БИЛӘР

Татар халкы күңеле түрендә онытылмас изге бер хатирә, җанга якын тарих хәзинәсе булып саклана торган кадерле истәлекләрнең берсе — Биләр шәһәре. Борынгы Болгар җирләре аша агып уза торган матур Чир- мешан суы ярында дәүләтнең нәкъ үзәк бер өлешендәге Биләр шәһәре зур тормыш белән гөрләп, чәчәк атып яшәгән. Ул Болгар илендә генә түгел, хәтта урта гасырлар дөньясында да иң зур шәһәрләр рәтенә кергән. Аның шөһрәте һәм даны еракларга таралган. «Болгар урынына Биләр исеме XII гасыр башында билгеле була инде»,— дип яза Әбү Хәмит әл-Гар- нати. Ул Болгар һәм Биләр дигән шәһәрләр исемнәренең мәгънәләре, ха лыкның гореф-гадәте турында яза. борынгы риваятьлегендаларны китерә Бу мәгълүматларны ул Болгар казые Ягъкуб бине Ногманнан ишетеп, аның «Болгар тарихы» исемле китабыннан алганлыгын әйтә. Биләрнең тарихи аренада яшәү чоры X—XIII гасырлар, ягъни 922 елдан алып 1236 еллар дип күрсәтелә. Тарихи чыганаклар һәм нумизматика мәгълүматларында ул Биләр. Бүләмәр, рус елъязмаларында Олуг шәһәр формасында кулланылган һәм Болгар дәүләтенең башкаласы да булып торган. Биләр Шәрык илләрендә, Европада матур, экономик яктан нык, сәүдә алга киткән, гыйлемлек зур үскән шәһәр булып искә алына. Бу калада акча да сугыла. Ә. Мөхәммәдиен әлегә кадәр табылган хәзинәләрнең XIII йөзгә караганнары арасында Биләрдә сугылган аноним акчалар булуын яза. Мондый тәңкәләрнең алгы ягында Сиккәтүн Биләр, ягъни «Биләрдә сугылган акча» дип язылган. Акчаларның датасы юк, ләкин алар XIII гасырның 60—80 нче елларына хас булган авырлык нормасы буенча сугыл ганнар. Харәзм яки Сарайның аноним акчалары кебек үк, Биләр тәңкәләре дә XIII гасырның 80 нче елларында сугылган булса кирәк. Биләрдә тагын 1290—1293 елларда сугылган аноним акчалар билгеле. Бабаларыбыз Биләрне зур һәм матур итеп, яшәү өчен уңайлы шартлар тудырып, эстетик яктан зур зәвык белән, йорт һәм административ бина ларны бизәп, шәһәр эченә шәһәр торгызып (үзәк, эчке һәм тышкы кала), килгән яуга каршы торырга уңайлы булган урынга салганнар. Шәһре Болгардагы кебек, Биләрдә дә таштан һәм кирпечләрдән зур-зур пулатлар төзегәннәр. Биләрдә патша сарае урнашкан. Анда хан, аның вәзирләре, сакчылар һ. б. яшәгән. Кирпечтән салынган җамигъ мәчет, ишегалларына хуҗалык кирәк-яраклары өчен корылган келәт, амбар һ. б. шуның ише каралты курасы булган байлар торган кирпеч йортлар тезелеп киткән. Яртысы җиргә иңдереп корылган амбар һәм келәтләрдә күмерләнгән орлыклар табылуы бабаларыбызның авыл хуҗалыгы белән дә бик яратып шөгыльләнүе турында сөйли. Эчке шәһәрнең үзәк өлешендәге утыздан артык кирпеч һәм таш йортларда Биләр байлары яшәгән. Шушында ук һөнәрчеләр бистәләре дә урнашкан. Шәһәрлек хәрабәләре арасыннан табылган һәм җыйналган әйберләр Биләр халкы тормышының таза һәм нык, халыкның эш сөючән, һөнәрләренең төрле-төрле булуы турында сөйлиләр. Бу шәһәр халкы тормышының мул-иркенлеге, тирәюнендәге җирләрнең уңдырышлы һәм күплеге уртагасыр галимгеографлары әсәрләрендә дә еш искә алына. Монда күп сандагы керамика фрагментлары, бакыр савыт-сабалар табылган. Хайван сөякләре, сөяктән