БЕЗНЕ ЯШЬЛЕК ҮЗЕ ЧАКЫРДЫ

Казан укытучылар мәктәбен тәмамлап, туган якларымда бер ел да эшләргә өлгермәдем, армиягә алдылар Тагын бер елдан беренче Бөтендөнья сугышы башланды Шушы афәт кеше язмышларын ике тегермән ташы арасында калган бөртекләр шикелле изәргә, имгәтергә кереште Сугыш машинасыннан вак тәгәрмәчләр, үз эшен үтәгән һәм ватылган шөрепләр чәчрәп чыга, бөтен дөнья хәрби балаганы хужалары алар урынына ашыгыч рәвештә яңаларын куялар Патша армиясе рядовое сыйфатында мин дә әнә шундый бер «шөрепкә» әйләнгән идем 1916 ел ахырында барлык фронтларда канкойгыч каты сугышлар барган чорда, Россиядә революция турында хәбәр итүче большевистик очкыннар кабын ган көннәрдә, мин Өченче Варшава дивизиясенең лейб-гвардия артиллерия бригадасына буйсынган алтынчы батареядә кече фейерверкер, хәзерге төшенчә ләр белән әйткәндә, сержант дәрәжәсендә идем Туп залплары - түземлеккә, окоп тормышы чыдамлыкка, ныклыкка өйрәтә, ә листовкалар исә революцион рухыбызны үстерә. Беренче листовканы ятагымнан табып алдым Артык гажәпләнмәдем. Яна килгән солдатлар арасында Путилов заводы эшчеләре бар икәнен ишетеп өлгер гән идем инде Ә алар, солдатлар сөйләвенә караганда, барысы да «патшага каршы» имеш Дөрес, пролетариатның көрәш мәктәбен үткән бу кешеләр, ачык тан ачык сөйләнеп, теләсә кемнең йөрәгенә үтеп керергә ашыкмыйлар, карыйлар, кемнең кем икәнен өйрәнәләр Барысы да яшерен агитациядән башланды «Солдатлар, сез кем өчен, кем жире өчен сугышасыз?» Листовкадагы шушы сүзләр йөрәгемне яндырып үтте. Алар турыдан туры миңа. Якуб Чанышевка да кагыла түгелме соң?! Чыннан да. үлемне санга сукмыйча, көчемне, батырлыгымны жигеп. кем өчен сугышам соң мин? Куркусызлыгым. кыюлыгым кемгә кирәк? Атакада күрсәткән гайрәтем өчен, әнә, саф алдына чыгарып, күкрәгемә ^Георгий тәресе тактылар Анысы миңа ни бирә? Листовка бик күп сораулар уятты «Солдатлар, сез кем өчен сугышасыз?» Шушы гади генә сүзләр жанымның астын өскә китерде, кылган эшләремә генә түгел, бөтен сугышка икенче күзлектән карарга этәргеч булдылар Алай карасаң да. болай карасаң да. бер нәрсә килеп чыга: үзем өчен, эшчеләр һәм крестьяннар өчен түгел, ә патша һәм аның иярченнәре — фабрикантлар, алпавытлар өчен сугышам икән ләбаса Менә шул чакларда путнловчылардан берсе — гади эшче, әмма тәҗрибәле һәм инанган большевик белән таныштым Бик тиз генә танышып, ачылып, иптәшләргә әверелмәдек. Ләкин бер-беребезне якыннанрак белгән саен, дуслыгыбыз арта әңгәмәләребез эчкерсезрәк була барды Сугышлар тынып торган арада ул большевиклар партиясе — патшаны бәреп төшереп, жирне крестьяннарга, завод-фабрикаларны эшчеләргә бирергә, бу каһәрле кан коешны туктатырга һәм жирдә гомумән сугышларны булдырмаска теләүче кешеләр барлыгы турында сөйли Ә большевиклар партиясен эшче- •Журнал варианты Әдәби эшкәртүче Валерий Анисимов К лар. солдатлар һәм интеллигенциянең иң алдынгы вәкилләрен Владимир Ильич Ленин җитәкли Әнә шулай мин беренче тапкыр бөек юлбашчы исемен ишеттем, дөньяны күзаллавымны тамырыннан үзгәрткән идеяләр белән таныштым Алдагы вакый галар язмышымны өермәдәй бөтереп үз эчләренә алып кереп киттеләр Путилов чынын әңгәмәләре шулкадәр гади һәм аңлаешлы, большевиклар куйган максат һәм бурычлар шулкадәр ачык һәм төгәл, бер дә икеләнми «урыным алар ара сында> дигән фикергә килдем. Бу партия сафына басу өчен бөтенесен биләячәкмен! Теләгем шулкадәр көчле булган, күрәсең, берничә әй-..- «и,< 6-ль шевик идем инде. Ләкин моңа кадәр әле фейерверкер сыйфатында баре, катнашыр!а. разведчиклар подразделениесенә күчәргә, дошман тгрр*- ряжена үтеп. «тел» алып кайтырга да туры килде Сугыш дәвам итә .Мин . - . әниемә ярдәм игәргә теләгәнемне дә Капкорсак алпавытларның тук Смоги- тормышы, бешен хезмәт белм, безне сыгып, байлык туплаулары да в\ • « :ыма килде Әтием әнием дә. мин дә аларга бил бөктек, тәүлеген- .»- >р сәгать эшләсәк тә. туйганчы ашый алмадык Ә алар безме ничек телвсааәр шзлаи мәсхәрәләделәр, җәберләделәр Күптәннән. бик к-,пЛәкин алай булырга тиеш түгел* Төн пәрдәсенә капланы. коем яуган айгыр астында пычрак җир өстеннән үрмәләгәндә, шу «арны хаклы патшага, алпавытларга каршы көрәшкә күтәрелергә, большевиклар белән бер сафка басарга кирәк* ...Ул чакта «тел»не алып кайттык без Яхшы «тел» штаб писаре Яшерен батырын түгел, бу юлы да батырлык күрсәттем Табигать миңа көчле. та .a i әүд.. биргән, сугыш кыюлыкка, жнтезлеккә. елгырлыкка өйрәтте ,«v- чы бөт-;■« п сыртыма саллым да дошман окопларыннан читкә ыргылдым .) аннан сои аны үзебезнең якка алып кайттык |>< |> көннән б< чнг началы тн«» чакырып алды 1’...м . «Т< ■ кирәкле мөһим мәгълүматлар биргән булып чыкты Башлыклар бик канәгать ка т ган Дошман тылына үтеп кергән һәр кешенеи батырлыгын билгеләп үттеләр Мине дә аерып күрсәттеләр Түбән чиннар белән сөйләшкәннән сон штаб на чалыпггы миңа калып торырга боерды Боерыкны үтәү мәҗбүри 1ор.,м .V II. . китерә алмыйм Ә начальник бернинди кереш сү з фәлән ясап тормастан, көт мәгәндә сүз кушты Сине укырга җибәрер! ә булдык, фейерверкер Канәгатьме Дөресен әйтим, югалып калдым Нинди укуга? дип сорадым гък—....... « . Кип. си ................... .. ..... миммии О| ■■■»■— ( .... .... ..Икр ......... ............... ...... ...... .... ... ...... . .......... ■ М„» бит дип ә«т.> аншлаги ............. .... ничммши ........ ... ире. Аирм.ш1.1 кереште . . л. , ..... З.абы Син кыю. батыр кеше Георгий тәресенә дәл шундый офицерлар кирәк Бар. юлга әзерлән - сына китәчәксең ~'БУЛСЫНЯМ. ДИП кенә әйтә алдым Блиндажга кайтышлый әле генә бзлган си ланыр)а керештем Димәк, мии. укытзчы.ыкка фесснональ хәрби белгеч булачакмын бер тәүлек ЭЛСК кенә төн карагайлыгын ә бөтенләй башка нәрсә царизм (’•ыи патша Офицеры Шушы хәлдә Дилларымны ннч аңламыйча, тирә яктагы берн-ңнән. дә кү| Якуб. нәрсә булды’ Нишләп балтанI суга дип кычкырган тавышны ишеткәч ке . Алдымда басып торган яңа дустымны — путиловчыны күргәч, эчемә җылы йөгерде Менә кем белән киңәшергә’ тынгы бирмәгән уй-борчуларны уртаклашырга була Ул гына мине дөрес аңлар һәм нәрсә эшләргә кирәклеген киңәш итә алыр Дулкынланып штаб начальнигы янында булган әңгәмәнең эчтәлеген буталчык сүзләр белә сөйләп бирдем. Сөйләп чыктым һәм күзләренә текәлдем Менә хәзер мөнәсәбәтләребез шартлап өзелер кебек тоела башлады Шулай булмый, мин бит офнц рлык курсларына китәргә ризалык биреп чыккан кеше Яхшы бу—диде ул берни дә булмагандай.— Киләчәктә безгә тәҗрибәле кадровый офицерлар кирәк булачак — Ничек.— дип гасабиланып сорадым мин,- начальствоның миннән офицер ясарга теләве сине бер дә борчымынмыни? Риза булуым да уйга салмыймы? Дөресен әйтим, мин бит каршы килмәдем Китәргә җыенам. Нишләп әле бу мине борчырга яисә уйга салырга тиеш,—дип каршы төште путиловчы — Минем фикерем ачык: син офицерлыкка укырга тиеш. — Большевиклар сафында булырга теләвемне кая куясың? — Берсе икенчесенә комачауламый. Укы! Бераз тын торгач, ул миңа сынап карап алды, шинель кесәсеннән тәмәке янчыгы һәм кәгазь кисәге чыгарып, ашыкмый гына, үзенә хас осталык белән ««■ Су,ыщ прВИд, , ... КИИ> Россиядә -революция1 һәм хәзер х.,рГ,« „а,,,.,.,, .......... . .. . лык хакындагы мәсьәләне куярга кирәк’ Минем янда торган курсантлар кычкыра башлады — Яшәсен тынычлык! — Бетсен сугыш! Шул вакыт сәхнәдә тагын бер оратор күренде Ул ШУНДЫЙ таныш иде. хәтта күзләдемә ышанмый тордым Тыныч, ышандыручан тавыш белән беренче сүзләрен әйтүгә үк аңлап алдым алдымда окоп тормышы буенча күптәнге иптәшем. путиловчы, ленинчы-большевнк тора иде — Иптәшләр! Аның сүзләрен шау-шу күмеп китте Ул көтелм^г ж . гакаьны тыныч кына үткәреп җибәрде һәм дәвам итте. — Әйе. Иптәшләр! Мин яңа гына фронттан кайтып төштем Солдатлар һәм кече офицерлариын күбесе патшанын т.истг.ж ва« ........................ ... шатланып каршы алды Аларны аңлау җиңел Өч йөз ел дәвамында Россияне халыкны эчке фронт ларда да. тышкы фронтларда да канга батырган самодержавие. Романовлар йорты җимерелде Халык күтәрелде’ Әйе, халык Февраль революциясен дә ул ясады. Бөтен илдә, аерым алганда, безнең училищеда да нәкъ менә халык таләпләре, аның теләкләре һәм өметләре тормышка ашырылырга тиеш Ә халык үзе нең нн теләгәнен күптән әйткән иде инде тынычлык, җир. икмәк Җыелышны чын-чыннан революцион итү, сүзне эштән аермау өчен мондый тәкъдим кертәм шушы позиция белән риза кешеләр казармаларга таралып, кзлдатлар белән очрашсын, аларга илдәге хәлне аңлатсын Аннан соң рота 1> ы К\|>.»< Н < .. I 1.11 I ,г >, • ; яки «офицер» алыр дип өметлән!әннәр Тегеләй ы ыи чыкты < замамый мин чыннан o’ большевиклар п.цнн .............. __ I'll ’ Г !нын ' ■ нящ > . kin «‘гян А „Я Лфг.мя- ««"» . »"«« ЙГ«ряк якг-7» Л.»