КАЗАН ҺӘМ БОЛГАР ХӘЛЛӘРЕННӘН ФАЙДАЛАНЫЛГАН ХӘБӘРЛӘР

Мөстафадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар Казан, 1897 1 кисәктән ӨЗЕКЛӘР у тарих фәне барлык милләт һәм кабиләләрнең хәлләрен эченә ала. гыйльми тармакларны һәм фәнни бәхәсләрне тикшерә торган фән Гади халык һәм белмәүчеләр аны белергә тели. Гыйлем ияләре аны өйрәнүдә тырышлык күрсәтәләр Тышкы яктан караганда. ул ханнар турында кимчелекле бер уйдырма һәм әкияткә охшаса да. чынлыкта, төптән караганда, аның һәрбер сүзе мәгълүм бер төшенчәне эченә ала. аның һәрбер җөмләсендә яшерен хикмәтләр, серле фикерләр тулган Тышкы яктан ул заман һәм дәүләтләр турында хәбәр бирә, эчке яктан, аларның әүвәлге эшләренең һәм хәлләренең хакыйкатен эзли һәм җентекләп тикшерә; яшәешнең барлыкка килү серләреннән хәбәр бирә, аның үзенчәлек - ләрен һәм тирән сәбәпләрен ачып күрсәтә. Бел. ул —хикмәтләр диңгезенә чумган чын гыйлем һәм башка фәннәрне дә үзара бәйли торган хөрмәткә лаек фән (3 б.) Без инде хәбәрдар булганыбыз хәтле Болгар һәм Казан хәлләренә бәйләнешле булган хикәятләр, хәбәрләр, риваятьләр һәм сүзләрне кулыбызга төшкән кадәр китаплардан, язмалардан җыештыры п бу китапны төзибез Чөнки тарихчының вазифасы үзе хәбәрдар булган һәм игътибарга лаеклы булган сүзләрне, хәбәрләрне арттырмый, киметми, ничек бар шулай китерү, эчтәлегенең төп өлешен төшереп калдырмыйча һәм берәүнең файдасына, яки икенченең зарарына тарафдар булмыйча аңлатып бирү Булганны ях шымы ул, яманмы булганынча бәян итү. Әмма берәү үз белдеге белән генә берәүне мактап, берәүне яманлап, берәүнең яхшы, берәүнең начар эшләрен генә сөйләсә, ул кеше гөнаһлы була (5—6 бб ) Болгар дәүләте, аның халкы һәм Болгар шәһәре Бу Шәһре Болгар—Идел елгасының төньягында Чулман елгасының1 Иделгә кушылган почмагына урнашкан Ул урында экватордан илле биш градус төньяк киңлектә. Канар утрауларыннан алтмыш җиде градус көнчыгыш озынлыкта һәм төшлек ноктасыннан унбиш градус чамасы көнбатыш тарафында тора Халык телендә моны Искәндәр әл-Макидуни ' нигез салган дип тә йөртәләр Гайсаның тууына ике гасырдан артыграк элек төзелеп, зурлыгы уртача гына булса да. утырган урыны — тармаклары күп булган ике зур елганың берберенә коя торган ноктасына якын бер урында булганлыктан. төрле яктан һәм чит илләрдән дә зур Сәүдәгәрләр килеп катнаша торган мәшһүр һәм зур базарлы бай дәүләтләрдән санала иде Зур пристане, сәүдәханәсе булган бу төзек шәһәрнең халкы —борынгы вакыттан бирле бай культ уралы һәм сәүдәгәрләре булуы белән дә. күп сәфәр һәм сәяхәтләре белән дә мәшһүр булып дөньяга танылган иде Монда күп төрле ерак илләрдән галимнәр, сәүдәгәрләр, ә гарәпләрдән казыйлар, укытучылар һәм вәгазь сөйләүчеләр килә торган булган Шуннан соң, өстенә килгән һәртөрле бәла һәм фетнәләр сәбәпле. (Болгарның) ул яхшы вакытлары узып (тарихи роле) Казанга күчә башлый һәм ахырда үзе бөтенләй харап булып югарыда әйтелгән мактаулы хәленә Казан варис булып калды Шәһре Болгар — җир йөзенең өч яки дүрт кисәгеннән берсе булган Өзекләрне сайлап алучы һәм хәзерге татар теленә тәрҗема итеп хәзерләүче СССР .Фәннәр академиясенең Казан филиалы Г Ибраһимле исемендәге Тел әдәбият һәм тарих институты фәнни хезмәткәре Әнпәр Хайруллин - Чулман елгасы - Кама елгасы ‘ Искәндәр әл-Маиилуни — Александр Македонский Б Европа өлешендәге Румия һәм Кастантиния 'дән кала, беренчеләрдән булып культурага ирешкән һәм Әндәлес’ мәмләкәтеннән соң бәлки бер үк гасырда ислам диненә күчкән шәһәрдер Бу Болгар халкының мәмләкәте борынгы заманнарда көньягыннан Бабел- гйваб .