эшләнгән эш һәм сугыш кораллары, таш, кирпеч ватыклары, кирпеч яндыру өчен мичләр, көнкүреш өчен кирәкле җайланмалар, җиз-бакырдан коелган сәнгать әйберләре һ. б. очрый. XVI11 гасыр галиме Н. П. Рычков Биләр шәһәрлегендә хуҗалык өчен кирәкле булган тимер төрәннәр, борау, аркылы балта, бәләкәй пычкы, чакма таш һ. 6. тапкан, монда яшәгән халыкның элек-электән бик тырыш. сугышыргамы яки сугышмаскамы дигән мәсьәләне үзенә хәл итәргә куша Хан бер акыл иясенә мөрәҗәгать итә. Акыл иясе, меңләгән гаскәрне кү pen, сугышмыйча гына шәһәр капкаларын ачарга киңәш итә Биләргә капкалар ачып кертелгән илбасарлар халыкның күбесен кырып бетерәләр. Шәһәр алынган тонне Тимер икенче киемнәр киенә һәм халык нн сөйли икән дип тыңлап йөри. Күп кеше «шәһәребезне бары тик Аксак Тимер генә җимерде*,— ди. Шунда тол калган бер морза хатыны «Әгәр безнең булдыксыз остазларыбыз һәм тәңре булмаса, Аксак Тимер үзе генә ни эш эшли алыр икән?» дип әйтә. Икенче көнне Тимер бу хатынга һәм аның 1тен туганнарына азатлык бирә, кая теләсәләр, шунда китеп урнашырга Р ° ХСБиләргә атап, шагыйрьләребез шигырьләр ялган, композиторларыбыз матур җырлар иҗат иткән. Ярына борынгы шәһәр Биләр салыиган Чир мешән суы да бик күркәм Республикабыз җирендә Биләр сүзе белән шактый гына атамалар оч рыЙ. Бу күренеш, билгеле тарихи сәбәпләр нәтиҗәсендә болгар биләрләр нең төрле урыннарга сибелеп урнашуларын күрсәтә. Таныш һәм җанга үз шәһре Биләр исеме белән, шулай итеп. башка география берәмлекләре дә аталган Арча районындагы Татар Кадрәг. авылын тир-яктагы халык Биләр иле дип йөртә. Бу авыл зиратында XVI йөзнең беренче яртысына карый торган кабер ташлары да бар Күрамц. «ИИ» кабил ал әренең бер өлеше. Биләрне монгол яулары җимергәч, урман белем кап.там гам тыныч урыннарга. Каманың уң ягына, аерым алганда. Татар Кадр-ге дигам авыл га килеп утырганнар Бу авыл, рус елъязмалары Яңа Болгар дип атаган Игк“ KB.IBBBBS вр,К түг..л гги. урв.шк.», Сокыввав Т.т.р К.ДР..В иылы кХ™ 11.ЛТ.Ч р.йовввА.™ <>Р Ч..В. Ор >ВВВ Хн.н ..ылм~» -- Т.Р.Ф-.В.И С.ЛЫ.Г..Т. - «вг.» СВР.,™ Л'язилгиизн килгп калык каккан. . On cvae Татарстан топонммиясендә сакланган болгар -дип җавап бирал Г яаилыгы чорында була Арча районындагы сүзе дип К “ ы ()ры авыллары атамалары составында да ор - оры Түбән Оры һ>,м у"» 1 XV1 XVIII йөзләргә караган кабер ташы сүле бар Түбән Оры - £ рвйонымда Мари Бүләр һәм Татар Вүлар. язмалары табы; ан. . - исемеид.гт күл һәм авыл атамалары да ЕГРЫИ™ «--W —-«-’» Р IR9 эшчев «каилегев. йортл.рчыв бвв м1тур булш1_ „ саигв„ белэв твдалүев »аг»и. Кавбер йортлар ү.так жылыту еаствв.тв бала» агил гав һам алар,ла сууткчргечлар да булган Металлургия шаһар аша баш лаудан алып җимерелүенең соңгы көннәренә кадәр эшләп торган. Сөяктән әйбер эшләү һөнәре дә бик нык алга киткән булган. Тимерчеләр һәм чуен коючылар бистәләрендә эш кайнап торган. Пыяладан әйбер ясау алга китүне шәһәрлектә табылган пыяла шлак, пыяла әйберләр ватыклары һ. б. күрсәтә. Биләр шәһәрендә сәүдә дә нык алга киткән булган. Базар киштәләре товар белән тулган. Биләр халкы