----....... г ’7.? .............. -.................................. -— бастым Тыныч күк астында яшәргә, балалар тавышына, өлгергән ашлык исенә, күктән очып үтүче торналар кычкыруына сөенергә мөмкинлек биргән газиз туган җирем һәр елны яңарыш, тормыш язын күрә алсын өчен көчемне дә. канымны да. гомеремне дә кызганмадым Март башларында прапорщик чины алдым Ул чактагы барлык законнар буенча фронтка, офицерлар сафын тулыландырырга озатылачагымны чамалый идем Ләкин алан чыкмады Моңа, беренче чиратта. Казан хәрби округының, мөселман комитеты председателе урынбасары итеп сайлануым сәбәп булды 1917 елның февралендә Казан Россия үзәгендә гаскәр ик күп тупланган урыннарның берсе иде Округта 98 гарнизон булып. Казанның үзендә генә дә 50 меңгә якын солдат, офицер һәм төрле чиновник исәпләнә Округ башында 1905 елгы революциянең кансыз палачы, рус булмаган милләт кешеләренең, ул вакытта әйтелгәнчә. «инородецлар»ныи явыз дошманы, инфантерия генералы Сандецкин. Ул һәм тирән тылда оя корган, аңа буйсынган башкаi генераллар миллионнарча солдатларны кан калтыратып торалар, дөнья сугышының барлык фронтларын «пушка ите» белән тәэмин итәләр Ай саен фронтка 100 200 мең солдат озатыла Хәрби промышленность комитетына оялаган кадетлар, меньшевиклар, эсерлар белән бергә алар фронтның азык-төлеккә. сугыш нрнпаслары һәм медикаментларга булган ихтыяҗын тулысынча канәгатьләндерәбез дип шапырыналар Чынлыкта исә моның әчеп бернинди чара күрелми Солдатларның чабата киеп йөрүе дә сирәк күренеш түгел Мондый мөнәсәбәткә җавап йөзеннән солдатлар яшерен рәвештә дә. ачык тан ачык та баш күтәрәләр, саботаж оештыралар Сугыштан кайткан яралылар, tanac полкларга китерелгән революцион рухтагы солдатлар патша һәм сарай даирәсенең хыянәте, фронтлардагы чын хәл турында сөйлиләр, моннан котылу өчен большевиклар күрсәткән юлны пропагандалыйлар Эш шуңа барып җитте ки. Петроградтагы гвардия полклары, ә Казанда шәхсән Санденкий үзе өйрәткән полклар Февраль революциясе көннәрендә эшчеләр сыйныфы ягына чыктылар 1917 елның 4 мартында Казанның бөтен гарнизоны баш күтәрде Солдатлар үзләрендә нәфрәт тудырган күпчелек офицер ларны кулга алдылар, хәтта Сандецкий да чак кына эләкми калды Мәкерле һәм хәйләкәр генерал иң соңгы моментта, округны ашыгыч рәвештә штаб начальнигына тапшырып. Петроградка сызды! Әмма ерак китә алмады Солдатлар аны юлда эләктереп алдылар һәм гауптвахтата утырттылар Табигый ки. мондый хәлдә большевикларга һәм аларга теләктәшлек күрсәтүче офицерларга акыл белән барысын да үлчәп, сак эш итәргә кирәк иде Шәһәр большевиклары җитәкчеләре шулай эшләде дә. барысы да оешкан төстә барды ~ 17 июльдә Бнтенроссия мөселманнарының хәрби съезды чакырылды Анда катнашу өчен Казанга дәрәҗәле бик күп кунаклар — татар халкы белән бәйләнешен бик күптән югалткан, туган телен оныткан, әмма милли мәсьәләләрне хЗЛ итәргә, тагар халкының язмышын үз кулына алырга дәгъва кылучы гене- оаллар. офицерлар, князьләр җыелды - Бу съезд һәм шул көннәрдә булган тагын ике съезд иң четерекле мәсьәләләр не Учредительное собраниегә сайлаулар, культура милли автономиясе һәм мөселманнар берлеге мәсьәләләрен тикшерделәр. Нәтиҗәдә, эчке Россия мөселманнары эшләре буенча өч зур Бнтенроссия оешмасы Милли шура. Хәрби шура һәм Мөселманнарның дини идарәсе төзелде. Хәрби шураның беренче адымнары аның, чын мәгънәсендә революцион позициягә басмаса да. һич югында солдатлар мәнфәгатен яклау буенча эшләвенә өмет уяткан иде Баштарак шундый адымнар ясалды да Хәрби шура җитәкчеләре Казан гарнизоны солдатлары һәм офицерлары киңәшмәсендә Мөселман хәрби комитеты төзеделәр, аның председателе итеп Ильяс Алкин, ә округ комитеты җитәкчесе итеп поручик Әбелханов сайланды Комитет председателе урынбасарлыгына мине күрсәттеләр Шурачыларның агитаторлары һәм пропагандистлары солдатлар арасында киң политик-агарту эшләре башлап җибәрде китапханәләр, уку заллары ачылды. алар газета журналлар белән тәэмин ителде. Роталар театрга, кинога йөри Ял һәм көнкүреш шартлары, милли колорит турында кайгырттылар Роталар яхшы тәэмин ителгән, киендерелгән. өр-яңа винтовкалар һәм пулеметлар белән коралланган Солдатларга милли ашлар бирелә Оештыру ягыннан да бу хәрби подразделениелар башкаларыннан нык аерыла Алар маршевый рота түгел. Шулай булгач, фронтка җибәрелергә әзерләнми Бу исә үз чиратында гади солдатларның күңеленә хуш килә Ниһаять, шурачылар башка округлардан мәҗбүри рәвештә диярлек Казанга шактый санла офицерлар һэн соллатлар чакырткач. 94 кче 95 нче 164 нче п ,м 240 нчы полкларда татар роталары т«ым Моны. .„Sana 6•""« Короанченк.,, офицерлар «нтараеп булануны сылтау итеп тата.. ...... лары оештыруга каршы тпшер та «аташты Лакнн шсрачы.a............................................ ла барысына да кул селтәде Шуның метена татар гаскәри оешмалары ж.ып * күрсәттеләр. дисциплинаны ник сакладылар, бернинди башбаштаклыкта ы» д нвшмадылар Шурачылар хәрби властьларның шулай бар-,. исәп тотканнар да иде Гаскәри формирован... л .р 1 ... рыч ларны аңлатыр..., Кызыл Армия м ясап, аклар кулга төшергән булып чыкты Хәер. кулга төшергән дип әйтүе дә кыен Ч-ики смнииидә моилләГ..... «нчларе 6- П-..Л..Й днярлп «». л».Д« »п ... .я...-.-. •₽• > I" .........«•«' к ' 1 ...л.р,. «орм>мн Алар артыннан килгән гражданская Шул — Тотыгыз! Бу - шул!— дип ысылдады. Хыянәт корбаны икәнемне шунда гына аңлап алдым Җирле халыктан кем дә булса берәү Шафраново станциясендә кызыл офицер йөрүен, аны революцияне яклан агитацияләвең әйтеп өлгергән булса кирәк. Ялт кына наганымны тартын чыгардым һәм атып җибәрдем. Алдымдагы солдатларның берсе бөгелеп төште Тагын чакмага бастым Шул мизгелдә арттан кемдер мылтык түтәсе белән башыма китереп тондырды .Аныма килгәндә, өч ат җигелгән арбада ята идем. Атлар томырылып чаба Янымда кулларына винтовка тоткан ике солдат утыра Алда — кулга алуда кат нашкан офицер. Күтәрелергә тырышып карасам да. тора алмадым. Кулларым каерып артка бәйләнгән - Хәзер дә безнең контрразведчикларны әгнтләргә җыенасыңмы, комиссар иптәш-әфәнде,- диде офицер мина борылып. Борыныма сасы махмыр исе килеп бәрелде — Контрразведчикларны5—дип кайтарып сорадым мин. аның шулай ачыктан ачык сөйләвенә гаҗәпләнеп. — Кем сиңа алай дип әйтте, болван?— дип кычкырып җибәрде ул. үзенең артыгын сөйләп ташлавын аңлап. Ләкин миңа башка сүз кирәк түгел иде инде Тагын да авыррак, катырак газаплар һәм сынаулар көткәнен аңлау кыен булмады Штатский киемдәге кешенең «Бу шул!» дип кычкырганы тынгы бирми Аның белән кайдадыр очрашканыбыз бар. аның кыяфәте таныштыр кебек тоела һәм кинәт исемә төште! Бер күзле!. Аның турында мина Курманайда, Уфадагы приютта бергә тәрбияләнгән иптәшем сөйләгән иде Совет властен яклап. Кызыл Армия сафларына керергә чакырып чыгыш ясаганнан соң бик озак сөйләшеп утырган идек Уртак танышлардан кемнең кайда булуы, ниләр эшләве турында бәйнә бәйнә сораштык, сөйләштек Шул чакта ул «Атаман»ны. приют та син килгәнче баш булып йөргән Насыйрны хәтерлисеңме5— дип сораган иде, — Х»зер Уфадагы Милли шурада зур начальник, тулы вәкаләтле вәкил Бик бай яши Сонгы вакытта аны безнең якларда күргәләдем. офицерлар белән килеп, «тәртип» урнаштырып йөргән иде. Элеккечә усал, кәперәючән икән! Үзгәрмәгән Хәер, кемдер бер күзен бәреп чыгарган аның. Бәйләп йөри» Димәк, шул Насыйр саткан Моны аңлап алгач, арбада яткан көйгә көлеп җибәрүемне сизми дә калдым: «Язмыш гаҗәп нәрсә Приюттагы «дошман»ым тәки эзләп тапты бит Эзләп тапты, таныды һәм сатып та җибәрде» Хәзер мина станциядәге вакыйгалар ачык аңлашылды Балачактагы рәнҗүләре өчен үч алырга шуннан да яхшырак юл тапмаган, күрәсең Стәрлетамак төрмәсендә бик озак һушыма килә алмый ятканмын. Килешлн Раевкада тукталып алган идек Инде айнып өлгергән офицер мине бик озак һәм үчләнеп кыйнады Исерек теленең тик тормаганы өчен үч ала иде ул Аңымны югалткан саен, өстемә салкын сулар сибә сибә тнпкәләдс Аныма килгәч, беренче эш итеп, аякка басарга тырыштым һәм стенага сөялеп, тирә-якка күз салдым Карашым беренче кешедә тукталып калды. Насыйр ны таныгандагы дан ким гаҗәплән мәгәнмеидер Салкын таш идәндә Сәхип. Тукан авылыннан Озын Сәхип утыра иде Монда ничек эләктең? Нәрсә өчен? - дип сорадым мин газаплы авырту ларымны да онытып. Сәхип-күзкәемә тыныч карап, исәнләшергә кулларын сузды һәм ашыкмый гына жавап бирде - Нәрсә өчен дип сорыйсын Совет власте өчен. Аның яклы булган өчен — Сине ричек анларга?— дип кайтарып сораган идем -- Авыл советы рәисе мин Беләсеңме кем . энең Хәсән тәкъдим итте Халык сайлап куйды. Ә аклар килүгә иң беренче итеп мине кулга алдылар да төрмәгә ташладылар Хәер, мин өйрәнеп беткән инде. Үзен беләсең, патша вакытында да утырдым. Ә хәзер аның элеккеге ялчылары утыртты Ярый Моннан да чыгарбыз Ин мөһиме борыныңны салындырмаска Сәхип сүзләрен әйтеп тә бетермәде, камера ишеге ачылды, надзирательнең тавышы яңгырады — Чанышев! Ишеккә! Бик авырлык белән аягыма басып, төрмәче артыннан кузгалдым Кояш нуры балкыган бүлмәгә килеп кергәч, башта бернәрсә дә күрә алмый интектем Караңгы камерадан соң күзләрем яктылыкка ияләшеп өлгермәгән иде әле Ниндидер таныш сыман тавыш ишетелде: - Әйдә. уз. Чаныш» Ишек зпбснда торма, кыюрак Тавышка «орылы., карадым һам том,ы «,«! ,нча«^ 11пки. гаҗәпләнергә мәжбур «клдым алдымда прапорщиклап м ,. . z.. . ган Ишмурзнн басып тора Бүлмә почмагыннан тагын берәү тавыш бирде - Иске дус! Мен» нинди очрашу' Монысы Мамлеев тавышы - Ну. комиссар, иң элек синең приказ буенча Катайда безнең хатыннарны ничек ачка интектерүләре турында сяй . ............... Бәлки авылларда кызыл коткы таратып йөрүен турында сөйләрсең' > ип . . -й. ә. ы күбрәк ошый, ибдәш1 .