ИРТЕШ ТАҢНАРЫ

Беренче кисәк

I

1917 елнын августы Мөхәммәт Уразаевның башын кая куярга белми исәнгерәп йөргән чагы. Сәүдә училищесын тәмамлаганда сөенечтән авызы ерылган иде Мөкә байда хезмәт итә башлагач, сөмсере коелды. авызында сүзе калмаган кебек, иреннәре берегеп кысылдылар Инде менә ничә көннәр, таң туса, өйдә җәнҗал талаш каенатасы Мөкә бер яктан, хатыны Миңлекалыш икенче яктан Мөхәммәтне йолыккалый лар. сәүдә эшләрен үз кулына алып, байда управляю шнй булып калырга өндиләр. Мөкә карунның күн заводы, замш бияләй тегү мастерскойлары белән җитәкчелек итәргә кушалар Барамы соң Мөхәммәт. е яхшы белә, укыган чакта эшчеләр янына кергәләп йөрде, белеш-танышлары җитәрлек, алар сөйләгәнне тыңлап ничә тапкыр кызып-ярсып киткән чаклары булды күпләрнең соңгы канын имеп бетергән каһәрле урын ул болан, поши тиресен эшкә кертә торган завод* Бүген уянды да. кичтән калган суык чәйне голт голт йотып, аяк очла рына басып кына урамга чыгып китте каенатасы белән хатыны уянганчы күздән югалырга кирәк Аптырап йөри торгач, губернатор йорты тирәсенә барып чыкты Тобол каласының иң чиста, нн җыйнак, башка чакларда тын яткан мәйданы бүген гөр килә Хәйран тамаша, халык җыелган, теге чаттан да. бу чаттан да ир-ат. хатын-кыз. бала чага чабыша, барысы да җанланып снйләшә-сөйләшә губернатор пулатының челтәрле балконына кул изәп күрсәтәләр Мөхәммәт кысылып ерып алгарак узды, күтәрелеп караса, исе китеп авызы ачык калды ак пулатның икенче каты балконында Вакытлы хөкүмәт тарафыннан Тоболга сөрелгән Николай патша Романов басып тора Янында императрица, ул бер дә исе китмәгән кыяфәт белән янәшәсенә баскан кызларына елмая-елмая нидер сөйли, җил кабарткан күпертмә итәген кулы белән сыпырып, җыештырып ала Николай патша* И КУН ЗЭНКИЕВ{1917) — Иркутск шлһлрендз iy.-чн 1942 елЛ» > w пил» Влек Вагин суеышына лиг-' и проза .члре беин беренче тапкыр кагнишиы Рччинның лЪби париангын 4нл Гыйллцен миллде заводтагы хә. Мөхәммәт янына елышкан курач кына бер адәм: - Падишабыз аттан төшсә дә, иярдән төшмәскә ниятли бугай’— дип сүз катса да. ул эндәшмәде, кызыксынып алгарак узды. Николай патша да челтәргә якынрак килде, иелеп тузанын өреп җңбәргәч, ап-ак пир- чәткәле куллары белән балкон читенә килеп таянды. Елмаю билгесе булып уң як мыек очы бер югары күтәрелде, бер түбән төште. Балкон астына бала-чага, үсмерләр кереп тулган иде. Николай патша гәүдәсен турайтып олы кызы Ольгага ым какты. Чибәр кыз кулындагы нәни сумкасын ачты, тар учы белән көрәп вак акчалар чыгарды һәм аста кайнашкан малайшалай өстенә сибеп җибәрде. Көмеш, бакыр акчалар ашлык җилгәргәндәге бодай бөртекләре сыман җиргә сибелде Ни булганын аңышмый аптырап торган балачаганы кысып, сытып якындагы ир-атлар акча җыярга тотындылар. Малайлар да исләренә килеп олыларның тез асларына чумдылар, аларның кулларын тешләделәр, кычкырып чинадылар, китте талаш, китте әүмәкләшү, җиң төпләре умырылды, биткуллар канады... Менә кайда икән әле аның чын тамашасы! Дүрт-биш шәһәр сукбае дугасыман кысык күзле, тыгыз нык гәүдәле унөч-ундүрт яшьләр чамасы авыл малаен үкертеп талый башладылар. Малай учларын чытырдатып йомып халык арасына чумарга чамалаган иде. арттан эләктергән ыштан төбе умырылып чыкты, тишекне капларга үрелгән кулны да сукбайларның берсе каерып тотты. Малай кулындагы тәңкәләр җиргә чәчелде Әмма малай җитез икән, тәңкәгә үрелгән сукбайлардан берсенең яңагына китереп кундырды, кырма башы белән икенчесенең корсагына бәрде... Шушы ыгы-зыгыны күзәтеп торган җирән мыеклы офицер авыл малаен иңсәсеннән тотып алды һәм аның ай-ваена да карамастан өстерәп алып китә башлады. Кәпәренеп, масаеп халыкның ызгыш-талашын елмаеп күзәтеп торган патша гаиләсенә ачуы кайнаган Мөхәммәт бу гаделсезлеккә юл куя алмады, көчле куллары белән халыкны икегә ярып малайга таба омтылды. Ул вакыйга үзәгенә килеп җиткәндә малай белән офицер арасына Мөкә байның күн заводында сезонлы эшләүче Ялан авылы крестьяны Эссәт Фәтхуллин кереп баскан иде. -- Господин офицер,—диде Эссәт кыю гына,—Малайда гаеп юк. талаучылар әнә тегеләр... Әллә балкондагыларны күрсәтте Эссәт, әллә теге кала сукбайларын, аның кыюлыгы офицерга бер дә ошамады, ул үзеннән ерак түгел генә басып торган ике солдатка: - Җәнҗалчыларны кулга алырга!—дип акырды һәм Эссәт белән малайга күрсәтте. Малай кара йодрыклары белән битен уа-уа җылый иде. Мөхәммәт поручикның җилкәсеннән эләктереп алганын сизми дә калды: — Господин офицер, җилкәгездә кан!—диде ул. — Нинди кан? Кайда?—дип офицер җилкәсен җыерып маташкан арада Мөхәммәт малайның кулыннан эләктерде дә халык арасына кереп югалды. Мәйданда күтәрелгән шау-шу аларны коткарып калды Җыелган халык: — Патша үзе. халык җыеп, әтәч сугыштырып ята! — Көпә-көндез кеше талыйлар, ә ул көлә!.. — Чү-чү. олуг падишаһыбызга тел тидермә! — Минем өйдә хатын патша!.. — Ха-ха-ха...— дип тоташтан гөрли, кычкыра иде. Офицер Мөхәммәт артыннан ташланам дигәндә генә мәйдан уртасында аяк астына артсыз урындык куеп бер кеше калыкты Иске солдат киеменнән. сул җиңен яргаланган иске каешына тыгып куйган. Аның — Иптәшләр! — дигән беренче сүзе мәйданны яңгыратып үтте Аяз көнне дә зонтик күтәргән әфәнделәр, кара киемле курсантлар, авыр эштән суырылып кергән яңакларын сакал баскан эшчеләр, аркалары на биштәр-капчык аскан сала агайлары, патшадан аерылып, йөзләре белән сыңар куллы солдатка борылдылар Бая патша турында үткен генә сүз кыстырган какча кеше бу юлы да Мөхәммәт янына килеп баскан булып чыкты, ул сул күзен кысып: Большевик! Белкин фамилиясе Әлерәк кенә сугыштан кайтты' ф дип пышылдады Халыкның игътибарын тулаем җыеп. мәйдан өстен тагын Белкинның < ачы тавышы кисеп үтте: Күрегез, иптәшләр! Ишетегез! Герман фронтында кан кою дәвам - итә! Эшчеләр байларга һаман бил бөгә' Ә сөрелгән патша губернатор = пулатында кәеф-сафа корып ята' Житмәсә. ярлы халыкны мыскыл итә, i җәберли' Чүплекләрдә казынырга мәҗбүр булган ятимнәрне сугыштыра' ф Без. большевиклар, канечкеч Николай, патшаны үзе салдырган Тобол _ төрмәсенә күчерүне таләп итәбез! Сугыш туктатылсын! Эшчеләргә сигез - сәгатьлек эш көне, крестьяннарга җир бирелсен! Мәйданда халык дулкыны чайкалды, тыкрыктан озын штыклы мыл- ~ гыкларын ике куллап тотып патша сакчылары йөгерешеп чыкты. «Таралы * гыз. тарал'> дигән сүзләр, команда тавышлары яңгырады Баягы җирән поручик Канталыев. берничә солдатны ияртеп, кешеләрнең җилкәләренә - мылтык түтәсе белән төртә-төртә Белкин баскан урынга таба китте Моны абайлап өлгергән Эссәт әкә белән Уразаев кулга-кул тотынып күзен кан баскан офицерның юлын бүлделәр Поручик акаеп кычкырды Кит юлдан! Озын солдатның штыгы Мөхәммәтнең яңагын сыдырып алды, икенче солдат аның кулына килеп ябышты Жибәр! диде ярсып Мөхәммәт - Юкса, бездә дә кул бар' Иптәшләр! Егетләр' дип шул тирәгә сарышкан эшчеләргә Эссәт әкә мөрәҗәгать итте - Кайда ул Керенский әфәнде игълан иткән хөррият3 Болар законны боза' Ник карап торасыз?! Ягез әле. күрсәтик күрмәгән- нәрен* Баядан бирле ачудан буылып торган эшчеләр төркеме дәррәу кузгал ды. һавада сызгырып ташлар очты Эшчеләр Белкннны уртага алып аны күздән югалттылар Офицерның күзе гел Мөхәммәттә булган икән, ул аны эләктереп беләгеннән кысып алды Ул арада Канталыев чинап Мөхәммәттән кулын ычкындырды һәм корт чаккандай ботына ябышты баягы сала малае аның йомшак урынын тешләп алган икән Форсаттан файдаланып Уразаев та читкә ыргылды, борылып караганда челтәрле балкон буш. ачык ишеккә эленгән ак пәрдәләр генә җнлбер җилбер килә иде Капкадан чыгып килүче өстәмә көчне — солдатларны ку pen җыелган халык урамнарга чаба тарала башлады Озак та үтмәде, губернатор йорты тирәсе бушап калды 2 Яраланган, тырналган тәне бите ут булып янып торса да Мөхәммәт өенә кайтырга ашыкмады, елга буена төшеп бнт-күзен юды. таллар арасы на кереп ятып ял итте Өйгә караңгы төшкәч кенә кайтып керде Күз тирәсе касмакланып канга каткан, битләре тырналып беткән ирен курен Миңле калыш сукранырга кереште Тагын кан ялашып сугышып йөрдеңме? Чак күзеңне чыгармаган нар Кем үзеңне болай бизәде? Сорама, хатын Мөхәммәт таллыкта ятып бераз тынычланган иде Булды бераз Мнн дә бурычлы булып калмадым Тоткасыннан бауга асылган җиз комганны чалшайтып су агыза- агыза ишек катында Мөхәммәт битен озаклап юды Тасраеп аны көтеп торган хатыны ягына борылып карыйсы килмәде аның Тукмалган тәне һаман сызласа да, күңеле көр дип әйтерлек иде. Яхшы кешеләрне күрде, акыллы сүзләр ишетте. Күз алдыннан сыңар кул Белкинның шәүләсе китмәде, колагында аның тавышы яңгырады: «Без, большевиклар, тынычлык... ирек, жир даулыйбыз!» Ул арада Миңлекалыш чәй өлгертте, булган нигъмәтләрен өстәлгә тезгәч, ире каршысына килеп утырды. Бик нык үпкәләгән тавыш белән: — Кибеттә ишеттем, Мөкә байның.