп мөдиребезнең хатыны Сания ханым да монда әле, дидем. Алар бик куанышып сезне кунакка чакырып калдылар. — Әгәр мине көтеп торуыгыз шуның өчен генә булса, ихлас рәхмәт. Ләкин минем кунакка йөрер чагым түгел. Тагын ике имтихан бар, мин көтепханәгә ашыгам, иптәш кызым борчыла торгандыр. Сания китә башлаган җиреннән тукталып, бераз гына көтеп торды, ул Айсетдиннең тел төбендә ниндидер сүзе барлыгын сизенде, ләкин кунакка килгән егет авызын ерып, тиле кеше сыман тик кенә аңа карап торды, артыгын сөйләшмәде. Инде шактый киткәч кенә Сания борылып кычкырды: — Порт-җир, күрше-күлән исәндер бит? — Исән, исән... Ни булсын ул Ялан авылында! Әнә шул «Ни булсын ул Ялан авылында!»—дигән мыскыллау сүзе Саниянең шиген арттырды, ул әллә ниләр уйлап бетерде, Галяның сорауларына кирле-мырлы җавап биреп шаккатырды, инде төштән соң. көтепханә буфетына кереп чәй эчеп чыккач, укырга алып торган китапларын күтәреп чыгып барганда, исенә килеп, чак кына «китап карагы» исеме алмыйча, көтепханә Хадимәләреннән кат-кат гафу үтенеп кайтырга чыкты. «Китап карагы!» Шул гына җитмәгән иде ди бүген. Ул бик борчылып, түземсезләнеп кичне җиткерде Айсетдин белән сүз куешмасалар да, ул әрсез егетнең үзен эзләп табачагын белә иде, шулай булды да, кайтып, өс-башын алыштырып, күрер-күзгә бик җыйнак кына киенеп, китабын тезенә алып утырганда, тулай торакның дежурные кереп — Уразаева. сезне чакыралар!—диде. Айсетдинне көтеп утырса да, Сания коелып төште. Айсетдин уйларының очы булмый иде еш кына, мәсәлән, бүген аннан: «Ник качып киттең инде син Алтын Мөгез утравы яныннан?»— дисәләр, ул анык кына җавап бирә дә алмас иде. «Ялан авылын нигә ташлап кнттен?»— дигән сорауга да җавабы әзер түгел әле аның. Ул утырырга, йөрергә, бик ныгытып уйларга, кат-кат үлчәргә тиеш. Шунда гына, инде кирәге бөтенләй калмагач, аның җавабы әзер була, өлгерә... Омскига да тиктомалдан, алдан уйламыйча гына чыгып китте ул. Туганнарына бик ансат кына «Кунакка!»—дип әйтеп салды, Саниянең Омскида икәнлеген дә монда килгәч кенә исенә алды. Иртән тулай торак ишеге төбендә көтеп торганда да аның башы буп-буш. анда иләс-миләс җилләр генә уйный. Яланда татыган ачу-үп- кәләре генә өскә калыккан иде. Көндез исә ул тирән уйга чумды Сания андый-мондый уенга ышана торган җилбәзәк ханым түгел, ул — ир хатыны, бала анасы, ятим Шамилне җанына сыйдыра алган тугры ханым Дөньяга карашы киң булмаса да тирән, намус, вөҗдан дигән төшенчәләрне ул ана сөте белән гомерлеккә үзләштергән зат Күңелдәге ачы төен, көнләшү, аңа ия булырга омтылу кебек хайвани хисләр белән генә аны яулап ала алмассың’ Әмма бу юлы көлкегә калырга да ярамый Алда гомер ничек булса булыр, иллә мәгәр бу юлы Айсетдин Саниянең ялгызлык форсатыннан файдаланып калырга, аны абын- дырырга. җиңәргә, аның аша мөртәт Уразаевтан да. Айсетдинне үз итеп бетермәгән караңгы Ялан авылыннан да үч алырга кирәк. • сизелә Әнә шунда гына Айсетдиннен башында мәкерле бер план өлгерде Бәлки шул сүзләр белән, шул хәбәр белән аны аяктан егып булыр? — Хәерле кич' - Сәламе артык төче һәм мәгънәсез килеп чыкты бугай Сания аны сизмәдеме, сизмәмешкә салыштымы, сәламне ал мады: — Айсетдин иптәш, мин бик азга гына Безнекеләр ни хәлдә, авыл, туларны сөйләгез дә. керәм Мине иптәш кызым көтә әзерләнәсе бар Сания күтәрелеп карады, икенче кашын ,тп. кул болгады һәм Сания, озак йөрмә' дип кычкырды Чыкканда ук шулай килешенгәннәр "д< Айсетдиннен комарлыгын әрсезлеген чамалаган Сания, аның бүген дә сыткый сагыз кебек ябышып ятасын аңлый иде Айсетдин сүз башларга ашыкмады хәзер су тссзлек никадәр озак ка сузылса ч.11 1нын файдасына тын Иптәш кызымы тыруы да. төптән уйлаганда егет файдасына гына ■ кабалан, ашыкканда кеш< ашка пешә ялгыша ремен ми кылганнан исәп биреп бетерә алмый Хәзер ул үзе сораша башлаячак' Дөрес чама.ыды Айсетдин иртән очрашш........................ ни бакчага КСрСП утырдылар кеше йөри торган урын, аяк асты, әмма башта монда уты рырга да була. Санин Айсетдиннен кшм .нош ш гажКЯ 6j 1ЫП бирә башлады — Исән-сау калдылармы5 — Исән — Дәүләтша әкә ни хәлдә5 Әйбәт Ят хәбәрләр юкмы5 Ишетелмәде Сания көрсенеп Галя калган тәрәзәгә күз ташлады, юк. кыз күренми, куе яфраклы тупыл агачы каплаган, .... ... . ен хәнр»н> - ....................... » < Менә ул ака ярап куячак Башта внк ч«. ,йтатгн .1., анна ры тегесенә сикерәсең Дөресрәге, сикертәсең - Сәгьдетдин абый кайтты бит' диде ул кинәт Саниянең йөзенә нур бөркел те - Сәгьдетдин әкәме5 Менә сөенеч' Гы.м.әтбану апа шатланган Бу максат* Анысы ап-ачык һәм мәгълүм, әмма \л максатка ирешү юллары кайда? Уйлары тыгызлыгыннан анын мие тәмам кайнады. ул ашын ашамады. ял итмәде, бер почмактан икенче почмакка йөрде дә йөрде Кинога чакырсан кермәс. «Берәр җирдә капкалап чыгабызмы әллә?»- дип. ресторанга-фәләнгә өндәсәң, бармас. ачлак бакчага ча- * зарга хәйләләп кертсәң генә инде Ул аптырап урамга чыгып китте. аулак бакчаны да караштырды. = ләкин кичке очрашуга үзен әзер дип исәпли алмады Кинога керде ди. ресторанга барды ди -акыра = алдың, ди. Ни әйтерсең аңа? Нинди ышандырырлык суз белән авыз т ачарсың5 «Яратам», дисәң — көләчәк, кочагыңны җәйсәң мыс = кыллаячак, үбәргә үрелсәң яңагына чабып җибәрәчәк ‘ Нишләргә? Ничек һушын алырга, ничек аңын томаларга, ничек | итеп өметен өзәргә5 Ишек ачыгына баскан Айсетдиннен су 1ЛЭр< ■> Һам иде. Әнә икенче кат баскычыннан, култыксаларга тотына-тотына. гади ситса күлмәк кигән, ак туфлядан. иңенә берчекле ал яулык япкан Са » ния төшеп килә Бөтен гәүдәсендә, тотышында нидер көтү, борчылу дыр инде Ничек кайткан, сәламәтме? Ниләр сөйли?.. Айсетдин куанычыннан нишләргә дә белмәде, кайтып барганын очраклы гына күреп калуы файдага булды бит! Бара торгач төрмәдән кайткан Сәгьдетдин Айсетдингә тел ачкычына ярады. — Сәламәт дип Ите булмаса да сөяге кайткан Хәзер авылга кайткач имтиханнарга әзерләнгәндә, сезгә, врач кешегә, файдалы әсбап бар хәзер Яланда. — Нинди әсбап? — Әйтәм ич, Сәгьдетдин абый тере скелет инде, сөякләре шак- шок килеп тора. — Алай ук булмас ла! — Әллә канал казуны җиңел дип беләсеңме? Көне-төне эшләтәләр икән, ашау ягына килгәндә, бер кадак ипи дә бер кружка су, ди. Норманы үтәмәсән, әле анысы да юк икән Карцер дигән таш капчыкка утырталар икән Себер ныклыгы, крестьян булуым белән генә котылып калдым, ди Аннары, статьям да ул кадәр куркыныч түгел иде, ди... Миңа әйтә, «Синең кебек мөгаллимнәр анда, ди, чебен урынына кы рылды, ди» Сания ышанырга да ышанмаска да белмәде, әмма үтә дә сөйкемле Сәгьдетдин әкәнең коры сөяккә калуын күз алдына китереп, кулы белән күлмәк җиңен бөтергәли башлады, күз төпләре дымланды. — Шуннан, шуннан... — Арада угры-караклар да күп икән, алар бөтенләй эшләмиләр икән. Эшләүчеләргә бирелгән ипине талап ашап яталар, ди... Боларын ул кайчандыр төрмәдә утырып кайткан ерак кардәшеннән ишеткән иде. инде бераз үзеннән өстәп тә җибәрде: - Тыңламасаң, буйсынмасаң, каршы сүз әйтсәң, аяк-кулларыңа богау салып таш капчыкка кертеп ыргыталар икән. Анда күсе мыжлап тора икән, йокыга китсәң авызборыныңны кимерәләр, ди. Сания чирканып читкәрәк тартылды. — Нигә сөйлисез сез миңа боларны? Максатыгыз ни? Нишләп куркытырга уйлыйсыз? Мин сездән гаиләм, ирем турында бер-бер юньле суз көтәм. Сез сөйләгән әкиятләрне мин Бастилия төрмәсе тарихларыннан да укыган инде Әкият сатып утырасыз. Эш юктан эш табып. Айсетдин кинәт җитдиләнде, йөрәге куырылып йомарланды, иреннәре ярсып кысылды да. ул көчләп диярлек үзен елмаерга мәҗбүр итте. — Әкият түгел. Сания ханым. Сез һәрвакыттагыча ялгышасыз, тормыш кырыс чынбарлык ул, аның катылыгы белән очраша калсаңмы, ул беркемне дә аямый! «Төрмәдән һәм хәерче капчыгыннан берәү дә ерак йөрми!»— ди рус туганнарыбыз. — Тагын төрмә турында! - Әйе Чөнки якын араларда сез бу сүз белән гел очрашып торачаксыз . Әйе.. Сезнең якын кешегезне тагын кулга алдылар Сания көч-хәл белән: — Кемне? Мөхәммәтнеме?— дия алды. — Әлбәттә, шуны' Аннан да якын кешегез бармыни сезнең? Сания ханым, карамагыз алай итеп, илчегә үлем юк. мин бары тик хәбәр җиткерүче генә.. Аңа калса, сезгә ярдәм итәргә теләүче дә. һәрдаңм миңа таяна аласыз. Заманның катлаулы икәнен белә Сания, авыздан-авызларга шыпырт кына төрле хәбәрләр йөри, Ялан авылында Мөхәммәт Уразаевның дусларыннан тыш. сөймәүчеләре барлыгын да аңлый, әллә берәрсе булмаган гаеп табып тагын камадылармы бичараны? Теге чакта, аклар шпионы булгансың, дип җанын талаганнар иде, әллә шул калкып чыктымы? Айсетдин артыгын сөйләмәде, Саниянең сораштырыр хәле дә калмаган иде. Байтак вакыт сүзсез утырдылар Сания өмет белән тагын тулай кн^китде^урам Лонаоыапы? К ^ ренмәле көн караңгылана башлады, кич килде, урам фонарьларын кабыздылар, бакчада үтеп-сүтел йеоуче- лар ишәйде Ул кинәт кителмәгән бер кыюлык беләнf очыпГ^ыХиан купты да Аисетдиннен якасыннан элдереп алды — Сөйләгез! Дөресме бу хәбәр' Аисетдин тартылды-йолкынлы. күлмәк сәдәбе видео чыкты, мәгәр Сания нык тоткан иде. егетне ычкындырмады — Сөйлә, сөйлә! гән иде. китәр алдыннан кем авьныннандыр колагына кергән сүзләр » хәтеренә төште «Хәзинә Алтын Мөгез утравында Кучем хан хәзинәсе саклана икән!» ычкындырып — Ходай белән ант итәм' дип ычкындырды кайнарланып Ан- сетдин һәм ходаен шушы нлганы тартуына күң< 1СИМ итә дә башлады Бүтәнчә Санияне ышандырырлык дәлиле юк. ә аның ышануы бик кирәк иде Боерган булса, шушы татлы сулышлы хатын аныкы булачак' Дөресен әйткәндә, төнге дүрттә уянып, иртән Айсетдин белән кыска гына очрашканда ук Сания Мөхәммәтенә ниндидер яман хәвеф килгәнен яки киләчәген уйлаган иде инде Балаларга ул бу булмас, алар әтиләре янында, әбиләре дә көн туса кыптырдап килеп җитеп Фаягөлне яман күздән ана каз кебек саклап торадыр Мөхәммәте генә караусыз, аның кннәтлегс дә. тәвәккәллеге дә бар һәммә эшкә барып тыгыла, холкы шундый, туры һәм кискен, андый кешене хәзерге заманда буташтырып кую да бик җиңел Ырсытдиннәр гаиләсеннән башлап, аның төп тамыры. Сәмукныкы лар. һәммәсе ачулы ич аңа' Карун Рәхмәтулланың да нәсел нәсәбе Яланда астан гына ут йөртә, боларын да ишетмәде түгел Сания Шәүкәтнең дә һаман онытканы юк. Сания очраган саен «Карт куенын да калач бар. калачыннан кан тамар'» дип үртәп йөри Мөхәммәтне борчымас өчен генә Саниянең бу хакта һич сүз чыгарганы юк. әмма Бу хәлдә ничек сөйлим ди? Җибәрегез! Зинһар' Сания яканы бераз бушатты, мәгәр ычкындырмады, егетне арты’ белән эскәмиягә этеп китереп, лып итеп утыртты, үзе аның каршысына басты Айсетдин ана күтәрелеп карарга да базмады — Ну, ни инде Мин гаеплеме? Яканы җибәрегез дим Күчем хан хәзинәсен эзләргә баралар Мөхәммәт абый балаларны алып ба ра. Шамилне. Маннурны. Йосыфны «Кысырның да исемен ӘЙТСӘМ, бвтеяләй ышанмас'»- дип Ай- сетдин бүтәннәрне әйтеп тормады Сания бодай да ышанмаска телә — Сөйлә. Баралар болар Мине дә кыстадылар, бармадым, бараммы соң? Электәге бандадан калган ике бандит тә нәкъ шул чакта хәзинә эзләргә килеп чыгалар Берзаман эзләүчеләрнең юлы очраша, бандит ларның берсе сазга батып үлә икенчесен тотып — Ә Мөхәммәтне нидә гаеплиләр? Банда белән бер сүздә булып хан хәзинәсенә хуҗа булырга омтылуда гаеплиләр Шунда ук кулга алдылар үзен һәм сез аны аяп аласы урынга авылдан чыгып качтыгызмы3 ' Кай арада ялган сүзгә дә дөреслек катышып китә, кай чагында кыек атып та туры китерәсең Сазлыкта күргән өрәкләрне чынында Айсетдин «Алла, каргышы, алтын көмешне саклаучы җир асты кара вылчылары!» дип кабул итте, «бандит» дигәннәре хәзер генә. Сания якасыннан алгач кына теленә һәм уена китерде Дөресен әйтә язды бит. әй! Сания, авылдагы һәм сазлыктагы хәлләрне әле тулаем бел мәсә дә. Уразаевка кыен хәл тууга хк бу куркакның чыгып качуына ишарәләп, шулай ук туп-туры тидерде' - Чынмы бу. чынмы бу* дип кабатлады Сания күлмәк якасын ишетә ул. рәхәтләнеп ишеттерәләр Ялган белән яланын аягы җиңел шул! Аны абындыручы юк. Чыннан да. Мөхәммәт, яшьләрне ияртеп хәзинә артыннан китте микәнни? Нигә ул хакта бер дә әйткәне булмады?.. Исенә кайтса, ул эскәмиядә утыра имеш, янында Айсетдин, ул бөтен кыяфәте, котсыз сүзләре белән аны ипкә китерергә маташа: — Нигә ул кадәр янарга? Сез яшь. көчле. Алда гомерегез бар. Яшәргә дә яшәргә генә әле... Уразаев бүген булмаса иртәгә барып каба торган кеше иде. Аны утыртып куяр өчен бер сүз җитә Дуамал яши... — Житте сезгә! — Ни уйлаганымны гына әйттем, сезне кызганып. Сания ханым — Сәгать ничә? — Тугызынчы ярты «Поезд төнге унбердә! Өлгерәм!»