ягъни Дәрбәнд, Тифлис һәм Ширванга. Кавказ таулары, бәхре Хәзәр6 буена һәм Дагыстан тарафларына хәтта Әрмәнстан иленә хәтле сузылган булган Көнбатышта Нократ елгасыннан Дон Самар. Сура һәм Ока елгаларының башлары. Көнчыгышта Урал таулары. Харәзм Сыгнак һәм Шаш. төньякта Россия белән чикләнгән булган Болгар мәмләкәтендә булган һәр кабилә бер урынга яки бер су буена урнашып, төрле исемнәр белән исемләнеп йөртелгәннәр Мәсәлән «Чирмешән болгарлары* -Нократ болгарлары*. «Бәхре Хәзәр болгарлары* «Түбәнге болгарлар* «Тимтүче болгарлар* дип аталганнар Күп төрле кабилә, нәсел һәм сыйныфлар булып кабилә, ыруг патшалары үрнәгендә һәркайсының күп санлы хакимнәре булса да. алар тагын олы бер патшага таянып һәм буйсынып яшәгәннәр Күп исемнәрне эченә алган Сәкалибә, Кыпчак. Хәзәр, Болгар. Җуҗи улусы Үзбәк иле исемнәре белән, мәмләкәтләре исә төрле вакытта Сәкалибә иле Дәште Кыпчак. Хәзәр иле. Болгар иле. Татар иле Ж уҗи улусы Бату урдасы. Бәррийятел-Бәрәкәт һәм Үзбәк иле исемнәре белән аталып йөртелгәннәр Бу мәмләкәттә булган шәһәрләр — Олы шәһәр ягъни Шәһре Болгар. Нократ Болгары. Суар. Сонфар. Биләр. А шлы Хизан Туфҗәи Саба- күл. Кашан, Чылматы Ибраһим кальга Кызлар, Исбел, Кирмәнчек. Басыф мирза. Керчь. Ж укотин (Жүкәтау — Ә X ). Аклан. Саксын. Фи су. Гамикт Шабран, Зәнкеран, Сәмәндар. Хәмлиҗ. Бәләнҗәр һәм Бәйда шәһәрләре Иң әүвәл Кыпчак һәм Хәзәр хаканнары" хөкүмәтендә соңыннан Болгар әмирләре хөкүмәтендә, аннан соң татар ханнары хөкүмәте карамагында булып Болгар мәмләкәте хәзерге вакытта өч йөз елдан артык инде Россия хөкүмәте идарәсендә Сәүдәләре —«кол. кәнизәкләр, бал. кеш. сусар тиен төлке, балык җилеме, куян, карсак’. Болгар күне, һәм сәхтиян балык мае. мамонт теше, шәм. кәҗә тиресе, саури 1 '. чикләвек куй. сыер сугыш киеме, кылыч, ук. каен агачы бүрек, кәләпүш, гәрәбә һәм башка шуның шикелле әйберләр белән булган Болгар халкының килеп чыгышы хакындагы фасыл Тарихчы мөселман галимнәренең ачык итеп билгеләүләренә һәм башка шуны күрсәтүче хәлләргә, сүзләргә караганда, болгар халкы төрек кабиләсеннән 12 Ибне Фазлан да ал арны «төрек* дип әйтә. Шулай ук Ибне Халдун да. Шәриф Идрисигә иярен, аларны «төрекләрнең бер тармагыннан*.-- дип саный Тарихчы галимнәрнең иң олыларыннан Гали бине Әл-ХөсӘен әл-Мәсгуди ал-Багьдади «Алар төрекләрнең бер төркеме, алардан һәм аларга һам кәрваннар йөреп тора әмма алар бүтән төрек кабиләләреннән өстенрәк* — ди Шәмсетдин әд-Димөшкый әйтә «Әндалес иясе аларны ягъни хәзәр һәм болгарларны төрек халыклары арасында санады* ди Ә икенче урында •Берәү алардан -Сез нинди халык’ Болгарлар кемнәр алар’*--дип сорагач,— «Төрек белән сәкалибә арасында туган халык— дип җавап бирделәр».— ди. _ «Рисаләтел-интисаб* ” исемле китапта -Болгар җире мөселман төрекләре иле Алар Габбасилар” хөкем сөрган заманда Мәэмүн һәм Васикъ ’ Иумн« К«»г*«"’"»»» Иил«и1«л Комч.нмтопол» * Ондалг. И««ры «рагымдагы *•₽ «ы». биллаһ “ хәлифдлеге вакытында мөселман булдылар, икенче мәртәбә әл- Каим би-Әмериллаһ хәлифәлегендә утыз мең кеше мөселман булды-.— диелә. Аларның телләре, калдырган әсәрләре, әхлаклары, йолалары, гореф- гадәтләре дә төрки. Телләре турында Истахри. Ибне Хаукаль һәм Гарнатыи Болгар теле хәзәр теле кебек».— диләр Хәзәр теле, әлбәттә, төрки тел Шәһәр һәм мәмләкәтләренең исеме Гомәр углы Габдулла — пәйгамбәрдән риваять итеп әйтә бер мөэмин-мөселман минем хәдисләремнән -Кырык хәдис»не ишетмәгән кешеләргә җиткерсә, белмәгәннәргә өйрәт сә. алла ул кешене галимнәр дәрәҗәсеннән исәпләр, кыямәт көнендә шәһит ләр ” җөмләсеннән тергезер Әгәр дә ул кеше белә торып мин әйтмәгән сүзне пәйгамбәр (алла аңа сәламен күндерсен) әйтте дип ялганласа, үзенә тәмугта урын хәзерләнгән булыр Бу китапка «Нәһҗел-фәрадис» дип исем куелды. «Оҗмахларның ачык юлы дигән мәгънәдә була Өмет тә шул. Ахырында икенче көнендә. 759 (1357) елда Сарай шәһәрендә язылды Язучысы галим һәм гыйльме белән гамәл итүче, бөтен кешеләрнең остазы Мәхмүд бине Гали бине әс-Сараи мәншаән вал-Болгари мәүлидән вәл-Кәрдари 21 дип язылган Бу тел аларга Җуҗи һәм Бату урдасыннан кермәгән булса кирәк чөнки бу аларның телләреннән аерылып тора һәм алар кул астында мөселманнар бик аз һәм бик көчсез булганнар Бәрәкәт хан гәрчә 640 (1242) елда ислам диненә кергән булса да. аның халкы арасында ислам дине иьиып урнашып китә алмаган Күбрәге мөселман динендәге казакълардан булып, мөселман хан гасырында мөселман, ә мөселман булмаган хан булса, аңар ияреп, аныңча яшәгәннәр _ Татар кабиләсендә исә ислам дине — Үзбәк хан һәм аның углы Җани- бәк хан заманында куәт тапты һәм ныгып урнашты Шуңа күрә нугайларда дин Үзбәктән калды- дигән сүз бар имеш Аз гына заманда алар шушы мәмләкәттә яшәүче төрле кабиләләргә үз телләрен кертә алмаган- Васикъ биллаһ — 842—847 елларда хакимлек ита әл-Канм — 1031—1075 елларда хакимлек итә 11 Вау — - у. хәрефенең гарәпчә аталышы Ki4’ - калыи әйтелешле -к- хәрефенен гарәпчә аталышы Кяф — нечкә әйтелешле -к- харефеиек гарәпче аталышы 3 Госманлы — Торкиядә яшәүче терекләр “ Чыгтай — борынгы үзбәк халкын шулай атаганнар ", Шаһитлар - сугышта һәлак булган кешелар, изгеләр - Болгарда туып Харәлмдәге Кәрдар е.