кияве бәлшәвиклар ягында икән, урысларны яклап кеше кыйнап йөри башлаган дип сөйлиләр,—диде дә жыларга ук тотынды. — Кибеттәге хатыннарның сүзе бетмәс,— диде Мөхәммәт ипи телемен авызыннан аермыйча. — Ни җитми сиңа?—диде жылап туйгач Миңлекалыш.—Өстең- башың бөтен, тамагың тук, улың үсеп килә. Әтинең бездән бүтән варислары юк. Йөз рәхәтләнеп майда! Миңлекалыш түшенә таккан пар карбызын дерелдәтеп иренә таба иелә төште. — Мин синең өчен куркам. — Нәрсәдән куркасың? — Падишага тел тидерүче имансыз урыслар арасында ирең чуала, диләр... — Николашкага тел тидерергә дә ярамагач, нигә дип аны Себергә сөргәннәр? Ни өчен тәхетеннән күтәреп бәргәннәр? Миңлекалыш куркуыннан агарып китте, ирен сүз белән генә жиңә алмаслыгына төшенде. Гомумән, Мөкә байның иркә кызы сүз белән эш итәргә күнекмәгән зат иде, ирен ул кешедән ишеткән хәбәрләргә таянып кына орышып маташты Ул «урыс арасында имансызларга ияләшкән иренең маржалар янына китүеннән» генә курка иде Мөхәммәт жилгә чыгып кергән арада аның башына гүзәл бер фикер килде. Ул савыт- сабаны да жыештырып тормады, каз мамыгыннан тутырылган ике дәү мендәрен күпертеп салды, эчке киемнәрен алыштырып өлгерде. Ире йокы бүлмәсенең бусагасыннан атлаганда ул түше ачык күлмәген тагын да ныграк ачып, караватта тыгыз балтырларын салындырып, чәч толымнарын сүтеп иңбашына таратып утыра иде Миңлекалыш иреннән биш яшькә олы булса да. әле үзенең нәфислеген жуймаган чибәр генә хатын. Хатынны кайнар куенына алгач, Мөхәммәтнең сызлаган, имгәнгән тәне эреп китте Миңлекалыш бүген аеруча нәзакәтлелек күрсәтеп, мут хатыннарга хас булган бөтен осталыгын жигеп ирен назларга, иркәләргә кереште, тыны белән колак эченә өрә-өрә: «Тыңла әткәй әйткәнне, кер, заводларны кулыңа ал!»—дип пышылдады. Читкә тартылырга теләде Мөхәммәт, булдыра алмады, тыны буылды, ул, исәнгерәп, хатынның оста хәрәкәтләренә изрәп онытылды. . Иртән ашап-эчкәндә ул тагын үзенең элекке хәленә кайткан иде инде. Кырыс чыраен губернатор йорты мәйданында алган яралары тагын да кырысрак итеп күрсәтәләр, кашлар жимерелеп төшкән, иреннәр кысылган. Ул ашык-пошык кына ашады да тагын билгесез тарафка чыгып китте. Миңлекалыш тәмам аптырашка төште: — Бозганнар! — диде дә үрсәләнеп жыларга кереште. — Бозганнар! Назлы хатын ирен буталышлардан читләштерү өчен ниләр генә бирмәс иде! Аның уенча. Мөхәммәтнең юлында явыз кешеләр очрап аны сихерләгәннәр! Югыйсә башка якка каерылырлыкмы соң? Мөкә бай озакламас дөнья куяр, илдә барган чуалышлар үтәр-китәр, байның кибет тулы маллары аларга калыр, нигә рәхәтләнеп яшәмәскә?.. Миңлекалыш күршедәге диндар карчыкны чакырып кертте, коръән дә укытты, хәтем дә чыгартты. Ниләр генә кыланмады, ирен орышып та бакты, жылап та карады, сөю хисләрендә исерсен дип, бар булган назын эшкә жикте. тик алар бер-берсеннән һаман ерагая гына бардылар ул көткән тыныч көннәр килмәде. Моның тирән сәбәбе дә бар иде шул 6 Мөхәммәт Уразаев ундүрт яшькә чыкканда авылга олы афәт ябырылды Тиф кизүе ярты авылны кырып салды, ана кушылып кара ачлык килеп җитте Мөхәммәтнең әти-әнисе бер көндә тифтан вафат булдылар Башка туганнар юк. малай дөм ятим калды Хуҗалыкта ат та. сыер да юк иде * Муенга киндер капчык асып, йорттан йортка хәер сорашырга гына калды £ Шулай бер көнне хәер сорап ишек төпләренә кереп баскан ябык = малайга Ырсытдин бай игътибар итте Ул аны баштанаяк сөзеп карап * чыкты «Ашатсаң-эчертсәң. бу ташбаш йомышка-юлга йөрергә ярарлык = икән лә! »— дип уйлады да хатынына мөрәҗәгать итте Әллә үзебездә калдырабызмы моны?— дип малайны күрсәтте = Иренә карышып өйрәнмәгән хатын * Үзен кара, әтисе. - дип куйды Йомабикә байбнчәгә малай ошады “ дип әйтеп булмый, мәгәр һәрдаим ирен тыңлаган булып, ул аны үз янына = торган саен ныграк тарта иде Шул көннән башлап Мөхәммәт Ырсытдин байда яшәп калды Иң әүвәл чалгы пәке белән аның шырый-бырый төрле якка таралган - чәчен кырып ташладылар, аннан эссе мунчада «әләлә-лә'»сен кычкыртып 2 аркылы-торкылы ныгытып чаптылар, иске-москы киемнәрең мичтә янды ’ рып өр ина киемнәр киерттеләр Мөхәммәт, тамагы тук булгач, сөенде, хуҗаның күзенә генә карап торды, кушкан эшләрне яшен тизлеге белән башкарып чыкты Атларга печән салды, солы бирде, хайваннарның астын чистартты, су ташыды, утын ярды, мунча якты Тамакка таза иде. хуҗалар да ашауны кысмады, малай елдан-ел егәрләнде, үсте, ныгыды, егет булып җитте Иртеш катып, чана юлы төшкәч. Ырсытдин бай дүрт-биш инк балык төяп Эшле базарына китә торган иде Аннан арзан хакка бодай, ат -сыер тиреләре төяп кайта да Тобол купепларына илтеп сата Шул йомышлары артыннан йөргәндә ул Тобол бае Мөкә сәүдәгәр белән танышты. «Бай өйдә юкта ихатага күз-колак булырсың», дип. Мөхәммәтне тавык кетәге өстендәге бәләкәй генә өйдә яшәтәләр иде Өй днмәсәң хәтере калыр, дуга-ынгырчак. камыт бөятләре, елымнар. җәтмәләр арасында анын тар 1ына агач караваты бар иде Быел да бай аңа йорт-җнрне калдырып, «кара аны. уяу бул!» днп кисәтеп сәүдә эшләре белән китеп барды Ихата арасындагы эшләрен иртәрәк бетереп, кичке чәйне эчкәннән соң. ул бай юклыгыннан кинәнеп, иркенләп караватына сузылып ятып күзен йомарга да өлгермәде, бикләнмәгән ишек сак кына ачылды, ишекнең тонык яктысында Помабнкә байбнчә күренде Ул бармагын иреннәренә куеп «Тс-с! Бәбине уятыр СЫН», ДИП пышылдады да якынрак килеп Ялгызым куркам, әйдә, наныем минем янга' днп чакырды Помабнкә байбнчә нке ел дәвамында аны куеныннан чыгармады Шул дәвердә егет тәнгә тулды, киң җилкәле, таза беләкле, типсә тимер өзәрдәй егеткә әверелде Иген сукканда бодай тутырылган ике капчыкны ике култыгына йон төргәген күтәргәндәй кыстырып китүен Помабнкә байбнчә махсус килеп, эчтән генә сокланып күзәтеп рәхәтләнә иде Ырсытдин бай бер базардан икенчесенә еш чапканга. Мөхәммәтнең үз басуында урак урганын сизенми калды Өченче елны йомгак һич уйлама ганда сүтелеп китте Шул язда якшәмбе батарына дип чыгып киткән Ырсытдин акчасын онытып калдырып, җәһәт кенә кире борылып кайтып керде һәм мыштым гына үз бүлмәсенә узды Газиз хатыны Помабнкә ятагында ялчысы Мөхәммәтнең шәрә тәнен күргәч, ул чак кына акылдан язмады Моңарчы да ялчысының кай чакларда артык кызарып китүен чамалап нидер шикләнә башлаган бай. мәче тизлеге белән ташланып ялчысын ятактан умырып ыргытырга уйласа да. үзенең яшен чамалап тыелып кала алды, ачы итеп бер сүгенде дә тынды Аны-моны оныта торган җан түгел иде Ырсытдин. «Ни уйлап чыгарыр, нинди җәза'» дип уйлап баш ватты Мөхәммәт. Әмма Ырсытдин аңа-мо- ңа ашыкмады, базарга барып тормады, атларын tyrapun ташлады да. көне буе диярлек ишегалдында йөрде Кичке караңгылыкта Мөхәммәтнең кетәк өсте йортка кереп китүен сагалап торды да җайлап кына хатынын каптыртып алды. Кычкыртып ыштанын салдырды да камчы белән ярды... Эш моның белән генә бетмәде әле. мәкерле Ырсытдин былтырдан калган печән чүмәләләрен барлап кайтуны сылтау итеп, иптәшлеккә хатынын алып урман ягасына китте Шомлы карурманга кереп, кеше күзеннән югалгач, атын сап-сары нарат кәүсәсенә китереп бәйләде. Аланчыкның бер читендәге чүмәләдәй кырмыска оясы күргәч, болан да коты алынган байбичә дердер калтырарга тотынды. Ырсытдин хатынын йолкып арбадан тартып төшерде дә кырмыска оясының өстенә атландырды. Нәзек билле, үткер тешле, эре җирән кырмыскалар дулап-чабышып хатын өстенә үрмәләделәр. Йомабикә байбичә үрлекырлы сикерде, әмма ире куәтле куллары белән аның чәченнән урап тоткан иде. селкенергә дә ирек бирмәде... Хатын башта ай-вайлады, үкерде, талкынды, хәле китеп башы бер якка кыегаеп төшкәч кенә. Ырсытдин хәләлен арба төбенә илтеп салды һәм юлда кайтканда бер генә сүз әйтте: — Берәүгә авызыңны ачып сөйләсәң — үтерәм! Моннан болай азынсаң — әҗәл! Хәзер ялчысы Мөхәммәттән үч алырга кирәк иде. Озак уйлады мәкерле Ырсытдин. озак баш ватты, төннәрен йокысыз уздырды. Уйлый торгач бер фикергә килде. Мөхәммәтне чакырып алды. Мин сиңа бер яхшылык итмәкче булам. - диде ул күзләрен читкә тәгәрәтеп Миңа кылган яхшылыкларыңа әҗер булыр Мин сине шәһәрдә сәүдә мәктәбенә урнаштырам дип килешенеп кайттым. Егет аптырап калды. «Ничек алай? Сәүдә мәктәбенә?!» Русчам да такы-токы. - диде Мөхәммәт тотлыгып — Укый алмам мин анда, бай абзый — Дустым Мөкә байда торырсың. Кирәк икән ул сиңа русча өйрәтергә кеше дә яллар — Уку өчен түләргә акчам да юк... Бай әйткәннәр тәҗрибәсез егет Мөхәммәтнең башына сыймын иде. «Ж.