—дип Сания җилкенеп урыныннан купты. — Кая барасыз? — Кая барасын да белмәгән сарык дип белдеңме әллә мине? Аптырап, исәнгерәп калып, адаштырырмын дип көттеңме? һәм юаш Сания, сабыр Сания, чебенне дә рәнҗетмәгән Сания көлеп торган Айсетдинне ачу белән этеп җибәрде дә шундук юкка чыкты «Тагын хаталандым, тагын барып чыкмады!» дип Айсетдин бакчада ыжгырып калды. Сания атылып икенче катка менгәндә Галя чәйнек тотып кубовой- дан чыгып килә иде. чак кына бәрелешмәделәр. — Галя! — Әбәү, котым калмады. — Син декан Порфирьевның кайда торганын беләсеңме? — Беләм. Профсоюз урамында. — Киттек! Сания әйберләрен аннан-моннан гына чемоданына тутырды да. Галя ясап өлгерткән чәйне дә эчмичә, чыгып чапты. Галя аңа иярде. Бәхетләренә күрә декан өйдә иде. — Ирем бәхетсезлеккә очраган, миңа бер минут кичекмичә кайтып китәргә, кош булып очып кайтып җитәргә кирәк, диде Сания.- Ике имтиханны кышкы сессиягә кичектерә аласызмы? Порфирьев — ике иякле, шикәр чире белән интегә торган кеше— бераз уйланып торды. — Кышын болай да биш имтихан, җиңә алырсызмы?— дип шик белдерде Сания өчен Галя җавап бирде: — Җиңәбез. Борис Ефимович, бергәләп җиңәбез! Шунда ук гариза язылды, гаризага Порфирьев имза салып, аны иртән үк деканатка Галя кертеп бирергә килешенеп, тиз-тиз саубуллаштылар Порфирьев Сания ишек катына җиткәч, ул гына ишетерлек итеп: — Кулга алганнармы?— дип сорады. — Шулайрак... Порфирьев гаризага шулай ашыгып кул куюына үкенеп куйды, аннары кул селтәде: — Хәерле юл! Күңелгә килгән — алга килә, билет та табылды, юлга ризык та сатып алып өлгерделәр. Омск вокзалында Санияне тугры дусты Галя озатып калды.. 34 НКВД начальнигы Данилов бу юлы ягымлырак булып чыкты. . Ул Уразаевны чиратсыз кабул итте, кергәч исәнләште, урындык тәкъ- дим итте. Эче пошып килгән Уразаевның күңел ташы бераз гына эрегән сыман да булды . е г — Качкын кешедән хәбәр-хәтер юкмы? дип сорады ул тәмәке төтененә кумеләкүмелә. - Бездә юк. сездә инде өмет, иптәш Данилов Айсетдиннең югалу сәбәбе нидер дип уйлыйсыз? * Бары тик куркаклыгы гынадыр дип бёләм Табигате белән KVP 1 как кеше иде бит Алай!—Данилов тегесен сүндереп тә бетермичә, яңадан папи- * рос кабызды ләм алдында яткан чуар-чабар кәгазьләрне актарды - = Үз белдегегез белән хәзинә эзләргә керешүегез өчен сезгә РОНОдан ? шелтә булачак, анысын көтеп торыгыз Ә безнең тарафка килгәндә. = сезгә шелтә дә бар. рәхмәт тә! ♦ Рәхмәте ни өчен, иптәш Данилов? - Иске күн сумканы исән-аман кайтарып тапшыруыгыз өчен ± - Берәр файдалы нәрсә килеп чыктымы? Без Ахманай авылы гражданины Закир Әхмәтов ярдәмендә i сазга баткан кешенең мәетен юллап ала алдык Кесәсендәге карын- 5 дыкка төрелгән кәгазьләргә караганда, ул без бик күптән эзли торган Ялан авылы кешесе Рәхмәтулла булса кирәк Рәхмәтулла!? Булуы бик ихтимал! Ни өчен алай ышанып әйтәсез? Урман өрәге: «Уразай килеп капты'» дип кычкырмас бит инде Дөрес сукалыйсыз, иптәш Уразаев Тик безгә Рәхмәтулла ның мәете түгел, үзе. сүзе кирәк иде Аның кайдадыр сеңүе турында бездә кайбер фактлар бар иде. Алтын Мөгез атавы янын та булган икән аның гомеренең сопы! — Ә икенчесе кем. икенчесе' Иң кызыгы шунда ки. иптәш Уразаев Икенчесе, качып киткән бандит белән дә сезнең юллар кисешкән булып чыкты Теге чакта партизаннарда йөргәндә, паромны аклардан тартып алырга жыенганда сез поручик Канталыев отряды белән очрашкан идете»ме> Урамда очраткан икенче бандит шул отрядтан Кем ул? Улмы? Бик билгеле кеше Михаил Сорокин Фотосы да бар Кызганыч Хәзер бик кызыклы бер сорау туа бит әле' Сорокин да юк. Ялан авылы укытучысы Айсеттии Хәйретдин,;» та юк! Бергә качмә.ты лар микән алар? Данилов тәмәке төтенен ачык тәрәзәгә өрә өрә. өстәл артыннан калкынып Урныгака тава нелә тншге Я. ничек уйлыйсы.»’ лиле у.т аның күзләренә керердәй булып карай Юк иптәш Данилов, андый эш анын кулыннан кнлмәс Алтын дигәндә куркаклар да арысланга, юашлар да тәпкегә әйләнә Анысы шулай, тик Айсетдин бармас Кешегә кара ягасым килми, мәгәр ышанып әйтә алам Сорокинга Менә карагыз Саргая төшкән фотодан алтын погоннарын ялтыратып, яп яшь көяз генә офицер карап тора иде Күргәнем юк сыман. Яхшылабрак карагыз! Хәзинә тирәсендә ул бер тапкыр эләгә язган иде инде, шуннан безнең күздән югалды Эзен чуалтты Минем чә. алар Рәхмәтулла белән очрашып, шунда сүз берләшкәннәр дә хәзинәне бергәләп яулап алырга ниятләнгәннәр Сорокин тотылмадымы? - Әлегә юк Хәйретдннов андый ук этлеккә яшь кеше, хаталары да күптер, иптәш була торган кеше түгел Данилов көлемсерәде, бераз тик утырды, сул кулының бармакларын өстәлдә биетте. — Шулай дисез инде, яклыйсыз? - Яклыйм дип. дөреслекне әйтергә тырышам, чынлыкны. — Сорокин әллә кая китә алмас! Барыбер килеп эләгер. Ә Хәйрет- динов сезнең хрында булса, алай яклап маташмас иде Сезнең өстән язган кәгазьләре бар Боларын ни өчен әйткәндер Данилов, Уразаев аңлап бетермәде, барыбер. Айсетдин аңа нинди этлекләр эшләсә дә. ул үз сүзен кабатлады - Юк, иптәш Данилов, аңа юк гаепне тагарга кирәкми. Минемчә, булып үткәннәр өчен җавап бирүдән куркып кына чыгып ычкынгандыр ул Кайтып та килер әле! — Как знать, как знать!— дип кабатлады Данилов Кешене белү җиңел түгел. Сорокин бандит, тотарбыз без аны Әгәр дә мәгәр алар Хәйретдинов белән бергә эш йөртсәләр. Уразаев. миннән пощада көтмәгез! — Риза,— дип көлемсерәде Уразаев.— Сез. иптәш Данилов, җүләр- легем өчен мине гафу итегез инде — Нинди җүләрлек? Ә-ә, яшьләрне авантюрага тартып, хәзинә эзләүне әйтәсезме? Тапкансыз Клондайк' Алтын чыганагы! Юк анда хәзинә, юк. әгәр нәни генә ышаныч булса да, без әллә кайчан эзләп табар идек. Совет хөкүмәтенә алтын бик кирәк! — Без дә хөкүмәткә тапшырыр өчен эзләдек лә аны! — Әгәр шулай икәнлегенә ышанмасак, сезнең белән мин бөтенләй башка урында, бүтәнчәрәк сөйләшкән булыр идем' Уразаев тнрләп-пешеп утырса да. чыкканда шактый тынычланган, җиңеләеп калган иде Сөенеченнән почтага кереп Саниясенә телеграмма да сугып чыкты. «һәммәбез исән-сау! Сагынып сине көтәбез!»— диелгән ул телеграммада, ике кат рәттән өндәү билгесе куелган иде. Тик телеграмма хуҗасына барып җитә алмады РОНОга кереп шелтәсен язма рәвештә алып, телдән дә байтак ачы-ачы сүзләр ишетеп, кара тиргә батып РОНО капкасыннан чыкса каршысына чемоданын тотып Саниясе килеп басты. Сания бер аңа карый, бер әллә кая уңга күз төшерә Уңга борыла да тагын аңа карый Уразаев бик аптырап ул караган якка борылды һәм чак кына егылып китмәде, анда, почмакта, очып китәргә җыенган кош кебек талпынып Йомабикә басып тора иде. Бер яктан Сания, икенче яктан Йомабикә Мөхәммәткә таба якынайдылар, ул Саниясен кочаклап алырга да кыймыйча, кызарынып-бүртенеп уртада калды. Якынайдылар, дәшмиләр, икесе ике якка килеп бастылар. Икесенен авызыннан бер үк сорау яңгырады: — Япмадылармы? Чыгардылармы? Туктагыз әле, ни сөйлисез сез? Нигә мине ябарга тиешләр? Ул хәбәр Омскига ничек барып иреште? Йомабикә апа монда ни кыдырып йөри? — Сания, балам, рәнҗемә миңа Мөхәммәтне камадылар дигәч, түзмәдем, барын ташлап чыгып киттем Ырсытдин әкәң үкереп калды бичара Нишлим, безнең кызыбыз бар ич, Мәүлиябез... Менә син ә, ир белән очрашып сөйләшәсе урында, арага килеп кергән чит хатынны тынычландырырга калды Чит дип. әнә ич, үзе дә әйтеп тора, «кызыбыз бар» ди. Бу хакта Саниянең хәбәрдар икәнен белә ич Күңеле ташыган мизгелләрнең берсендә Йомабикә аңа бу хәбәрне үзе дә җиткергән иде. күңелен каралтып торган серне ачып салган иде. — Мине ничек коткарырга иде инде исәбең. Йомабикә апа? — Төрмә стенасын җимереп булса да алып чыга идем мин сине! Ялан авылы хатыны бу сүзләрне шундый ышаныч белән әйтте ки. Мөхәммәт тә. Сания дә аңа хөрмәт белән, якын итеп карадылар - Тукта әле. хәбәр сиңа ничек килеп иреште? — Айсетлин китереп җ ит керде. Ничек? — Айсетдин югалды ләбаса! — дип сүзгә катышты Йомабикә. Ничек югалсын! Омскида апаларында кунакта ята Мине эзләп тапты. Мөхәммәт Уразаев эшне аңлый башлады. «Санияне эзләп киткән икән, явыз!» Апаларында дисеңме? Шунда. Адресын да беләм Уразаев Саниянең чемоданын күтәреп алды да. буш кулы белән аны җитәкләп; - Чаптык!— дип кычкырды. — Кая? Баргач күрерсең! Китә башлагач кына ул борылып карады һәм моңлы күзләрен мөлдерәтеп басып торган игелексез Ырсытдиннең бәхетсез хатыны Йомабикәне күреп, туктап калды Йомабикә апа,—диде ул ягымлы, йомшак тавыш белән — Кайгыртуың өчен рәхмәт. Тынычлан, миңа бер гаеп гә әйтмиләр Әнә шул каһәр суккан җилкуарның югалуы гына җанны кыйный иде... Хәзер һәммәсе дә ап-ачык. Тагын бер тапкыр рәхмәт сиңа Сания.— дип туктатты Йомабикә аларны тагын. Мин... өтер- мәнгә тапшырырга дип ризык алып килгән идем Акбалык, тогы, кәреш... Бер тавык суйдым Сания икеләнеп тукталып калды - Ризыгыңны алабыз Йомабикә апа Рәхмәт Карын бик ачкан иде! Мөхәммәт бер кулына чемодан, икенчесенә ак яулыкка төргән төенчекне тотып. Саниясен култыклап НКВДга чапты. Йомабикә еламсырап аларны озата калды... 