ткәсеидә булып Саранда яшәп ижат итүче ТзР -^б7ЛаЙ б> ЛГаЧ' бУ ™ ~ БОЛГ’ ₽ хал,. «фәхес-, шулай ук. •үкеш» һәм изгелек иясе» шикелле сүзләр язганнар Аларның кыскача хәлләре Византия һәм Рум халыкларына, аларның патшаларына, милади белән 500 ел ахырында мәгълүм булулары турында хәбәрләр бар Аларны шул тирәләргә ясаган һөҗүмнәреннән белгәннәр, аларны -һуннар" -утугырлар». •кутугырлар» дип берничә исем белән атаганнар Аларның юлларын кисү, илләренә ясала торган һөҗүмнәрен туктату өчен император Анастасия озын һәм биек койма койдырса да. туктата алмады Алар император Юстиниан гасырларында тагын һөҗүм иткәннәр Икенче елда янә икенче мәртәбә һөҗүм итсәләр дә, бу юлы үзләре җиңелүгә дучар булганнар. Болгар патшаларыннан Зөбәер хан дигән кеше Идел елгасы буеннан кузгалып бик зур куәт белән йөреп славяннарны һәм башка бик күп Таифәләрне ияртеп, атлы гаскәрләре белән Дунай суын боз өстеннән үтеп шул таШ Мәржлни уэе м»чрж«» - тәрҗемәм- Бу очрвктв Ш Мзрҗани үте Ибне Хаукаль. Ибне әл-Әсир һәм башкалар болай диләр *358 (968) елда Россия хөкемдары үз иле һәм күршеләре, кыпчактан бер төркем төрекләр ярдәме белән болгариларны җиңгәч үзара солых ясаганнар ул сугышта болгариларга бик зур таркаулык китергәннәр Алар таш суда йөзә башлаганчы. колмак төпкә батканчыга кадәр солыхны сакларга тиеш булганнар 374 ( 985) елда Россия хөкемдары Владимир Болгарга килеп ныклы нигездә чынлап солых ясаган Ислам динен яхшы дип танып үзе ислам диненә керергә булган Моннан соң Суздаль җирендә ачлык булганда, болгарлар россиялеләргә күп икмәк биргәннәр Ибне әл-Әсир һәм Ибне Халдун болай дип әйтәләр -Тагарлар Дәрбәнд тарафыннан килеп чыгып, шул тирәдә яшәүче мөселманнарны, кяферләрне бигрәк тә лан, кыпчак һәм русларны үтереп, бик каты талап яндырып бөтенләй харап булу дәрәҗәсенә китергәннәр Болардан бушангач. 620 (1223) елның ахырында Болгар мәмләкәтенә барырга уйладылар Болгар халкы бу хәбәрне ишеткәч алар юлында берничә җирдә дошманнан яшеренеп посып тору урыннары — бөктермәләр ясап, аларга каршы чыкканнар Татарлар килеп, посып тору урыннарын әзрәк үткәч тә. болгариләр болармы н артларыннан чыгып, һәр яктан урап алып сугыш ачып аларны үтереп бетергәннәр, бик азы гына качып котылып. Сәкъсин ягына киткәннәр һәм Талкан дигән җирдә үзләренең патшалары - Чыңгыз ханга юлыгып барлык маҗараларны сөйләп биргәннәр Бу вакыйгадан соң Дәште Кыпчак татарлардан бушап калган Юллар тынычланып сәүдәләр ачылып киткән һәм элеккечә кәрваннар йөри башлаган Кыпчакларның һәм русларның да сәламәт калганнары илләренә кайтканнар* 633 (1235) елда Бату хан гасырында, татарларның Субутай дигән гаскәр башлыгы белан зур кочлараБолгарга килгоннар Болгарлар аларга түбан челек һәм итагать күреэтеп. татар и-шлакотеиек бар ..лыне булырга һ... аш салым түлен торырга риза булганнар Шулай ит.-о тагарлар аларны бот. нл.ги үа кулларына алганнар амма даүлотлоре.. бет. рмы .„нар Ьолгартар аларга яраклашын акча сугуда һам колбаларда үз - черен телгч шсалар » һчм .алын гүлаеал.-.р д» кайвакытта аларнын кыргынлыклары һем ■„«. дошманлык оЛшле арала сугыш Нам в*рел.шлар л» булып торган Маечлан Мчкгү Тимер ханбнк зур гаскчр белан Болгарга һожүм итеп аны жингчн һам солых төзеп кайткан рифларда булган мәмләкәтләрне талап халкын үтереп, үзе Кастантиниядән утыз чакырым жиргә килеп җиткән Юстиниан кайсар бик каты куркып калтырап. тетрәп, малларын һәм кыйммәтле нәрсәләрен крепосте астына яшереп алып калган һәм башкаласы да чак кына котылып калган Моннан соң. Идел елгасының канчыгыш тарафыннан *Бәян хан* дигән бер кеше чыгып Болгар халкын һәм башка шул мәмләкәттә яшәүче таифәләрне үзенә буйсындырган Аннары Болгар хөкемдары Карабат"' дигән кеше күтәрелеп, аның үзеннән соң өч углы кала Беренчесе, ягъни олы углы — Батбай. үзенә буйсынучылар белән үз ватанында кала һәм бераз вакыт үткәч Хәзәр хөкемдарына буйсына Икенчесе Котраг. Дон елгасының көнбатыш ягына үтеп, шул җирне үзенә ватан иткән Өченчесе — Асбаруг халкының күбрәге һәм терлек-туары белән Днестр елгасыннан үтеп, кайбер славяннарны үзенә буйсындырып Берҗан* мәмләкәтендә нигезләнгән Алар Дунай елгасының тирә-ягын талаганлыктан. Константин кайсар коры җирдә һәм диңгездә зур көчләр туплап гаскәре җиңелеп качкан Болгарлы- лар җиңгәннәр дә, кайсарга һәм Дунай буендагы башка мәмләкәтләргә салым салганнар Шул заманда, һиҗринең 60 (679) елында болардан бер төркем халык аерылып. Дунай буена нигезләнеп Кечек Болгар дәүләте* дигән мөстәкыйль бер хөкүмәт төзегәннәр Рум халкы аларны • Кечек Болгар* исеме белән Ител елгасы буендагы борынгы «Зур Болгар*дан аерып йөрткәннәр Кайбер тарихчылар Зур Болгарны — «Кара Болгар-, кайсылары - Ак Болгар*, яки •Эчке Болгар* дип аералар «Кара» дип исемләүләре Габбасия хәлифәләренә ияреп, аларның тамгасы булган кара байрак һәм кара киемгә ихтыяр итүләренә бәйләнгән *Ак» дип мәдәниятле һәм гыйлем ияләре булганлык тан, ә «Эчке* дип. исламга кергән яки хәлифәлек хөкемендә булганлыктан әйтелгән булыр Алмас хан гасырында Болгарның үзендә һәм читтән килүчеләр арасында дин һәм шәригать хөкемнәреннән хәбәрдар булган галимнәр һәм хакимнәр булган дип уйланыла. Шуңа да карамастан ул татарларның иске мәкальләрендә әйтелгәнчә «Олы казанда кайнаган ит чи калмас» дип. Багъдад хәлифәлегенә илчеләр җибәреп, дин һәм ислам әдәпләрен, кием кию һәм тормыш рәвешләрен өйрәнү өчен ислам хәлифәсеннән галимнәр, һәрбер эштә оста булган белгечләр сораган. Әмма үзләреннән махсус, ачык итеп язылган тарих китаплары калмаганлыктан, патшаларның, галимнәрнең һәм башка кешеләрнең күпчелегенең дөрес хәлләре мәгьлүм түгел Болгарның казые булган Ягъкуб бине Ногман әл-Болгари дигән кешенең Болгарга багышланган махсус тарих китабы булганлыгы билгеле булса да, ул китапның нөсхәләре хәзерге заманда табылмый. Хәтта үзебезнең гасырыбызда Аруфй*1 дәүләтләре махсус игъланнар бастырып, зур игътибар белән, төрле ислам мәмләкәтләреннән ул китапны һәм Ибне Фазланның рисаләсен эзләсәләр дә, һичбер җирдә барлыгы мәгълүм булмады Әбү Хамид әл-Әндәлеси 529 (1134) елда шәһре Болгарга килгәч. «Болгар тарихы» иясе белән күрешеп, аннан күп сүзләр күчереп сөйли Зәкәрия бине Мөхәммәд әл-Казвини аны Әбел-Мәгали Габделмалик бине Габдулла әл-Җөвәйнең юлдашыннан иде, ди Бу шәхес 559 (1163) елда вафат булды... (73—78 бб). Шәһре Болгарның кайсы заманда Россия кулына керүе, кайчан һәм нинди сәбәпләр белән җимерелүе мәгълүм түгел. Язмыш аркасындамы, берәр дошманлык сәбәплеме — һичберсе ачык түгел. «Тимер харап кылды дигән -.—сүз дөрес булган очракта да, аның аркасында бөтенләе белән җимерелеп. ташландык булып калуы турында уйлау кирәк түгел. Руслар әмир Мөэмин заманында харап кылды дигән сүз дә ышанычлы түгел. Аннан башка тагын «Болгарны 677 (1278) елда татар патшаларыннан Мәнгү Тимер хан харап кылды- ,— дигән сүзләр дә бар ләкин һичкайсында тәмам җимерелгәнлеге турында хәбәр юк. Татар җәмәгатьчелеге телендә «Болгарны Канаш»32 исемле әскаф33 харап итте — җимерде»,— дигән сүз дә йөри. Бу сүз дөрес булса, да, үзенең фанатизмы сәбәпле, бәлки берничә бинаны җимерсә җимергәндер Татар халкы авызында Идел кичү сәбәпле җимерелде»,— дигән сүз дә бар Хәтта хәзерге гасырыбызга кадәр сакланып калган ике манарасының зурысы егылгач, шуның кайсы елда җимерелеп төшкәнен эзләп, сорап, байтак вакыт үткәннән соң гына бу мәгълүматлар Спасс өязе Олы Чаллы авылының мәрхүм Фазлулла бине Бохарайның язма җыентыгыннан табып алынды Ул -1260 (1844) һиҗридә сишәмбе көн кичәсендә, рамазан аеның 19 ында, ярты төндә җимерелде»,— дип яза Бу шәһре Болгарның мәсҗеде һәм манарасы борынгы төзелешләр икәне ачык, бәлки. Багъдадтан килгән илчеләр җитәкчелегендә булган осталар ярдәме белән салынган булганнар (91—92 бб.) Казан, казан татарлары, аларның горефгадәтләре, кием-салымнары Россия 961 (1552) ел ахырында татарларны җиңеп, Казан шәһәрен һәм аның тирә-юнен яулап алганда, кальга эчендә сигез манаралы бер мәсҗед җамигъ34, «Таҗик