Иптәш» сүзен әнә шулай бозып мыскыллап әйтте УЛ Сүз арасында тыел гысыз нәфрәтен дә аңлау кыен түгел Шунысын ачык төшеидем монда Стәрлх тамакта. Мамлеев та. Ишмурзнн да миннән барысы өчен дә үч алачаклар Казаннән хурлыклы качып китүләре өчен дә. Ка.әндә калган хатыннары «чем дә Ак офицер хатыннары буларак мин аларга пәек бирүдән баш тарткан идем Әйе. теләсә нинди юл белән үч алачаклар, бер нәрсә адында да тайчанып калмаячаклар. Сүз башында исә үзләрен кулда тотарга тырыштылар — Качышлы уйнап тормыйк, - дидем мин -- Без - дошманнар Сүзебез дә кыска Исән калдырыгыз дип ялынырга җыенмыйм Мин революцияне сатмаячак мыи! Мин — аның солдаты, һәм сонгы сулышымача аның өчен көрәшәчәкмен — Борчылма, борчылма, дип башта алган тонда дәвам итте Мамлеев Соңгы сулышына ерак калмаган инде Өстәлдән ниндидер фоторәсем алын миңа сузды Таныйсыңмы? Рәсемдә энем Хәсән иде Моның нәрсә аңлатканын белергә теләп Мамлеев ка карадым Ул кайгы уртаклашкан кыяфәт белән, авыр сулап кыланып сөйли башлады — Качарга маташканда. Аны туктату мәнгегә туктату өчен бер пуля җиткән Телке бүрегә әйләнде Усал карап кычкырып җибәрде — Минем нәрсә әйткәнем аңлашыламы’ Бу бит синең »нен. шулаймы1 U Өяз милициясе начальнигы. Дөресме? Хәзер инде элеккеге начальник Барысы да аңлашылды Хәсәнне үтергәннәр! Хәсәнне • >' ют ТӘ1ИЫ ! ыи маемда Т зәк Мнселман комиссариаты турыдан туры Халык Коми., әр.'..; .. • и» т ... . г ... .... гырылын. AJJK Мөселман хәрби ммлсгиясс итеп Ү коры ■ • Гатар башкорт батальоны <>< нм бәш ... и- II»"' тыллы! бишенче армия составын.! кертелде Һәм фетмә ►, ’ -*р»ЧГМСММК корпусы белән .XI ыш-l-ipi.i батырлык Һәм КЫЮЛЫК күрсәтеп . имер Бу берләшмәдән сон Мәскәүдә татын бер мнл.и татар башкорт батальоны оешты Мнселман хәрби килп.нис Калай?'Уфа. Пермь. Оренбург. Әстерхан шәһәрләрендә дә гаскәри формироваииеләр туды Шулай и.еп ренолкшнои рххт.ны ..нар ti.M күпл.ш КИЛӘ башлады Әмма илдәге хәл ш\..кадар ка •• революция казанышларын сакларга армиитә ор . кирәк була барды Халык Комие, арлары < оаеты һәм У . » у. нәкъ менә шул кнннәрдә «Барлык млы i ,риы үз кочагына алды Ләкин кызылармеецларның күбесе дошманның алты сызытына килеп җиткән иде инде Котырынкы каршылыкны бастырып, һәр өч полкның алдагы шир.ид, ленисләре яр буенда ныгын алдылар һәм төп көчләрнең һөҗүме өчен п ».. икенче полкның гөп көчләр» ГИЗ арада елганы кичеп куәтл» үулкындай дошман встемә ‘ бирешергә теләми, ничек тә сугышчан тәртибен ■■ • . ... ■. . . - лар белән контрһөҗүм!кү i -р, ш ► кы«ыл гаскәргә ябырыла Ләкин инд< безнен сафлармы какшатыр» а мөмкин бәрелешләрдә Краснохолмск станицасы өч мәртәбә кч ттан кч.на кү с. нкешн көнне генә без аны гу тысынча кулга тамнр! «адм* Бү бәрелешләрдә мин батареша коман.илы» »■ ■ 1 кун к1.чк.и, к.|..р..п яхшы х.пгр.шя ч батырдык урняклирг курх.И‘Ш ....... ь. д. Өдкаш кире кайтарылды Винен гумариш тм ..." лек..-. кургашын енвн »«“ ...карп. ..... бердәмлеген юкка чыгара, памын тлрка .» »* | • калган бу төркемнәр, ачыр чиктә бер б< '■ * Сабитов батырлыгы аеруча . „к.».»»» u-i” ‘ . җаваплы урыша куелган ут ноктачан .■ > зхр огалтчлао белам сугыша сугыша кнньякка и бу шаса кммьяа —.батышка бәреи тигарга амтмттг : Пһ.тан ит.-п II - .м Кызыл Күгәне алу. «Алаш-Орда хнкүмәгои нейтрали)чигерү бурычы куелды Шул максат белән бригаданың тон кечләрг Гемнр-Джурун зайсан Мартук районында, ә штаб һәм махсус частьлар Актүб.гд.г урнаштырылды Барлык полклар, кырык илле җайдаклы внзодларны йнз йг». илле ч.жрымга дошман тылына үткәреп, тирән ра Шелка ясарга приказ i i ты by гара исә ак казаклар турында кирәкле мәгълүмат тупларга һәм хәлиткеч һнҗүмгә AHI тн әзерләнергә мөмкинлек бирле Уильскинын үзендә укчы, атлы һәм тупчы частьларның барлыгы ачыкланды Сан ягыннан шактый булсалар да гисинплина җитмәү гошмаипын х »рбм потен циалыи нык киметә: кичләп мобилнзаңиялэнгән калаклар Һ •« ■>.. имләр бешен соңгы җиңүләр турында яхшы беләләр игстәләп вис берләшмәләрнең сугышчан сәләте айлап түге.) > ■ I КИМИ ■ • М ....... ’Ы.п пк казаклар арасында тиф бе.1.ж авыру чыдар, ачлыктай »• •• ......................... ’ Ч* байтак Хәер, бу проблеманын соңгысын алар үмәрс ук .» :«, )•. • »- т< чагыштырмача әйбәт вакытта җирле халыкка карата шчнтыи • г ' тыр .ы тар ки ха тык гчыкг ........................ .... и» • • иде инн Крестьяннар юшман гаскареннан мал-туар «I тнлекне яшерә, иларнын таләбен үтәү ын качалар Ун вүртенчз НОЯбр) I >н | . к.. - • .... вр«гыЖзлы«..1фПН. »ме« инде бригаданың т*ш кичләреннән нм ■- Китмәгәндә кичле дошман б. гмг кү и •• м 1 •” калхыбыз да бар Ләкин яхирл. х - .ыкныи у власте ягына күчә баруын барыбыз та яхшы кнйгэ тпр мар ителде, шәһәрдән чыгып качты Безнен полк. бригада ү» тарихына тагын 6< i *•< тайдыргыч авыр бәрелешләрдән сои ».i ..... ,. турында уйларга вакыт юк Кт ) яхшырып утырыр ча* нәрсә кытыларммцлар һәм большевиклар -• Декабрь башында кавалерия бриглы— •• - шәһәренә кайтты ә Га.ар кана к рн- ,.................... тупчылар бвтяреясы алга ку зг аллы гняә аиын ПОЛКЫ пактый хәвефле иде а дизфлгк лср**.здык 1ә. быгтлә* гзримхег әп*м. акрынлап Сомгт к нидс Иһны аңлау безгә кеч өсти, рухыбызны күтәрә. Шуның естенә. «Алаш-Орда хөкүмәтежең большевиклар ягына күчүе турында инде декабрь урталарыннан ук ике арада сөйләшүләр башлануы да мәгълүм. Сүз уңаеннан әйтеп үтим, аларга башка юл юк иде инде Сөйләшүләр барган арада отряд тизләтелгән марш белән Кызыл Күгәгә таба хәрәкәт итте Уильскидан 120 чакрымдагы Илецк һәм Иртецк шәһәрләрендә ак казакларның өйрәнү полкларын тар-мар иттек, олауларын, шактый күләмдә корал кулга төшердек Бу операция алаш-ордалыларга үзенчәлекле сигнал кебек бслды. алар, ниһаять, бердәнбер һәм иң дөрес юлны сайладылар. Без шәһәргә якынлашып килгәндә «Алаш-Орда хөкүмәтемнең казах частьлары баш күтәрде, алар көтелмәгән удар белән Кызыл Күгәдә Илецк корпусы командиры Акутинны һәм аның штабын кулга алдылар. Шулай итеп, катлаулы операция башланды. Аның төп авырлыгы, аңлашыла ки. безнең отряд жилкәсенә төште Дошман өстенә гайрәт белән ташлана торган куркусыз командир Шәйхетдинов. аерым Татар кавалерия дивизионы командиры Мельниковлар батырлыгын искә алмый мөмкин түгел. Операциянең уңышында, сугышчан һәм сәяси бурычның намус белән үтәлүендә, тугрылыклы иске дусларым Мәүлетов һәм Касыймовның роле гаять зур булды Кызыл Күгәдә безнең частьлар әле яңа гына энәдән төшкәндәй өр-яңа инглиз обмундированиесе саклана торган интендантлык складларын кулга төшерде. Бу байлык, әлбәттә, шунда ук кызылармеецларга таратылды. Шул уңайдан сугышчыларның шаяртып сөйләшүләре әле дә хәтеремдә. «Англиянең капиталист әфәнделәренә рәхмәт: киендерделәр дә. туендырдылар да. Хәзер инде шундый кече күңелле игелек ияләрен тагын да ныграк тукмый алачак- бьГз». диләр иде алар. Әйе. Антантаның башка вәкилләре шикелле үк. инглизләрнең яшь Совет республикасына карата игелек күрсәтүе турында ул вакытларда бары тик шаяртып кына сөйләргә була иде Безне ачлык һәм чир белән, алар акчасына симертелгән акгвардиячеләрнең ярсулы атакалары белән буу өчен, кулларыннан килгәннең барысын да эшләделәр алар Теләсә нинди мәкер, алдау, кабәхәтлек аларныц коралы булды. Әнә шундый көннәрдә, авыр һәм жаваплы көннәрдә без Төркестан халкына ярдәмгә ашыкгык Биредә сугыш дүрт фронтта: Каспий аръягы. Җндесу. Фирга- нә һәм Актүбә фронтларында бара Каспий аръягында акгвардиячеләр баш кисәрлек итә. Җидесуда кулаклар баш күтәрде. Фирганәдә басмачылар котырына Буржуаз милләтчеләр, диндар руханилар, акгвардияче офицерлар һәм Англия разведкасы милләтчеләр, акгвардиячеләр һәм басмачылар оешмалары ның эшенә житәкчелек итә, юнәлеш бирә Аларның максаты бер — Төркестанны Совет республикасыннан аерып алу һәм биредә Англиянең яңа колониясен булдыру Инглизләрнең шулкадәр обмундирование, корал һәм азык-төлекне нинди исәп белән җибәрүен анлау кыен түгел. Колмакчыларның көньяк группасын һәм Урал ак казакларын тар-мар иткәннән соң. Җидесу. Каспий аръягы һәм Фирганә өлкәләрендә сугышучы кызыл армеецларга ярдәм күрсәтү Төркестан фронтының төп бурычына әйләнде. Нәкъ менә шуңа күрә фронт командующие урынбасары Новицкий ул вакытта Мәскәүдә булган Фрунзе белән туры чыбык аша сөйләшкәндә, бу мәсьәләне кабыргасы белән куйды Фирганәгә килгәндә, мәсьәлә ачык. — диде Новицкий. Җирле гаскәрләрнең тотрыксызлыгы һәм андагы соңгы уңышсызлыклар Беренче татар бригадасын тулысы белән шунда жнбәрүне таләп итә. Шушы сөйләшүдән сон күп тә үтмәде, бригада - штаб, политбүлек, икенче укчы полк һәм башка подразделениелар составында эшелоннарга төялде һәм Әндиҗанга озатылды Анда без 1919 ел азагында, яңа елны каршыларга әзерлек барган көннәрдә килеп життек Сугышчан хәрәкәтләр бөтенләй башка төсмер алды. Тоташ, бердәм фронт сызыгы юк Ул һәркайда — һәр өйдә, һәр чатта, һәр тыкрыкта диярлек Басма чы хәтәр дошман: ул хәйләкәр, мәкерле Көндез ул тыныч, ягымлы, хәтта дус булып күренергә мөмкин. Ә төннәрен өненнән чыга да кешеләрне суя башлый, суя. суя. суя* Әндижанда да. Маргеланда да. Ошта да, Нәманганда да, башка шәһәрләрдә дә шулай Басмачылар ревкомнарда, милициядә һәм ЧКда эшләүче дистәләрчә жаваплы совет работникларын һәм активистларны үтерделәр, пәрән- жәләрен салган, өяз яки волость комитетларының хатын-кыз бүлекләренә килеп йөргән хатын-кызларны да кызганмадылар Көн саен диярлек Ташкент белән Әндижан. Әндижан белән Җәләлабад арасындагы элемтәне бозып, әле анда, әле монда тимер юлларны җимереп тордылап Хал Xv»- u , бак отрядлары аеруча котырынды Р -*?