35 Гади авыл кызының тормышы ничек үтә? Авыл кызы бик яшьли олыларның кул арасына керә, кош-кортны карый, каз бәпкәләре, тавык чебиләре дә тулаем аның карамагында була; бәрәңге утыртканда ул иң зур булышчы, бәрәңге алганда ул төп җыючы, печән өстендә аның кулыннан тырма төшми, әйләндерә, җыя. чүмәләгә куя Торнакүз җыярга да ул чаба, җылывытны да ул йолкып киптерә, карлыган кагын да ул коя Ә карлыган Иртеш буе әрәмәләрендә бихисап, күз-ачып йомганчы бер түгел, ике чиләк җыярсың! Чә\лиянең тормышы тыныч үтте дип әйтеп булмый Иргә карышусыз буйсынган ана. гаиләдә бары тик үз сүзен генә сүз итәргә гадәтләнгән ата. яшьтән үк сугыш чукмары булган абый Менә шушы өч ут тирәсендә. янмыйча да көймичә яшәп килде Мәүлия Укырга тырыш иде. сәләте дә бар. шигырь ятларга дигәндә аннан да җитез кеше юк. сәхнәдән торып Тукайның «Шүрәлесен» сөйләгәне бар. икенче көнне дә кое янында карчыклар аның аркасыннан кактылар: «Булса да булыр икән хәтер, гомерең озын булсын!»— дип теләделәр. Шамил белән дуслыгы аның гомерен, балачагын бизәде Эш шуннан арыга узмады. Шамил аның бертуган энесе булып чыкты Алай да. «нишләрмен!» дип чәбәләнмәде кыз Шамилдән кала тагын бер пар күзнең үзен бик нык яратканын ул әллә кайчан белә иде һәм үксез калган күңел дуамалланып шуңа тартылды Кыюсыз Йосыф кыз күңеленә җил-давыл булып килеп керде Шул кичтән чәче маңгаен каплап торган җитди егет күз алдыннан бер дә китмичә берөзлексез тыйнак кына елмаеп каршысында тора башлады • ,Я? В “ ₽ м Ы;!'1Ә₽С ™шеР'лга" >Р“> капкасын капе соке биклзп сакаа салар да Маулиянен хыялында ул! Кан караса да. анда ул кнлемсерап тора, кул болгап Чакыра, дашә. сары толымнарын сыйпый, иркәли Б. бәйләнчек татлы унлардан арынырга, котылып торырга теләп, бәйли башлаган оекбашын кулына алып карады. булмзләрне. әйалды почмак ларын һәммәсен кырып диярлек юып чыгарды, гөлләргә су сипте ләкин аны йөдәтеп йөрәген имгән нәрсәдән котыла алмады «Чыгасы иде' Тизрәк, тизрәк тагын бер мәртәбә генә күрәсе иде'» днп сул кыл дады аның йөрәге. мимылдап торган тәнен күрмәсен күзләре — Әй. хатын, ачы бал коеп бирче' Йомабикә дәү тустаганга бал коеп сүзсез генә китереп бирде, аның күз төпләре каралҗым алка белән уралган, гадәттән тыш борчылуы чыраена чыккан Сизенә Ырсытднн. чамалый, ләкин сүз ката алмый, хәле юк Ачы бал тамак төбен ачыттырып төшеп китте, җиңеллек китермәде, дәрт уянмады Хатыны чыгып киткәч, ул авырлык белән калкынып ишегалдына чыкты, шунда күз алдында гына йомышын үтәде Хәле булмаса да капканың ике келәсен дә элде. Кереп ЯТТЫ Икенче бүлмәдә Мәүлия мыштыр мыштыр йөри Ул. тавышын тагын да зәгыйфьләндереп, аны дәшеп алды Кызым, янкәм. керче монда Мәүлия керде, сүз катмыйча гына карават башына килеп таянды Кызым, яман атың чыкканчы кияүгә бар Үлмәс начар егет түгел, беләсең Бүтән берәүдә күңелең булса да шуңа чык Алар белән кхешкан вәгъдәбез бар Ияләнерсең, тора бара яратып та китәрсең Без әниең белән яратышып өйләнешмәдек, барыбер торабыз бит Һади зимагурның оныгын башыннан бөтенләй чыгарып ташла Сәвснм аның атын ишетәсем килми К\зайтын ашына ал лә тамак хакына барды дип беләсеңме? Юк. каралты кураларын, йорт җирләрен күзәтим днп бардым Адәм хурлыгы инде, валлаһи, шундый йортта ничек яшәп яталардыр’ Шул йортка милен төшерергә уйлыйлар дыр әле җирбитләр Оныт Һади оныгын Юма асла ризалыгым юк Соңгы җөмләсен әйтте дә Ырсытднн каты йөткереп китте Сулышы көйләнгәч, зәгъфрандай сары йөзен яшерергә теләгәндәй, тагын стенага борылып ятты , Кайчандыр үгезнекедәй г..... м.еиы нечкәреп. мОнш .имрылм. н.рат кнртлена охшап калган Янбаш . мин.| .е.иен Л ,ч . сегез кирәкми!— днп жан .шаш белән бер кычкырыр иде. кычкырмый. Кинәт аның колагына ерактан чанкала-чайкала килгән гврмхн тавы шы кагылып китте. Кеше йөрәген тәмам бозып кем уйната икән шул көмеш телле сыбызгыны' Шул хәерсез кызлар йөрәгендә посып яткан моңны тышка чыгара, халыкка фаш итә дә инде* Ул, почмакка баскан килеш, күзләрен йомып Кызлар Убасын куз алдына китерергә тырышып карады Алар анда кншкертмәвеч уйный лардыр Йосыф уенга катышмагандыр Ул кедр төбендәге ышыкка баскандыр да аны, Мәүлияне юксынадыр Гармун тавышы Иртеш буеннан агыла Барасы иде шунда, йөрисе иде иркенләп бер' Ә капка бикле Әнкәсе өйдә булса, ул Мәүлиягә ярдәм итми калмас иде Өйдә алар әтисе белән икесе Ырсытднн теге якта әле ыңгырашып, әле мыгырданып ята Хатынының җил җил җыенып каядыр барырга йөргәнен күзәтеп яткач, саңгырау гына Кая җыенасың болан5 днп сорап куйды — Хөбәйбә түти сырхап тора икән, шуларга кагылыйммы дим Хатынының чыраена карап, аның ялганлаганын тоя Ырсытднн, ләкин элеккечә сикереп торып кече якка өреп кертә алмый, хәле юк Бер ягын нан икенче ягына авырлык белән генә әйләнеп ята. кәнтәй хатынының түзә, бик күп кешеләрне кан елаткан шушы усал кешене рәнҗетәсе килми. Ул әтисенең өстен рәтләп япты, дәшмәсме, дип бераз тыңланып торгач, шыпырт кына чыгып китте. Үз почмагына кереп утыруга, бая күңелне иңләгән татлы уйлар тагын әйләнеп кайттылар Уйда — Йосыф! Менә Йосыфка бирәм дисә икән әтисе! Аннан кызның уйлары капка төбендә саубуллашуга барып ялганды. Ул кичтә аны беренче тапкыр авылның сылу егете озата килде Озатты гынамы әле? Кул биреп, саубул лашып кереп кнтәм дигәндә, капыл гына Мәүлияне кысып кочты да суырып үпте. (Ташкәй явыз нәкъ шул минутта кайтып җиткән иде!) Мәүлиянең беренче тапкыр үбешүе иде бу.. Тукта, рөхсәтсез-нисез ничек үпте соң ул аны? Шашып үбешү — ярату галәмәте, дип сөйләгән иде аңа берзаман җиңгәсе. Ж.ИҢГИ күпне күргән кеше, ул белми сөйләмәгәндер. Димәк, Йосыф аны ярата, бик нык ярата! Мәүлия, янында сыенып утырган песи баласын күкрәгенә кысып, бер тәрәзәдән икенчесенә йөренә башлады. Әнисе һаман юк... Кайда йөрер икән ул? Йосыф аны ярата! Билгеле, ярата! Яратмагач менә бер дә аның Үлмәс белән үбешәсе, күрешәсе килеп тормый! Бераздан кызның башында каршылыклы бер уй туып өлгерде, ул йөргән җиреннән туктап калды, тәне чымырдап китте Күптән түгел генә аңа Сәлимә исе китеп сөйләде, Шәүкәтнең бер кичтә Шәгъбикә белән үбешеп торганын күргән, икенче кичтә үк Шәүкәт Грбәйбә буйдакны ялап маташа икән Әгәр Йосыф та шундый җиңел холыклы булып чыкса? Ничә төннәр юньле йокы күрмәгән башы әйләнеп китеп, ул чак кына егылмады «Буш булма, кызым, башыңны сакла, авызы ачык кызлардан егетләр көлергә яраталар!»— дип әнисе аңа йөз тапкыр тукыган иде. Мөхәммәт абый да. «Кызлар тыйнак булырга тиеш, тыйнаклыкта матурлык!»— дип азмы ныгытты Ә Мәүлия беренче озата кайткан кичтә үк үбешеп басып торды Юк. юк. моннан болай ул бик сак булачак. Йосыф килеп карасын әле менә Үптерсә дә чак кына, сак кына, нәни генә үптерәчәк Аңа хәзер кем беләндер сөйләшергә, күңелен бушатырга кирәк иде Кызык бу дөнья! Мөхәммәт абыйга әти дип эндәшә алма Әнкәсе дә һаман өйдә юк .. Төн урталары булгандыр. Мәүлиянең күзенә һаман йокы кермәде, мендәрен чылатып ята бирде. Песи баласын идәнгә бер төшерде, бер янына алды Әллә әтисе белән сөйләтсенме? Ырсытдин да йокламыйча бусарып ята бит теге якта! Кыз, күңеленнән, әтисе белән әрепләшә башлады. «Әти. нигә син мине бер чакта да яратмадың? Бер тапкыр да башымнан сыйпамадың? Сүзең гел бер булды «Баланы аркага атландырмыйлар, бер атландырсаң төшми алар, җанны корыта Кысып тоткан мал кулдан ычкынмаган кебек, кыз балага да катылык кирәк, азгын булмый!» Бүтән сүзең юк идемени синең?. «Сәрвәргә иярмә, азгын ул», дидең. Азгын икән, ник Ташкәйгә аңа сыланырга кушасың?» Шул чагында кемнеңдер тәрәзә төбендә кыштырдавы аны айнытып җибәрде Ул, мендәрдән башын күтәреп, тыңлана башлады Колагына тыштан «Мәүлия!»— дип дәшкән тавыш чалынгандай булды Ул эчке киемнән әкрен генә торып басты Күрше бүлмәдә сырхау атасының гырылдаганы ишетелә. Ташкәй әле кичке уеннан кайтмаган Шул йөриме әллә? Мәүлия бер-ике адым гына ясаган иде, «даң-даң» килеп стена сәгате ике тапкыр сукты да. өй эче тагын тынып калды. Бераздан баягы пышылдаган тавыш кабатланды: «Мәүлия!» Аның тавышы! Ул килгән! Йосыф' Баягы икеләнүләр, шик-шөбһә- ләр берьюлы онытылды, «үптермәскә» дигән ант көл булып күккә очты, ул иңсәсенә шәлен каплады да тәрәзәгә ябырылды «Ә» дигәнче миләш Ул арада Ырсытдин килеп җитеп хәлсез куллары белән кызны уңлы-суллы яңакларга тотынды — Кайда карак? Кем әле йорт баса5— дип Йосыф, җыелган кешеләр арасына чыкты —• Йорт басмасан, нишләп кешенен тәрәзәсен каерып йөрисен? Гаугага халык уянды, анда да. монда да тәрәзә капкачлары ачылды, мыдырдап сөйләшкән тавышлар ишетелде - Нинди йөзе кара төн уртасында адәмнәрнен йокысын бүлеп йөри5 Бусы ялангач тәненә кыштыр тунын каплап, ялан аягына кәвеш элдереп чыккан Чырык Абдрахманның нәзек тавышы иде Ул тавышны ишеткәч. Йосыфның йөрәге өшеп китте Мәүлия үзе дә бу турыда Мөхәммәт абыйсына яшерен хат язып чыгарды; «Минем укуымны дәвам итәсем килә, ә әти көчләп кияүгә бирергә тели Мине өйдә бикләп саклыйлар Зинһар, ярдәм итегез'» Төшке аштан соң савыт-сабаны юып бетереп. Йомабикә түти боза вын ашатырга дип агач лаканын күтәреп чыга башлаганда капка шакы дылар Сул култыгына лаканын күтәргән көйгә барып, ул капка келәсен күтәрде һәм көтелмәгән кунакларны күреп телсез калды Куркынган карашын Мөхәммәткә терәгән килеш аны очкылык тота башлады Ул арада, кигәвеннән качып лапас астына кереп яткан чуар бозау, мөгерәп килеп җитеп, аның кулындагы савытка үрелде Савыт Йомабикәнең кулыннан ычкынып китеп, кәвеш эченә боламык тулды Бозавы аягына баскач кына ул телгә килде - Бу кадәр ачкак булырсың икән, хәерсез' Бозау аның бармагын эләктереп алып имә дә башлады Йомабикәнең капка ачканда гына кан качкан чыраена кызыллык иңде, ул бөрмәгә кыстырган күлмәк итәген төшерә төшерә, лаканны җиргә куеп бозауны куа башлады Дәүләтша әкә белән Уразасв ана бозауны ябарга булыштылар — Әйдәгез, хуш килдегез' диде Йомабикә боламык сыланган кул башлады. , .. , Терелеп китеп б>лмыйны. Ырсытдин иы? Зангелалан С)г.и Оек ип ашар Аның чын күкелдәп кешегә «рам итәге иилде УЛ «Р» дәктен-башып алыштырг.» П.шзбнка т„ вшар -нын. киле,, кергән иле. Ырсытднниең кү » карашын очраткач, ул ти. г.нә чыгып та .. ты Хатыны чыгып киткәч Ырсытдин чыраен сытып тимер мвм кшш ш хатыны 1Ы1ЫП Г1ан салындырып торып хтырды Тирәнгә нәзек сыйракларын караваттан салыил»» - » • таа я Г ^.мНд еУя Әп К а ИЛеП баскан , ПосыФ ачык тәрәзәдән аны куенына төшереп ntn« т..