ИТМӘСӘ хатыны белән өсләренә килеп чыкканнан соң?..» Акча сораучы юк синнән. Миндә дүрт ел хезмәт иттең. Укуыңа киткән чыгымнарның барын да үз өстемә алам Ж,әй көннәрендә, бездә эш кызуында, кайтып аз-маз булышырсың. Укып бетереп, эшең җайга китсә, безнең яхшылыкны да онытмассың.. Бу урында Ырсытдин коп-коры күз төпләрен нык йомарланган йодрыклары белән сөртеп тә алды. Байның йомшак җәеп катыга утыртканын Мөхәммәт соңрак, соңга калыбрак аңлады Ике куянны атты Ырсытдин: шау-шусыз гына хатынын да үзендә калдырды, ялчыны да озын җәй көннәренә үзенә беркетте Мөхәммәт «рәхмәт йөзеннән» яздан көзгәчә аңа бил бөкте, биш кешелек эшләде. Авыл халкы аны-моны белми дә калды, ләкин Ырсытдин бай йортындагы хәлләрне илгә чәчеп сап-сары нәни кызчык туды. Ырсытдин үзе дә, хәләл хатыны Йомабикә дә дегет кебек кара чәчле, чуендай кара битле булганга, сары чәчле Мәүлиянең ялчылары Мөхәммәткә ошавын сукыр да күрерлек иде Мөхәммәт һич уйламаганда кызлы кеше булып китте, үзендә әти кеше хисләре уянуын тойды Йомабикә дә аны чынлап торып ярата башлаган иде!. Кышларын егет Ялан ягына качып-посып та кайткалап йөрде Ләкин сабый балага сүз китермәс өчен Йомабикә янында озак юанмады. баланы күкрәгенә алып бер сөйде дә китеп барды Укырга хирыслыгы бар иде. шрәклеге дә җитәрлек булып чыкты, яхшы укыды Мөхәммәт Ул укыган 8 дәвердә Ырсытдиннен сәүдә эшләре тагын да киңрәк жәелеп китте. ул еш кына Тоболдагы дусты Мөкә байга килеп чыга, уртак эшләре дә булгалый. ераграк шәһәрләргә алар бергәләп сәфәр дә чыгып китәләр иде... Мөхәммәт инде Мөкә байларда яшәп ятканда, байның Минлекалыш исемле кызы жилдән бәбәй алып кайтты Бик яшьтән урыс офицерлары белән якыннан дуслашып йөргән бу кызга көчлн-көчлн Мөхәммәтне ? өйләндерделәр. Бер байның мәкереннән котылам дигәтмә генә Мнхәммәт = икенче берәүнең Мнкә шайтанның җәтмәсенә килеп капты «Бала син- - нәи! дип куркыттылар аны Мөкә белән Ырсытдин.- Әгәр өйләнеп = калмасаң. башыңны төрмәдә чертәчәкбез!» Бер мәртәбә дә күтәрелеп г караганы юк иде Мөхәммәтнең Минлекалышка, хәзер шуны үзенең хатыны ' итте, почык борынлы Шамилнең әтисе булды ’ 4 • Октябрь революциясеннән соң да Тобол шәһәрендә Совет власте биш - ай буена ныгый алмады Шәһәр буржуазиясе, кадетлар, монархистлар j властьны үз кулларыннан ычкындырмадылар Унсигезенче елның апре ■* лендә патшаны чит илгә качыру нияте белән монархистларның заговор әзерләве большевикларга мәгълүм булды Заговорны бастыруда Белкин группасына мөһим бурыч йөкләнгән иде. патшаны саклаучы иң актив монархистларны кулга алырга, качыруны булдырмый калырга' Эшче дружиналар төн уртасында губернатор йортын камап алдылар һәм аскы катка бәреп керә башладылар Отряд житез һәм бик сак хәрәкәт иткәнгә, куелган бурыч тиз үтәлде Ләкин коралсызландырылган офицер лар арасында поручик Канталыев юк иде Барлык бүлмәләрне, подвалларны тикшердегезме? дип сорады Белкин Уразаевтан (Элегрәк исәнгерәп йөргән Уразаев. Мөкә байның сасы цехларына бармыйча, большевиклар арасына килеп кереп, эшче дружинага язылган иде) Юк. поручик чы1 ып ычкынган, диде Мөхәммәт маңгай тирен сөр теп Бүлмәдән бүлмәгә чаба чаба шактый алжытан иде ул Үт тирәсенә күренекле монархистларны жыя башлаган патшаны тнз үк моннан күчерергә карар кылынды Инде боз нстенә су чыга башлаган Мртсш аша патшаны көчле конвой астында Екатеринбург каласына озаттылар Бу 1918 елның 25 апрель төне иде Озак та үтмәде. Тоболга Колчак гаскәрләре керде. Ура заев эшче дружиналар белән урманга качты Минлекалыш бер чакта да үз акылы белән яшәмәде, бала чакта әнисе сүзен тотты, үсә төшкәч әтисенең сүзеннән чыкмады, житеп килгән кыз чагында аны күршеләрнең «житез аяклы, ут табанлы кызлары» үл тәрбиясенә алды Офицерлар йортына да күрше кызлары ияртеп барды Офицерлар майлы кү зле кызны бик тнз ү з тәрбияләрен.» алдылар « Дөнья фани, рәхәттә гизеп калырга кирәк'» дип колак төбендә чикерткә булып сайрадылар һәм «рәхәтлекнең» барлык төрләрен тнз арада өйрәтеп, сеңдереп тә өлгерделәр Иң кызыгы шул иде. кеше тәэсиреннән бер чыгып ычкынган Минлекалыш ү зенең элеккеге тәрбиячеләренә әйләнеп тә кара мый иде Аның акылы әнә шулай кулданкулга йөрде, жилдән бәбәй табып. Мөхәммәт кебек та за-сәламәт. чнбәр кешегә кияүгә чыгу бәхетенә иреш кәч, ул беразга тынып-сабырланып калган иде Әмма әтисенең сүзенә каршы төшеп, урыс улак янында чуала башлаган иреннән ул тнз туйды Бу вакытта аның бар акылы ба зар марҗаларыннан иярен кайта Topi an иде Эше булса да. булмаса да базарга йөрергә ярата Мигыекалыш. һичкемнән оялмыйча сагыз чәйни, сагыз чәйнәгән арада ярты шәһәрнең гайбәтен чәйнәргә дә өлгерә Революция елларын ул вакытлыча саташу тнн кенә кабул итте Базар әһелләренең телендә бары тик шул иде «Үтә бу афәт, бетә, менә Колчак хәзрәтләре генә килсен'» Килде Колчак, элеккеге рәхәтлекләр кире кайтты, рестораннар ачылды. урамда кая карама көяз офицерлар мыек сыпырып йөри, барышнялар туктаусыз танцыда. Ире Мөхәммәтнең чыгып югалуына башта бераз кәефе кырылып йөрсә дә, торабара моңа да күнекте Миңлекалыш, вак кәрәзле кара шәлен салып ыргытты да. биткашларын буяп, көязләнеп, тырт-тырт басып кына йөри башлады. Күршедәге ахирәт кызлары кайсы кая таралышканнар иде. бушап калган бүлмәләренә икеме, өчме офицер кереп урнашты. әнә шул кешеләр Миңлекалышның аяк адымнарын үзгәртәләр иде инде. Арада берсе, яшьрәк кенә поручик, аны күргән саен бөгелепсыгылып сәлам бирергә ашыга, аның матурлыгын мактап бер-ике салам кыстырып та уза. Бер тыңлый хатын — колагына керә, ике тыңлый—сүз күңеленә күчә, өченче тыңлаганда кашлар уйнап ала. күз үзеннән-үзе нидер вәгъдә итә. Офицер тәҗрибәле. яшь булса да каймакны мул ашаган, аннары Миңлекалышның кем икәнен, губернатор мәйданында сукбай-алабай малай аның чалбар, төбен тешләп ертканда, малайны яклап алып калган Мөхәммәт Уразаевның хатыны булуын да яхшы белә! Канталыев бер атканда ике куянга гына риза түгел, өчәү кирәк аңа, дүртәү. Мөкәнең байлыгын да. Миңлекалышның бердәнбер варис икәнен дә белә поручик Мөкәнең үзеннән дә, кызыннан да күп нәрсәләр өмет итә ул! Шуларга ирешсә, Мөхәммәттән үч тә алыначак!. Миңлекалышка нәрсә — кочак ачык, юырттырып кереп китә аласың! Үсеп, тернәкләнә башлаган улы Шамилне күрше бүлмәгә кертеп йоклатты ,да тәрәзәне ачты. Тәрәзә каршысында Канталыев басып тора. Тәрәзәдән соң ишек ачылды, ишектән соң юрган, аннан кочак Шамил йокыга китмәгән икән, ялан тәпи тып-тып басып килеп керде Канталыев шәрә үкчәсе белән сабыйны тибеп очырды. Шамил үкси-үкси чыгып китсә дә Миңлекалыш тормады, баланы юатмады Икенче көнне, коймаклы чәй янында Шамил елый-елый әнисенең алдына менеп утырды һәм түрдәге Канталыевка карап: Әтиемә әйтәм! дип янады. Поручик көлеп куйды. Миңлекалыш: Синең әтиең безне ташлап качты, бүгеннән бу абзац синең әтиең. - - диде. Чәйдән соң Канталыевның шпораларын чыңлатып уйнап утырган малай яңа әтисенә күнегә дә башлаган иде инде. Күрше йорттан Канталыевның әйберләрен ике солдат ташып куйдылар. ул Мөке карунның яңа кияве булып. Тобол каласы байларында ашка-суга йөри дә башлады. Яна иреннән Миңлекалыш бик канәгать иде. Офицер! Базар әһелләре хәзер аңа бөгелә-сыгыла сәлам бирәләр Ил өчен шактый дәһшәтле, караңгы бу көннәрдә Мөхәммәт Уразаев ничәмәничә елганы кичеп, күл-авылларны читләтеп узып кара урман уртасындагы Белкин отрядын эзләп тапты Алар Белкин белән дусларча бик җылы күрештеләр Көрәш юлы узган бу җитез кеше Мөхәммәтнең мәхәббәтен бик тиз яулап алды Белкин да аны яратты. Тәвәккәл, кушканны һәрчак җиренә җиткереп башкара, иптәшләре белән мөгамәләсе әйбәт, иң мөһиме күпне белергә тырыша Белем ягы да бар. Лена вакыйгаларыннан соң Иртеш буена качып килеп большевистик агитация алып