*** ''^тДин бак һәм Mogavu,. Әлеге хәлне Әндиҗан коммунист тапы б₽-,-.« бригада политбүлек һай конаидоеание мтаии л"'"'""'" Т**мтм»И1 сон ларын ишләде Ик .лек, .психологик атака, «салды ры .иске шаһар.тә. халык арасына күчерелде Бү .ЕГ^тык булмаган кешене суеп чыгу түгел ’ ’ ' г *рн"ил* чарасы Яуланган беренче уңышны ныгытырга кирәк иде Җирле масть ооганнаоы шул максаттан активистларны арттырырга киештеләрУрамнарда м -'и да коммунистлар оештырган митингларда Совет ыасте хтк • - Р сабыр һәм үтемле итеп аңлатыла, безнең якка күчүнең Кызыл Армии сафларына язылырга чакыру яңгырый Совет к.ъ .иске, шәһәргә күчеп берничә кнн үтүгә күп кенә әнднло.нлылар _ гшрәштә ярдәмнәрен тәкъдим иттеләр Дгидиии Ли. ,л,»ор „„илмкт.н кнрәш ысулларын гел үзгәртеп, янартып торырга кирәк бүлти Басмачылар белән кнр.тш га.татт., ничек г,.,р., и о ■ Т. г,- яки б. кышлактагы суештан соң анда шау шу белән кызылармеецлар яисә милиция отрятлары килеп кер.» kepi.,и уңайга х.мыктэн сорый башлыйлар кем үтерде1 Кем талады' А.тарны ыныйсызмЫ? һ лбарга» Кем дә булса берәү юлбасарларның /айда яшеренеп япын әйткән очра «.зар да булгалады Ләкин икенче кннне иртән ул кеш.и, табып алалар иде Кызылармеецларга ярдәм күрсәтергә тырышка,. Һәркгм„.,н дошман канлы үч алды Басмачылар башбаштаклыгы д»ым ипе Твбәккә Беренче аерым укчы lamp брит һәр мамык ЭШКӘртү 38ВОДЫН һәр нефть промыселын басмачылар вым пунктына әйләндердек Үзебез үткән һәр җирдә берәр рота счплат ики атлы якадрон калдырабыз алар халыкны башкисәр ...р ябы{ A ■ ы»иам саклый Днрес. эре берләшмәләргә каршы сугышканда б> чаралар гына җитми Ләкин монда да әмәле табылды Фрунзе хәрби стратегия һәм тактиканы ис киткеч шәп белүен тагын бер кат раслап, яңа ысул тжтдии итте В-п ^ть үзәкләрендә, тимер юл станцияләрендә гарнизоннар сизелерлек »мгм-,м итүгә гарми. А,ро пага күчә һәм юлбасар , ipuu m i ыш б, . >и б и ■ кавалерия группасы аларны тылдан чолгап ала һәм «>» итә Д. шман бән;.иы инде беркая да ычкына алмын Кызылармеецлар ти, ар . и ,ры «,««' ккә җиткергән шушы тактик яңалык соңра басмачыларны тулысымча бетерергә ярдәм итте дә инде Гадәти паровоздан, берничә вагоннан торган, пушка һәм пулеметлар кхйгаи ике ачык платформа тагылган җиңел «бр I* шул маасага итте Платформаларга броня урынына пресланган мамы. • -дек Алар пуляны гына түгел, хәтта ич дюймлы енармслариы ;ә mt ы кала сугышчыларга үзенчәлекле калкан була иде һ » • ■ • - - * А*г • |авад участокларында тимер им гиинн әр< и ■ алар niv.iaii \к i.ipiun,,ни.,р. ә басмачыларның 1)( . - - ы белам 4 •" Р‘ • дә ярдәм итте. Мондый бронеотрядлвр безнең карамакка Фрхиге күрсәтмәсе нигезендә бирелгән иде. Әндижанга кнлүгэ у* бригада юшманнын б< Мәхкам Хуҗа җитәкчелегендәге отрядларына ю»чл< удар мс.> ;ы > т шулкадәр кечле һәм сизелерлек буллы. башкисәрләр . . ы . -ан ,т ,рн.- туктатуны 11 -м < овет алас и ягына күч » тарий җибәрделәр Әкбәр Али һәм Мәхкам Хуҗа Си 1 •- • - н якка > • . — п кеш, кучг. III...............I ..... ....... бу! Лакин аны мат«»втмв «аиу|«.арып бозып булса да икслата арттырып санарга кирәк М алты йн. дошман «юкка чыкты» икенчедән Кызыл Армиягә ...ныи «.дар үк IV,. яки һич кнында .пы -< ь-м -ш — • мтсә - сафларыбыздан күпме кеше югалыр иде Урта .............. ,шчы.1врыииаи берсе 1"'~ .... ... М »хкам Ху җаны ү н н« к . - ■ • каты үч алырга ант ипе Бу аитныц ни дәрәҗәлә ачулы булуым ү. жкгкабе.дә татырга туры килде ргая no.ii Ике айлап өйрәтелгәч һәм Октябрь идеяләренә тугрылыгы тикшерелгәч, Әкбар-Али һәм Мәхкам-.Хуҗа группалары Төрки кавалерия бригадасының дүртенче полкы составына кертелде һәм Пайток авылы тирәсенә җибәрелде. Ул вакытта анда бригаданың комендант ротасы урнашкан иде. 1920 елның өченче февралендә шул рота командирыннан чапкын килде «Пайток кышлагыннан сигез чакрымдагы Око-Обори дигән җирдә Мәдәмин бәк белән Иргәш зур көч туплады. Дошманның 3000 гә якын җайдагы бар Командирлары арасында рус офицерлары да күренә Иртәнге сәгать алтыда Пайтокка ут ачтылар Кышлак чолганышта Гарнизон ашыгыч ярдәм сорый. Гафуров.» Кыю һәм тәҗрибәле командир Гафуровтан әлеге хәбәр алынуга бригада командиры Ибраһимов җитәкчелегендәге атлы отряд Әндиҗаннан чыгып китте Анын Пайток янында күренүе басмачылар өчен шул кадәр көтелмәгәндә була, ашкынулы һөҗүмгә ташланган кызыл гаскәрнең кысрыклавына чыдый алмыйча алар ашыгычлык белән тнньяккөнбатышка. Каракүл кышлагына таба чигенә. Пайток кышлагы янында операция төгәлләнүгә. Ибраһимов. вакытны бушка уздырып тормастан, Берләшмәне чигенүче башкисәрләр артыннан алып китә Мәдәмин бәкне тулысынча тар-мар итү- өчен тагын да куәтлерәк отряд төзергә боерык бирә Аның кул астындагы атлы гаскәргә озакламый икенче полкның укчы батальоны, җәяүле разведчиклар һәм бригада штабының комендант командалары. хәрәкәтчән отряд сотнясы. уналтынчы атлы полк эскадроны. Әкбар-Али белән Мәхкам-Хуҗа егетләре* кушылды Бу инде куәтле көч иде. һәм ул кыю. ашкынулы һөҗүмгә күчте Мәдәмин бәк гаять авыр хәлдә калды, сугышны дәвам иттерсә, тулысынча кырылып бетү куркынычы бар. ә берләшмәне бөтен көе саклау мобильлекне югалту дигән сүз. Шундый шартларда ул үзе өчен бердәнбер дөрес юлны сайлады, утыз-кырык кешелек вак төркемнәр белән ерактагы кышлакларда «эреп югалырга» карар бирде. Дүртенче февраль кичендә Мәдәмин бәк отрядлары безнең күз алдында кими башлады. Бу да ахырыиача җиңү дигән сүз түгел иде әле. Дошман качса да. тар-мар ителмәгән. Димәк, бераз көч җыйгач, ял иткәч, тагын безнең өскә ташланачак Ибраһимов моны яхшы аңлый. Шуңа күрә дә теләсә кайсы минугта сугышка әзер булырга приказ бирде Командир ялгышмаган булып чыкгы Бишенче февраль көнне иртән разведчиклар Мәдәмин бәк берләшмәләрен Горбуа һәм Тода кышлаклары тирәсендә күрүләрен хәбәр иттеләр. Биредә аңа инде шактый талкынган Хәл-Хуҗа Һәм Иргәш отрядлары кушылган. Бер урында җәмгысы дүрт меңнән артык басмачы Бу совет властен бөтен зәһәрлеге белән күралмаучы, нәфрәтенә буылган зур һәм куркыныч отряд дигән сүз. Бүтән барыр юллары булмау алариык зәһәрлеген тагын да арттыра төшә Составына безнең бригада да кертелгән Икенче Төркестаи дивизиясе комаидованнесе хәлне дөрес бәяләп. Мәдәмин бәк һәм Хәл-Хуҗага каршы көрәшне тагын да нәтиҗәлерәк иттерү өчен ике сугышчан группа оештырды Аларның һәркайсы анык һәм шул ук вакытта катлаулы задание алды. Комбриг Ибраһимов җитәкчелегендә уң группага. Кужело кавбригадасы белән берлектә, тизләтелгән маршта Горбуага таба хәрәкәт итәргә, анда сул группага кушылып, ачык сугышта дошманны тар-мар итәргә кушылды. Хәрәкәт барышында Шарихаг һәм Азиван кышлакларын алырга. Аим кышлагындагы гарнизонны үзебезгә ияртергә кирәк иде Сул группа да юлында очраган кыш лакларны басмачылардан чистартып барырга тиеш. Сул группа безнең белән кушыла алмады. Ул Горбуа янында басмачыларның каршылыгына очрый һәм алга бару гына түгел, хәтта Владыкино станция сенә чигенергә мәҗбүр була Котылгысыз хәлдә калган башкисәрләрнең ярсып, үчләнеп сугышуы да. вакытлы чигенү дә кызылармеецларның рухын сындыра алмын I руипа. көчен җыеп, контрһөҗүмгә күтәрелә һәм дошманны, сизелерлек югалтуларга дучар итеп, кысрыклый башлый. Бу операция алдагы сугышлар өчен шактый әһәмиятле булды Ул еллардагы сугышчан хәрәкәтләр тасвирланган язмаларны бүгенгә кадәр архивымдагы иң истәлекле хатирәләрдән саныйм. Арада шулай ук Татбригада командованиесе приказлары да бар Кызыл Армия частьларының тәвәккәл һәм кыю һөҗүме, канкойгыч бәрелешләр басмачы бандаларының һәлакәтен якынайтты, ә Мәдәмин бәк коралын ташлап, бирелергә мәҗбүр булды. 1920 елның беренче апрелендә бригадабыз оештырылуга бер ел тулды Бу вакыйга уңаеннан Әндиҗанның үзәк мәйданында бригаданың шәһәрдәге барлык частьлары, шулай ук кавалерия бригадасы һәм башка подразделениелар сафка тезелде Җыйнак, пөхтә киенгән в”р куэт” •*>”“* -«*» Б> гаигана шаһар уйный. «И.1.1И уен кораллары тавышы ишетелә X.V.. , Тә н.,.- тан Фнрганадин. К.жандтан һ..« шулай ук Т-рке. га» «- .... ........ Һай Ткрләшналәреннән кунаклар кялд. Миуиина r.p.rai. or» ......... 4» күн мактау һәм тәбрик сүзләре әйтелде Командонанне һа» политбүлек вәкилләре. Туркестан Үзм башкар., ко.гте ты. Кокаид, Фирганә. Әндижан ревкомнары хезмәткәрләре, үзбәк яшьләре һәм гаскәри частьлар вәкилләре чыгыш ясады Бригада сугышчылары төгәл, нык адымнар белән шәһәр урамнары буйлап тантаналы маршта үттеләр Парадтан сон командование бригаданың баплык подразделениеләрендә бәйрәм ашы уздырды Пылауга җирле яшьләрне дә чакырдык Командирлар, политработниклар белән алар арасында дусларча җанлы әңгәмә башланып китте кил ә ...Зур авырлыклар белән Бохарагл таба күченеп барганда, дустым Мәүле тонны күреп сөйләшәсем килеп китте Аның полкы колоннаның башында ә ул үзе комиссар белән бергә полк алдыннан бара иде Мин нәрсәдер «юләргә җыенсам, шуны башкармыйча туктамыйм Атымны кызурак атлата Ләч ’ . .