Көнчыгыш, Шәрык һәм Европа илләре, рус князьлекләре һ. б. белән сату алу мөнәсәбәтләренә кергән. Эчке шәһәр берсе артыннан берсе урнашкан ике вал белән ныгытылган булган. Тышкы шәһәрдә һөнәрчелекнең чүлмәк ясау төре алга киткән. Тышкы шәһәр берсе артыннан берсе урнашкан өч рәт ныгытма белән әйләндереп алынган булган. Биләр шәһәренең берничә кат төзелгән көчле ныгытмалары алдында, чәчәк атып утыра торган калаларны җимерүдән һәм җир белән тигезләүдән тәм тапкан Аксак Тимернең дә йөрәгендә сок лану кебек хис тумыйча булмагандыр.. Биләр халкы Болгар дәүләтенең башка шәһәрләрендәге һәм урта гасырларның төрле җирләрдәге зур үзәк лорендәге кебек үк ярым шәһәр кешесе, ярым крестьян, өлешчә һөнәрче һәм вак сәүдәгәр булган. Шуны әйтергә кирәк, мәчет булган урында мәд рәсә булмый калмый. Биләрдә дә мәдрәсәләр булган. Болгардагы кебек. Биләрдә дә укымышлы кешеләр, галимнәр яшәгән, Болгардагы кебек үк әдәбият һәм сәнгать үскән. Биләр шәһәре исеме татар халык иҗатында аерым урын тота, риваять легендаларда да еш кабатлана. Биләр җимерелү уңае белән чыгарылган риваятьтә Аксак Тимернең күп санлы гаскәре белән шәһәр капка* ы яиы на килеп туктаганын күргән халык Биләр ханына бу гаскәргә каршы районнарында яши торган һәм шулай ук монда типтәр дигән атама белән билгеле булган халыкның да шәҗәрәләре, М. И. Әхмәтҗанов язуынча, монголлар чорына кадәрге Биләр шәһәре һәм болгарларга барып тоташа. М. Г. Госманов һәм Ф. С. Фәсиев, XVIII йөз татар тарихчысы һәм шагыйре Таҗетдин Ялчыголның үз шәҗәрәсен болгар шәһәре Биләр белән бәйләгәнлеген язалар. Бүләр~ Биләр сүзе кергән географик атамалар борынгы болгар дәүләте белән чиктәш яисә аның политик һәм экономик йогынтысы астында булган регионнарда: Урал-Оренбург тирәләрендә, хәзерге Мари республикасында, көньяк Украина (Кырым) һ. б. урыннарда очрый. Шу нысы кызыклы, тарихи чыганакларда венгрлар арасында да мөселман биләрләр булу турында мәгълүматлар бар. Алар Венгриядәге Пешт шәһәрен нигезләгәннәр. Биләр дигән сүз Скандинавия халыклары сагаларында да иагылыш таба. Монгол яуларына Биләр калкан кебек каршы тора. Әмма көчләр тигез түгел, дошманнар шәһәрне җимерәләр, халкын тар-мар итәләр, кырып бетерәләр. Мөһим сәүдә юлларыннан читтә урнашкан Биләр монгол яуларыннан соң үзенең әһәмиятен югалта. Соңыннанрак ул бушап кала. 1654 елда Биләр шәһәре урынына стрелецлар килеп урнаша. Бу урында инде рус авылы үсеп китә һәм ул русчалаштырып Биляр, Билярский дип йөртелә башлый. Рәсми рәвештә Биләр дип атала торган авыл хәзер дә бар. Элек ул Биләр районының үзәге булган. Районнарны эреләндергән чорда ул Алексеевский районына кушылган. Нугай юлы өстенә урнашкан бу авылның Казан ханлыгы чорында булуы мәгълүм. Шунысы игътибарга лаек, хәзерге Биләр авылын җирле, күрше-тирәдә яши торган халык Биләр дип түгел, ә элекке болгар шәһәре яңгырашында Бүләр дип йөртә. Биләр каласыннан калган хәрабәләр турында иң беренче мәртәбә XVIII гасырның атаклы рус галиме В Н. Татищев язып чыга. Шәһре Биләр халкыбыз тормышында һәм күңелендә тирән эз калдырган, халык хәтеренең түр почмагында сакланган.