барган, революцион түгәрәкләр оештырган, сугышта утны-суны кичеп сыңар кулын калдырып кайткан Иосиф Белкинның иң зур коралы ышаныч иде. Ул дошманның — Колчагы булсын, башкасы булсын, җиңеләчәгенә. Россиядә бар халыклар өчен яңа тормыш туасына ышана, ышанычын башкаларга да йоктыра ала иде Уразаевны Шалашов командалыгындагы рус взводына беркеттеләр. Арада яше белән аерылып торган Шалашов себер кешеләречә таза, сәламәт һәм бик көчле иде Шалашов белән дә килешенеп китте Мөхәммәт' аның яхшы сүзгә, тәмле телгә мохтаҗ икәнлеген отрядта тиз сизенделәр Блюхер дивизиясе составына кергән Белкин җитәкчелегендәге отряд атна-ун көнлек әзерлектән соң һөҗүмгә күчәргә боерык алды Алар 10 бер-бер артлы авылларны аклардан азат итә башладылар Ай буе дәвам иткән каты сугышларда Мөхәммәт чыныгу юлларын үтте Октябрь кичләренең берсе Озын марш үтеп Мөхәммәтләр полкы Иртеш елгасына килеп терәлде Чигенүче дошман елга аръягында ныгып өлгергән инде Отряд юлын шушы төн төсле кара елга кисмәсә. полк дошманны тар-мар итеп Тоболга бару юлында мөһим стратегик пункт булган Такырҗан авылын алган булыр иде Төш алдыннан күтәрелгән җил тагын да көчәйде. Иртеш кара дулкыннарын чайкап ургылып-ургылып ага Паромнарны, барлык көймәләрне дошман үзе белән теге якка алып чыгып киткән иде. Унга-сулга ашыгыч чапкан чапкыннар буш кул белән әйләнеп кайттылар Елга камышлары арасыннан иске тагаракка охшаган ишкәксез көймәдән башка берни дә табылмады Белкин тирәсенә командирлар жыелды Уңай башланып киткән һөҗүмне туктатырга ярамый, дошман искәрмәгәндә елганы кичеп калырга кирәк иде - Ничек? — диде командирлардан берәү Шушы тәмугка керергәме? — Шушы төн безгә ярдәмче булыр,— диде ышаныч белән Белкин Уразаев белән Шалашовка теге як ярга чыгып паромны бу ярга күчерергә боерылды - - Зур эш йөкләнә сезгә, иптәшләр, икеләнсәгез, әйтегез, диде аларның аркасыннан кагып Белкин Шалашов белән Уразаев бер-берсенә карашып кына алдылар — Без әзер — Уңыш телим Сак булыгыз - Хушыгыз, иптәшләр.. Җил аларның кыска кыска сүзләрен умырып умырып алып китте Аларны балыкчыларга охшатып киендерделәр Ишкәк урынына ан нан моннан ашыгыч юнылган такта кисәкләре тоттырдылар - Хәерле юлга Иртеш бөтерелеп-уралып ага. икесенең кулындагы такта кисәкләре туктаусыз хәрәкәттә торса да. көймә аларга буйсынмый, чайкала, менә авам, менә авам дип калтырана, әле борыны, әле койрыгы өскә чөелә Агым аларны шактый түбәнгә алып китте, көймәне яр буендагы казыкка бәйләп, акрын гына өскә менә башладылар Күз/ә төртсәң күренмәслек караңгы, сәләмә киемнәр аша үтеп йөргән су җиле сөякләргә кадәр калтыра та Ургылын искән җил кеше авазларын китереп җиткерде, паром тирәсен дә кемнәрдер мыдыр-мыдыр сөйләшәләр иде «Дозор'» дип пышылдады Шалашов, терсәге белән Мөхәммәткә төртеп Пөрәкләр дөп-дөп тибә, авыз эче кипте, телләр аңкауга ябышты Ни гаҗәп. Мөхәммәтнең аркасы тирләгән иде Тавышлар ишетелми башлагач, алар тагын алга үрмәли башладылар. шуышып паромга барып җиттеләр Паромны юан аркан белән баганага бәйләп куйганнар иде Кармаланып барып таптылар, колакларын җилгә куеп тыңланып тордылар Арканны кис! диде Шалашов Очта йозаклы чылбыр — Син сакла! Мөхәммәт кесәсеннән пычак чыгарып юан арканга ышкый гына баш лаган иде. ике шәүлә, тавышсыз тынсыз гына аларга якынлашты Пычак Мөхәммәтнең такта ишкәк тотып кәкрәеп каткан бармакларына буйсынма ды, аркан тиз генә бирешмәде, ул арада шәүләләр паромга килеп тә җиттеләр Уразаев беренче булып килүчене чалып екты һәм дәү йодрыгы белән тегенең башына тондырды Ул арада җил паромны тартып җибәрде, киселеп бетмәгән бау өзелеп чыкты Икенче шәүлә Фельдфебель, ни булды5 Егылдыңмы? Суга бата күрмә' дип кыч кырды Шалашов икенче шәүләгә ташланса да ул тайчанып өлгерде, акы рып җибәрде, аткан тавыш яңгырады Уразаев шәүләне арткан килеп кочаклап алган арада Шалашов паромны аягы белән тибеп агымгарак чыгарырга тырышты, паром беравык тирбәлеп торды да чалкан яткан дошман белән бергә Иртеш уртасына ага башлады Көчле җил аны аръякка куды. Бу ярда ыгы-зыгы барган арада паром караңгылык эчендә күздән дә югалды... Аткан тавышка каравыл йортыннан бүселеп чыккан солдатлар разведчикларны камап алдылар Алай да кулындагы пычагы белән Мөхәммәт бер-икесен яралап өлгерде.. Аткан тавышларны. Колчак солдатларының яраланып үкерүен, әлбәттә, теге як ярдагылар ишетми калмаганнардыр, дип юанды Шалашов Башта аларны бик каты ярдылар Аннары штабка алып киттеләр Штабта бүген дежурный офицер Канталыев иде. Шалашовны алып кергән солдат күкрәген бүлтәйтә төшеп: — Ваше благородие! Ике лазутчик тоттык. Каты каршылык күрсәттеләр — дип озаклап сөйләргә җыенган иде, Канталыев аны бүлдерде. — Күрәм Кыска сөйлә! — дип боерды. - Фельдфебель... фельдфебель әфәнде...—дип сөйли башлаган солдатны ярты сүздә бүлеп, елмаеп, Шалашовка карады — Йә, голубчик,—диде ул.— ни йомыш белән бу якка чыктыгыз? — Ваше благородие!— диде тынын жайлап алган Шалашов —Балыкчылар без. Төн караңгы Адаштык. Каршылык күрсәтмичә мөмкин түгел иде Солдатларыгыз тоттылар да тиктомалдан тукмый башладылар. — Әһә. балыкчылар?! Бармак белән балык тотучылар! — дип тагын елмайды Канталыев — Җәтмәләребез бар иде. көймәбез ауды да алары батып китте. — Көймә аугач сез коры калдыгыз алайса?! Канталыев Шалашовның беләгеннән эләктереп, чеметеп алды. — Тентергә! Тышкы киемнәрен алыштырсалар да, эчке күлмәк-ыштан үзләренеке калган иде. тентергә өйрәнгән бармаклар Шалашовның партбилетын «ә» дигәнче табып алдылар. Канталыев билетны әйләндереп-әйләндереп карады да бөтәрләп Шалашовның борынына төртте: — Җәтмәң шушымы, кызыл чучка?! Аннары сүзсез генә разведчикның битен, башын төя башлады. Бераздан солдатларга: — Ни карап торасыз? — дип кычкырды. Солдатлар алмаш-тилмәш Федорны яра башладылар. Бераздан ул аңын җуеп идәнгә егылды, аны сөйрәп чыгарып ташладылар Шалашов бер сүз дә эндәшмәде. Чират Мөхәммәт Уразаевка җитте, аны алып керделәр Канлы кулларын чиста ак кулъяулыгына сөртеп маташкан офицер аны күргәч сөенеченнән көлеп үк җибәрде. - Йа хода! Кемне күрәм мин! Иске танышым Мөхәммәт Ура- заев! — Аннары ул конвойга җикеренде — Ни карап торасыз? Чишегез кулларын Бәйләгез яраларын! Канталыевның кызыллар белән «мәзәк корырга» яратканын белеп өлгергән солдатлар, тамаша көтеп, Мөхәммәт тирәсендә юри бөтергәләнеп йөри башладылар, яраларына май сөртеп, аркасыннан кактылар Мөхәммәт шешенгән кулларын угалап Канталыевка карады- «Тагын нинди этлек уйлап чыгара бу?!» — Ни хәлләрдә? — дип мөлаем елмайды офицер. — Үзең күрәсең,— диде Мөхәммәт канын төкереп — Күрәм Нык эләктергәннәр сиңа Элеккеге вак-төякләрне хәтер ләп уч алыр дип уйлый күрмә, юк! Мин андый вакчыл түгел. Син Мөкә бай кияве! Өеңдә сине йомшак тәнле хатының һәм улын көтә Шулар хакына сине котылдырам мин. Тик бер шартым бар - Әйтеп кара,—диде Мөхәммәт — Менә бу, иптәшеңне әйтәм, кызыл чучканы үз кулың белән атып үтерәсең! - Канталыев өстәлдә бөгәрләнеп яткан партбилетка төртеп күрсәтте — Аннары дүрт ягың кыйбла! - Аның бер гаебе дә юк Лутчы мине атыгыз! — диде Мөхәм- м.»т. калтыранган тавыш белән — Безне өйрәтүче кирәкми, кемдә нинди гаеп барын беләбез' Яхшы, атмыйсың икән, үзебез дә ата алабыз Тик син атты дигән даны таралыр. - Мине дә атыгыз! — диде көчен жыеп Мөхәммәт Канталыев кашын жимереп чак кына уйлап торды, киң итеп елмай ♦ ды да: Шалашовны атыгыз! Уразаев карап торсын' Мин аңа гомер = бүләк итәм. — диде. < Мөхәммәт алгарак чыгып басты Безне бергә атыгыз! Уразаевка тырнак белән дә чиртәсе булмагыз' Мөхәммәт өстәлдәге пистолетка ташланды, әмма Канталыев сак * иде.