ым Күпмедер вакыт үтүгә Хөсәенне куып җиткән идем инде Исәнләштек, күрештек, әңгәмә ялганын китте Бригада комиссары Белоусов ныц Һәлак булуын барыбы* да бик авыр кичергән идек табигый ки сү» җебг дә шул тирәлә чуалды Эш шунда, реввоенсоветмын азрак кан түгү басмачылар ИЫ ирекле рәвештә сугышны туктатыр! а авыштыру турындагы күрсәтм.», ен тизрәк үтәргә омтылып, ул төрекмән басмачыларының башлыгы ерткычлыгы л. лән дан тоткан Җүнәедхан янына үзе барырга карар бирә ИПТӘШЛӘ| .... кадәр IVH.. > IV! ..... ................ *•'!"- П.Р ■ ■ ........ • - юлбасар торган кышлактагы хәлне юнмәп белмәгән көйгә коми., ар 1и « •«. • сөйләшүләр! ә чыгып китә Чыгып китә Ә бандитлар безгә аныңча ып мм-лгән башын җибәрделәр Мәүлетов тә. мин дә сугышчаи аптәшебезие . 1ГЫИЫН ........ ....... ..»» Үзенең батырлыгы куркусыыыгы атакаларда һәрвакыт иңау.. шу ы белән ул сугышчыларөын тирән хөрмәтен пәм мә» Безгә командирлар! u да. гади солдатларга ла тугры к- ы у Шу I чакта арттан кнлүч< солдатлариын берсе ү» үж куйды Лхәмо им> БелоусОвны кем алыштырыр кем «■•*? ••—-.әр _ ■ w. , » и. ,. Чыннан ы бу сорау М;| ' Т1 " 60f эше гаять җмиаплы һәм четерекле ■ М* ....... ..... ' \ л», ш .>«• ' • белән рәхимсез көрәш шартларында берләшмә t йиң 4111 1Ш м постка шул җаваплылыкмы җяны тәне белән ач. Ә кичен зур бәйрәм концерты Анда бригада һәвәскәрләреннән тыш. Таш кенттан Һәм Казаннан KH.II.HI ү «бәк һәм татар артистлары катнашты. сугышчЫМф .'■ларны алкышларга күмделәр Бәйрәм артиллерия салюты һәм фейрм , тәмамланды, яшеллеккә төренгән шәһәр урамнары аллы гөлле утлар балкышына чумды Без. Төркестан фронты реввоенсоветы членнары. Куйбышсвтан, Ибраһимне тан. Төркестан Үзәк башкарма комитетыннан Команд большевикларыннан. Самарканд өлкәсе ревкомыннан. Беренче төрки бригадасы политбүлегеннән котлаулар алдык Без. сугышчылар һәм командирлар. Фрунзе һәм Куйбышевнын даими кәй гыртуын тосч! яшәдек. Баштарак таркау булган, үзара бәйләнеш җитмәгән Төркестан фронты огря.гләрын Кызыл Армиянең регуляр частьларына әйләндерү өчен алар күпме көч һәм энергия түктеләр1 һәр сугышчы моны үз тәҗрибәсендә татыды Әйе. һәр сугышчы, һәм. шул исәптән мин дә Гомумән алганда Михаил Васильевич белән һәр очрашу минем хәрби и«мышыма нинди дә булса ү «гареш кертә иде Шундый очрашуларның берсе турында биредә киңрәк тукталып үтәсем куелырга тнеш УЙ1.1 чумып тын «ына бара "дек арттан 41 лары уйларыбызны бүлде Җайдан, кнлеп җитү — Чанышевны командующий чакыра! Бу минем өчен көтелмәгәнчә яңгырады. Командующийга ник кирәк булдым икән? Хәер, армиядә андый сорау бирмиләр Берничә минуттан Фрунзе каршында басып тора идем инде. Ул мине дусларча, ачык йөз белән каршы алды һәм якынлашып килүче Куйбышевны күреп, берниндң кереш суз ясап тормастан болай диде: Валериан Владимирович сезне бригада комиссары итеп билгеләргә тәкъдим кертте. Мин дә. штаб начальнигы да сезнең кандидатураны хуплыйбыз Бу тәкъдимгә ничек карыйсыз? Фрунзеның сүзләре минем өчен гадәттән тыш яңгырады дип әйтә алмыйм. Фронтта көтмәгәндә, искәрмәстән була торган хәлләргә күнегеп беткән идек инде. Ә бусы бит. көтелмәгән булса да. күңелле яңалык! Шулай да. бераз югалып калдым, мондый сөйләшүгә әзер түгел идем. Тынлык озакка бармады, сүзгә Куйбышев кушылды. — Реввоенсовет сезгә ышана, иптәш Чанышев.— диде ул.— Сезнең революция эшенә бирел тәнлегегезгә ышана. Ышанычыгыз өчен зур рәхмәт Аны акларга тырышырмын. Яхшы Барысы да әйбәт булыр. - дип елмайды Фрунзе һәм янында басып торган бригада командиры Ибраһнмов белән штаб начальнигы Тальковскнйга борылып дәвам итте: — Иптәш Чанышевны яңа вазифасы белән котлый аласыз. Аннан соңгы сүзләре тагын миңа юнәлгән иде. — Исендә тот. безне алда яңа. җитди сынаулар көтә. Алим-ханга ярдәмгә инглизләр ашыга Контрреволюция баш калкытырдай ситуацияләргә юл куя алмыйбыз Безнең бурыч — Бохара төенен чабып өзү! Сезнең бригадага, комиссар, фронт реввоенсоветы аерым өмет баглый. Сынатмагыз!.. Басмачылар белән көрәшнең иң авыр көннәрендә без шактый зур берләшмәнең башында торган курбашы Хәл-Хуҗаны үз ягыбызга аударырга булдык. Әлбәттә, моның ни дәрәҗәдә куркыныч икәнен дә. Хәл-Хуҗа белән очрашуга барачак кешенең гомерен кыл өстенә куюын да яхшы аңлыйбыз Моны мин дә беләм. ләкин шулай да үз кандидатурамны тәкъдим иттем. Шул турыда сүз чыккач. Ибраһнмов байтак уйланып торды Нәрсәгә барганыңны яхшылап уйла. Якуб, - диде ул. ниһаять — Курбашы мәкерле, хәйләкәр. Явыз дошманыбыз Мәдәмин бәк кебек үк эче-тышы пычрак агу белән тулган кеше. Онытканчы әйтим, әгәр бандитлар турында шулай дияргә яраса, ул аның белән бик дус. җитмәсә Мөәтдпн бәк белән дә әшнәләр, ди. Анда бару, бу инде үлем белән уйнау дигән сүз. һәм бар дип сиңа беркем дә приказ бирә алмый Барысын да яхшы аңлыйм,—дип җавап бирдем мин комбригка —Ләкин йөзләрчә гомерне саклап калу хакына тәвәккәлләргә, дошман өненә дә керергә ярый торгандыр. — Яхшы.— диде Ибраһнмов — Бар.— һәм бераздан дулкынланган тавыш белән өстәде,— Рәхмәт сиңа. Якуб. Шулай итеп, батыр йөрәкле ике кызылармеец: Рәхимбаев һәм Халиков белән мин Хәл-Хуҗа янына чыгып киттем. Безне озата килгән Бажанов һәм Хусанбабаев җитәкчелегендәге атлылар отряды дошман урнашкан 'җиргә ун чакрым кала бездән аерылды Басмачыларның разъездларын һәм заставаларын исән имин генә үтеп. ХәлХуҗа оя корган Араван кышлагына килеп җиттек. Курбашы монда мамык эшкәртү белән шөгыльләнүче элекке промышленник йортына урнашкан, аны. зурлап, «сарай» дип йөртәләр «Сарай»нын зур ишегалдында басмачылар мыж килә. Керүебезгә атлардан төшерделәр, кулларыбыздан тотын. Хәл-Хуҗа утырган бүлмәгә алып керделәр Бүлмә идәненә төрле төстәге затлы келәмнәр җәелгән, алар өстендә ярым түгәрәк ясап баштанаяк коралланган киңәшчеләр утыра Хәл-Хуҗа чиккән тышлы зур мендәргә кунаклаган Өстендә зиннәтле ефәк чапан, билендә алтын һәм бриллиантлар белән бизәлгән пута. Ана берничә хәнҗәр һәм түтәсе бизәп- сырлап эшләнгән алтатар кыстырылган Курбашының артындагы диварда инглиз карабины асылынып тора Бер сүз белән әйткәндә, алдыбызда үзенең. бөтен «:матурлыгы» белән «шәрык хөкемдары» утыра иде Шул мизгелдә мин үзебезнең дә алай начар коралланмавыбыз турында уйлап алдым: һәркайсыбызда револьвер, кылыч, ә минем кыр сумкасында, ан- дый-моидый очракка дип ике гранатага хэтле бар Тәкин икенче уй килде нинди «очрак» булырга мөмкин Хә’ \.Л пәрдәләр артында баштанаяк коралланган ничә ....................................................................................... .... ииядә саксызрак бер хәрәкәт ясавын белән үк'мангаена п- Юк! Мәкерле дошман белән сөйләшкәндә хәзергә Ги-.бер г-н . . ,-ыбы» Өр Ул м булса түмшея сабырлы, Ь.,« |„ , „ы, .................... түгел, сөйләшергә дип килдек Мул табын әзерләнгән Аңа күз төшерүгә үк басмачыларж кәеф-сафа корып утыруларын аңлап алдым Димәк алар минуттан ук бәхәскә һәм бәрелешкә бармаячаклар Ты 6» шикелле кызыл комиссарларны ирештерергә тырыша*.. .»р .. файдага, шартларыбызны тәкъдим итәрг .......... ........ . . ... фикеремне раслагандай. Хәл Хуҗа мендәрләре «ктенл> киер< к-п аңы һ-м иренеп кенә сүз кушты Я. комиссар. Минем янга ник килдең, сөйлә «Башлана Уйнарга кереште Юансын әйдә Ничек башлау түгел, ничек төгәлләү мөһим», дип уйладым һәм «уенга» кушылырга булдым У м-мнен дулкынлануымны берни б< гән дә сиздермәс* ■ тырышып ........... . сиздерү оттыру булыр иде. сүз башладым — Әле 'i 1бәк( ганга килгәндә үк X г ■ итагать ле мөселман, дип иш( ткән идек Мөс< шаннарда кунакчыллыктан да изге нәрсә кж Яшермим, безне шул гад.п буенча каршы ады| Ләкин без килгәнгә артык шат күренмисез Әгәр шулай булса бсг отрядка кире кайтып китәбез «Кунакчыллык», «гадәт» дигән сүз үзенекен итте Хм Хуҗаның яраннары пыш-пыш сөйләшә башладылар, башлыкларын мҗглмаи кануннары ш.»риглп. кушканны үтәргә өндиләр иде булса кирәк Алэрныгг киңәше ■ ,«.х. берлеген киметә төште һәм ул ясалма елмаеп, ү зеш-н киң күңел нк^нле ген күрсәтергә теләгәндәй, сөйләнә башлады Ашыкма, комиссар Табын янына минем ягыма утыр Кунак бул. безнең сыйдан авыз ит Мондый да «чын күңелдән» чакыруны кирт1 кагып булмый Бс» аякларыбыз ны бөкләп, табын янына килеп утырдык \,.л Хужа бе| ф ка< • кемлек күтәрергә т жъдим итте IM-» рии булдык Мәжлес икән, мәҗлесчә булсын Алар белән бер табында утырыр) ■ га » үчеб» чие тотышыбыз ук җиңүче мэрча мәтенә бирелүне тал »н итеп түгел ә тыныч -мим беләи килүтогзи» һәр сүзебезгә, биргән вәгъдәбезгә ышанырга мөмкин икәнлеген күрсәтеп торсын Без Совет власте вәкилләре Хәл Хужа акрыншн барыбызны ы кы.ык.о» башлады Хәер, аны аңлавы кыен түгел Мондый кунаклар көй кнлгп тормый Ул бриги.» большевиклар программасы турында сораулар бир- кызы мыйча. Ленин һәм Фрун.зз турында »-ил оп'- ■ . 1 чыны күрүем, комбриг белән сөйләшкән булу. • - ■ ■ ■ кадды Кайбер сүзләреннән аның мина да >• • аңлау кыен түгел иде . Әкгәмәб» AVI" U'lATbK.' top.iu 4 '“Р Өш.илы, «№« Х.м *₽»»“'. “Р“'“ ’ Или отряды бтлон Совет ялястт ягыня чип при.ичги белән тар даирәдә тикшерергә риза булды Яш. рмим IЫШI вн үг.» тыныч * кыл өстендә йөргәндәй куркыныч ■> зынз» ■» бирмәде Ягымлы караш та слм.з< *• , кан к.