ермагы» дип йөртелгән урында тагын бер мәсҗед һәм мәдрәсә булган Галимнәрдән, хөрмәткә лаек габбасилардан һәр бөек сәед- ләрдән 15 күпмедер шәхесләр булып, аларның башында нәкыйбел-әшраф?6 дип танылган мелла Шәриф Кол исемле бер зат торган Бу ислам ханнары һәм шәһәр халкы алдында ихтирам һәм зур хөрмәткә лаек булган. Россия князьләре Казан ханнарына илчеләр аша хатлар күндергәндә, 4 5 ' Ару фи — Европа 5 Канаш — 1740—1755 елларда Казанда епископ булып торган Лука Канашгвнч турында сүз бара Әскаф— епископ. щ Масҗед җамигъ — баш начет жом га намазы укыла торган мәчет ‘ Сәед — башлык, житакче Мохаммад пәйгамбәр населенной булган кеше ■” Нәхыйбел- ашраф — биекләрнең җитәкчесе мелла Шәриф Колга Яа махсус хат Ьам бүләкләр җибара иделәр,- дип сои лиләр Ахырда россиялеләр Казанга һөҗүм иткәндә V.T үзенең иярченнәрен җыеп мәдрәсәгә кергән һәм мәдрәсә түбәсенә чыгып россиялеләр белән бик каты сугышкан Руслар аны мәдрәсә түбәсеннән чәнчеп төшергәннәр һәм ул — шулай итеп шәһид булган Хәзерге көндә кальга капкасыннан башлап, университетка хәтле сузылган төз һәм киң урам һәм кальга капкасыннан чыгып, ике якка төшеп киткән урамнар ислам хөкүмәте заманында да шулай булган Бу заманыбызда борынгы мөселманнардан калган истәлекләрдән бер манара бар Аны мөселманнар «хан мәсҗеде* дип. руслар -Сөембикә манарасы- дип атыйлар Кальга эчендә хәзер банк урнашкан бина һәм лындагы тырышлыгы һ.ш гайрәте ' Рлхимле һам тафкитме «ллаһе тәгаләнең ярдәие «шя аңлатмаларына таянып, ул Халилеррәхманлай |Ибр«һи» эпитеты) Коринме булып житеште Ьам иэтижм» алын кис Маниоаэииаһер дәүләтенең фанатик тарафдарлары фикереңчә булган такълид ныгытмалары эчен кэчде жир тетрәж-дәй Сулганча, такълиД заманына» белем нигезләрен. гомум хмыкны «ап.рифаттан .ерды һ.м иагърнфатне тылуы-иы дип әйтелгәнчг пәйгамбәрнең №К ЧЫГЫШЫ какшамастай тәэсир итте Билгеле Һөҗүм ясап, пврда белән каплады Курсави үзенең зирәклек куәте белән мәгърифәт хәзинәсенең тылсымлы йозагын ачты һәм андагы гыйлемнәрне ачып салып, халык алдына кыйммәтле җәүһәрләр чәчте, моңа кадәр буй җитмәстәй тоелган чәчәкләрне һич кызганмыйча, халкына таратты Ысуле фикъһе һәм иманга караган язмаларны һәр яклап шәрехләп, изге бабаларыбызның максатын бетен тулылыгы белән аңлатып бирде. Бабаларыбызның рухына теләктәшлек күрсәтеп саф татар телендә ачык итеп ничәмә-ничә китаплар һәм тәфсирләр язды. Гыйлеменең нурлы кояшы иң югары ноктага җиткәч, ул ватаны Курсада шәкертләр тәрбияләп китаплар язды. Яше — якынча кырыкка җиткәндә хаҗга бару теләге белән сәфәр чыгып. Кастантиниядән Өскедарга килгәннән соң аның саф күңеленә: «Җәннәт бакчасы сине йөз күз белән көтә» дигән җыр иреште һәм шунда ук авырып китте. Дөньядан аерылу аңа борчу салды һәм 1227 (1812) елда ул гүр иясе булды... Ш и г ы р ь: Дөнья беркем өчен дә дәвамлы түгел, Рәсулулла да анда мәңгелек түгел иде Моны язучы кодрәтле алланың рәхмәте алдында фәкыйрь Габделхәбир бине Габделваһһаб әл-Мөслими. 1276 ел (1859). Бохарада галим исеме күтәреп йөргән, хәзергә кадәр исемнәре искә алына торган җаһил һәм дошман бер төркемнең Курсави турында һичнинди кануннарга сыймаган һәм начар тел белән язылган, дорфа, фәтваларыннан түбәндә өзек китерелә: Аның (Г Курсавиның) тоткан юлы мөселманнар өчен чит нәрсә. Ул яклаган юлны кабул итү — диннең асылын, алланың берлеген һәм сыйфатларын инкяр итүгә кадәр җиткерә. Ул яклаган иманны кабул итү дини өйрәтмәләрнең асылын инкяр итүгә китерә. Киң таралган кәлям һәм фикъһе китапларында да хәзрәте имамның -Зур фикъһе» китабында да «үз-үзеңне күккә чөю һәм масаю — хөкем ителергә тиеш», дип әйтелә. Әгәр кем дә кем көферлектә, дәһрилектә, наданлыкта һәм намаз вакытында имамга иярмәүдә, фетнәдә, дингә ышануы йомшак булуда гаепләнсә һәм тәшвиштә икәнлеге мәгълүм булса, ул зинданга ябылырга яки үлем җәзасына хөкем ителергә тиеш. Шушы гөнаһларда гаепләнгән кеше — изге хөкем һәм галимнәр алдында җавап бирергә тиеш.— дип уналты шәхес мөһер басмыш. 1) Әмир Хәйдәр, 2) Хуҗа Гатаулла, 3) Казый Гыйнаят. 4) Мөфти Әбеннасыр хаҗи, 5) Казый Мирза Фазыл. 6) Казый Мир Габдулла мөфти Җуйбар, 7) Казый Торсонбакый, 8) Казый Мирза Нигъмәтулла мөфти. 