ДСпР п 3 ач “ п х сяиг,э,,,рргә ДӘ өлгермәделәр, ямьсез аяк тавыш лары ишетелде Йосыф бер суырып үпте дә Мәүлияне тәрәзә аша кертеп тә җибәрде Кыз кереп китүгә үк урам якта тавыш КУПТЫ — Тотыгыз, тот' Өи басалар' Карак килгән' Бусы Ташкәй тавышы нде Без капчыкта ятмый, биек коймалар, авыр капкалар артында булып яткан кыргый вакыйгалар турындагы хәбәр Ура заев белән Хәфнз әкәгә дә килеп иреште «Мәүлияне җәберлиләр, көчләп кияүгә бирмәкчсләр» имеш ларын алъяпкычына сөртеп Салкынча йортта шылт иткән тавыш та юк йорт башлыгына хөрмәт йөзеннән алар хаста янына үттеләр Ырсытдин карт юрган астыннан ялтыравык башын күтәрде Бу бәндәнең үзенә карата дошманлык тойгы ларын сизен йөрсә дә. Уразаев аның алдында үзен гаепле 1ә санын иде Шуның өчен йортка ялгызы гына килмәде, эшс-мәшәкате күп бүл... ы. Дәүләтша әкәне ияртте Заманасында дәһшәтле тоелган бу кеше хәз< рендә аңа бик кызганыч булып күренде Ул сүзне хәл әхвәл сорашудан баткан күзләрен төксе озын кашлары астыннан елтыратып, килүчеләргә карап алды — Әле үләргә җыенган юк Авырулы үлми, әҗәлле үлә. Терелеп тә китәрбез, ходай насыйп итсә. Картның бу сүзләрне сер бирмәс өчен генә әйтүе күренеп тора Юкса электәге әзмәвер гәүдәсе бөрешеп калган, аркасы тактага әверел гән. беләкләрендә бер чеметем ит калмаган, калкан сөякләре тырпаеп чыгып, яшь чагында мөлаем генә булган йөзе бөтенләй гарипләнгән. — Ырсытдин ага. сырхаусыз, күрәбез. Мәгәр, сүзебез җитди булганга. аны-моны сөйләшмичә дә ярамас инде,—диде Мөхәммәт гаепле төс белән. — Сөйләшеп алыйк дибез'— Дәүләтша әкә дә аны хуплап ияк какты Ырсытдин эндәшмәде. Ул арада бүлмәгә җиңел адымнар белән Ташкәй кайтып керде, кунаклар барын абайлап ишек катында туктап тыңлана башлады. — Сез авыру булгач, балаларыгызга ярдәм күрсәтергә кирәктер дип керүебез иде.— дип дәвам итте Уразаев — Рөхсәтегез булса, Мәүлия укуын дәвам итсен дигән идек. Бу хакта ишеткәч, картның саргылт балавыз йөзе кара янып чыкты. - Карале. Мөхәммәт! Минем балаларны котыртып йөрү җитте сиңа' Керешмә син! Беләмсең, син минем кай җиремдә утырасың?— Ул бавырын тотып күрсәтте.— Тыгылма син минем тормышка, чурту! Аның сулышы капты Без алайса закон кушканча эшләрбез!— диде Дәүләтша әкә ашыгып — Төкерәм мин сезнең законыгызга! Барыбер теге дөньядан ары җибәрә алмассыз Минем болай да бер аягым җирдә, икенчесе гүрдә. Тамчы да курыкмыйм мин сездән Бозмагыз йөрәгемне! Без бары тик яхшылык теләп кенә кердек, диде Мөхәммәт, акланган сыман Аннан Ташкайгә карады — Ташкәй, әткәң авыру, аның белән сөйләшү безгә бик читен Нигә син көчсез сеңлеңне җәберлисең? • Кыз җәберләү егетлек түгел. Егетлекнең ни икәнен мин бик яхшы беләм. дип мыгырдады Ташкәй. Ырсытдиннең «законыгызга төкерәм!» дип кычкыруыннан соң, яман ачуы кабарган Дәүләтша әкә. Ташкәйгә җикеренә башлады. Син. малакасус. укытучыңа карышып маташасыңмы? Кем булдың ул кадәр3 Олыларны олылый белергә вакыт Мәктәптә чакта укытучы иде. хәзер ул мина беркем дә түгел!— диде һаман киреләнеп Ташкәй Мондый чакта сүзне артык сузуның мәгънәсе юк иде. Дәүләтша әкә белән Уразаев бер берсенә ым кагышып, чыгып китәргә булдылар. Ырсытдингә саулыксәламәтлек теләделәр Иреннәре калтыранган Ташкәй тайчынып аларга юл бирде. Сөйләшүләрне ишетеп торган Мәүлия яулык читен тешләп чоланда җылап калды. Йомабикә түти аны кочып, колагына гына пышылдап торды: «Курыкма, бар да син дигәнчә булыр! Укытам мин сине. Ташкәй сыман туң күчән итеп калдырмыйм » — Син үзең дә гомерең буе кол булгансың шул, әни!—диде аның кочагына капланып Мәүлия. — Кол гына булмадым! Үз дигәнемне дә эшләдем мин. Хәзер дә үз дигәнемне итәрмен' диде Йомабикә ышаныч белән Мәүлия гаҗәпсенеп аңа күтәрелеп карады. Теге яктан Ташкәйнең куркынган тавышы яңгырады: Әни. әни! Керегез! Әти үлә!. Керсәләр. Ырсытдиннең башы бер якка кыегаеп төшкән, күкрәге тимерче күреге сыман гыжылдап тора, күзләре калайлана башлаган. -- Ташкәй, йөгер Абдрахман әкәң артыннан Тиз йөре' ашкәи ачык калдырган капкадан чуар бозау иркенләп урамга ук чыгып китте һәм тыкрык башында качып торган Посыфнын тезенә камырлы борыны белән китереп төртте Порттан Ломабикәнең улауга охшаган жылау тавышы ишетелде 36 Кеше исән чакта ана бер төрле карасалар, вафатыннан соң ана мөнәсәбәт кискен үзгәрә, яхшыра.-кайчандыр кылган явызлыклары оны тыла, татарлар кече күңелле халык, мәрхүмнәрне кичерә, кылган яхшы гамәлләре аз санлы булса да. ниһаять, шулары алга чыгып өстенлек ала Ырсытдинне бөтен авыл белән жирләделәр. хәтта мәрхүмне озатырга Йосыф та барды Җеназа укылып. Ырсытдин җир белән кавышкач, егет беркемгә дә дәшмичә генә үз әнкәсенен кабере янына да барып килде Бу аның туган Яланы, зираттагы әнкәсе. Һади бабасы белән быелга саубуллашуы иде Озакламый алар Мәүлия белән Төмәнгә укырга киттеләр Якын дарак, Тоболда да укырга була иде. Помабикә абыстай «Кеше күзеннән еракка китегез ичмасам, күрмәсәләр авызлары тнгрәк торыр», днп инәлде Шамил «Әтиләргә якынрак булам, теләгән саен кайтып йөрермен ичмасам!» дип Тоболда гына калмакчы иде. укыган институтлары Төмәндә генә шул аның Шулай бит. кемгә ераккарак китеп тору яхшы, кемгәдер якында калу кулай «Әтиләргә якынрак булсам иде'» диде Шамил, күңеленнән бәлки «Сәрвәр сылудан читкә китәсем килми'» дип тә уйлагандыр Сәрвәр исә Шамил янында өч айлык педагогик курсларда укыды да Ялан мәктәбенә башлангыч классларны укытырга кайтты Бу авыл өчен зур куаныч иде Укытучы булу өстеиә. Сәрвәр менә дигән оешты ручы да. концертларда башлап йөри, спектакльләргә катнаша. Галия бану булып сәхнәгә чыкса, хатын кызлар шундук борын яулыкларына тотына иде Матур шул Сәрвәрнең тавышы' Айсетдинне этап белән кайтарсалар да кулга алмадылар Ике көн ябып тоттылар да. ул. Яланга кайтып, ашык пошык кына әйбер кара ларын — яртысын Чырыктан. яртысын үз фатирыннан төяп алып китте «Саубуллашырга керерме’» дип көткән иде Уразаев. Ансетднн кермәде h.ip.iK сыман шыпырт кына авылдан чыгып тайды Ул китте, мәктәп киңәйде, хәзер сигезе тулганы бере укырга йөри башлый. Яланга өстәмә өч укытучы килде, өчесе лә комсомоллар, яшь ләр, ут уйнатып торалар Уразаевка эш җиңеләйде, ул күбрәк вакытын өй арасында үткәрә башлады Йөгереп бара Сания медпунктка, чабып кайта Кайта та дәфтәр ләренә кадала Фаягөл йә әтисе белән, йә әбиләренә утырмага китә Шамил каникул саен диярлек кайтып йөри Анын кайтуы өй эчендә олы бер бәйрәм була... л Ялан авылы татарлары төрле яклардан җыелган халык булганга, аларнын горефгадәтләре ДӘ. бнг чырайлары да тирле тирле Ак мангай ны, озынча битне, туры килешле борынны Сәлимә бәлки Казан якларында яшәгән болгар бабаларыннан алгандыр’ Аларнын нәселе чәгьлүч •казанлы шр» Ten халык йомышлы татарлар, ясактылар Алар ж-ә чәчрәп торган чыгынкы яңаклы, кысык күзле. почык борыштылар Ир ләренең чәчләре каты кыл кебек, тараган тарама.ан горле якка еабелел кита! Арала гартлар Вохара ягыннан калган ү .баклар да Антәр.тск Алары да яши яши татарга әйләнгән Жирле гореф-галатлар а.ылл. өстенлек алса да. Кa.aiг Уфа ягыииан кнл.ая татарлар »л гааагтарне VI нтеп үзләштерсәләр да. телдә алар «.генлете ка пан Яс.мы татарлар Аа. гартлар да але «верна, але каган теле вела- К.Г.НЧ. «йлэшАтар Сәлимә, гүзәллекләре телдән-телләргә күчеп макталган атаклы болгар чибәре кебек булмаса да. матур кыз! Гаиләдә бердәнбер кыз булганга, һичбер кимсетелү, кысанлык күреп үсмәде. Шуңа күрә күңеле дә көр иде. Урамга чыгып берәрсе аңа кагылсын гына, бит абыйсы шунда ук сызгырышып килеп җитәләр һәм бердәнбер кадерле сеңелләрен якларга басалар. Үзенә кияүне дә тиз тапты. «Яна елда Маннур белән Сәлимәнең туе булачак!»— дигән хәбәр Яланнан Тоболга. Тоболдан Төмәнгә барып иреште Туй, туй! Ялан авылында туй! Мөхәммәт Уразаев укучыларыннан беренче булып Сәлимә белән Маннур өйләнешәләр! Сыкылы, салкын, чалт аяз иртә... Кияү белән кәләш чыбылдык эчендә беренче тапкыр очрашканга хәтле, андагы мендәр һәм түшәк җәелгән чиста урында авылның иң тату, иң бәхетле гомер сөрүче, пң абруйлы ир белән хатын түшәк-мендәрне таптап чыгарга тиешләр. Мөхәммәт белән Сания түшәк өстенә тәгәрәп киткәч. Шәмсеруй җиңги әле көлеп, әле күз яшьләрен түгеп: «Шушы адәмнәр үрнәгендә яшьләр дә бәхетле яшәсеннәр!»— дип кабатлап торды. Йортка яшь килен төшүен белдереп, куп көпшәле мылтыклар; берьюлы шартлап хәбәр тараттылар Болдырга чыгып баскан Рәукыя апа яшь киленне арбап каршылады. Котлы аягын белән. Таймас табанын белән Келәмгә бас. киленчәк! Чөмергәнен ман булсын. Балаларын бай булсын! Мал-туарын ун булсын! Кош-кортларың мул булсын! Бала-чаган ун булсын! Кигән киемен тун булсын' Өлгер дә бул. киленчәк! Елгыр да бул, кнленчәк. Түремнән уз. кнленчәк, Бәхетле бул. кнленчәк! Рәукыя апа Маннурының башлы-күзле булуына чиксез шат иде. аның күңеле почмакланды, улы авылның менә дигән кызын алды, һәм ул. туйлар үтеп, яшьләр җайлы гына көн күрә башлагач, тыныч күңел белән көнбатыш чигендә хезмәт иткән офицер улы янына кунакка китте... Сәлимә белән Маннур, чордашлары Сәрвәр. Мәүлия, Йосыф, Шамилләрне кызыктырып, матур гына яши башладылар. 37 Шамил җәй көне Иртеш буенда Сәрвәр белән һич көтмәгәндә һәм бик сәер, дөресрәге җүләрләрчә аерылышуны гадәттән тыш авыр кичерде Ызгыш гел юктан башланды . Вәгъдәләшкән сәгатьтә Шамил Иртеш буена төште, ә Сәрвәр сүз куешкан урында юк иде Шактый көтте Шамил, эч пошырып моннан ерак та түгел урында сыздырып гармун уйнады. «Әллә андамы?» дип шикләнеп уйлады ул. «Булмас! Шушы урында очрашабыз, дип сүз беркеттек ләбаса!» Уен яңгыраган якка китәм дигәндә, ялт итеп Сәрвәр килеп чыкты, Шамилнең маңгаена җыерчыклар кунды. — Кайда идең син? Уенда идем, диде Сәрвәр ваемсыз гына. — Әллә кайчан килә идем, шул Ташкәй теңкәгә тиде, имгәк. Кырмавыктай ябыша, сагыз кебек сылана. Озак көттергәне өчен Шамилнең ачуы сүрелмәгән кае әле егетнен ™Л . ӘР 1а1Г ’ В '‘ ,ябЬ -' «>»'•’»«•" китте. .Ташкай Сарвар ГӘ ӨМСТЛӘНӘ ИКӘН.*— ДИН ИШеТТегн атм т.an la та әйтеп салды: ишеттергәлиләр иде. ул ярым үпкә аралаш — Бәлки сыланырга үзең юл куясыңдыр5 ' Сәрвәрне корт чактымыни, үз колакларына үзе ышанмыйча тал пынып алды да егеткә төбәлде — Каян телеңә килде ул сүз? — Кичер, кеше сөйләгәнне генә әйтәм. Сәрвәр отыры нык үпкәләде: Синең үз башың кайда? Әгәр кеше сүзенә ышанып мине жил бәзәк бер кызга саныйсың икән, хуш' һәм китте дә барды Шуннан ары алар байтак вакыт беркайда да очрашмадылар Шамил курка-курка гына бер-ике хат язып карады. Сәрвәр ник бер сенә жавап бирсен ләм-мим. кисте дә куйды Авылда чакта ул Сәрвәр белән яңадан очрашып анлвшу юл ларын эзләде, күп тапкырлар Сәлимә аша да сүз салып каралы, Сэр вәр исә тоташтан ут йотып йөрсә дә. төннәрен йокысыз үткәрсә дә дәшмәде Урамда каршысына Шамил килеп чыкты исә юк йомышны бар итеп теләсә кемгә кереп китте, чыкмады, инде күзгә күз килгәндә «Безнең уртак сүзләр беткән!» - дигән сыман, егетнең бәгырен eien. күрмәмешкә-белмәмешкә салышып читкә карап үтте дә китте Курсларны бетереп, укытырга кайткач. \л көнозын мәктәптә бу лырга тырышты, Мөхәммәт абый аларның Шамил белән арасы бозы луын белмәмешкә салышты, ул элеккечә Сәрвәргә ү-гә мөлаем һәм игътибарлы иде. Сания гына кайвакытта аны йолыккалап куя — Яшьләрнең арасын ныгытырга кирәк Үзләре, Сания, үзләре бозганнар, ачысын үзләре татысын, тату лашу юлын да үзләре эзләп тапсын Шулай яхшырак булыр - Әгәр озакка китеп аралары тәмам бозылса? — Ходайдан шундый әмер булгандыр' дип көлде Уразаев Эчен дә ут уйнаса да тышка чыгармады Сәрвәр Шамилдән кнм борчылмады Кичләрендә шомлы жил сыз гырып ялгызлыкны тагын да көчәйтеп җибәргәндә «Әллә Шамилгә хзт язын, барын да яна.I.Ill »нә к« |ч» |ч ••-и -’ ■ диын \й кхиа.