«;> т^ртюбаши .... ( ч/ыш кирәк яраклары алырга җибәрелгән элемтәчеләр һәлак бч и Кызылармеецларның утны киметкәнен ензеп басмачылар һаман әревзяак» бара Шул чакта безнең солдатлар йодрык сугышына rai раланган Коноваловны взвод командиры Бочаров алыштыра һәм исән калган бер төркем сугышчылар белән бригададан яртәм килгәнчегә кадәр басмачылар кычрыкла пын кире кайтара. Болак Башы янында Куршнрмәтнен төн кичләренә каршы *. миткеч сугыш башланды. Бсзнен пехотачылар кышлактан чыгу юлларын п ; ыгы кушр ләрие алдылар атлы эскадроннар басмачылар) . бш эды Берничә сәгатьтән башкисәрләр юк ителде Кыианычка кар! .ы «ч-г мны гына тота алмадык Ул милиционер формасы киеп качкан булып чыкты Әнә шулай, карыш арты карыш безнең гаскәрләр бу яклармы ла а»ат итә барды На каршы торалар Каймакта фронт командованиесе элегрәк Урал. Оренбург һ »м башка фрош ларда сугышкан частьларны безгә ярдәмгә җибәр.» иде һ > . буларак, у частьларның сугышчылары һәм коман тр тары җирле га t >• t ■; белми. Кайберләре басмачыларны житди кнч тип санамый Лжам хЛлялл дошман белән беренче очрашу ук аларның мондый М•••, җилбәзәклек кайчагында бик кыйммәткә и тишә тортан ми Яш к>. .. ы>ми днрлардан берәүнең үз үзенә артык ышануы аркасында килеп чыккан фәҗигил б< р Н.1КЫП1 ә хәтердә яңара Июнь урт.нын.ы б» . Курин ........... иачәльимты ЛМрм ШИрМ иш II ту) эны II рнн һ К1г< Topi.HI отряд б( I III Kypi I” I |й I I V p торуы x >11 |б I 1ИЫ к IM I. тары ■ У ■ Түбәдә берничә Kciiiviii IVHI.HI < пип в I.H ■■ » ■ ләп кешене әсир итеп. Аим кышлагына алып киткән Бу хәбәрш тикшер) 14 брша ш коман тнры Ибраһим.н» берни • ки эри | лар командасын бнреры Айтобронеотрид командирына IW ’ машинасына утыртылын псхч’Л |.|< Ы) Һ IM III.V Жнрлекне һәм дошманны өйрәнү өчен Берничә бәрелештән соң без Яна Чнк кышлагын алдык, ләкин шунда гына дошманның төп кичләренең Ботак Башы гарниюнын камалы һәм Татар бриг а та сынын Коновалов җитәкчелегендәге дүртенче ротасын юк нт..Р, . матан би - геле булды Тагын бер вакыйганы яхшы хәтерлим Ун сугышчыдан һәм »*ч телефонист ка хатыннан торган Ак-Бусага станциясе гарнизоны чаттанышт.! ка м Һ >ч егерме сәгать буе башкисәрләр һөҗүмен кире кайтара Кызылармеецлар керен яшеренгән станция бинасына басмачылар ут тирт.» Ләкин кызыл сугышчылар монда Ла югалып калмый ярсулы ут at HJIU.I мнгыниы Сүндерәләр һәм кавалеристлар килеп җиткәнче дошманның дшт-миән .пакаем ләшмагә мондый боерык язды «Зур көчләр туплан, юшман Курган Түбә. 1 гарнизоннарын.) һнҗүм ит.», лларны камап aiupi.i Курган Түбә гарнизонына ярдәм күрсәтү һәм юлла итү нчен нрнка) бирим Ик.н к ПОЛК К.-М ,1. егерме штык Һәм бер пулемет белән К' " фай таланыр) л > /һ.ы< IM I • | . -I KHC.IT тем - Аеруча сак булырга һәм Курган-Түбә гарнизоны белән тыгыз элемтәдә торып эш итәргә! Дошман бик хәйләкәр, мәкерле Командир егетләрчә елмаеп жавап кайтарды: — Дошманмыни бу5 Бигрәк тә безнең өчен Бәлки белмисездер, без - Фортунатов белән Беловны кыйнаган кеше' Ә болар Инде ничә еллар үтте, ә мин бу аяныч вакыйганы һаман да тетрәнеп искә төшерәм Унтугызынчы июньдә үк Лавровтан донесение килде: автобронеотряд «Изелгәннәрне азат итүче» броневигы белән бергә Курган Түбәгә килеп житте һәм шунда ук дошманны эзәрлекләп Аим кышлагына чыгып китте Бу хәбәрдән ниндидер күңелсезлек булачагын тоемлап, ә иң мөһиме приказның бозылуын күреп. Лавровка үзебезнең таләпне житкердек: һич кичекмәстән бронеотряд белән кушылырга һәм бергәләп хәрәкәт итәргә! Ләкин икенче көнне үк аннан тагын да шөбһәлерәк хәбәр алдык: «КурганТүбәдә сугыш алып барам Дошман зур көч белән гарнизонны камый «Изелгәннәрне азат итүче» броневигы һәм отряд белән элемтә урнашты ру мөмкин түгел Разведчиклар Аим кышлагына барып жнтә алмады Агентура мәгълүматларына караганда, броневик басмачылар белән уратып алынган Пехота отрядын суеп чыкканнар, бригаданың оператив отряды начальнигы Ласовскнй үтерелде» Камалышта калучыларга ярдәмгә чыгу турында карар кабул иттек «Аяу сыз» броневигы, мотоциклчылар звеносы, сиксән штыктан торган саперлар командасы, бригада политбүлегенең махсус ротасы. Әнднжанның партия дружи насы һәм унынчы бронепоезд составында отряд оештырылды Отрядка ике пуле мет һәм ике пушка бирелде. Сугыш хәрәкәтләре барган районга унөченче кав- полк эскадроны чыгып китте Икенче полк командиры Романов житәкчелегендәге поезд белән Курган-Түбә станциясенә килеп җиттек. Басмачылар артка алып ташланды, ләкин шул ук вакытта Аим кышлагындагы беренче отрядның һәлак булуы турындагы хәбәр дә килеп житте Карасу станциясендә. Хакулабадта. Грунч Мазарда һәм башка жирләрдә каты сугышлар башланды Басмачыларның төп көчләре исә Аим кыш лагына тупланды Разведка мәгълүматларына караганда, анда ким дигәндә дә ике меңләп басмачы һәм бик яхшы коралланган берничә йөз акгвардияче булырга тиеш Без унөченче кавполк эскадроны килеп житкәнне көтеп тормастан. Аим кышлагына һөжүм итәргә, аны чолгап алырга һәм дошманны юк итәргә карар бирдек Егерменче июньдә 16 сәгатьтә отряд Аимгә таба юлга чыкты Артык кыен лыкларсыз гына Шәрихан-Сай дигән елганы кичтек һәм озакламый сугышта һәлак булган кызыл сугышчыларның үле гәүдәләренә тап булдык Алар янында басмачылар мәетләре дә аунап ята Безнең сугышчылар һәм командирлар коточкыч мәсхәрәләнгән, аларны танырлык түгел Бандитлар ярсуларына чыдый алмый аларның күзләрен чокыганнар. колакларын, борыннарын һәм бармакларын кисеп алганнар Оперотряд начальнигы Ласовскнйны бөтенләй тураклап ташлаганнар Басмачылар белән көрәшнең бөтен нечкәлекләрен белгән кешеләрнең киңәшенә колак салмау менә шундый аяныч хәлгә китергән һәлак булганнарның гәүдәләрен Әндижанга җибәрүне оештыргач, тагын алга киттек Исән калганнар өчен куркыныч сугыш дәвам итә иде әле. Озакламый Аим кышлагы күренде Биредәге бәрелешләр өч көн дәвам итте Баштагы ике көндә әллә ни уңышка ирешә алмадык Басмачылар үз кавалерияләренең өстенлегеннән оста файдаланды. Безнең исә атлы взвод нибары берәү Ләкин кызылармеецлар ук булып атылган жайдаклар ташкыны алдында да калтырап төшмәделәр, зур кыюлык һәм гайрәт күрсәтеп, бер карыш та артка чигенмәделәр Икенче көнне разведка «Изелгәннәрне азат итүче» броневигы язмышы турында күңелсез хәбәрләр алып кайтты Машина бандитлар кулына эләккән Сугышчыларның аяусыз каршы торуына карамастан, аларны әсир алганнар һәм ерткычларча суеп ташлаганнар Броневикның кайда икәнлеген әлегә ачыклау мөмкин булмады Озакламый Татар кавалерия дивизионы һәм унөченче полк эскадроны да безгә кушылды Сугышчыларның рухы күтәрелде Кышлакны туплардан утка тотканнан соң бөтен роталар һөжүмгә ташланды; басмачыларның көньякка качу юлын кисәр өчен кавалерия дивизионы һәм бронемашинаны кышлак артын нан уратып жибәргән идек Өметебез акланды Башкисәрләрнең артына төшкән м^о.. ■ырый урамнарына бәреп керде пехота басымын F, ИЮНЬ таңында, дошман уты астында елга аша күпер* • Цамирым юим п кердек Басмачыларның төп көчләое тао-мм ТХ Лим кышлагын алганн.» эдләргә керештек Олак вакытлар берни д.» ,r.t.. J урам сугышларыннан куркын г дә юк иде Ниһаять, бешен сугышчылар минем м.. .... . ' Алар броневикмын ватылып Кара Дәрья чына Бег аны шуннан табып алдык та Романов фамилияле г„.» . , б.ф и и Уд броневикмы шактый ти) арада итүче» революция дошманнарын себереп түгүдә тагын би» ..4к вакыт ярдәм итте. Басмачылар белән көрәш дәвам итте Кайчагында ул бөтенләй к«*тс орма ала күз алдына да китерергә мөмкин ■' Китә. Әндижанга Фрунзе килгән көнне бик кыеш лешләрнең берсенә шаһит булырга туры килде Әндижан басмачыларының элекке житәкчг.. командиры итеп билгеләнгән иде Менә шуның Сове- е > . үз полкын шәһәрдән алып китәргә асыенуы турындагы < . с■ иидпе Әнднжанга шул уңай белән килде дә Килеп жигүтә ,► л. ■ ии, ди әрәм итмичә, ревком, партиянең ».,« һәм политбүлек вәкилләрен жыеп алды, четерекле хәлд.»и . • л ның хыянәтчел планын гамәлгә ашыртмый калу чаралары., итте. Аерым алганда. Михаил Васильевич полкны корзьи ы ы.»н iMpiaf катырга кирәклеген әйтте Бу. әлбәттә, ип кулай тәкъдим >iu h.v аның белән килеште Операция планын билгеләү бер нәрсә. Ләкин аны ничек тормыш га? Полкның яхшы кораллануын. Ахунжанга буйсынуын ә анын. 6з лүматларга караганда, нык һәм кискен карарга килгәнлеген л ■ i ярамый Шулай да юлын таптык Ахунжанга. фронт комли т. к пи. полкны гарнизон парадына алып чыгу хакында прика» ♦>. •. • мае өчен, полкны яңадан киендерергә, байракларны а пулеметлы повозкалар урнаштыр зык вокзал янын г ' төркемнәр тупланды Әндижан тирәсенә атлы частьлар •• чыгарга маташкан теләсә ннндн басмачылар отряды алар ут керәчәк иде. дл Ләкин операцияне никадәр ген.» уйлап шик* исәпкә алын җиткермәгән булып чыктык v ■-ч ’ ' ' парадка корылган мылтык белән килү м«м— 1 дип гыныч халыкның да жыелуы Болар атым» ■ аның халык белән тулы икәнен күргәч кенә л өчен» генә үткәрелүен аңлату да. чигк-»р.»