иңе белән аны этен җибәрде дә. тагын да ягымлырак итеп елмаеп ~ Ашыкма. Уразаев Минем дә яшисем килә Сине дә яшәтәсем = килә. диде. Шалашовны яр буенда аттылар Аны атканда Уразаев ни үле. - ни тере түгел иде Аннан ул кинәт янындагы конвойны бәреп егып * канга тузып яткан иптәшенә ташланды Баш киемен салып ирләрчә * тавышсыз гына үкседе - Ефрейтор Пермитин' — дип кычкырды поручик Уразаевны озатыгыз... Ничек? - диде әлегәчә Канталыевнын яхшылыгына ышанмыйча торган Пермитин Ул фельдфебельне харап иткән' Фельдфебельне харап иткән Шалашов атылды' Ә бу минем якын танышым, исән калсын Озатыгыз аны'. Шалашовсыз исән-сау кайткан Уразаевны нык шиккә алып шунда ук карцерга ябып куйдылар Соңы ни белән бетәр иде. бәхетенә каршы, аклар штабында кызылларның разведчигы эшләгән икән, ярдәм итә алмаса да ул Уразаевның сүзләрен ишетеп торган, аның хәбәре килеп ирешкән сәгатьтә үк Мөхәммәтне карцердан азат иттеләр Тобол шәһәренә һөҗүм юлында да. шәһәрне азат иткәндә дә ул гел Белкин янында булырга тырышты Егетнең аяусызлыгын, кырыс сүзлелеген, батырлыгын күреп анык йөрәгендә нинди ут-үч ялкыны ятканын Бел кин тулысы белән аңлый иде Шуңа күрә ул иң хәтәр, иң хәвефле урыннарга гел Уразаевны жнбәрә торган булды һәм үкенмәде Егет корычтай ныгыган иде инде 5 Тобол шәһәре дүрт йөз җитмеш сигез көн Колчак кулында торды Ул көннәрнең ачы хатирәсе булып урамнарда дар агачлары, җимерек йортлар, янган ихаталар, чүплекләрдә казынучы саргайган чырайлы бала чагалар ятимнәр калды Уразаев елдан артык шушы вакыт эчендә өеннән бернинди хәбәр дә алмалы диярлек, ямьсез нмеш-мимешләргә ул ышанмады, «дошманнар юри тарата!» дип уйлады Инде командирдан рөхсәт алып, сакал- мыегын ашык-пошык кырып, кич кырын үз йортына ашыкты Мәк.» бай йортына колчаклылар тимәгәндер дә. мәгәр гаиләсе ни хәлдә икән3 Өйләренә якынлашканда алар йортына вак-төяк эшләрне башка рырга кергәләп йөргән таныш карчык очрады Мөхәммәт моны яхшыга юрады һәм кычкырып ук сәлам бирде Исән-сау гынамы. Майжамал апа Безнекеләр ни хәлдә3 Карчык авыз читен бөрештереп бер читкә тайпылды Танымыйсыңмы әллә. Майжамал апа? Карчыкның авызы ачылмады Шамил белән бер бер хәл булдымы әллә3 ! Ниһаять, Майжамал телгә килде. — Юк, улым, алай берни дә булмады Шамилең дә исән-сау... Берни дә юк икән, нигә качты соң Майжамал апа?! Мөхәммәт шик-шөбһәләргә уралып Мөкә бай йортының капкасын ачты. Капканы керүгә агач атка атланган Шамилен күреп алды Малай карап-карап торды да әтисен таныды, кочагына атылды Мөхәммәт улын (чит кешенеке булса да үзенеке кебек итеп сөйде!) үбеп алды, ике куллап югарыга чөйде. — Офицер абый миңа тибеп жибәрде! — диде Шамил. Мөхәммәт улын күтәреп текә баскычтан өскә менде, аягы белән тибеп ишекне ачты һәм катып калды: аркасын мичкә терәп хатыны Миңлекалыш басып тора, аның корсагы иягенә менеп житкән, бите генә түгел, ике иякләнә башлаган муены да тимгел-тимгел тутлаган иде. Бер атлады хатынына таба Мөхәммәт, ике, хатынының эчкә суырылган бите буйлап тәгәрәгән яшь бөртекләрен күреп тукталды. Тукталды да тыелды. Улын идәнгә бастырды. Шамил ни әйтергә белмичә бер әтисенә, бер әнисенә карап тора иде . Түзмәде Мөхәммәт: — Мин сине пычрак арасыннан аралап алдым. Ә син шул шакшыны минем битемә сыладың! Үтерәм! Шамил кычкырып елап жибәрде. Миңлекалыш чүгеп төште, мүкәләп килеп иренең аякларын кочты — Булдыра алсаң, алла хакы өчен кичер мине,— дип елап ялварды Бүген көне буе Миңлекалыш капкасыннан күзен алмыйча «инде ни булыр икән?» дип кызыксынып күзәтеп торган Майжамал әби. кич- кырын Шамилен күтәргән Мөхәммәтнең эре-эре атлап өеннән чыгып китүен күргәч, канәгатьлек белән «Эт саркытын арыслан ашамас».— дип пышылдады. 6 Егерме беренче елның январь салкыннары тәрәзә пыялаларына катлы-катлы абага яфракларын ясап киткән. Губком членнары бүгенге эшләрен күптән тәмамлап өйләренә таралсалар да, Уразаев кайтырга ашыкмый, эш бүлмәсенең тәрәзә төбенә терсәкләре белән таянган да уйга чумган. Миңлекалыш исенә төшкән саен аның уйлары икегә бүленеп китә: кызганыч та. чирканыч та. Бәбәй тапканда хатыны дөньядан китеп котылды Ә Шамил әнисен гелгел исенә төшерә, юк дигәндә дә аны телгә алып куя: — Әнием кайчан кайта инде?—дип Мөхәммәтнең йөрәген өзгәли. Телефон шалтырап аны сискәндереп куйды Ул трубканы алды. Аның монда икәнен каян белгәннәр? — Уразаев, минем янга кереп чыгыгыз әле.— диде Белкин. — Хәзер. Иосиф Яковлевич. Ул кергәндә. Белкин янында губернаның берничә жаваплы хезмәткәре бар иде, кул бирешеп күрештеләр. Башка чакта сөйләшергә ярат кан Иосиф Яковлевич бүген сүзсез һәм борчулы уйчан иде Бераз уйланып торганнан соң гына ул саңгырау тавыш белән сөйли башлады. — Иптәшләр, губернаның көньяк районнарында кулаклар фетнәсе күтәрелү турында хәбәр алынды. Анда көчләр тигез түгел, безнекеләр аз. аларга ашыгыч ярдәм кирәк. Кем кулына мылтык тотарга сәләтле, иртәнге алтыга шушы урынга жыелырга Сүзнең беткәнен белдереп, Белкин урыныннан торды һәм чыгып баручыларга карап: — Ә сез, иптәш Уразаев, калып торыгыз,— диде. Ике-өч сүз белән ул Мөхәммәтнең хәлен сорашты һәм алар икесе тиз генә бер карарга килделәр: Шамилне туган авылы Яланга илтеп куйгач. Мөхәммәт үз җае белән отрядны куып җитәргә тиеш! Беренче әтәчтән үк уянган Һади бабай салкын өйгә торасы кил- ♦мичә озак уйланып ятты Әле Колчак басып кергән елларда .n.ip урдак хазарка Димәк, балык янәшәсендә үрдәк ауларга да җай булачак. Җиң сызганып эшкә керештеләр Мөхәммәт Уразаев әртил членнарына эшне бүлеп бирде. Берәүләр камыш читенә есе' куйдылар, икенчеләр күлгә чишмәләр килеп кушылган урыннарга тыуан 2 ясадылар, ау тектеләр, ауларны күлгә батыра башладылар. Каз зурлыгындагы батар үрдәкләр аерата сак иделәр, балыкчыларның күл читенә якынлашуын күрү белән алар аръякка, күксел томан белән өртелгән серле ярга йөзеп китәләр. Мөхәммәт Уразаев тәкъдиме белән, тоткан балыкларны саклар өчен күл читләрендә зур-зур күрекләр ясадылар. Күрек — күлнең тын җирендә суга таяклар чәнчеп коршап алынган читән бура Тоткан бер балыкны шунда камый барасың. Балык айлар буена шунда тере саклана. Уразаев партизаннар белән йөргән чакта бу эшне шактый нык өйрәнгән иде. алар кыш көне дә. сазлар каткач, күректәге балыкны җәтмә соскалар белән сосып алып, чаналарга төяп ташыганнар иде Күп кешеләрне чирдән, ачлыктан коткарган иде ул чакта балык!. Хәзер дә шулай итәргә кирәк, дип уйлады ул. күрекләрне кышка да ярарлык итеп, тыгыз итеп үрдерде. «Әгәр кышка калсак».— дип күлдән ерак түгел бер аланда бура бурап йорт салырга да керештеләр. Икенче көнне таңнан торып ауларны тикшерделәр, еселәрдә кайнап торган балыкны күреп исләре китте, табан кереп тулган елымны бөтен әртил белән көчәнеп чак кына тартып чыгаргач, бөтенләй хәйран калдылар — Бу күлдә су бармы, әллә гел балык кына кереп тулганмы? —диде шаккатып Эссәт әкә Иң әүвәл корсаклары кап булганчы балык шулпасы ашадылар, «аш ашка — урыны башка!» дип иң симез табаннарны сайлап табада кыздырдылар Аннан тотылган балыкларны күрекләргә җибәрделәр Бер көн эчендә тотылган балык т а күрекләрдә күзгә күренеп, су чәчрәтеп кайнап тора башлады. Әртилнең эше тиз җайланды. Эссәт әкә дә. Мөхәммәт тә балык тоту осталары, алар елымны кайда салырга кирәген дә. кайчан алу файдалы булачагын да бик яхшы беләләр икән, белгәннәре ярап куйды Шулай өч-дүрт көн үтте, буралык агачларны аударып, иңнәренә бау уздырып, бауны бүрәнә башына бәйләп һай-һаулап кирәк кадәр агачларны аланга ташып та куйдылар Балта тавышы көнозын тынмады, ак йомычкалар, тәмле ис таратып очып кына торды «Бу ни хәл. кешеләр көнозын тын да тартмыйча ни кылалар?» — дип гаҗәпкә калган каз зурлыгы казаркалар күл өстендә әйләнгәләп йөрделәр. Бер иртәдә көтелмәгән хәл булды Иртәгесен зур өметләр белән күл ярына җыелсалар, ни күрсеннәр — бөтен күрекләр буш. Алар берничә урыннан ничек җитте шулай сүтелгәннәр һәм бар булган балык чыгып ычкынган Барлык әртил буш күрекләргә карап катып калды Мәет озаткандагы кебек тынлык урнашты Тотылган балыкны төяп бүген Яланга һәм Тоболга озатырга җыенганнар иде Мөхәммәт улы Шамилнең нәни куллары белән тотып алып, бармакларын ялыйялый балык ашап куанганын күз алдына китереп йөргән иде Ач аналар, балачагалар өлешенә кем кергән5 ' Кем чыгарып җибәргән балыкны? Елымнарны тикшерә башладылар: аларны судан чыгарып ерткалап кискәләп бетергәннәр булып чыкты. Еселәрне дә ватып-кырып бетергән нәр Төнгә корып калдырган бер ауга дүрт кугын 3 үрдәкләре эләккән иде. Аларның йоннары нык. йолкынмый Кугыйларнын тиреләрен сыдыFee - чыбыктан үрелгән балык тоту коралы, мурла ■Тыуан - чыбык үрмо белән чишмәне яки күл култыгын бүлеп кую (балык тоту ечен) Кугын үрдәк - гагара, аның тиресеннән ясалган аяк киеме чыдам һәм үтә җц|ң-.| рып алып киптерергә элделәр. (Соңыннан ал ардан бөрмә дип аталган аяк киемнәре тектеләр) Кем булыр? Карун Рәхмәтулла эше бу! диде Эссәт әкә.