9) Казый мирза Шәмсетдин. 10) Мөфти Мөгаллимшаһ. 11) Мөфти Гаваз. 12) Казый Ниязбирде, 13) Мөфти Мирзәйнетдин Мирәк хаҗи мөфти гаскәри. 14) Мөфти Мирза Габдеррәхман Әгълам һәм башкалар Бохарадан Болгар галимнәренә язылган фәтваның эчтәлеге: Казан һәм Каргалы өлкәләре мөселманнарының бөек һәм укымышлы галимнәренә Тарих 1223 (1808) елда нугайлы мелла Әбеннасыр мактаулы Бохара дәүләтенең гыйлем үзәгендә падишаһ сараена китерелеп, бөек галимнәр һәм мөхтәрәм фәкыйһләр хозурында үзенең әшәке фикерләреннән тәүбә итте Аллаһе тәгаләнең зарур булган сыйфатларын икърар итеп, аның сыйфатларының күплеген инкяр итте һәм риваятьнең акылдан беренчелеген таныды Шул турыда игълан итеп, үзенең әшәке фикерләренә таянып бернинди дәлилсез язылган әсәрләрен юкка чыгарды Имзалар: Шәйхелислам мәхдүм Гатаулла хуҗа. Мөфти казый Мирза Шәмсетдин хуҗа. Мөфти Мирза Габдеррәхман Әгълам. Фәтваның ахырында өстәмә: Әгәр Габденнасыйр үзенең югарыда аталган фикерләреннән кире кайтып, әмир хәзрәтләре һәм бөек галимнәр хозурында Бохара дәүләтенең падишаһ сараенда, шушы вакытта тәүбә иткәннән соң да. үзенең ялгыш фикерләрендә калса, «мөртәд»,— дип игълан Үзенең тәкълидтән баш тартырга өндәгән акылсыз рисалаләрен юк итте Шуннан соң югарыда телгә алынган шәхес әлеге дәүләттән качты Хәзер ишетелә ки. ул үзенең ялгыш фикерләренә кире кайткан мвртәд булган Югарыда телгә алынган дәүләтнең фәкыйһләренең һәм галимнәренең яма натын сата һәм үзен мактый имеш Үзенең җиңелгәнен һәм түбәнчелеккә төшкәнен әйтмичә булып үткән вакыйганы киресенчә аңлата Кайбер сүзләрен безгә бәйле рәвештә дә сайли имеш Бу сүзләр чеп-чи ялган, яла ягу һәм дәлилсезләр Аның артыннан иярүче һәркем дөрес юлга кире кайта алмаячак һәм диннән язачак. Сезгә мәңгелек дога һәм сәлам белән 1225 (1810) ел. җөмадиел-әүвәлнең 22 нче көне Мелла Мохәммәд бине Сафар әл-Хөҗәнди. мелла Һидаятулла әл-Га- лани һәм башкалар риваятен.» караганда бу хат фәтва астындагы өстәмә мирза Габдеррахман Әгълам һәм шулар кебек башкаларның бу инкярләре һәм кирелекле эшләре — Әмир Хәйдәрдән куркудандыр Кыскасы, мелла Әбеннасыр бу мәмләкәттә булган галим-голямадан һәм гасырындагы башка кешеләрдән гыйлемлерәк, алдан күрүчәнрәк турылыклырак булган Алланың барлыгы аның сыйфатлары мәсьәләләрен да һәм шуңа охшаш башка мәсьәләләрдә хак юлда Мавәраэннәһер һәм Бал гар иле әһелләренә ясалган һөҗүмендә дөреслек аның ягында иде Ул чын мәгънәсендә гыйлем һәм мәгърифәт иясе, ә нотыгы матур һәм нык ыша телгә алына. ,, _ _ Мелла Надир бине Исхак әш-Шокри. мелла Мөхәммәд Әмин бине Сәйфулла ән-Наласави. мелла Ногман бине Әмир бине Госман ......’ мелла Җамалетдин әс-Сабави мелла Әхмәд бине Сәгыйд әш-Шырдани аның бертуганнары — мелла Габделвәли мелла Габделгаффар һәм башка күбәүләр мелла Габденнасыйрнын шәкертларениендер Хаж сәфәренә кит кайда мәежед һәм мадрәеасенда ярдамче булып үзендә укыгкк мелла Ног ман калды.. (168— 176 66 ) Мелла Ибраһим .................... Хужа.о Чыгышы буенча Бмтелма пбяп-нен Шар лама исемле авылыннан Әмма борынгы бабалары машһүр Мо-.кара авызы күршесендәге Янгыл исемле авылдан Атасы Хуж.шныи кабер.- да Ян гыл авылында булып, хазерг.. кадар билгел. Лакин х.ыер ул авыл кеш. лар. барысы да чирмешләр Ибраһим афанде М.хаммадрахим ахуид белая бергә Кавказ тарафына сәфәр итеп мелла Гази -и^нд. аш-Шираа». һом гасырынын башка үкымышлыларыннан белем алга" Мелла Гали .«.уры., да язга.. китапларыннан -Рисалзв рабгыль-мвкант.р.т (Г.ибзаларе бул тан биш. язмасы, ахырында гарепча б.ешй дип язып куйган -Боек алла тараф.. ак киме.телгән Ибраһим бии. Хужаш Ьо пар. кулы 6.3.™ шимбә к.ш иртән. раясәб аеш.ш еиг.-.. -НД» хуҗабыз башлыгыбыз һам нх.н.р- „ тырышучыбыз Гали ефаш..- ...вШирак.... йортларында .сайлата вакытта 1105 117801 елда ЯЗЫЛЫП, бу язма тамам булды- Сүз.- шунда тамам Шул — 1195 (1780) елда үз иленә кайтып 1197 (1782) елда Утар карьясендә «теләчәк Аңа карата мвртадларга кулланыла торган чаралар кулланылачак һәй алла сакласын, ана иярүчеләргә да шул УК чаралар кулланылачак К “ «чге Ла",6а“ ыи 6“"К Габдеррәхим әл-Вохари хаты Болгар д.