шн калам гә тотынган чаклары да булды Йөрәк каны белән сугарылып языл ган хатлар мичтән ары китмәделәр Кышкы ачы жилләр искәндә тыелгысыз бураннар дулаганда, нинди генә хәбәрләр ирештермәде озын телләр Сәрвәргә! «Юкка көясен. Шамилен Гөмандә кичләрен шәһәр кызлары белән I aiitia.iap.Ta сиптерә'» «Әллә кайчан онытты инде ул сине'» Сәрвәр итәк астыннан кемнең ут йөрткәнен шәйлә. ә дә кеше сүзе кеше үтертер, диләр, кайчагында. ялгы< калган чакларындә ышана язып та куя Аннан, вкылына килеп «Юк. Шамил андый түгел, түгел'» дип күзгә күренмәгән ющманнары белән чак нзарш утыра Ә ны, хатларының толы м.нытум tapir "* МР- тавышы ОЧЫП, уйнаклап чыкты Кач ул б.е„ торыр.. Вакыт бар.,, сок. боттыр баскычы,шан очы,, тошуе булды, хатны вне «уллап тартып алды, ихтыярсыздан күкрәгенә кысты, бер җылый, бер көлә башлады. Хат Шамилдән иде! Ике атлыйсын бер атлап, сикерә-сикерә өйгә керде дә хат адресындагы чәчрәп торган тере хәрефләргә карап курка калды: ачаргамы, юкмы?! Хат — табышмак. Йозакка бикләнгән хәзинә келәте ул, ачып кергәнче аңа нинди җан азыгы тутырылганны белмисең. Ачарсың, анда җан әрнеткеч бер-ике генә сүз булыр «Минем хакта йөргән хәбәрләр хак, мин монда үз ярымны таптым. Көтмә мине!» Әгәр шулай булса, соңгы өмет тә киселә. Тормышның иң актыккы яме дә калмый, кояш сүнә, ай кителеп-кителеп Иртеш өстенә коела Әле болай өмет җылыта иде аның җанын! Өмет! Инде син дә өзелсәң, Сәрвәрнең җаны тәненә ничек ябышып торыр? Очып китәр ул Тукай «Очты дөнья читлегеннән тарсынып күңелем кошы!»—дип язган.. Нәкъ әнә шулай, өметсезлеккә бирелгән жан очар да китәр. Әллә ачмаскамы? Ачылмаган хатны әллә нинди сүзләр белән җылытып була Бәлки ул: «Җаным' Дөньяда минем өчен синнән дә кадерле зат юк! Мин бары синең өчен генә тудым, синең хакка гына яшим!»— дип язгандыр Ачылмаган хат — җылы хат әле ул Ачсаң, диңгез төбендә яткан чүлмәктән чыккан явыз гыйфрит кебек, ямьсез, салкын сүзләр чыкса? Йөрәге ни янса да Сәрвәр хатны ачмады, ярты төнне җиткерде, хат букчасын утка куеп карады, иснәде, эчендә ниләр бар икән дип бармак араларында кыштырдатты. Хат дәшмәде, хат әлегә сүзсез иде Ниһаять, конверт ертылды, күзләрнең нуры хат юлларына чайпалып түгелде, күзеннән сөенечле яшьләр атылып чыкты «Сөекле Сәрвәрем!» Инде бүтәннәрен укымасаң да була! «Сәрвәрем!» дигән, «сөеклем» дигән. Үз исеменең шушы кадәр матур икәнен ул бүген беренче тапкыр белде Нинди ягымлы, яңгыравыклы һәм мәхәббәтле икән лә аның исеме! Сәр-вәр Бу исемне «сөеклем» сүзе белән янәшә куеп җырларда җырларга була Хатның икенче юлы тагын да тирәнрәк мәгънәле икән: «Өзелеп сагындым үзеңне!» Кызның буыннары йомшап китте, хатны йөрәгенә кыскан килеш сәкегә утырды һәм өйне яңгыратып озак кына елады. Ел дәвамында эченә тулган ут-ялкын тышка бөркелде Күптәннән елыйсы килеп ярсыган йөрәген бераз баскач кына хатны тоташтан укый алды, укыган саен төсе яктыра барды Күрче таң аткан түгелме? Тәрәзәдән төшкән нурлар яктысында Сәрвәрнең керфекләренә кунган тамчылар энҗе булып ялтырыйлар Ул күзен кул аркасы белән сөртә-сөртә хатны йөзенче, юк, меңенче кат укыды. Хат җыр булып яңгырады, сандугач сайравы кебек ишетелде, моң дәрьясы Иртеш булып килеп бәрелде... «Көннәр, айлар ашкынып чаба! Имтиханнарны бирә башлыйбыз Июнь ахырына диплом тотып яныңа кайтачакмын! Гомерлеккә! Ялан мәктәбенә рус теле укытырга җибәрәләр. Бүген ул хакта әтигә дә хат яздым Сабырсыз күңел синең янга ашкына. Сәрвәрем, теге вакытта ямьсез аерылышканнан соң бик күп уйландым, үземнең дорфалыгым өчен чиксез җәфа чиктем һәм шунда бер хакыйкатьне аңладым: мин синсез яши алмыйм икән! Мине дә дөрес аңларсың һәм кичерерсең дип ышанам Бу соңгы ел минем сиңа булган саф хисләремне барлау һәм сынау елы булды Кызлар Убасы, ямьле Иртеш буйлары сагындыра. Синең үпкәләгән карашың гел күз алдымда. Син җырлый торган моңнар — күкрәгемдә, җанымда. Берсен куен дәфтәремә дә күчереп алганмын: Сагынам, дуслар' Сагынам, дуслар Сагынам туган илкәйне Илкәй белән бергә сагынам Яшьтән сөйгән иркәмне' Сәрвәрем, көт мине! Үбеп. Шамилең дип белерсең!» Кыз очынып өйнең бар тәрәзәләрен ачып җибәрде Янбакчада $ муел. балан агачлары арасында пар сандугач сайраша иде Башта 5 берсе, бакчаның бер почмагыннан авыз сала да. икенчесе ана җавап- = лыи. аннан бер-берсен табышканнан сон. бер берсен тыңлый тыңлый - өздереп сайрашалар. И дөнья, бу гашыйклар кошына нигә ШУНДЫЙ = бөек моң тапшырдың син? Нигә кызлар йә бик бәхетле чакта, йә бик £ бәхетсез мизгелләрдә генә сандугач сайравын ишетә икән5 . Сәрвәрнең әнисе Шәмсеруй җиңги инде бер атна буе күрше авылга - кунакка барам дип җыена. Якшәмбе үтеп, дүшәмбе җитте исә. 'к>'ынн“ «»•'!»- дип йорт эшлэренен нн иырын Беркатка ей эшләре бетеп калды. Сәрвәр чормага менеп, киндер капчыкта сакланган ногыт ташыдай кокгырт кедр чикләвеге белән ян кееәеен тутырып тиште Бизәкле княнтәсен нкенә салып черт черт чикләвек чиртеп, ашыкмыйча гына Иртешкә су алырга тмшеп китте Каи заманнардан бирле беренче тапкыр анын жаны тыныч, жаны ял итә. Шамилнең хаты килде, ул озакламыйча кайтып житәчәк. Сәрвәрен сагынып кайтачак, авылын сагынып Кинәт кенә Сәрвәрнең Мөхәммәт абынсын күрәсе килеп китте И куаныр иде аларның хәлләрен белсә* Сания апа да шатланачак, ул элегрәк, очраган саен. «Шамилдән хат киләме, ниләр яза?»— дип сорашып үтә иде, хәзер күрә калса, моңая да туктап Сәрвәргә карап тора. Кызганамы? Хәзер күрсен иде ул! Димәк. Мөхәммәт абый сабый чактан ук яратып йөргән укытучысы, абруйлы өлкән кеше анын да әтисе була инде! «Әти. әти!» Сәрвәр бу сүзне кычкырып-кычкырып кабатлады, ярый әле су юлы буп-буш иде. кеше-мазар күренмәде, анын ярымсаташып. ярым сөенеп «Әти, әти!»—дип кабатлаганын беркем дә ишетмәде бугай Бик иртә ятим калып, әтисез үскән Сәрвәргә әтиле булу аерым бер бәхет, тормышның иң югары кабатланмас шатлыгы кебек тоелды «Ә Сания апа әни була!» Сания әни .. Әллә Казан яклары кебек «әткәй әнкәй» дип йөрер гәме? Ие, Шамил рөхсәт итсә, Мөхәммәт абый белән Сания апа риза лашсалар, ул аларны «әткәй-әнкәй» дип йөртер, кадерләп кенә әйтер ул олы сүзләрне! Чикләвекнең кабыгын өреп төшерә дә төшен озаклап чәйни Сәрвәр. кедр чикләвегенең төшен озаклап чәйнәсәң, әүвәл май тәме, аннан каймак тәме килә башлый Шулай ләззәтләнеп барганда Сәрвәрнең чырае әрем капканга охшап китте. Аңламаганда аның теш арасына күгәргән чикләвек эләгеп, тамак төбен яман куырып алды «Тьфу. авы, нын тәмен бозды!» Ул никадәр төкеренсә дә ачы тәм тамактан кит мәде, бер бозык чикләвек бөтен кәефне кырды Ул ачудан барлык кесәсен айкан ыргытты Текә ярдан аска төште, күлмәк итәген күтәрә төшеп, жыерчык ланып ярга тәгәрәгән вак дулкыннарны ерып Иртешнең уртасынарак үтте Көмештән саф. татлы суны ике учына жыеп авызын чайкады Иртеш. вак дулкыннарын тәгәрәтә-тәгәрәтә. анын йомыры тез баш ларын иркәләде, өскәрәк тә үрли башлады Ул «Ай'» дип кеклеп кыч кырып сайгарак чыкты, учы белән су чәчрәтеп жибәрде Менә Шамиле генә кайтып житсен. Шамиле генә Су керергә төшәрләр, су чәчрәтеп, балалар кебек куана куана шушы урыннарда йөрерләр Су буе тын тыныч ир астында ышык һәм жилсез иде >л «шык маты чиләкләрен ком белән ышкый ышкый озаклап юды Ком катнашып бтХтган “йык тонганын күзәтеп торты Лып тулы авыр чиләкләрен яр итәгенә куеп, кояшта пешкән беләкләрен, ыспай уыйракларын к.ды Араларыннан беренче булып кияүгә чыккан Смиманек бер «ш»аш келәймә сейләгәннәре ултеренэ теште -Без Маннур белан. Сәрвәр КИМу.^онлып як-ягына каранлы. башын калкытты һач тагын балаларча еу чәчрәтергә тотымы Кинәт сясжәмерео якында гына ат пошкырды Ул ашыгып күлмәк итәген тошерде. күкрәгенә күз ташлап мгерде Изүенен веке сәләве ычкынган икән, аны каптырды Ямьм Иртеш дип бодай да ямьле үк булмаган тавышын, юри, тагын ямьсезләндереп җырлыйҗырлый ат житәкләп Ташкәй су буена төшеп килә иде. — Сәлам кызларга, судагы кондызларга! — Саумы, Таштимер. Карале, атын көянтәмне таптап сындыра ич. — Әй, кайгырма әле юкка, кәкре таяк кисәге сынудан ни зарар? Мин сиңа яңасын, менә дигәнен алып бирермен! — Көмеш ыргаклысынмы? — Теләсәң, алтын ыргаклысын! Шуклык сүзе Сәрвәр авызыннан юккарак ычкынды, Ташкәйнен авызы ерылды, кәефе килде: — Алып бирмәс дип беләсеңме әллә? Ышанмыйсыңмы? Сәрвәр сүз сөрешен кинәт үзгәртте: — Атыңны читкәрәк әйдә. Ашыгам, көянтәмне алыйм әле. — Сәрвәр, сиңа сүзем бар минем. Ташкайнең аты бик сусаган күрәсең, сафьян иреннәрен мимылдатып каранып торды да, кызның чиләгендәге суга сузылды һәм күз ачып- йомганчы танавы белән чиләккә чумды. — Нишли, нишли! Чиста чиләгемне пычрата лабаса! — Аттан да чиста хайван юк. шуны белмисеңме, мөгаллимә? Ташкәйнең тавышында ачы мыскыллау аһәңе яңгырады. Шул мизгелдә җирән аргамак, чиләктәге суның азлыгына ачулангандай, борыны белән буш савытны төртеп җибәрде, чиләк чуерташлата бәрелеп зыңгылдап, елаган тавыш чыгарып суга тәгәрәп төште, ипләп кенә агым уңаена тәгәри, ага да башлады. Ачуы кабарган кыз: — Мәхлук, шул кадәр хуҗасына охшар икән! — дип кычкырды. Шәмсеруй апа сүзләре бу. Чырыкның сансыз сарыкларын ул шундый сүзләр белән өерләп куа торган иде. Сәрвәр бер кулына сыңар чиләген, икенчесенә башы кителгән көянтәсен тотып кайту чарасына кереште. Ташкәй. сусынын басарга теләп Иртешкә омтылган аты белән тартыша-тартыша. аның юлын бүлде. — Сәрвәр, дим, тыңла инде сүземне бер тапкыр булса да. Күреп торасың бит. ничәмә еллар артыңнан йөрим Нәрсәгә сиңа шул маңка балалар белән мәктәптә тузан эчеп, нервыларыңны бозып йөрергә? Икенче елымны әртилдә эшлим, Иртеш юмарт ул. балык та төшемле, бернәрсә эшләтмәм, рәхәттә яшәрсең. Чык үземә кияүгә! Туйны да гөрләтеп уздырырбыз. Маннур-Сәлимәләр ише генә булмас, инәм туйга дип кызыл үгезебезне дә симертеп куйган Китте тезеп, китте тезеп, пулеметтан атамыни! Үгез кебек егетнең мескен хәлдә калып, шулай ялынып торуы кызганыч та. кызык та иде. — Урамнан үткән бер баланы тәгәрәтеп сөзә торган кучкарыгызны да туйга дип симерттегезме? — дип үртәде дә, Сәрвәр, агым белән шактый ерак киткән чиләген барып алды, юды, су сосып, көянтәсенә элде Ул арада кемнеңдер чиләкләрен шалтыратып су буена төшеп килүе ишетелде Сәрвәр кабалана башлады, «Яман күз күреп калмасын, Шамилгә ямьсез итеп сүз ишеттермәсен тагын!» Ташкәй ялварып әйтеп калды: — Сәрвәр, ут белән уйныйсың. Сак бул! Акъяр авылы егетләре. Ташкәйнең дуслары, байтактан бирле Сәрвәрне алып качарга котыртып йөриләр иде инде Ләкин ул ризалашмады: «Төяп алып китәргә хайванмы әллә ул? Яраткан кешеңне шулай мәсхәрә итәргә ярыймы?»