— шуның этлеге Эш нр-янадан башланды, көне буе. туралган елымнарны ямап, үреп иза чиктеләр, яна күрекләр ясадылар. Чиратлашып төнлә-төнлә каравыл- * ларга булдылар йортны да салкыннарга кадәр өлгертәсе бар иде. i Уразаев байтак балык тотканнан сон Тоболга кайтып килде, төрле авыл- = лардан тагын дүрт әртил оештырып Шыкшырым күленә һөҗүм баш- Z ладылар Әртилләрнең берсе сунарчылардан булып, алар шарт та = шорт үрдәк, кугый ата башладылар Үрдәк ите туп-туры шифаханәләргә, f балалар йортына китә торды Балыкның бер өлешен он. җитен түбе. ~ тозга алыштылар • Уразаев җитәкләгән әртилләр кар төшкәнче ике мең поттан артыграк Z балык тоттылар «Менә сиңа урман-сазлар арасында качып яткан Шык шырым күле! Тобол төбәгендәге авылларны ачлыктан саклап калган ; өчен синең исемеңне Туклык дип алыштырырга кирәк!» дип шаярткан иде Уразаев Унике кешедән торган әртилне алты почмаклы таза бүрәнә йортта * калдырганнар иде. бандит калдыклары ут төртеп йортны харап итте- * ләр Әртилчеләр бәрәкәтле күл буен калдырып кайтырга мәҗбүр булдылар Балыкны җибәрүчеләрне дә. ут төртүчеләрне дә әлегә тота алмадылар. бандитлар һаман шул тирәдә Ялан авылы урманнарында качып яталар иде булса кирәк . 8 Тормыш мәшәкатьләренә уралып тагын сигез ел узып китте Тормыш ел саен яңа сүз. яна мәгънә алып килде Иртеш буйларына Мөхәммәт Уразаев кебек белеме булганнарны гына түгел, at-маз уку күргән, мәктәп узган активистларны ла партия наданлык белән көрәш кә озатты Уразаев та бер айлык махсус курсны тәмамлап «укытучы» дигән таныклама тотып Ялан авылына, туган үскән җиренә кайтып төште Моңарчы өйләнмәде, ялгыз яшәде, башы эштән чыкмады, ялгыз икән леген белеп аны ерак-ерак командировкаларга Саз ягы авылларына йөрттеләр Ялгыз яшәп туйга) иде Уразаев Ялан авылы да үзгәргән! Кәс түбәле алачыклар арасында ара тирә тыгыз коймалар белән коршап алынган, челтәрле кәрнизле нха талар да күзгә күренә башлаган Коймалар артында тук маһмайлар һаулап кала Шул йортларның берсе Уразаев күңеленә бигрәк тә якын иде Анда Мөхәммәтнең ваемсыз яшьлеге узган Иртеш буендагы татар авылларының нигезен Күчем хан мирзалары салган Ялан авылы өчен урын сайлаган акыллы мирза «Киез йорт ларны салкын җилләрдән, төньяктан сузылып үткән биек тау Уба ышыклар, көньяктан иң затлы балыкларга бай Иртеш елгасы ага шуннан ризыкланырсыз, авылны ярып узган чишмәдән татлы су эчеп рәхәтләнерсез». гнгән. имеш Шулай дигән дә авыл уртасын.) беренче казыкны китереп каккан Шул казык тамыр җибәргән, тармакланып җимеш агачына әверелгән Руслар әле дә шушы урынны авыл түгел күчмә халыклардагы кебек Юрты дип атап йөртәләр, ягъни Ялан йорты Тыштан караганда мунчага охшаган Эссәт Фәтхуллнн йорты эчтән ару гына җыештырылган булып чыкты Колач җәеп дустын бер кочак лыйсы килсә дә. кырып юганнан соң басарга куркынычка әйләнгән сап-сары кедр такталарыннан җәелгән идәнгә басарга кыймый үрә катып торды, тамагындагы төерне көчкә йотып җибәреп — Исәнме. Эссәт дус! — диде. Эссәт аны кочаклап ук алды: — Кайттыңмы? Бөтенләйгәме? — дип сорады. — Ишеткән идеңме? — Ишеттек. Кайта, диделәр Мөгаллим булып эшләр, диделәр. Ышанмадык. Гимнастеркасының төсен тәмам кояш суырып алган, күн фуражка, иске галифе чалбар кигән, партия эшлеклесе булып танылган Уразаев- ның авылда эшкә урнашырга теләвен Эссәт аңлап җиткермәде. — Әллә тагын нәләт төшкере берәр банда-мазар кузгаламы? — дип сорады ул ары-бире хәл алышкач Ж.авап урынына Мөхәммәт түгәрәк мөһер сугылган кәгазь кисәген сузды, һаман ышанып бетмәде Эссәт Фәтхуллин, керфекләрен тиз-тиз биетеп: — Әллә берәр шуйган1 кылып куйдыңмы? — дип сорады. — Ник алай дисең? Эссәт җавап итеп бармагы белән югарыдан түбәнгә шуып китүне ымлады. Мөхәммәт аңлап көлеп җибәрде: — Юк, брат, һичнинди тәгәрәү-нитү булмады, авылыбызга кайтасым килде. Бары шул гына Улымны да сагындым. Эссәт әкә казанлык янында маташкан хатыны тирәсендә очып йөри башлады, таганны җайлап утыртырга булышты, җилтерәп барып җиз комганга су салды, сандыктан чиста сөлге тартып чыгарды. Ул арада Эссәт әкәнең кызы Сәрвәр Һади бабайларга йөгереп барып Шамилне алып килде. Ата белән ул бер-берсенә ятсынып карап тордылар. Үскән Шамил, буйга нык ук калкынган. Сирәк күрештеләр алар бу елларда, сигез ел дәвамында Мөхәммәтнең ял иткәне юк диярлек, улын үз янына калага алдырырга ниятләгән чаклары да булды, бик еш командировкаларда йөрүен уйлап ул уеннан кире кайтты, баланы чит-ят кулларда калдырырга туры киләчәк иде. Ә авылда исә, ерак булса да. туганнары бар. дуслары, якыннары, алар берсе дә баланы чит итмәгәннәр, катыгын-сөтен илтеп, өс-башын карап торганнар. Ж.ай чыкканда Мөхәммәт тә улына кирәк-яракны, кышын-җәен кием-салымны җибәргәләп торды. Сирәк кайтты, сирәк, анда да бик азга гына кү- решкәләп тордылар, берберсен ятсынсалар да гаҗәп түгел... Мөхәммәт сикереп торып улын каршылады, кочакларгамы, юкмы дип аптырап калды, малай чак кына читләшә, гаҗәпләнгән һәм нигәдер курка да иде, ахрысы. — Әтиең әнә бөтенләйгә кайткан, Шамил,— диде сөенеп Эссәт әкә. Ул арада Шәмсеруй җиңги табын әзерләде, ягымлы, моңлы тавыш белән кунакларны табынга чакырды: Ягез әле. кунаклар, табынга рәхим итегез! Хуш килдегез! Ирте- шебез биргән нигъмәтләрдән — кәреш 2 белән тогысыннан 1 авыз итегез Менә монысы шомырт бәлеше, монысы баланнан — Сәрвәрем белән бергә җыйдык. Әйдә, тартынма, улым, аша. Сүзе юньләп чыкмаса да, уйнап ачыккан малайның күзе ут булып яна башлады, ул өстәлдәге кисәк-кнсәк балыкны ашап куйды, кыздырылган шәңгә белән ике-өч чынаяк чәй эчте. Мөхәммәт тә тәмле ризыкларны сагынган икән, бераздан табын өсте ялт итте Мөхәммәт Уразаев соңрак та кайта ала иде, әмма ул Белкинны соңгы атналарда гел тыкырдатып торды, сИртәрәк кайтыйм мин. авыл белән таныша торыйм, балачагым узган як бйт. сагындырган», — дип 1П\нгзн — шуклык. зарар. (k.ipeui — чөгә, стерлядь Тогы — осетр балыгы. кат-кат кабатлады. Сагынган иде Яланын Мөхәммәт, улын сагынган иде Ә Ялан? Аның язмышы гади бер язмыш кына түгел ләбаса' Башта ятимлек.. Әгәр ятимлек измәсә. ачлык-ялангачлык рухын сындырмаса. ул Ырсытдиннең байбнчәсенә буйсынып торыр идеме? Азгын байбичәне өреп кенә чыгарган булыр иде тавык кетәгеннән! Әгәр иртәгәге көн ятимне көтеп-сагалап торган кара язмыш булмаса. ул Мөкә бай кармагына барып кабар илеме Яланда үз кызы барана ул «кызым1» дип эндәшә алмый. Янында уты бар, ул «әтием1» дип мөлдерәтеп ана карап тора, ә чынлыкта исә ул аның каны түгел. Менә язмыш диген! Нинди четерекле яклары бар аның' «Чнт кеше баласы'» дип ташлап китеп кара Шамилне һаман ТОТЛЫга бичара, табындагы ипи телеменә үрелгәндә дә уң яңагы тартышып-тартышып китә Үз яны на иртәрәк алдырасы калган? Эх. тормыш дулкыннары байтак кагып йөртте шул Мөхәммәтне, нигезен корып бер урында ныгып китә алмады... Әнә шул теләк, нигезен корып ныгу теләге алып кайтмадымы аны Яланга? Гәрчә үз нигезе ярлы-ябага нигезе күптән җимерелгән, йорт ишелеп чергән Каралты кура калмаган Яланда кайда яшәргә дә. кемдә торырга5 Хәзер улы белән яшәр өчен аларга бер куыш кирәк Дөнья хәлләрен сөйләшеп, ерак-еракларда гизә-гизә утырганнан сон Эссәт әкә белән алар киңәшеп алдылар - Кәрим Мөхлисәсенә урнашу мәслихәт булыр, диде Эссәт Фәтхуллин, авыл советы рәисе Порты тузган булса да. яңгыр үтми, беләм. Эштән кайтуына әби пешеренеп-төшереп тә тора алыр, кул-аягында егәре бар әле аның. Сүзе ягымлы, карашы мөлаем карчык Хәер, бер -кызы бар, мәгәр ул читтә укый Кайтса әннсг белән бер бүлмәдә торыр. Фелшер кыз ташпулат сорамас бит әле?. Шәмсеруй җиңгигә тәмле ризыклары өчен рәхмәт әйтеп, килгән шәптә кыздырып калыйк, дип Мөхлисәләргә киттеләр Әбн аларны ягымлы каршылады Мөгаллим булып кайткансың икән. Мөхәммәт Ырсытдингә рәхмәт әйт! Ул сине укытты, ул чыгарды аты юлга Бала укытуның ни Икәнен үземнән беләм Инде менә безнең ярлы ябагай ихатасы ошар микән? Мәрхүм әтиләре вафатыннан соң йорт курага кул тидер.» алга ныбыз юк Еллар бик авыр килде лә! диде дә. ияк астыннан ук бәйлә гән иске яулыгы белән кү г тирәсен сөртеп алды Шамил Безнең өсбез шушы буламы, әти? дип сорады Аның шатлыгы йөзенә чыккан иде. сөенеченнән тотлыгуы да кимегән төсле булды Әбинең сүзен раслагандай, кыегаеп егылырга җитешкән җил капка бер ачылып, бер ябылып ямьсез шыгырдап алды Шамилгә бу шыгырдау шулкадәр ошады ки, ул ике куллап җил капкага ябышты да, аны арлы- бирле йөртә, кычкырып көлә башлады Нп барына риза булырбыз, Мөхлисә әбн Менә минем тнктор мае егетем генә теңкәгезгә тимәс.» инде? диде Мөхәммәт, Шәмгыен ипләп кенә капка тирәсеннән этәреп Бала белән йортка шатлык керә, балалы йортта гайбәт булмый, ошатсагыз, әйдәгез, хуш килегез Мин ятимәгә дә бер юаныч булырсыз' Ир ат юкка кичләрен шыксыз була Элгәреге елларны урманнан качкын мазар чыкмасын дип гел куркып яшәлде Эоәг әкә Аларның тамырын корыттык' дип апызын ерды Мөхәммәт нең йөзеннән ашыгыч күләгә йөгереп узды Тамырлары ук корыдымы икән5 дип сорады \т б.