тү- датенең изге фәкыиһләренә билгеле булсын Габденнасыйр исемле шәхес тарих 1223 (1808) елда хәерле сәфәр аенда мактаулы Бохара дәүлэтенең падишаһ сараена китерелеп әмир хәзрәтләре дин 'галимнәре һәм иминлек саклаучылары хозурында, дәһрилектә динне танымауда көферлектә. намаз вакытында имамга иярмәгәнлектә гаепләнеп үлемгә хокем ителде Соңыннан үзенең фикерләреннән кире кайтып тәүбә итте Чынлыкта эш шулай тора нычлы иде Каты холыклы, әче телле булганлыктан, гасырында галим исемен йөрткән бик күпләрнең хәтерен калдырып, аларны үзенең д» һәм фикеренең да дошманына әйләндерде Шулай ук аларга ияргән соңгы дәвер әһелләрен дә үзенә каршылыкка төшерде Боларның һәммәсе аңа дошманлык саклап һәм әйткән сүзләренә каршы барып кяфер- «юлдан язган» дип халык арасында яман атын тараттылар Әгәр ул ашыкмыйча, мөлаемрак итеп акыллырак рәвештә, сүзләрен йомшак, матур итеп өйрәтү юлын тота алган булса иде күпләр хакыйкый хәлнең һәм мәсьәләнең асылына ирешеп аның йөзендә үзләренә җитәкче табып ялгышу һәм кяферлекләрдән азат була алырлар иде Әбеннасырның тәрҗемәи хәленә караган «Тәнбиһе әбнаэ гасыр галә тәнзиһе әнбаэ Әбеннасыр* исемендә кыскама рисаләбез бар Язылган хезмәтләренең исеме ул рисаләдә һәм Вафиятел-әслаф «та аннан соң Яңа Кишет карьясендә имам булып. 1208 (1793) елның зөл-кагъдә аенда Казан шәһәренә килгән Мелла Әбүбәкердән соң беренче мәсҗет җа- мигъда имам, хатыйб һәм мөдәррис булуына өстәп, Казанда ахунд булып гомер иткән Мелла Мөхәммәдҗан мөфтигә якынаеп, хәтта догаларында. «Я рабби, мине мөфтигә якынлыгымнан аерма»,— дип дога кыла икән Мөфтигә якынлыгы, бай дөньясы киң булу һәм табигый кыюлыгы җәһәтеннән. Казанда туа башлаган кайбер яңалыкларны булдырмый калды дип сөйлиләр Ул килгәндә. Казанда туйларда һәм башка мәҗлесләрдә ир һәм хатыннар бергә утыра торган булганнар Казан кешеләре кара эшләпә, бормалы кара чикмән һәм итек киеп йөргәннәр. Башларына чалма кимәгәннәр. Бу кеше аларны бетерткән, мәчеткә барганда өйдән чалма киеп чыгуны, урамда һәм мәҗлесләрдә чалма киюне керткән Никях вакытында намаз уку тәртибен, кияүгә намазлык бирү, кыз кияү йортына барганда. комган алып бару йолаларын да бу кеше уйлап чыгарды дип сөйлиләр Хәтта кара эшләпәдән башка нәрсәсе булмаганлыктан Казан сәүдәгәрләреннән Йосыф бине Исмәгыйль бине Апанай. Йосыф бине Бикбау бине Хытай һәм ат сәүдәгәре Гобәйдулла бине Мортазалар дүрт-биш кеше берләшеп, Мәскәүгә барганнар һәм формага салдырып ак эшләпә эшләтеп кайтканнар Казан кешеләре арасында ак эшләпә шуннан соң пәйда булган Дәхи киндердән җиләнгә охшатып бер катлы нәрсә тегеп киеп, исемен «җәва» дип атаганнар Казанда беренче булып Исхак бине Мостафа бине Мортаза бине Давыд бине Йосыф бер остадан җилән тектереп кигән Ят нәрсә булуы да һәм нәзакәтлелеге белән шулкадәр күркәм күренгән, хәтта хатыннар җәмәгате дә җыйнаулашып аны күрер өчен барып карап йөргәннәр... Сүз бара торган мелла Ибраһим әфәнде ир белән хатын арасында низаг булганда хатынны аерып җибәрү тарафдары булган һәм «барлык кешеләрнең дә никяхлары мәңгелек түгел».— дип. җиңел генә аерып җибәргән Хәтта үз кызы Мәхбүбәне дә мелла Давыд бине Биккенәдән шул юл белән эш кылып, аерып алган Бервакыт Сатыш авылында бер суд эше чыгып Ибраһим әфәнде анда барган Рамазан исемле бер куштан ярдәмчесе белән әлеге эш буенча хөкем чыгарган булган Әлеге куштан бер төрле канәгатьләнү белән үзенең акчасын чыгарып, икесенә урталай бүләр өчен Ибраһим әфәндегә биргән Ләкин Ибраһим әфәнде бер тиен дә бирмичә, барлык акчаны үз кесәсенә салып куйган Кайтып киткәндә арбага менеп утыргач. Рамазан «Хәзрәт, барысын да үзләштердегез, безгә һичнәрсә дә булмый кала бит».— дигәч. Ибраһим әфәнде аңа Казан шәһәреннән әфәнде килеп, Рамазан йортына төште • дип әйтү — сиңа зур дан, сиңа шул җитәр, дип җавап биргән дә туктап та тормыйча китеп тә барган Озак гомер сөреп. 