— дип кырт кисте Ә күңеле нидер сизә, Сәрвәрдәге үзгәрешне ап-ачык күреп тора. Моңарчы иелеп, мескенләнеп йөргән Сәрвәр, бүген ике чиләк суны әһ тә итмичә күтәреп. Иртешнең текә ярыннан менде дә китте Ни булган? Әткәсе исән чагында: «Күңелең керсә. Эссәт кызы дип торма Әтисе әллә кем булмаса да, кызын үзеңчә өйрәтерсең, кулыңнан кил- иа«. башка кеше табылыр' Кызы бодай ару тына курена'.- днп кабатлый иде Шамил белая аралары бозыл\ авылга фаш булгач. Ташкәйнен өмете бетенлай ныгыган иде. ул Сәрвәрне узенене санап, сәгате кене килеп «иткәнне генә кнтә нде .Эх Сәрвәр Сәрвәр' Чнн сина бары яхшылык кына гелим ич. шуны да акламыйсынмы алла?.— дип әйтергә теләде Ташкәй Сәлимә сөенә-сөенә укып чыкты да Сәрвәрне нык итеп кочаклады да сөенеп кычкырып җибәрде - Котлыйм, дустым, чын йөрәгемнән тәбрик итәм. Әйттем бит мин сиңа, язмый калмас, язар дидем Уразаев бит аның фамилиясе Ул нык токымнан яралган зат Кадерен бел син аның - Син алай ук димә әле. Сәлимә Сәлимә төрле яктан китереп Шамилне мактарга тотынды - Әтисеннән бер дә калышмас Нәкъ анын шикелле дөрес кеше булыр! Сәрвәргә шундый рәхәт булып китте, ул шунда ук хыял дулкын нарында тирбәлеп әллә кая. еракларга агып та бара башлады Менә тиздән аларның туе булып, күч күчерерләр, гармун уйнарлар, казан диләр. Бер-бер ирмәк кылып ташламасын Кызу, тупас булса да. Таштимер андый юлга басмас Шамилне дә белә ул, Мөхәммәт абыйда укыды Обдорскида алармы алыштырып кайтарганнар, диләр Юк сүздер лә! Алай да сагай Кичкә безгә куна кил. Маннур уз бригадасы белән Кызылбай төптә кунып печән чабарга кит.» Кичен килсәң барысы турында да рәхәтләнеп сөйләшеп утырырбыз, яме' Сәлим.» кызарынып дус кызының колагына иелде Мин дә барам дигән идем. .Т Кирәк булса тимер буе «атарга ... рнз. '.алнмәләрнеке кебек уздырырбыз мнкан» Ташкай .«лардан да 3 Ннга кешедән уздырып жнбарерга. а.тарнын да туе б»к , „еме> Минем ип ак кулмак киеп турда чтна .ырылып - айнарлыгынны. тан жылыкны тоеп Снне баш ...... А.. < >ы чз luUUJT ЙТЫДЫ УРМ Тавыкларга жим сибеп аларны чакыра да. күңелендәге уйларын кабатлый: — Мин Шамилне генә яратам, шулай бит. тавыккайлар? Келәт почмагындагы әрлән тишеген вак ташлар белән төя-төя әллә кайчан күмеп куйды, курыкмагыз хәзер, кө-өш! Керегез дә тып-тыныч кына йоклагыз Чишмә буасыннан казлар да канат кага-кага кайтып житте. аларны да аранга куып кертте Сәрвәр, алларына су китерде, тавыклардан калган жимне сипте Сарыклар да әлсерәп мәэлдәшеп көтүдән кайтып керделәр. Көтү кайтып озак та тормады өй эче шомлы бер төскә керде, кинәт караңгыланып китте Сәрвәр ишегенә ат башы кадәр дәү йозак асып, капканы да бикләп алгач. Сәлимәләргә кунарга барырга чыкты. Мондый төндә зуп-зур өйдә япаялгыз калу куркыныч, аннары Сәлимәләрдә аулак өй. рәхәтләнеп бер сөйләшерләр ичмасам! Кияүдәге хатын белән кияүгә чыгарга жыенган житкән кызның уртак сүзләре тавык чүпләп бетерә алмаслык була ич ул! Туасы бәбәйләренә ниләр әзерлиләр икән, бишекләре бармы, кул арбалары, бик күп әле Сәрвәрнең сораулары, бик күп Көнбатыштан ишелеп чыккан кара болыт, утлы кылычын айкап, авыл өстенә аударылып килә иде. Жил урам тузанын себертә, вак-төяк йомычкаларны куа Өй ышыгында качып торган бер-ике сарыктан башка авыл урамында жан иясе дә калмаган. Мәчет янындагы ялгыз тирәк, ышыграк бүтән бер урынга күчергә теләгәндәй, шомлы тавыш чыгарып чайкала-чайкала шаулап Сәрвәрне озатып калды, аны йөгерергә үк мәжбүр итте. Җир буе китә алдымы икән, болыт тишелеп китеп жиргә чиләкләп яңгыр ява башлады. Сәрвәр яшен яктысында тыкрыктан чыгып килгән ике шәүләне күреп калды Ул күлмәк итәген тотып, бер кулы белән битеп каплап, жилгә каршы йөгерә башлады. Карун Рәхмәтуллалар абзары артыннан бер кеше чыгып, аның юлына аркылы төште — Ай. кем бу? — Кая ашыгасың алай, асылкош? Җир күрмәй кая чабасын? Ыспай күлмәгеңә пычрак сылагансың гуй. — Үлмәс? Синме бу? — Мин булмыйча! Исемем дә Үлмәс, үзем дә үлмәс! Бая тыкрыкта күренеп калган ике шәүлә дә кызны ике яктан камап алдылар, ул чәрелдәп кычкырып жибәрде. әмма нәкъ шул чагында Иртеш өстендә яшен яктысы чәчелеп китте, авыл өстенә Кызлар Убасы ишелде. Сәрвәрнең әрнеп кычкырганын беркем дә ишетми калды... 38 Ташкәй белән Үлмәс икесе бергә балыкчылар әртилендә эшлиләр Әртил — яңа эш, әле оешып кына килә, бригадирлары Кузьма Матвеевич дигән урыс, күрше авылдан, ике дистә таза-таза егетләрне жыеп. Иртештән дә. Иртеш төбәгендәге күлләрдән дә балык тота башлады Әле әртилнең конторасы да юк диярлек, кораллары да теләсә каян һәм теләсә кемнән жыелган елымнар, берничә көймә генә диярлек. тотылган балыкны саклар урыннары да юк. районнан: «Печән өстендә колхозларны тәэмин итегез»,— дигән күрсәтмә килде. Алар элек тә бер-берсенә тартылалар, уеннарда бер-берсен яклыйлар. яшьләр арасындагы тарткалашларда, сугышларда гел бер-берсенә таяналар иде Ташкәй буйга калкурак, тазарак, төскә дә чибәррәк. Үлмәс кешедән бигрәк йөнтәс, кырыс аюны хәтерләтә, гомере буе аттан төшмәгән кеше кебек аяклары да камыт, йөргәндә дә алга сөрлегебрәк. аска карап йөри... Акъяр авылы егетләре тирә-якта иң кыдрач егетләр булып дан алганнар, бу гомер гомергә шулай килә Сабан туе җиттеме, ул авылның егетләре ду килеп бер сугышалар Балыкчылар әртилендә алар авы лыннан өч егет бар иде. болай күрер күзгә ипле генә йөриләр. эшкә дә осталар, елымны да иң белеп алар сала, балыклы күлләрнең • далыгын беләләр, су салкын дип куркып тормыйлар, кереп китәләр, бригадир да аларны үрнәк итеп куя. ай азагында акча алганда да * алар өлешенә күбрәк төшә Иң кызыгы әнә шул акча кулга кергәч g булды Кулына корал кергән ир үзгәргән кебек, кулына акча төшкән 5 ир дә күзгә күренеп үзгәрә /зкъяр егетләре уч тутырып акча алдылар. * менә йөриләр берзаман кабарган күркәләр сыман, әллә кзй арада = яшигы белән аракы кайтарганнар, әллә ни арада уха пешереп өлгерт кәннәр. бригадир Кузьма Матвеевичны ике яктан култыклап алганнар = да аш янына ук менгереп утыртканнар Аракы сүз чыгара, сүз талашка * әйләнә, Ташкәй белән Үлмәс тә шунда Ташкәй гомер-гомергә Үлмәсне үзеннән түбән санап йөрде, йомыш g юлга аны йөгертте, кирәктәкирәкмәстә дә җикеренеп аны буйсынып ’ яшәргә күнектерде Ырсытдин гаиләсе читтә чакта Үлмәс кабарынып f авыл егетләрен үз кулына алып өлгергән иде, Ташкәй кайтып төшкәч. £ сүзсез-нисез элекке хәл кабатланды. Ташкәй баш булды. Үлмәс аның койрыгы Шулай булды, шулай булып килде, шулай булып калыр да' днп уйлый иде Ташкәй Гомумән. Ялан авылында үзеннән дә зиһенле, үзеннән дә көчле егет бардыр дип Ташкәй уйлап та карамый иде Әнкәсе Йомабикә абыстай көн туАы исә аның колагына тукый — Улым, төсең-башың килгән, көчкә днсәи Гали батыр белән берсең. Үзеңә тиңне генә кара, эшен дә. ярын да. һәммәсен дә Әнкәсе Ташкайнең балык эшенә керүенә сөенде — Хәйләкәр балык бул үзең дә' дип теләк теләде Г.нпк.шнс Акъяр егетләре дә үз иттеләр, бүтәннәр бСЛӘН ЯКЫН шырга гына торганда да Ташкәй янында халыкларын тыйдылар, әтәч ләнмәделәр, кирәк чакта киңәшкә килделәр Бу хәл белән Үлмәс кенә бер дә килешергә теләмәде һич югында авыл яшьләре арасында аның Ташкәйне үтеп кнт.нт аста калдырасы килде Кай көннәрне алар бер берсенә сөзгәк үгезләр кебек кырын карап йнрнләрйернләр ла. йә бер сәбәп табылып, йә бер сүз килеп чыгып Ташкәй гел өстә кала Ничек егарга аны? Ничек арт сабагын укытырга* Теләсә нинди этлеккә әзер торган, теләсә нинди явызлыкка әзер Акъяр егетләре ярдәмгә килделәр «Ташкәй назлана. Ташкәй әйбәт булып күренергә тели Ташкәй авылның сылуы Сәрвәрне яхшылык белән алдырмакчы. ә Сәрвәр яхшы лык белән ипкә килми, сынмый, буйсынмый кы■ башы белән егеттәй көлә . » Күпме түзәргә мөмкин? Һәм Шәмсерхй .ш.шың кзнәккә кигуеннән кышын я файдаланырга уйлады Үлмәс Кызны да сугып ала Ташкәйнеп дә боры иына чиртә! Эш узгач, әйдә, сикереп карасын' Бер тәпәләп алса м Сәрвәр хакына риза, авылда «Сәрвәр Үлмәснеке', дигән ,v ran таралсын Әле Акъяр егетләре Гашкәйгә канат агәяргә бик ирек.тә бирмәсләр «Әгәр шу.т кы.ны .ггып аласын икән без синен яклы, беркеме сүз әйтергә ирек бирмәбез!, дип әйтә әйт., бер чирек ачы б " Л r/^'raavan укай килде, «йгә кереп, ишек ватып торасы булмады, алап Сәовәоне урамда ук очраттылар Жнтмәсә яшен яшьни. мкл чи "р ява упмда зтле тат юк. чнт кузиар шаһитлар карап т..р.ы.г .К>.. урлау борынГыданкилгән йол» Ат урлау һә. кы. урлау тат.рл.ряык мәңгелек гадәте'» дип дәртлән» Юкны сөйләмәче, Үлмәс — Барны сөйлим лә. Сәрвәр Шаярыр чак тапкансың. әй. Үлмәс!— дип Сәрвәр аның яныннан үтеп китәргә теләгәндә, Үлмәс селәүсен елгырлыгы белән кызга ташланды, ике беләгеннән дә эләктереп алды. Сәрвәр кычкырып та өлгермәде, уңнан чыккан кеше учы белән аның авызын томалады, икенчесе авыр, юеш толып ташлады Кыз, бөтен көченә тыпырчынса да. берни кыла алмады, ике пар куәтле куллар аны ике яктан чытырдатып кысып алдылар, сасы толып эчендә аның тыны кысылды, йөрәге атылып чыгардай тибә башлады. Шул ук ыргаклар каптырып җирдән күтәреп тә алдылар, бераздан ул үзен арбага салуларын тойды. Берәү өстенә атланып утырды, икенчесе тарттырып аякларын кушып бәйләде. Атны куа башладылар Бертуктаусыз күк күкрәде, яңгыр шыбырдап койды, юл сикәлтәләрендә, кызның ачылып киткән тез башы бәрелеп сызлады, сулышы кысылды. Инде үләм. беттем дигәндә тимер ыргак кебек куллар каптырып алдылар да очыртып алып киттеләр. Сәрвәр бу мәхшәрнең асылын аңлый алмыйча исәнгерәп чакчак кына күзен ачса . «Әйдә, килен, төкле аягың белән!»— дип. күгәргән тавыш белән шыгырдап, аның каршысына язмышының өрәге булып Үлмәснең атасы килеп басты.. «К^лен? Димәк, бу уен гына түгел!» Хәлсезләнгән Сәрвәрне бер ягыннан таныш булмаган егет, икенче ягыннан мышиап калган Үлмәс култыклап алганнар. Түрдә, табын артында, яшертен муллалык итүче Чырык Абдрахман җәелеп утырган . Кызның өс-башын алыштырып та тормадылар, юеш күлмәге өстенә коры шәл ташладылар да. аңына килмәс борын Үлмәс белән янәшә утырттылар. Агач мулла никах укый башлады. Эшнең мөшкел, үтә хәтәр икәнен бөтен ачылыгы белән аңлап бетергән кыз җан авазы белән кычкырып җибәрде: Юк. юк! Кирәкми! Нишлисез? Тимәгез миңа!—дип. алга ыр гылды. Үлмәс култыгыннан ычкынды, өстәлдә яткан пычакны эләктереп алып Үлмәскә кизәнде. Менә кадыйм дигәндә, баягы таныш булма ган егет кызның кулын боргычлап пычагын идәнгә төшерде, кыз «кияү егете»нең түбә чәчен йолкып чыгарды. Ачудан үкереп Үлмәс Сәрвәрне сугып екты. Ул яткан көйгә мәчедәй тырнашты һәм мүкәләп ишеккә үтәргә тырышты, аягына шәле уралды, юеш күлмәге тәненә ябышып хәрәкәтне кыенлаштырды Аны аягыннан тотып алдылар, әлеге каты куллар тагын Үлмәс янына китереп яньчеделәр. Чырык «Әллә никахны калдырып торабызмы?» — дигән сораулы карашын Үлмәскә ташлап алды Сәрвәрнең кем кызы булуы исенә төште, аның Мөхәммәт Уразаев улы белән ярәшелгән диярлек булуын хәтерләде, әгәр хәзер никахсыз-ни- сез генә чыгып котыла алса, мөгаен, ул бу «тантанага» яңадан эләкмәскә тырышыр иде. «Мөхәммәт Уразаев белән эшең төшмәсен, аллам сакласын!»