к дә ярдәм итмәде, бөтен кеше диярлек смышчы. Трибунага күтәрелеп мин гаскәрне .' белән тәбрик иттем һәм Ахуижаннын тапшырырга тәкъдим ителү турында фи дым һәм сигнал бирдем Ләкин кызы•• кемдер агын жибәрде Тәртипсез ату тавыш чатлардагы пулеметлар телгә килде н ” " Басмачыларның берсе лә ычкына •|1М,Н ’ ‘ ишетүче юк иде инде Трибунадан атылып че атка атланып, клубка чаптым Ахунжанны фр>| Шм Т арны Парад ланлыру ничек үткән дигән сорау тынгылык бирми Аларнын да коралларында сугышчан патроннар булырга мөмкин. Бераз дулкынланганы сизелгән Фрунзе болдырда басып тора иде. Ул опера цнянен үзенә тигән өлешен инде тәмамлаган булып чыкты Дөрес, монда да бәрелешсез генә булмаган. Үзенең ундүрт курбашы белән Ахунжан килеп керүгә Михаил Васильевич аларнын барысын да өстәл янына чакыра Бер якка штаб работниклары белән үзе утыра, икенче якка Ахунжан кешеләренә урнашырга тәкъдим итә Шунда ук турыдан-туры житди сүзгә дә керешә Реввоенсовет сезнең буйсынудагы полкны Ташкентка жибәрергә карар бирде, ди Фрунзе Ахунжан каршы төшә Мин полкны моннан алып китмим Әгәр без китсәк, балаларыбыз, гаиләләребез яклаучысыз, мөлкәтебез саклаучысыз калачак. Әндижанда Татар бригадасы частьлары бар. дип тыныч кына каршы төшә Михаил Васильевич Шәһәр халкының иминлеген алар тәэмин итәчәк. Ләкин без Әндижаннан китәргә теләмибез Ахунжанның тавышы кискенләшә. Бу безнең шәһәр, без монда яшибез Саклавын да үзебез саклар быз. Кызыл Армия Әндижанны гына түгел. Төркестанның бөтен хезмәт ияләрен Совет власте дошманнарыннан саклый, дип элеккеге тынычлык белән дәвам итә Фрунзе һәм сез. Кызыл Армиядә хезмәт итәсез икән, анын тәртипләренә буйсынырга, командующий боерыгын үтәргә тиешсез, Ахунжан Фрунзеиың әнә шул үз үзенә нык ышанган тынычлыгын күтәрә алмый, урыныннан сикереп торып, кычкырып жибәрә: Әйттем бит инде, без моннан беркая да китмибез! Шул чакта Михаил Васильевич тора да кулын басмачыга сузып, кырыс һәм катгый тавыш белән Коралыңны тапшыр! ди. Ахунжан ачу белән кобурасыннан маузер тартып чыгара һәм командующийның күкрәгенә төби Курбашылар урыннарыннан сикерешеп тора Фрунзе, дулкынлануын сиздермичә, берни әйтмәстән туп туры Ахунжанның күзләренә карый Анын карашы тыныч, һәм шул ук вакытта таләпчән, кырыс та була Мә. ал' дип кычкырып жибәрә Ахунжан һәм маузерын өстәлгә ташлый. Башка курбашылар да аның үрнәгенә иярә Данлы полководец тормышындагы бу эпизодны мин соңрак белдем Ә килеп житүгә Фрунзега мәйдандагы хәл турында сөйли башладым Сөйләп тә бетермәдем, клуб янына сугышчылардан берәү килеп житте һәм басмачыларның каршылыгы бастырылу, аларнын корал ташлаулары турында хәбәр итте Фрунзе боларны сабыр гына тыңлап торды һәм корал тапшырган барлык сугышчыларга аларнын Совет законнары яклавында булуларын, аларга карата бернинди эзәрлекләү үткәрелмәячәген белдерергә кушты. Ә алда Бохара юлы Безне Бохар әмире кулы астында изелүчеләр көтә Бохара ханлыгына сәфәребез шактый авыр булып чыкты Бәрелешләр аяусыз, дошман тәжрибәле Шуның өстенә ул жирле шартларны һәм гадәтләрне биш бармагы кебек белә, шушы «корал»ны безгә каршы даими файдалана 1917 елгы революциягә кадәр гаять зур бу төбәкнең аерым хәлдә булуын да искәртеп үтәргә кирәк Патша хөкүмәте бик хәйләкәр политика уткәреп килде Инглиз колонизаторларыннан аермалы буларак, ул халыкның эчке эшләренә тыкшынмаган булып кылана, чынлыкта исә һәр вакыйганы жентекләп күзәтеп бара һәм хөкемдарларның халык өстеннән кыргыйларча башбаштаклык итүенә юл кую гына түгел, аны хуплап тора Бөек Октябрь революциясеннән соң. Бохара әмире. Англия империализмы яклавына таянып, хезмәтчел халыкка карата канлы террор политикасын дәвам иттерде асты, үтерде, теләсә нинди революцион чыгышны аяусыз бастырып килде Шундый авыр шартларда яшәүгә дә карамастан, ханлыктагы гади халык үз тавышын ишеттереп кенә калмады кансыз хөкемдарга каршы кулына корал тотып көрәшкә күтәрелде Халык Бөек Октябрь социалистик революциясе. Совет хөкүмәте декретлары, аерым алганда Җир турында. «Россия халыклары хокуклары Декларациясе» турында ишетеп белде Бөек Ленин исеме телдән телгә күчеп йөри башлады 1920 елның августында коммунистлар партиясе һәм яшь бохаралылар партиясе әмир залимлыгына каршы кораллы баш күтәрү турында чакыру таш- лады Ул хезмәтчел лехкакнар шаһэр.,эрмге , сан_,ы „ .............................. 1»стмту эямдлары »шчел..ре, тииерыолчмл.р һә. .ыхлылаг, [ вши Иск 6о..р. «рслк,,., ,л„„. ТУ, ш түгел ш Крепость ныгытылган. стенчар, щ. , - V,- У отрядлар хәрби б ■ . • '« шшвм'' ташлый алачак Менә шума кур., д^ Бохара --------------- Г~тдтд1ямв ярл-'М сорап Совет хөкүм....... м..: „ ,(tb итте һәм Кызыл Армия гаскәрләре регуляр частьлардан һәм үз коралы 6. - ... f , ' лар.ын яп.ни ....ж. |> 1..Р.ЫН Пехотада да —гтгрнм* Д> т— таатя* берәмлек «байрак» дип атала Аларнын һәрберсендә и.. /- .. лануга килсәк, әмир гаскәрләрендә рус һәм ингли вии-овё \ якын пулемет, ике йөзләп туп бар һәр сугышчыда кылыч гранаталап җит ё( .< ► Ханлыкның үзендә дары заводы эшләп тора Фрунзе боерыгы белән Татар бригадасының 10 нчы һәм 12 яме п..«л «ры box.ip.i янына жибәрелде Алар и. . га.. ► .[ ....................... .... . . аларга шулай ук I нче һәм 4 нче кавалерия полклары, бронепоезд, бпожогрмдё авыр артиллерия һәм бохаралыларнын коммунистик отряды . о Г» . янына тупланган безнең гаскәрләр составында жид< меигә мен биш йөз кылыч, утыз биш жинсл һәм биш әвыр т\п биш бронтп.ич һәм унбер самолет бар иде Әйе. ул вакытта ук инде кораллануда . әм.юет < <>.ip иде Мондый коч белән Бохара әмиренә барып була иде Коммунистлар һәм яшь бохаралыларнын баш күтәрүе безнең һмҗүмгә СШН.1Л булып хезмәт итте Алар 28 августта Чарджоу шәһәрт тирын. шуннан Иске Бохарага һежүм башлап җибәрделәр 29 август таңында Кызыл Армия полклары һәм Бохаранын үт отряхъ* әмире үзе иде Ул әле 31 августка каршы төндә үк »;'• - •" . . • • ■>-< • Әлбәттә, явыз, канечкеч ерткычны кулдан ычкындыру аяныч .1.жин әһәмиятле ЯШнү бу «югалту»ны тулысыңча каплый нд< Иң мөһиме Кызыл Армия ү тенен көч кх-иен квкшамж нмм 6. р к... күр. ..и Горкестаи һем Бохара шартларында лемничыл литиканы хәрби стратегия белән уңышлы үреп алып бара Аг.и - Фрунтенын бөек таланты татын бер жинү беләм^раслаяды IT.' « тябрендә Ленинга жибәргән телеграммасының береиче кмдарыид берлек бик ачык итеп әйтелә ■ byi. ii Бохаранын Кызы I частьлары һәм ' ■ 1Ы1Ы белән Иске Бохара крепосте адынды Рт революциясенең Кызыл Байрагы җилферди Әмир п-'м качып китте, аларны тоту чаралары күрелә 1 т. <■ ялт пя^скнгн тир мар итмуе. и«нр«ен я«м« «»П« •"“₽» кына гүзәл Һәм якты киләчәккә вы ачты Ә бетнең юл Гатнр бригадасы шыклар . .. . .. барып тоташты Шәһәргә кайтып жит ' г \ «. „ ,ми .... басмачыларны тар-мар нтү .тадаиитче " l . ,„w.n»u - Дәвам итә иде Әмма Кызыл Армия мастызарынын хныи ■ндлньн нәтиҗәсендә ннде ул акрынлап сүнеп килә Ә Курширмәт. Парпи. Казак-бн Аман-Палван, Исламкул һәм Рахманкул бандалары юк ителгәннән сон гомумән тынлык урнашып калды Дөрес, ул күк күкрәү алдыннан була торган сәер тынлык иде Исән калган басмачылар төньякка, таулы районнарга үтеп Мөәт- дин бәк кул астына туплана башлады, ә анысы үзен «ислам гаскәрләре»нен башкомандующие дип игълан итте Бу игътибарсыз кала алмый иде. әлбәттә Фронт командующие һәм дивизия командиры приказы белән безнең бригада 1920 елның октябрендә Ош Жәләлабад хәрби районына озатылды һәм нигездә Иске Нәүкәт. Яна Нәүкәт. Базар-Курган Узгеи. Гөлчә. Лянгар пунктларында — Кытай (Иркештам) һәм Әфганстан (Хорог) чикләрендә урнаштырылды Штаб һәм идарә Ош шәһәренә урнашты. Ул чорда Мөәтдин белән бары тик сугыш телендә генә сөйләшергә мөмкин иде Хәер, катлаулы, капма-каршы мәсьәләләрне тыныч юл — сөйләшүләр нигезендә хәл итү нхтнмалын да күздән ычкындырмыйбыз Халыкка пролетариат революциясенең асылын һәм сәбәпләрен аңлатуда, басмачылык һәм буржуаз милләтчелекнең чын йөзен фаш итүдә армый-талмый эшләүне бурычыбыз дип саный идек. Бу катлаулы һәм куркыныч эштә кыю. батыр полнтработниклар - Татар бригадасы хәрби комиссарлары Садыйков. Солтанов. Бурнашев. Шакиров аеруча яхшы эшләделәр, Фнрганәдә тупланган пропаганда эшенең бай тәҗрибәсен оста кулландылар Чик сакчылары, политруклар һәм командирларыбыз аркылы ерактагы чик буе пунктларына листовкалар һәм политик әдәбият җибәрәбез Көч туплап килүче пролетариат дәүләтенең барлыкка килүе һәм аның беренче еллары турындагы хәбәрләр ерактагы кышлакларга барып ирешә, кешеләр күңелендә өмет чаткысы уята Халык арасында политик эш алып бару белән бергә безнең частьлар Мөәтдин бәк бандаларына каршы кискен сугыш хәрәкәтләрен дәвам иттерәләр. Халыкта таянычын югалткан бандитлар ризасызлык күрсәткән һәркемгә шунда ук җәза бирә, ә инде кемнең дә булса Совет власте ягына күчәргә җыенуы сизелсә, аны үлем көтә. Мөәтдин безнең частьларга чын-чыннан каршы тора алырлык «мөселман армиясе» булдырырга көчәнә Ул үзен хәтта кяферләргә каршы изге сугыш — газават башларга алла тарафыннан җибәрелгән пәйгамбәр дип игълан итәргә үк җыена иде Безгә калса, аның нинди пәйгамбәр икәне күптән билгеле Чыгышы белән ул Маргелан өязендәге Иске Нәүкәт волостеның Күк Жар дигән кыргыз кыш лагыннан Ыруы үз вакытында гаять бай булган Ләкин моның белән генә канәгатьләнмичә. Мөәтдин балачагыннан ук урлаша башлый һәм инде унсигез яшенә җиткәндә караклык өчен берничә тапкыр хөкем ителгән була Февраль революциясеннән соң иреккә чыга һәм башкисәрләр өерен җитәкли, кыңгыр эш өчен кем күбрәк түли, шуларга хезмәт күрсәтә башлый Өч йөз кешедән торган шушы өер соңрак Мәдәмин бәк отрядларына