1241 (1825) елда, шәгъбан аенда Казанда вафат булган һәм Яңа каберлектә җирләнгән. (24—26 бб ). Мелла Хәмзә бине Мөхәммәд бине Хәсән бине Җиһан Мөхәммәд әл-Казани, әл-Бирәзәви. Үз илендә укып гыйлем алганнан соң Бохарага һәм Кабулга сәфәр кылган Кабулда мелла Фәезхан хәзрәтләренә әңгәмәдәш булган Бохарада бер мәртәбә өч ел, икенче мәртәбә җиде ел яшәгән Кабул галимнәреннән математика укып, хисап гыйлеменә бик оста булганлыктан, «мелла Хәмзә мөнәҗҗим»fi дип танылган була Имамлык һәм мөдәррислек белән эше булмады Сату эше белән Бохарага кат -кат барган «Бо- харадан мелла Исхак бине Сәгыйд һәм мелла Байморад бине Мөхәррәм кебек тугыз мелланы бу мәмләкәткә алып кайттым»,— дип сөйли торган булган. . Бохарада вакытта әмир Хәйдәр бине Мәгъсүм белән якынлашып, аның мәҗлесләренә кергәнлеге билгеле. Мөндеш авылы имамы — мелла Мостай хаҗи белән араларында дуслыклары көчле була. Математика белән шөгыльләнгәндә энесе мелла Фәйзулла бине Мөхәммәдкол бине Мәм- тай бине Тутик шәкерде булган Бирәзә авылында 1242 (1826) елда вафат булган (231—232 бб.) Мелла Шәмсетдин бине Габдеррәшид әл-Кышкарый. Тумышы белән Кышкар авылыннан бер ятим бала була Алагур төбәгендә башлык һәм аксакал булып торучы Ташкичү кешесе Баязид бине Ибраһим бине Әбәк бине Туйхуҗа күп маллы баи бер кеше үзенең баласы булмаганлыктан, бу Шәмсет динне уллыкка алып тәрбияләгән һәм аны укытып камиллеккә иреш- " Мннәжжнм — астроном йолдыолар турындагы фэнн£ белүче „рган Ахырда Бохарага Ж йбареп белем алдырып кайтарып. Ташкийүда имам, хатыиб һәм мөдәррис итеп билгеләүгә ирешкән Әлеге Баязид бай мелла Шәмсетдин өчен бик киң һәм биек итеп ике кара-каршы бинадан торган зур мәдрәсә салдырган Мәдрәсәнең уртасында ике тарафка чыга торган бик зиннәтле ике ишеге булган Мәдрәсәнең түбәсе бик биек итеп эшләнгән, яхшы такта белән ябылган чормага менә торган баскычларының да яхшы ишекләре булган һәм бикләнә торган тәрәзәләре дә бик зур һәм күп итеп эшләнгән булган Мәдрәсәнең ишек алды бик киң. ихатасы һәм башка ярдәмче биналары зур байларның йорт лары кебек төзелгән, ә капкалары исә бинасы кебек үк бик матур итеп ясалган. Гомумән, бу мәмләкәтебездә моңа кадәр мондаен төзек мәдрәсә күрелмәгән Мәдрәсәнең эче хөҗрәләргә бүленмеш була Мелла Шәмсетдин күп шәкерт җыйнап бик зур дан. шөһрәт белән дәрес әйтә һәм соңыннан ул хаҗ кылу теләге белән сәфәр чыгып китә һәм Мисырда чорының мәшһүр кешесе Ибраһим пашага якынлаша, аңа әңгәмәдәш була һәм шундагы университетка фарсы теле укытучысы итеп раслана Әмма хаҗ кылу теләге тормышка ашмый кала. Ул 1248 (1831) елда Мисырда вафат була Гали исемле бер углы һәм Ташкичүдә ике кызы кала Гаять шук. гүзәл холыклы, хуш табигатьле, шул ук вакыт кулына төшкән малны бик җиңел туздыручы кеше була Бохарада булганда иптәше мелла Хәсән бине Хал әл-Боха- риның илле алтынын бурычка» дип алып, бирмичә киткән булган Ә әлеге мелла Хәсән «Кяфер Шәмсетдин илле алтынымны урлады»,—дип. гомер буена моннан зарланып йөргән. (129—130 бб ) Мелла Фәйзулла бине Мортаза биис Мөхәммәд кол бине Мемтам бине Туйтик әл-Казани әл-Мөндеши. Галим һәм зур укымышлы булуы өстенә математика һәм астрономия фәненә дә оста иде Буяучылык һөнәре белән шөгыльләнә, төрле әстырлаб- шарлар ясый, бакыр һәм җиздән ясалган төрле буяулар белән гамәл кыла, календарьлар төзи, кояш һәм ай тотылу Һәм айның тууы турында хәбәр бирә Шуңа күрә бу зат «йолдызчы Фәйзулла мелла».— дип танылган иде Хәзерге көндә ул ясаган бер шар һәм бер әстырлаб бездә дә бар. Кайбер календарьлары да басылып таралган Ул ясаган сәгатьне дә үз күзебез белән күрдек Мостаи хаҗи Сәйфулла казый Сәгыйд. Вәлид меллалар моңа бертуган иделәр Ахыр гомерендә чукрак булып, бик мәшәкать белән генә, бик аз гына ишетә иде Математиканы мелла Хәмзә бине Мөхәммәд әл-Бирәзәвидән укыды Мелла Гатаулла бине Мөхәммәд әл-Курсави аның шәкерде иде Җитмеш яшьтә чакта 1267 (1850) елда Арча юлындагы Мондеш карьясендә вафат булды Углы мелла Гобәйдулла исемле зат Олы Кавалның кече ягында имамдыр.. (258—259 бб ). _ Мелла Һибәтулла бине Сәедбаттал әл-Ьолгари әл-Каргалыи Эбү Ох мәд. Каргалы имамнары җөмләсеннән Имам, хатыйб һәм мөдәррис гуры сүзле, изге күңелле, укымышлы кеше булып. «Һибәтулла ишан Каргалый» дип йөртәләр иде «Мәҗмәгылләтаиф» һәм «Әдәб» исемле вәгазь һәм н >- сыйхәтне эченә алган, яхшы мәгънәле, дөрес эчтәлекле төрки телендә язылган шигъри әсәрләр, бар Курса һәм Кышкар имамнарыннан югарыда телгә алынган Дәүләтшаһ ишан мөриде 1282 (1867) елда Каргалыда вафат булды (272 б ).