— дип борчылып уйлады ул кызның юеш күлмәге ачылгач яктырып калган түгәрәк ботларына карап... «Ник ичмасам арада бер хатын-кыз юк! — дип инәлде Сәрвәрнең күңеле.— ул минем хәлемне аңлар иде бит!» Үлмәс Чырыкка усал карап алды да. Сәрвәрнең билен тагын да ныграк кысып, үзенә таба тартты — Нәрсә, коммунис килене буласың киләме? Булмый торсын, шәт. бик кирәксә, аңа бездән калганы да бик таманга килер. Монда бүтәннәр барын да белеп торсыннар! Укы никахыңны, нәрсә авызыңны ачып торасың? Утыз тәңкә бирелгәнме сиңа!? Бирелгән! Укы. канца канцов' Чырыкның сирәк сакалы дерелдәп китте Шул арада Сәрвәр барма гы белән Үлмәснең ирен читен ертып алды, кан күренде, егетнең әткәсе авызны сөртергә чиста тастымал китереп бирде Сәрвәр Чырыкка ялынды: Абдрахман әкә. алма җаныңа гөнаһ! Кирәкми, мин риза түгел, булмый. Коръән алай кушмый, ярамый' - дип үрсәләнде Чырык икеләнә башлады, эш болай зурга китәр, дип уйламаган иле ул Жәнжәл кубачак, тавыш чыгачак' Кызны алырга нияте иык икән, ни пычагыма ана никак’ Тот та кочагына ал инле имгәк' "“ ич * к>- ,г* “““ Я“—«-«— — Үлмәс, оятсыз' Җирбит' Әтине җилләгән б\лып йөрдең бит явыз! Коткарыгыз мине, кыргыйлар, җибәрегез' Сәрвәр калган көчен туплап тагын бер талпынды, чәйнәште, тырнашты Ләкин көчләр тигез түгел иде Аны күтәреп эчке бүлмәгә алып кереп киттеләр. Чырык Абдрахман никах сүзләрен мыдырдап кал ды Үлмәсне дә шунда кертеп ябып ишеккә йозак элделәр Алгы бүл мәдә, очкылыгы тота тота. Абдрахман Чырык бая башлаган никах дога сын укып бетерде, дерелдәгән куллары белән битен сыйпады да чыгып сызды, никах чәен эчеп тә тормады Мыштым Үлмәс Менә сиңа мыштыбый Ул кеше күзенә ташлан мыйча гына үсте, укытучы күзенә төртелерлек шуклык. явызлык кыл малы, кылса да шома гына таеп китәргә күнекте, уртача укыды Халык игътибарын җәлеп итәрлек берни дә эшләмәде Кыз урлау бер аннан калган гына гадәт түгел, ләкин күп вакытта бу эш ике якның ризалыгы белән кылына Әгәр ата аналары риза бул мыйча ыкы-мыкы торалар икән, кыз «үзен урларга» егетне котырта ук башлый. Әгәр йортка сеңеп калса, мал табар Үлмәс Сәрвәрдәй чибәр һәм шактый акча төшерүче мөгаллим хатын белән чибәр генә гомер итә чәк, инде аерылып китсә, тормыйм дисә, дүрт ягы кыйбла, никах укыл ган, Үлмәснең өйләнүе белән беркетелгән, беркем бер суз әйтә алачак түгел Ир хатыннары аерылып китә, ирләрен ташлап чыгучы бичәләр бар. әгәр инде китәм дип черәшеп катса, дүрт ягы кыйбла' Йомабикә абыстай аңа Мәүлияне димләп тора — Ырсытдин әкәңнең сиңа әйткән сүзе минем өчен васыять, менә укып бетереп кенә кайтсын, тотабыз да тун нтәбез' ди Сәрвәрне татып караганнан соң Мәүлияне тотып ашарга да каршы түгел Үлмәс' Ташкәйгә ике яктан тибү булыр нде бу! Кәләшеннән дә Үлмәскә комачаулап килде Урамда җир тетрәтеп күк күкрәде Күк гөрелтесе тынып торган арада эчке бүлмәдән җан әрнеткеч үксегән, дөбер шатыр килгән тавыш лар. ара тирә •’ V ЛӘ1 ънәт'» ДИП усал ян.п 1. сүгенгән авазлар, ярым йорты җөмләләр ишетелеп калды, яңгыр тагын да шәбәйде, дөнья дөм караңгы булып китте Үлмәс йортының тәрәзә капкачлары өченче көнне генә ачылды Дус кызын көтеп көтеп тә көтеп ала алмаган с.алнмә. иртән нидер сизенеп, пошынып Шәмсеруй җиңгиләр йортына китте Барса капка бикле, колхоз рәисе Дәүләтша әкә атлы тарантас белән килеп туктаган яндыра. Яндыра' Ниһаять. Үлмәснең әтисе дә тавыш бирде — Никах кирәк, кызым Без. аллага шекер мөэмин мөселман нар. безгә, безнең йортка никахсыз килен ярамый Менә хәзер никах укытабыз да ир белән хатын булып гөрләшеп яши башларсыз Тормы шыбыз ж.итеш. беләсең ич' колак кага, сеңлесеннән дә. Бу план җәй башында ук корылган. Акъяр • м IN хәтләштерелгән иде Ташкайнең гел Сәрвәр тирәсендә чуалуы гына һәм капкага шакып тора - Өйдә юклармы әллә. Дәүләтша әкә» дип сорады Сәлимә Ишегалды ягыннан ач сарыклар мәэлдәгәне ишетелде Юклар шикелле, шакыйм шакыйм, ачмыйлар Кнр.ж И к М лнган сү зе бар ил< Сәлим.. килеп сизенеп ».габи й.герде байтак баргач ки,.., Ч.,н төште Аптырап борылып карады. нурның болында Дәүләтша әкә атның йөгәненнән тоткан да ашыкмыйча гына бара, балчык сарган тарантас тәгәрмәчләре авыр гына әйләнәләр, ат артыннан урам тутырып эре-эре балчык кантарлар каерылып кала... 39 Шәмсеруй апа атна торып, бик канәгать калып, күтәренке рух белән гомер кичергән йортның капкасын атлап керде. Өйгә кергәнче келәтне ачып карады, мур кыргыры әрлән, келәтнең икенче почмак астын тишеп, йодрык сыярлык тишекне шомартып бетергән, келәт идәнендә тавык башы аунап ята «Аһ. явыз, иң игелекле, иң эре күкәй сала торган бүрекле сары тавыгым!» - дип инәлде хуҗа. Эшнең моның белән генә бетмәслеген сизенеп, абзар-кура капкаларын, лапас түбәләрен ачып-ачып карады, җим күрмәгән ач тавыклар аның аяк астына кайсы- каян йөгерешеп килеп җиттеләр. чишмә буасына чыкмаган казлар әлсерәшеп. моңаеп утыралар, тавык оялары шыплап күкәй белән тулы иде. беркем дә аларны җыймаган, беркем аларны карамаган. Тавыклар су эчә торган таба яңгырсыз елны Кызлар Убасы кебек коп-коры иде Аптыраудан телсез калып, хәле китеп Шәмсеруй җиңги өйгә керде, тозлы каз боты кимереп яткан карак песи аны күрүгә йомылып кына чыгып сызды. — Ах. оятсыз!— дип кычкырып калды Шәмсеруй апа Ул кесәләреннән, төенчегеннән күчтәнәчләр, эсседә изелә башлаган кәгазьле кәнфит, ватылган бавырсак кисәкләрен бушатырга, алар- ның кайсын-кая урнаштырырга кереште — Сәрвәр дим. Сәрвәр, күчтәнәчләрдән авыз ит. Кайда йөрисең? Шул чагында эчке бүлмәдән сулкылдаган шикле тавыш ишетелгәндәй булды. Шәмсеруй апа сискәнеп, кулындагы кәнфитләрен чәчеп шунда узды һәм катып калды. Бер мәлгә «Әллә күземә күренә инде?»— дип уйлады Юк. күренми икән, бу хәл чын икән, кызының сулкылдаудан калтырап торган ябык аркасын барып кочкач ана барын да аңлады... Сәрвәрнең чәче тузган, күз тирәләре күгәреп шешкән, күлмәге өзгәләнеп ертылган — Ниләр булды, күз нурым? Ана йөрәк җимешен күкрәгенә кысып ачыргаланып, өзгәләнеп, җан авазы белән бүлмәне тутырып кычкырып җибәрде. Аннан тиз-тиз кызның кул. аякларын тотып карады, куллар яна. аяклары боз кебек салкын иде кызның Әле аның Үлмәсләр йортыннан котылып кайтып кергән көне генә иде... Нинди ягымлы сүзләр белән генә иркәләмәде кызын ана, нинди татлы кушаматлар тагып кына бизәмәде. Сәрвәр дәшмәде дә. җавап та кайтармады, акылын җуйган кеше сыман тик бер ноктага карап утыра бирде Ана самавырда су җылытып тизтиз генә аның аяк-кулларын юды. өс-башын алыштырды, эчке күлмәкләрен салдырганда, куркып шигәйде, көчләп диярлек Сәрвәргә бер чынаяк чәй эчертте һәм чип- чиста урын җәеп йокларга яткырды Үзе күршеләргә чапты... Юк. күрмәгәннәр, өченче көн инде Сәрвәрнең өйгә кайтканы юк. ә мал-туарны Сәлимә килеп карап йөргән. Шәмсеруй апа абына-егыла ашыгыч рәвештә чабып барып Өниә апаны алып килде, икәүләп бик озаклап кызны сөйләштереп карадылар, анда да җавап ала алмагач, кызны буш өйдә җен суккандыр, саташып чыгып киткәндер дә. ике төн буена кайдадыр бәрелеп-сугылып йөргәндер. шунда өс-башы таланып, ертылып беткәндер, дигән нәтиҗә ясадылар. Шәмсеруй: Уразай Саниясен чакырып карыйк, дуктырлыкка укый, бербер әмәлен беләдер, табар!— диде. Өннә апа - Әгәр Сәрвәрне жеи алыштырган икән, врачлар ни әйтә алсыи> Ин яхшысы шыпырт кына Чырык Абдра.маины дәшеп карыйк' дип карышты Озак уйлашканнан сон. .Чырык Абдра,манный тавышы «не дә булмас, кешегә чыгармас, иншалла. әйдә килсен килсен, дигән фикер яраклаштырдылар Анармын әле кызып, әле борчылып әле жылап табыш киңәш итеп утыруларын Сәрвәр тавышсыз тынсыз гыиа тыңлап ятты, Шәмсеруй минут саен диярлек барып карады — кызның түшәмгә төбәлгән күзләре ап-ачык, апачык күзләрендә уй. чоң юк иде «Сәрвәр җайсызланыбрак китте бит ме! ишеткәч. Чырык ком җибәрде, «Алай икән, алаймыни5 Пи булды икән тагын, гөнаһ шомлыгы'» - дип юк-бар сүз сөйләп утырды да, барудан баш тартты Үземнең дә кәеф кыйгаеп тора бит әле. кеч, Шәмсеруй, бил сыз лый, баш чатный, күз төпләренә тиклем авырта! дип зарланды.. Үлмәстән эләккән утыз тәңкәне эчеп бетергәнгә, махмырлан башы авыртуын, әлбәттә, әйтеп-ачыклап тормады Шәмсерхй бик нык инәлде, ялварып сорады — Кадерле баламны аякка бастырсаң, көзен буш итмәм. Абдрах ман әкә,— дип тезләнеп ялварды Шәмсеруй Шуннан соң гына, анда та бик зур авырлык белән генә Чырык ризалашты — Ил теленә керерлек булмасын, Уразай яки Дәүләтша ишетеп калсалар, көн күрсәтмәсләр Абдрахман кичкырын гына килде, һаман урын өстендә хәрәкәтсез яткан Сәрвәрне аннан-моннан караштырды, күңеленнән «Җаны туп туры җәһәннәмгә олакса гына ярар иде. тагын да зуррак гаугаларга дучар итмәсен тагын бу тиле җан'» - дип теләк теләде, авызын ачып — Әйе, Шәмсеруй килен, кызын йорт пәриенә сугылган, аны уй пату кирәк, - диде. Сәрвәр терелеп, булган хәлләрне сөйләп бирсә, шаманлык чез мәтләре дә күрсәтә торган Чырыкның үзен биетүләре бик ихтимал' Сәрвәр аз гына хәрәкәтләнә башласа да Чырыкның без кебек оч лы сирәк сакалы дерелдәргә керешә иде Ул кызның күзенә туры карар га курка, сүзе бутала, аптыраганнан «Сөбханалла!» дип кат кат әйтә башлый. Иртеш буе татарларында акылдан шашкан кешеләрне биетеп кагып-сугып имләү йоласы бар. .Мөгаен, бу Йола аларга күршеләр дән, төньяк халыклары ханты - мансилардан күчкәй булырга кирәк Шәмсеруй туйга дип җыеп килгән бар акчасын тотарга риза. Сэр вәрнең җенен кусыннар да. терелеп аякка бассын Чырык тәкъдиме белән ул буйдак Гобәйбәдән бер чиләк көмешкә сатып алды, гармунчыны, баш биючене Чырык күрше авылдан үзе алып килде Ишек тәрәзәләр не ныгытып бикләделәр Пәрдәләрне төшерделәр Мич капкачларым юшкәләрне ачтылар Пәри. Сәрвәрдән күчеп, мичкә сикерергә, аннан төтен юлы буйлап күккә чыгып югалырга тиеш икән Чырык. дога УКЫП, башта Сәрвәрне өшкерде Аннан ярдәмчеләре кыз тирәсендә чайкарга тотынды «кайдан кил- кач!» дни яман үкереп. - га. йорт буйлап чабарга кереште Булышчыларыин ЛӘН С_г ........................ “ кызны me читенә күтәреп .тыртгы.ир ы артыш твг.т-п шүнын Гн-.,.,н ы,.,.,.1ы.,.,р Ике ...................................... 1..П Чирик к..НЧ■ ..Ү.рк.ч.... П КММ ИП BtM » м Өйгә ачы серем, «һәр тотен исе тарәллы .Пар» ш»шы исне сей ми', аил еилетты Чыры» һ->ч .".кыннары сивыее терем ееверкгне -V.A.nu кители йиаатан. ШуНД* I кызның эченә кереп урнашкан җенне куалар- йорт оуилвп ч.инр," кереште Б) 'Ы. ......................................................................... ..... берсе. Чыры» ве ............. «--- ----- “-щеләр карлыга. Агай эне берәр шунда кап. авызлыгын шылтыратып , маташкандай кыланды Артыш тегене ®йнс у р • йөткер.» башладылар, күзләреннән серемл« ш». •’ стака a .............. I.'I'M' .. ....... X~'“ .............." 1 - Әйдәң, уйнату кирәк, кызны торгызың!