ккыч такта ларын шыгырдатып менә-мснә «Төзәтергә кирәк бч гарны. Шамил 6» лән бергәләп!» дин уйлады ул Эссәт әкә. нечкә хисле кеше, ата белән баланы ялгыз калдырырга кирәклеген аңлап, саубуллашып китеп тә барды. Алар иртәнчәк Иртеш буенда аккорт яуганын караганда очра шырга сүз куештылар. Шамил куларага керә дә башлаган икән инде, ул Иртештән су алып менде. Мөхәммәт жиңнәрен. чалбар балакларын сызганып идән юарга тотынды. Мөхлисә әби үзе дә яшәреп киткәндәй булды Самавыр куйды, бар булган ризыгы белән кунакларны сыйлады Ишегалдын себереп кергәндә кичке караңгылык иңде, алар аталы-уллы кочаклашып әбинең чип-чиста идәненә жәелгән ятак өстендә озак кына сөйләшеп яттылар... һәр ел саен жәй уртасында, салкынча төндә, Иртештә аккорт ява... Аккорт ява башлагач, елга өстендә тоташ куе томан күтәрелгән төсле була. Аккорт дигәннәре энә карагына охшаган бөжәк ул. Төсе ак. канаты кара булганга аны «аккорт» дип атаганнар Руслар «метляк» диләр Аккорт Иртеш төбендәге зәңгәр ләмдә яши. үсә һәм йомырка салып калдыра. Ел да русларның петрау көне җитәр чакларда таң яралганда су өстенә йөз меңнәрчә, миллионлаган күбәләкләр чыгып лепер-лепер оча башлый. Аккорт яуган мәлдә күбәләк канатларыннан су өсте гүләп тора Кортларның ишлелегеннән Иртеш өстен куе болыт каплагандай була Кояш күтәрелә башладымы, ул күбәләкләрнең канатлары жепшеп, ак- кортлар су өстенә егылып төшәләр Гомерләре нибарысы нке-өч сәгать чамасы гына Дулкын кагып кортларны ярларга ташлый, күбәләкләр кырдам булып өеләләр. Теләсәң, соскы белән жыйна да ал! Су ярына җыйналган аккортларны балыкчылар чиләкләп жыеп каее- ларга тутырып алып кайтып киптерәләр. Аккорт җимләсәң. кәреш шәп каба' Элек шулай иде! Аккорт яуганын карарга бөтен авыл төшә! Бәлки Мөхәммәтнең ашыгып кайтуының бер сәбәбе шулдыр әле - аккорт яуган таңда авылдашларын бергә күрәсе килгәндер аның?! Юл кайтып арылганмы, әллә улының тигез сулышын бүләсе килмәдеме. Мөхәммәт тиешле вакытта уяна алмады Аларны Мөхлисә әби уятты: Торыгыз, тор. оланнар! Иртештә аккорт ява башлаган! Шамилнең дә йокысы сак икән, әтисе торып чалбар каешының аелын шылтыратуы булды, ул да күзләрен ачты, кайда ятуын аңлый алмыйча ят кешегә карап ятты. Ак күлмәк ыштаннан ул әтисен танымады. Мөхәммәт аның ябык гәүдәсен кочып күтәреп алды һәм: — Торыйк, улым. Иртешкә төшик! диде Киенделәр, ашыгып елга буена юнәлделәр. Ә Иртеш әнә-ә генә, елга өстендә эре-эре бөртекле кар яуган сыман, г-ө-өжж иткән сәер тавыш колакларны яра Елга буенда олылар, карчык-корчык күп. бала-чаганы әйткән дә юк. алар кычкыралар, абынасөртенә чабалар, егылып төшкән күбәләкләрне учларына җыялар. Ашыгып аккан Иртеш күбәләкләрнең күбесен йотып үзе белән алып китә, яр буена кагып чыгарганнары да байтак, яланлылар аккортларны кушучлап каесларга тутыралар Чыгар алдыннан гына Мөхлисә әби Мөхәммәткә дә такта чиләк тоттырган иде. алар да Шамил белән икәүләп тиз арада кортларны жыеп тутырдылар. Яшьрәкләр Мөхәммәтне танымыйлар, ят кешегә сәерсенеп карыйлар. олылар бер-берсеннән ишетеп аның белән күрешергә киләләр, сәламләшү. гажәпләнү. хуплау тавышлары яңгырын — Кайттыңмы? Кыр.ым - покос итеп өе.тглн печән Касс тырыс, туздан тегелгән биштәр, аркага асып йерт.ыәр - Озаккамы? — Ә без аккорт яуганын кетен монда кундык Караңгыда ук төш кәли башладылар, аннан китте, китте' Янгыр кебек ява!.. Кояш чыгып тәртә буе күтәрелгәч Иртеш буйлары ямьләнеп ачылып китте Аның бу төбәктәге һәр бормасы, һәр тугае таныш Мөхәммәт- ht. таныш һәм якын якын һәм кадерле Уйласаң, күпме күргән б\ • бер елгасы' Киртләч ярларына бәрелә-бәрелә ул челт-челт тавыш чы с гарып. үткән заманнар хакында сөйли кебек һәркемгә бәхет, озын гомер. = игелек тели сыман «Хуш килдегез. Мөхәммәт Уразаев'»— дип эндәшә « кебек... = Бурлакларның ачы тире тамган ярлар Колчак явызлыгыннан. = Ермак һәм Күчем яуларыннан заманында кызыл төскә кергән елга га- = сырлар буена ятимнәрнең монзарын тыңлаган. Легендар Блюхер аның * ширбәттәй суын эчеп көч /кыйнаган Даһи Менделеев аның йомшак дул- * кыннарында тирбәнеп үскән. Сихерле Иртеш буйларында Ершовнын ; «Канатлы ат»ы дөньяга чабып чыгып киткән Ямьле елга таллары ара- = сында Алябьев күңелендә сихерле «Сандугач» яңгыраган Әнә теге борылышта егерме беренче елның февралендә зур бәке - чапканнар иде Бәке тирәсендә ыгы-зыгы «Бетерәбез!» «Батырабыз!» 1 «Юк. мин риза түгел' диде чал Иртеш. «Мин дөньяга игелек, те- ~ реклек бирә килдем, нигә мине болай рәнҗетәсез?'» Шул вакыйгаларның шаһиты Мөхәммәт исән, ярда басып тора Ә Иртеш ага да ага . Кемдер сыздырып гармун уйный, аккорт ява үзенә күрә бер бәй рәм. яландылар бергә җыелган Бергә чакта күңелләр берегә, якын лаша Иртеш буе аланында кинәт гармун тавышы яңгырын башлый Елга ага. моң ага. хатирәләр ага Яшьләр җырлый Бу моңны Иртеш дулкыннары ятлап алып ерак-еракларга салкын Боз океанына кадәр алып баралардыр төсле Я мие Иртеш буйларында Танышым калсын билгегә Уйллрымдп, /кырларымда ПнПШСМД.) син ген.» (.угп спасай су күтәрмәс Ьгр мыскал тимерләрне Кайтарып алыйм дисәң, юк. Үткән яшь гомерләрне Елга гына түгел, җыр да Мөхәммәт Уразаевнын күңелен әллә кан ларга алып китә «Әйе. дип кабатлый ул җырга ияреп, яшь гомер ләрне кире кайтарып алырмын, димә гте. китте » Җиргә яна буын туган, яңа кешеләр Әнә. алар, кырмыскалар кебек. Иртеш буен тудырып уйныйлар Шамил дә алар арасына барын катнашкан Ул да көлә, ул да шат Көлмәс иде әтисе янында Шатланмас иде әтисе кайткан Әтисе мөгаллим аның, зур кеше Мөгаллим 9 Мөхәммәт Уразаевнын Яланга кайтып төпләнүенә иң нык шатлан ган кеше Эссәт фәтхуллин булгандыр Әллә Шамилме' БУЛДЫ бездә бер мөгаллим. Саз ягыннан килгән иде Әхәт атлы Җәй буе зг сугарып йөри, мәктәбе утынсыз калды Эчте дә эчте мөгал лимебез. самогон да эчте аракысын ла ким кунмады күзенә ни күрен сә шуны эчте «Совет мөгаллимнәре әнә шундый була ул!» дип күз гә төртеп күрсәтә башладылар Мөхәммәт Уразаев авыл com i рәисенең бу сүзләрен күңеленә са лып куйды «Совет мөгаллиме» Димәк, анык нинди булуы авыл өчен дә. совет рәисе өчен дә ифрат мөһим икән Укучылар белән беренче очрашыр көн якынлашкан саен аның дул кынлануы арта төште Өй борынча йөреп, уку яшендәге балаларны барлап. Тоболдан акбур, дәфтәр ише нәрсәләр алып кайтып куйгач берникадәр тынычланган иде. дәрескә барып кергәндә инде күпме дөнья күргән, халык алдында ничәмә-ничә тапкыр чыгыш ясап өйрәнгән мөгаллим Уразаевның аркасына салкын тир йөгергән иде. «Мәктәп шул көнне ачыла, укулар фәлән сәгатьтә башлана»,— дип йорт саен әйтеп, кисәтеп чыкса да, беренче көнге сабакка нибарысы җиде бала килгән иде. Алар иң арттагы парталарга өчәрләп-өчәрләп кысылышып утырганнар, җиденче бала ялгыз утырырга шүрләп аларга сыенып тора иде. Мөхәммәт балаларны икешәрләп утыртып чыкты, алай да бер парта артында өчәү калдылар, берәү дә ялгыз утырырга базмады. Арада олыраклар да бар, нәниләр дә, күпчелек бер чама, бер елгы балалар булып чыкты Кемнәр барын дәфтәрдәге исемлеге аша тикшереп чыкканнан сок да Уразаевның каушавы кимемәде әле. Бер айлык курсларда укып ишеткән «укыту методлары, кагыйдәләр» берьюлы баштан очып чыгып беттеләр һәм ул полк алдында чыгыш ясаган олы командир сыман көр. нык тавыш белән дөнья революциясе, шушы революциядә пролетариатның роле турында сөйләргә тотынды. Аның исәбенчә. дөнья революциясе боларны ифрат нык кызыксындырырга тиеш иде! Нинди генә аудитория алдында чыгыш ясамасын, моңарчы ул гел уңышка ирешә иде. Буш диярлек класста аның тавышы гөрелдәп, яңгырап торды. Балалар башта гаҗәпләнеп, күзләрен шарайтып утырдылар- утырдылар да. күнектеләр, терсәкләр хәрәкәтләнде, бер-берсенә карашып алдылар да сүз каттылар, ярты сәгать үтәр үтмәстә