кушыла, ә аннан соң Мөәт- дин үзе дә күп санлы басмачыларның җитәкчесенә әйләнә. Болар шактый актив группалар иде Алар Жидесу өлкәсенә үтеп керәләр, контрреволюцион кулаклар. Анненков һәм Семенов бандалары калдыклары белән кушылалар Әгәр революциягә. Совет властена каршы көчләрнең бу куркыныч берләшүен туктатмасак. Урта Азиядәге казанышларыбызны саклап калу авыр булачагы аңлашыла Контрреволюцион көчләрнең үсүенә юл куймаска, аларны бер-берсеннән аерырга һәм Верный (хәзер Алма-Ата). Әүлия Ата (Джамбул). Пишпек (Фрунзе). Копал һәм башка төбәкләрдәге акгвардияче отрядларны юк итәргә кирәк иде. 1920 елның азагында Төркестан фронты командующие Татбригаданы Жидесуга күчерү турында боерык бирде Яна. 1921 елны без юлда каршы алдык Ә беренче январьда Ташкентка килеп җиттек Эшчеләр, интеллигенция, яшьләр. Үзәк башкарма комитет членнары бригада сугышчыларын һәм командирларын туганнарча җылы каршыладылар Безне кунакка чакыралар, пылау, җнләк-җимеш тәкъдим итәләр Иске Ташкенттагы Яңа ел кичәсе аеруча истә калган Анда партия һәм совет активы, артистлар, язучылар һәм шагыйрьләр җыелган иде Яна елны билгеләп үтү белән бергә Татар бригадасы килеп җитү дә бәйрәм ителде. Безгә дусларча бик күп котлаулар, җылы сүзләр, теләкләр әйттеләр, рус. татар, үзбәк һәм күпмилләтле Ватаныбыздагы башка халыклар дуслыгы хөрмәтенә тостлар яңгырады Болар бик тәэсирләндерде һәм күп елларга хәтергә сеңеп калды Ләкин.. Ташкентта озак торып булмый иде Безне сугышчан эшләр көтә Январь һәм февраль айларында эшелоннар кар кертләре һәм бураннар аша алга үтәргә тырыштылар Бригада Әүлия-Ата һәм Бурное станциясеннән алып Карасуга кадәр гаять зур арада таралып калды Штаб исә үзенә беркетелгән частьлар белән, Әүлия-Атада бушатылды, коточкыч пычрак, бернигә ярамый торган юл буйлап Пишпеккә чыгып китте Минем үземә вакытлыча бригаданы калдырып торырга туры килде Монын • бик мөһим сәбәбе бар партиябезнең X съездына Төркестан коммхннстлары -мине дә делегат итеп сайлаганнар иде Мин Ленинны тагын күрдем Аның сөйләгәнен ишеттем, ничек эшләгенен з белдем һәм иң мөһиме партия форумы ачылыр алдыннан делегациябез Z составында дөнья пролетариаты юлбашчысы белән әңгәмәдә катнаштым Съезддан мин туры Әүлия-Ата станциясенә килеп төштем һәм. бригаданы 1 тизрәк куып җитү өчен, елгыр һәм күндәм өч ат җиктердем Жнлдереп кенә = үтәрмен дә озакламый дусларымны күрермен, аларга юлбашчы белән очрашуым = турында сөйләрмен дип уйлаган идем Юл газабы гүр газабы дип белми _ әйтмәгәннәрдер Безнең частьлар бер ай диярлек атлаган юл бу Арба = тәгәрмәчләре сазга бата, ватыла, хәлдән тайган кешеләр сонгы көчләрен ~~- җыен, аларны ябышкак ләмнән сөйрәп чыгара Шулай итеп, сугышчылар ♦ Пишпеккә 1921 елнын февраль азагында март башларында гына барын җигә z Озын сүзнең кыскасы - Жәләлабадтан Пишпеккә кадәр юлны үтү безнен Е өч ай вакытыбызны алды Юл буена сибелгән рус поселокларында азык телек = мулдан Бердәнбер юанычыбыз шул Бөтен ил ачлыктан интеккән вакытта - Черняеио, Беловодское. Троицкое кебек еракта урнашкан җирләрдә кулаклар он һәм итне яшереп саклыйлар һәркайла суктырылмаган ашлык эскертләре - һәр кулакта җигеп йөрү өчен генә дә ким дигәндә өчәр ат. берничә бүлмәле өй. абзар тулы сарык, сыер, башка малтуар Жирле кулакларның болай иркен яшәве байгураларга «ләббәйкә» дип торган Вакытлы хөкүмәт эмиссарлары политикасының нәтиҗәсе иде Бу эмиссарлар 1916 елдагы вакыйгаларда зыян күргән Жидесу өлкәсенә ярдәм күрсәтү сылтавы белән ярдәмгә мохтаҗ ярлыларга түгел, ә кулакларга. Шуран Исламия белән Алаш-Орда байларына һәм милләтчеләренә булышалар иле Совет власте исә бөтенләй башка политика үткәрә Кызыл Армия отряд лары җирле большевикларны кулак фетнәсен бастырырга, халыкка тыныч тормыш корып җибәрергә ярдәм итәләр Ләкин монын бөтен кешегә дә ошап җитмәгәнен искәртергә тиешбез Контрреволюция һаман шашына Без Жию , өлкәсенә килеп җиткәндә. Анненков. Семенов. Щербаков өерләре тар-мар нт< л гән, атаманнары чит илләргә качып өлгергән нде инде Шуннан торып алар кулаклар һәм басмачыларга җитәкчелек итәләр. Кыргызстан. Казахстан шәһәрләренә, авылларына басып керәләр Менә шуна күрә командование Татар бригадасының Жидесуга килүенә зур өмет баглады да Яна сугышчылар белән тулыландырылган һәм ныгытылган Татар бригадасы куәтле хәрби берләшмә тәшкил итә Уңышлы сугышчан операцияләр нәтиҗә сендә 1921 елнын маена кораллы бәрелешләр бетте диярлек, бег. асылда, тыныч политик бурычлар һәм хуҗалык мәсьәләләрен хәл итәргә керештек Аерым алганда, сугышчыларны өйрәтүне, бигрәк тә. төз атарга өйрәтүне көчәйт гек. кызылармеецлар арасында наданлыкны бетерү дәресләре һәм политик әнглмә ләр үткәрә башладык Беренче Майны тыныч шартларда билгеләп үттек Бу көнне политбүлек хезмәткәрләре һәм часть командирлары сугышчылар белән әцгәмәләр үткәрделәр, партиянең X съезды һәм юлбашчыбыт Ленин турында сөйләделәр Бәйрәм хәрби частьлар парады белән төгәлләнде Аннан соң халыкны бригада торган урынга чакырдык Безнен кунакчыллыкка ярлы халык та шундый ук киң күңеллелек белән җавап бирде Бер айлап та вакыт узмагандыр, алар безнен өчен дә бәйрәм ясадылар Милли бәйрәм Еракта калган ул көннәргә бәя биргәндә, Жидесу да Татар бригадасы эшчәнлегенен политик әһәмияте хәрби әһәмияткә караганда зуррак бхлды дисәм, ялгышмамдыр Халык арасында кин рәвештә алып барылган аклап һәм сәяси эшчәнлек нәтиҗәсендә җирле совет һәм партия органнарының абрхе ныгыды, ленинчыл милли политиканы тормышка ашыруга юл ачылды Хәрби эшчәплетем тарихында беренче тапкыр буларак, гур берләшмә бер генә тап кыр да атмыйча гаять зур һәм мөһим җиңү яулады дип әйтәсем килә Аерым шәһәрләр һәм крепостьлар яулап алу гына түгел ул. Без тагын да зуррак һәм мөһимрәк нәрсә — кешеләр йөрәген, аларның безнең идеалларга инануын яулап алдык. Ләкин кирәк чагында, безнең пулемет һәм винтовкалар да телгә килде 1922 елда Татар бригадасы Төркестан фронтының башка частьлары белән кушылды Мәүлетов җитәкчелегендәге Уникенче Төркестан укчы полкы фронт штабы карары белән Көнчыгыш Бохарага җибәрелде һәм анда, башка берләшмәләр -.оеганында Әнвәр паша бандаларын тар-мар итүдә катнашты 1922 елның -I августында ОбиДәрья кышлагы янында (Көнчыгыш Бохара) җан сакчылары белән атакага ташланган Әнвәр паша үтерелде. Мөәтдин бәк язмышы да үзенен логик йомгагына килеп җиткән иде. Отрядларын тәэмин итү мөмкинлегеннән мәхрүм калгач, ул юха елан шикелле боргаланырга кереште һәм тагын сөйләшүләр башлап җибәрде. Әмма мондый тактика Мөәтдингә бераз тын алу. азык -телек һәм корал туплау өчен генә кир-.к икән Июнь аенда ул тауларга китте һәм яңадан безнең гарнизоннарга һөҗүм башлады Табигый’ки. моны җәзасыз калдырып булмый иде. Без Мнәт дин артыннан куа киттек, һәм тауларда киеренке сугыш хәрәкәтләре башланды Аларның берсе юлбасарлар башлыгы өчен фаҗигале тәмамланды: отрядлары тар-мар ителде, ә ул үзе кызылармеецлар кулына төште 1922 елның 26 сентябрендә Ош шәһәрендә Мөәтдин һәм аның яраннары өстеннән күргәзмә сул уздырылды Анда меңнәрчә кеше катнашты. Ж.әмәгать гаепләүчесе Түрә- кулонның рече хезмәт халкы дошманнарын юк итәргә какшамас омтылыш белән сугарылган иде Дөрес һәм ачыктан-ачык сөйләнгән бу сүзләр барысын •да тирән дулкынлаидырыды. Басмачыларга мөрәҗәгать итеп ул болай диде: Сез. үзегез әйткәнчә, мөселман халыклары вәкилләре һәм юлбашчылары түгел Сез дус та түгел Сез карчыгалар, үләксә козгыннары Гадирәк итен әйткәндә юлбасарлар һәм үтерүчеләр. Чын йөзегез шундый! Гаепләнүчеләрдән сорау алып, йөздән артык шаһитны тыңлаганнан сон суд каты, әмма гадел хөкем карары чыгарды Мөәтдин бәкнең хәрби карьерасы, ә төгәлрәк әйтсәк, юлбасарлык язмышы шулай төгәлләнде 1923 ел ахырына басмачыларның башка зур төркемнәре дә юк ителде Бу яклардагы халыклар, ниһаять, җиң сызганып, тыныч иҗади хемәткә кереште Сонет һәм партия органнарының эше бер эзгә төшә башлады. Урта Азия республикалары интенсив социалистик үсеш юлына басты. Башка бик күп республикалардагы шикелле үк. коммунистлар партиясе җитәкчелегендә меңнәрчә кешеләр кыска гына вакыт эчендә гасырлардан килгән экономик һәм культура артталыгын җиңеп, экономика, промышленность һәм авыл хуҗалыгын яна биеклекләргә күтәрделәр Татар бршадасынын Урта Азиягә походы ветераны буларак, оҗмахка тиң бу гүзәл якларның чәчәк атуында сугышчан дусларымның һәм үземнең дә өлешне тою мина бик күңелле, әлбәттә. Азатлык хакына китергән корбаннарыбыз искә төшсә, күңелне моң. сагыш баса, ләкин алар берсе дә бушка китмәде. Татар, үзбәк, казах, кыргыз, таҗик, рус халыкларының туганнарча дуслыгы ин яхшы уллары һәм кызларының каны белән дә мәңгелеккә ныгытылган. Бу дуслыкны, бөек пролетар туганлыкны, күпмилләтле гаиләбезнең бердәмлеген, бөек Ленин идеяләренә тугрылыкны какшатырлык көч юк Без бердәмлек белән көчле Яшь республиканың беренче җиңүләре чорында да. эчке һәм тышкы дошманнарга каршы көрәш елларында да шулай нде. Бөек Ватан сугышының гаҗәеп хәсрәтле, авыр елларында да без бердәмлек, батырлык, рухи инанганлыгыбыз һәм ныклыгыбыз белән көчле булдык һәм хәзер дә. илебез экономиканы, промышленностны. культураны үстерүдә моңарчы күрелмәгән үрләргә ирешкәндә дә шулай.

Флүс ЛАТЫЙПОВ ирҗемәсс