— дип кычкырдылар шактый кызып алган булышчылар Сәрвәрне аягүрә бастырдылар, як-ягыннан тотып торып, биергә димли башладылар. Ул түшәмгә, почмакларга мәгънәсез караш ташлады да, анда гадәттән тыш кызык нәрсә күргән кебек шаркылдап көләргә тотынды. Соңыннан төсе кинәт үзгәрде, иреннәре еламсырагандай кыегая башлады, ул куркынып почмакка чигенде. «Тимәгез, кагылмагыз миңа!»— дип кычкырды. Үзе буп- буш урынга төбәлеп бармак янады, сул кулы белән күлмәк итәген бөреп тез астына өерләде. Булышчыларның буйга калкуы, тәҗрибәлесе: — Ни карап торасыз? Уйнатырга кирәк! Кеше күргәнегез юкмы әллә?— дип бер җикеренгәч, тагын берәр тустаганны каплап килгән кешеләр кыюланып киттеләр, кызны әле нечкә биленнән кысып, әле йомшак кулларыннан тотып як-якка өстерәргә, биегәндәй итәргә керештеләр. Тустаган бертуктаусыз хәрәкәттә булды, шау-шу көчәйде, артыш төтене идәнгә кадәр төшеп җитте, аракы пары белән томаланган миләрне тәмам тилертте, Сәрвәрне биленнән алып чүктергәндәй иттеләр, икешәрләп тотып өскә чөйделәр, шәрә ботларына уч белән шапылдаттылар. Тоткан булып йомыры күкрәкләрен умырып-умырып алучылар да булды. «Эх, миңа булса, бер атнада акылга китерер идем мин бу сылуны!»— диде исерек булышчыларның берсе. Кыз кинәт йокыдан уянгандай булды, авызын учы белән каплап йөткерде һәм гармун кеткелдәве колагына керде булса кирәк, иңбашларын сикертеп торды да биеп китте. Тальян гармун исерек кулында җәберсенгәндәй гыжылдап ала. ике-өч кеше берьюлы иске идәнне җимерер дәрәҗәдә сикереп бииләр иде. шыгырдатып сикерәләр, акыралар иде. Өйалдына чыгып торырга кушылган Шәмсеруй белән Өниә, үзләренең хата ясауларын да аңлыйлар, үкенеп бетә алмыйлар, кочаклашып караңгыда икәүләшеп үксиләр иде. Озак газапланганнан соң кыз. хәле китеп, идәнгә егылды һәм: «Су. су!»— дип ыңгырашты. Чырык нәзек тавыш белән кулларын бутап — Торгызың. әмма ләкин су бирмәң! Юкса, шайтаны эченнән чыкмый аның, имеп ята!— дип акырды — Әйтсен, кеме бар! Сөякне кайда күмгәнен тапсын?! Пәри, имеш, кеше кыяфәтенә кереп йөри, аның җаны яшерелгән сөяктә, имеш... Су сорап өзгәләнгән кызны тагын биергә дип өстерәп алып киттеләр, ул, мескен, аяклары тотмыйча егыла, аны сөйрәп торгызалар да тагын биергә боералар Шәмсеруй ишекне тартып карый, бикле ишек, биге нык, Эссәтне үтереп ташлаганнан соң Шәмсеруй үзе тимерчедән эшләтеп алган нык, авыр бикләр... Таң атты.. Көмешкә эчелеп бетте, бию, сарнау тукталмады. — Кызың терелсен дисәң, тавык-кошыңны жәлләмә, пешер. Эчмәгәч кешеләр хәлсезләнде, пәри белән сугышыр чамалары юк, алып кил аракыңны! — дип шаулады булышчылар. Шәмсеруй апага бер нәрсә жәл түгел, бер нәрсә, кызы гына терелә күрсен. Ул яшьле күзләрен тутырып Чырыкка карый: — Абдрахман әкә, атам бул, хак-дөресне әйт, өмет бармы5— дип инәлә. Сарнаучылар — биегәндә жырлап. такмак әйтеп торучылар. Очларына кем чыгар? Чуар ала күбәләкнең Йомыркасын кем табар? АйҺай. яннәрем. ау! IH сүзләр такылдыйлар, идән Ай-Һай. янем, ау' Ай-ай, яннәрем. ау! Ж,нрдә уйнаган көннәрем, ау! Олын-озын елгаларның Сарнаучылар1 җыен тузга я. гына^лкеде ** Т0НГаН’ күз каба^ары шешенеп беткән, ул кулын — Тырышып карыйк' Бу куркыныч күпме дәвам итәр иде. ул арада бик нык нтеп капка кактылар Тагын, тагын Урам яктан: — Ачыгыз, явызлар! Ачыгыз!— дигән тавыш яңгырады Бу Шамил Уразаев тавышы иде Чырыкның сакалы дер-дер килә башлады, ул шыпырт кына: Ындыр капкасы ачык, берәм-берәм шуннан таегыз' дип боер ды Булышчылар кечерәеп, юкарып калган ике ананы Шәмсеруй белән Өннәие басатаптый лыпыр-лыпыр бакча ягына карап чаптылар ачык ишектән сасы ис бөркелде һәм Сәрвәрнең — Әни. су!—днп инәлгәне ишетелде Өннә апа капка ачарга йөгерде. Шәмсеруй бар житезлегенә эчке бүлмәгә ташланды 40 Төмәннән Тоболга килүче «Шлеев» пароходы шәһәрг * якынлаш канда пассажирлар барысы да палубага чыгып бөялделәр Шамил палубага әллә кайчан чыгып баскан иде. хәзер аны төрле яктан кнтереп кыстылар Пароход, тәгәрмәч калакларын тигез шапылдата-шапылда та. башта Тобол елгасының саргылт кара төсле суын бутады, аннары көмештәй ялтырап яткан Иртеш нстенә килеп чыкты Карале, ходайның кодрәте, бу ике елганың суы бергә килеп кушылгач та җөй булып аерылып яталар икән бит'— Ка «аклыларча өстенә камзул, башына кәләпүш кигән жыйнак гәүдәле бер бабай, янәшә китереп салган ак һәм кара жәймәгә охшап икегә ярылып яткан су өстенә исе китеп карап тора иде Әнә шул атаклы Иртеш һәм Тобол елгалары кушылган урыннан ерак та түгел Тобол шәһәре урнашкан Шәһәравыллар хакында, гадәттә «Шунда шунда, шул географик кнң лектә җәелеп ята», дип сөйлиләр, әмма Тобол шәһәренә бу сүз киле шел бетми, аның хакында «Ике елга кушылган урында Тобол шәһәре күккә ашкан!»—дип әйтәсе килә Моны палубага чыгып Сөялгән олылар гына түгел, бала чага да сизә икән, казанлы бабайның камзул итәге астыннан берсе кәй ара да алга чыккан да. кай арада бәяләп тә өлгергән, чәрелдек тавышы һаваны ярды: Йә, торага җитеп тә куйганбыз бит. каранчы шуның ыспайлы гын! кыса-кыса кычкырып та җибәрде Чын. әй. манасырларын1 карап бак. нәт биек икән Үзенең биек һәм очлы чиркәве белән кремль һәркемнең кунчы беренче булып ташлана Каланың иң матур һәм хатирәле урыны бу тып Шамил күңеленә сеңгән шушы текә тауга берксп калкынган ич катлы педтехннкум бинасы, тауга менә торган йөз туксан дүрт араталы биек баскыч моннан ап-ачык күренеп тора икән Пароход пристаньга борынын төртүгә. Ы1Ы «ыгы тагын да көчәя төште алай J Шамил халык арасына керен кысылган этих. калды Күзе белән уннән сулга «эеп. ул тагын бер кешене .зааде. ләкин ул күренмәде, юк иде. ахрысы Мишк-ыр чиркәү Аның күзе тау башына урнашкан кремльнең матурлыгына төшкән иде Икенче бер тиктормас малай Шамилнең аркасын төя башлады аның да «ыспай тора»ны күрәсе килә нде. ахрысы Шамил янтая төшеп малайны алга уздырды, малай без кебек үткен чем каре күзләрем Җитез матрослар, бераз кыланып, артистланып чаба-йөгерә пароходны юан арканнар белән дебаркадерга китереп бәйләделәр, һәм килә-килә зарыккан халык, бәрелгән капчык авызыннан агып чыккан борчактай, трап аша сибелә башлады Этеләтөртелә торгач. Шамил да сагынып кайткан туган туфрагына аяк басты Ялан авылына әле шактый барасы бхлса да. Тобол пристане авылның капкасы. Капканы чыгасың да туган якның һавасын киерелеп сулыйсың Монда инде снн ятим түгел, монда син үз өендә, монда синең газиз ясан — атаң көтеп тора. Ул тагын сулдан уңга күз йөртеп чәчәкле яулыкны эзләде, яулыклар күп иде. яулык ияләре дә Шамилнең буй-сынына күз төшереп, бер-берсенә төрткәләшеп алдылар, тик ул көткән күзләр, ул эзләгән яулык кына юк иде. Шатлыктан егетнең күңеле тулып китте Аяклары аны тыгыз агым уңаена алып бардылар Халык төркеме чүт кенә сирәгәйгәч, ул үзенә таба тартылып килүче әтисен күрде, ул да аңа таба омтылды. Сагы- нылган икән, кочаклашып күрештеләр. Икесенең дә күзләре дымланып калды, атага сөенеч мең газаплар күреп үстергән улы кеше булды, югары белем алып кайтты; Шамилгә куаныч - чәчләренә куе чал йөгерсә дә. әтисе әле исән-сау. егәрле, иңбашлары егетләрчә биек тора. Алар бер мизгел ирләрчә тын калдылар Шамилнең күзе кемнедер эзләвен сизенеп ата: — Сине авылда көтәләр, бик көтәләр,— дип, тынычландырды,— Мәүлия ничек анда? Укыйлар! Йосыф белән икесе бер мәктәптә практикада Бик күп итеп сәлам әйттеләр, икесе дә озата төштеләр Мөхәммәт Уразаев сизелер-сизелмәс кенә елмайды һәм үрелеп Шамилнең чемоданын алды. Үзем. әти. үзем. Авыр ул. анда китаплар. - диде Шамил, чемоданны бирмичә. — Син кунак, улым, сәфәрдән кайтучы Йола буенча, аз булса да йөгеңне мин күтәрергә тиеш Әти. нйдәгеләр ничек яши? Сания әни? Фаягөл, әби? Рәхмәт, улым һәммәсе дә исән-саулар Хәзер шулай итик, син Хафиз әкән белән кайта тор Минем эшләрем бетмәде. Керәсе җирләр байтак Килгән-килгән, барын карап чыгыйм инде Аннан бик еш килеп булмас, печән өсте Мәктәпнең хәзер ике аты бар. аларга да кышлык әзерләргә кирәк. Әбиең һаман сыер асрый, аны да печәнле итү безнең өстә Мин кайттым ич. әти! — диде Шамил күтәренке күңел белән — Синең көчкә ышанам да мин!— дип Мөхәммәт көлемсерәде.— Чират сездә Дөньяның дүрт ягының тоткасы да сезнең кулда, яшьләрдә булырга тиеш. Мин монда калганга рәнҗемисеңдер лә? Юк. юк. әти,— дип тынычландырды аны улы — Синең һәр эшеңне җиренә җиткереп башкарырга яратканыңны беләм. Тыныч бул Мөхәммәт Уразаев. Хафиз әкәне эзләп табып, улын аның атына утыртып кайтарып җибәрде Кайтсын тизрәк. Сәрвәрен күрсен.. Өйдә дә көтәләр, әбисе дә килгәндер. Фаягөл инде ничә көн рәттән: «Шамил абыем кайта, мине карагат җыярга алып бара!»— дип гакылдаһ йөри Үзенең Данилов янына да кагыласы бар. нигәдер «кереп чык!» дип хәбәр иткән РОНОда да йомышлары байтак. Авыл күренгәң. Шамилнең йөрәге гадәттәге тибешен тизләтте Бүген үк Сәрвәр белән очрашасы иде Хаты кыска һәм үтә мәгънәле иде бит аның! Шамил хатны яттан белә. «Шамилем' Сине ил көтә, авыл көтә. Иртеш көтә! Барысыннан да узып сине мин көтәм. бердәнберем! Мин көтәм!» Бүген үк аның белән аулакта очрашасы иде . Менә ул сагындырган Иртеш буйлары Горур Кызлар Убасы. Ничә тапкыр бергә атлап үткән таныш сукмаклар Ялан авылы кырла- Юлчыларга каршы томшыкларын киңәйтеп чабып килгән бала чә га сүзеннән юньле бер нәрсә дә аңлашылмады — Әй. ирмәк! — Сәрвәр апа шимшеп1 киткән, аны уйнаталар* — Рәтләп кенә, берәм-берәм сөйләгез Шамнлнен тавышы калты ранды - Кемгә, нәрсә булган’ Ул нинди яман тавышлар’ - Әйтеп тарабыз гуй 1 йтанга сугылып шнм кән, аны уйнаталар* .тип такылдашты керле борынлы малайлар Алай да берни аңламады Шамил. «Ничек? Сәрвәр? Ничек чйната лар?», ул йокысыннан айнып килгән Хафиз әкәгә аптырап карады Бер дә андый хәлне ишеткәне юк иде ич Шамнлнен — Нинди уйнату ул. Хафиз әкә? Бу нинди гонаһ шомлыгы? Әллә һаман зиһене ачылмаган. Хафиз әкәнен бер дә исе китмә де. ул сүс чыбыркысын йорт ягына селкеп - Ишетмисеңме әллә, әйтеп торалар бит. уйнаталар икән, жене чыксын өчен биетәләр, дигән сүз буладыр Миңа НИШЛӘрга СОН? рады, сүзе бугазына килеп утырды — Син нәрсә балавыздай эреп төштең’ диде тәмам айнып жит кән Хафиз әкә - Егетме син, әллә мәми авызмы’ Әйдә, йөгер шул и| моннан* Чап* Шамил барып житеп бикле капканы ике куллап төя башлады Ачыгыз* Эчтә тавышлар кинәт тынды, бераныкка бөтен дөнья тып тыч калып торды, аннан йогышсыз Ы1Ы »ыгы чыш пышләр 1 нәрнеңдер абына-сөртенә чапканы, сикергәне ишетелә иде Мен.> . авазлар да сеңде. югалды, ул кепкага 8ЯК укч.кг бәлам ■ Ачыгыз! Ач! Менә ишегалдында жиңел аяк тавышлары яшырәды. келә ку i • релде һәм Шамил атылып ишегалдына барып керде, кырлап nnpi .. ваемсыз тавыклар терекөмеш тамчылары сыман төрле якка . к ләр Болдырдан менгөнд.1 анын борынынв таисг. . Р,. релде. шунда ук укшыта башлады an ак агарынган Шәмхруй апа *•, гә чалынып калды, Шамил эчке бүлмәгә керде һәм . ... i.. яткәм ( вәрне күреп шып туктады үлеме, ге| 1ӨИ1Ә1 < а< ы и 1. ул ку пирлы. тәрәзә пыяласы 1ыкгыллады һәм ачылып китте ■I кыры килме санда