Мөхәммәт үзенең ялкынлы дәресенең нәтиҗәсен күрде: Шамил белән Сәлимә бер- берсенә иңнәрен терәп борын сызгырталар, йоклап киткәннәр. Ырсыт - диннең малае Ташкәй бер кулы белән муенын кашый, икенче кулының имән бармагы төбенә хәтле борын тишегенә кереп киткән, рәхәтлектән аның да күзләре йомылган.. Мөхәммәтнең тавышы салулап барды-барды да. түбән төшеп, бөтенләй туктады. Класс тынды. Тынлык шактый вакыт дәвам иткәннән соң озын чикмән кигән бер малай чебиләре сибелгән кап-кара кулын югары сузды — Иә. бала, ни әйтергә телисең? — диде мөгаллим үз уйларыннан чак арынып — Әхәт абый безгә әкият сөйли торган иде! - Башка балалар да чак кына җанландылар — Абый, сез. «Йом-ном йомгагым, йомарланды йомагым, куй көтүче әбекәм...» дип башланган әкиятне беләсезме? Әхәт абый вәт шәп йомаклар өя торган иде! — Акыллым. син менә буржуйның ни икәнен аңлыйсыңмы? Теге малай Мөхәммәтне аптырашта калдырып чинап көлеп җибәрде, башка укучылар да ана кушылып көлә башладылар — Аны белмәскә мин җүләр түгел лә! Мөхәммәтнең күзе шакмак булды. Әхәт, исерекбаш булса да. дөнья буржуазиясенең этлекләрен, кан эчүче сыйныф булуын балаларга сеңдереп өлгергәнме әллә? — Безнең авылда, абый,— дип дәвам итте чая малай,— Карун Рәхмәтулланың аттан биек, кап-корсаклы үгезе бар Мөгезләре тимер сәнәк кебек. Кем очраса сөзә дә ега Шуны бездә «Буржуй» дип йөртәләр- Син шуны әйтәсеңме?.. Бу малай шәһәр урамында көз буе әнисе белән чынаяклап карлыган сатып чаяланган, телен үткерләгән Маннур булып чыкты Тәнәфестә чакта Мөхәммәтнең аптыраулы башында яңа бер фикер өлгерде: нигә дәресне туган җир белән, үзләре яшәгән өлкә белән таныштырудан башламаска? Ул үз-үзен әрләп, хәтер сандыгыннан балаларга яраклы бер-бер риваять эзләде, маңгаен учлап тәрәзә кашагасы- на терәлеп торды Эзли торгач тапты Балалар, дип башлады ул сүзен. Тавышы да артык яңгырамыйча ягымлы гына чыкты шикелле.— Сез әле белмисездер. Тобол шәһәренә җитәрәк Иртеш елгасының уң як ярында Козгын авылы бар иде... Элек әнә шул урындагы таучыкта — Бинек-торада Күчем ханның айдай матур йөзле Сүзге исемле яшь бикәче яшәгән, имеш Сүзге зифа буйлы, шомырт кара күзле, йомшак күңелле булган, ди е гоү дәсен каберенә кадәр казакларның атаманы үзе күтәреп барган Казак лар башларыннан авыр шлемнарын салып бу сылуны соңгы юлга озатканнар... Аңладылармы аны балалар, юкмы? Йөзләренә караганда аңладылар, кемдер көрсенеп куйды, ә Сәлимә елап ук җибәрде . Беренче уку көненең дәресләре шуның белән тәмамланды. Дәрестән кайткач ашык-пошык кына ашап алып Мөхәммәт йортлар буенча йөрергә чыгып китте. 10 Һади бабайның оныгы Йосыф та дәрескә килмәде. Бу йортка Мөхәммәтнең рәхмәте аерата зур. нинди кыен чакларда, йорттагы һәр кашык исәптә чакта алар Шамилне карап, өс-башын юыш тырып. ашатыпэчертеп тоттылар Һади бабайларның капкасыннан кергәндә аның күз төпләре ирексездән дымланды Һади карт белән аның улы Сәгьдетдин балага якты чырай да күрсәтсеннәр ди.. Өйдә бит үги ана! Йосыфның әнкәсе үги. ул жиде яшькә җиткәч әнисе үлеп китте. Сәгьдетдин йортка үги ана төшерде. Ачлык елны барлык туганнары үлеп беткәч, шулар исәбендә ире дә дөнья куйгач. Гыйззәтбану түти, авылдашларына ияреп туып-үскән төбәге Тәтеш өязеннән бәхет һәм ризык эзләп бәрәкәтле тук Себер ягына чыгып киткән. Сәгьдетдин белән кавышканда аңа инде утыз биш яшьләр чамасы булса да Себер кала чы. Себер балыгы ашап тулышып киткән бу хатынның ике бите алма кебек кызарып-янып торган була, эштә чыныккан гәүдәсе таза. нык. аяклары гөбе-гөбе юан иде Бәрәңге борыны астында шырпышырпы төкләр тырпаеп тора, йөреше дә. торышы да. тавышы да ирләргә тартым иде Бер кычкырып җибәрсә. баш бирмәс сыерлар шым булалар . Үз-үзен якларлык булмаса. ятим хатын үз өен ташлап озын сәфәргә, жиде ят арасына чыгып китәме соң?! Сәгьдетдин исә, хатынының нәкъ киресе буларак, юаш холыклы, аз сүзле, басымчак бер кеше иде. Телне генә түгел, буйны да жәлләп биргән аңа ходай. Янәшә бассалар, хатынының култык астына керә дә бетә, жәлпәгрәк зур борыны гына күренеп кала. Ничарадан бичара бу йортка килен булып төшкән Гыйззәтбану түти атна-ун көн узар-узмас зарланырга кереште өйне яратмады — «тәбәнәк» диде. Ишек бәләкәй — «сандык капкачы» Җитмәсә чак эләгеп тора, ике куллап тотынсаң, каерылып та чыгачак!. Җил булып керде килен, давыл булып түргә узды Һади карт арт чүмечен кашып, боегып үзалдына «Киленнең тәртәсе кыска булырга охшый!» дип көрсенде. Йосыфның әнисен тәмле телле, өй эчендә бизәк-күбәләк булып очып йөргән киленен сагынып еламсырап алды.. Мөхәммәт кычкырып сәлам бирде Сәламен алмадылар. Һади бабай почмакта бик бирелеп намаз укый. Сәгьдетдин эштә иде Ул арада кече яктан ике буш чиләк шалтыратып Гыйззәтбану түти килеп чыкты. Чыгуы булды, күк күкрәтте: — Йосыф дим. сары урыс, нишләп почмакта каттың? Юньсез, булышмыйсын да ичмасам, чукынган тәре! Акбаш туймыйча кайткан, сөтен тибеп түктерде, хәерсез! - дип үтә әчкелтем сүзләрен сибә башлады. «Мондый телле хатынга, ай-һай, сыер сөтен бирер микән?» дип уйлап алды Мөхәммәт һәм шунда гына Йосыфны күрде. Чыннан да. малай почмакка кереп сеңгән дә кымшанмыйча тик басып тора, бабасының намаз тәмамлаганын көтәме? Өй эче үтә фәкыйрь, идән буйлап шар тәгәрәтеп җибәрсәң дә ул барып орыныр нәрсә юк. өстәл дә бүкән урындыклар Шушы шәрәлек, почмакта шым гына торган, тәнендә бер чеметем ите булмаган арык малай Мөхәммәтнең тәнен чымырдатып алды. Ннчек сыйды икән аның Шамиле бу йортка, ничек яшәде? Ничек җан асрады Нинди мәктәп?- дип җикеренде Гыйззәтбану мөгаллимгә — Кулга шук, телгә явыз Сүз тыңламый Бушка ипи чертеп тик йөри Аңа мәктәп түгел, сыек чыбык кирәк' Андый балалар сука артыннан йөриләр, ә ул юньсез эт сугарудан бушамый Житмәсә сыер кебек тыгына. * мәчкәй Акбаш та бер, ул да бер' Буш чиләкләрен почмакка кертеп ыргытып, җил тегермәне хәтле = гәүдәсе белән бөтен өйне тутырып пыр тузган хатын итәге белән Һади - бабайга да җил тидереп китте. Аның ак чалмасын чак кына бәреп тө- = шермәде Моңарчы үзен сүккәндә шым да итмәгән малай чәчрәп килеп ? чыкты: — Тимә олатайга! * Явызлыкка каршы баш күтәргән малайга карап Мөхәммәтнең исе - китте. Ул арада Сәгьдетдин кайтып керде, ишек катында чалбар тузан ; нарын кагып торды да ике кулын Мөхәммәткә сузды. Моңарчы давыл - булып тузгыган хатын ире кайткач бераз сабырланды, аның җен ка гылган күңеле тынмаганны дөбер-дөбер атлап йөрүе генә белдерә иде - Һади бабай ла намаздан торып утырды Сөйләшә киттеләр, шактый 1 әңгәмәләрдән соң хуҗалар Йосыфны мәктәпкә йөртергә риза булып я калдылар Сәгьдетдин Мөхәммәтне озата чыкты «Хатынын, ай-һай. явыз икән!»--дип турыдантуры әйтергә базмады Мөхәммәт, сүзен җайга китереп кенә: — Сезгә рәхмәтем чиксез инде, Сәгьдетдин, баламны ничә еллар карадыгыз! диде Сәгьдетдин, чебен куган төсле, кулларын гына селкеде. Куйчы, Мөхәммәт, аның ние бар? Йосыф белән бергә үстеләр шунда .. Алай да... Менә теге вакытта син отрядың белән кайтып җитеп фетнәче ләрнең арт сабагын укытмаган булсаң Мине, юашны, алар ияртеп китәләр иде. Соңын уйлап бак син аның, соңын! Фетнәчеләргә әле дә көн булмаячак икән дип сөйлиләр Сәгьдетдиннең танышы шыпыртланды. ул Мөхәммәткә таба иелә төшеп Алармы авыллардан сөрәчәкләр ди. имеш, хакмы бу сүз? Ишеткәнем юк. диде аптырап Мөхәммәт Алар сагаешып калдылар Мөхәммәт Ырсытднннәргә таба китте Сәгьдетдиннең соңгы сүзләре аны хафага салган иде II Ырсытдин йорты янына җитәрәк Мөхәммәт сөрлегеп туктап калды, күңелендә яшьлек хатирәләре терелеп яңарды Аның бу йортта үсмер чагы кабатланмас кадерле еллар үткән Монда аның Мәүлиясе яши Кы»ы туганнан бирле аны кулына алып бер тапкыр да чынлап сөя ал ганы булмады Ярамый Күпме ачы уйлар кичерде ул шушы бала яз мышын уйлап! Уйлары һәрчак ике канатлы бер канаты Шамил булса, икенчесе Мәүлия Бер канаты алга тарта, икенчесе артка сөйри Теге чакта Ырсытдин тотып алганнан соң. Мөхәммәт шәһәрдә яшәгәндә урамда Йомабикә очрап «Тартып ал мине шул аждаһа яныннан!»- дип ялынган иде Мөхәммәт «әллә риза булыргамы»» дип уйлап та алды, инде эш кызып килгәндә генә Йомабикә, бай тормышын ташлап хәерче Мөхәммәткә яр булырга ризалашмады Аннары аның Ташкае бар. ул олыгайды Сирәк мирәк кайткалаган чакларда Мөхәммәт Мәүлияне очратка лый, иелеп аны кочып аласы килә, «Кызым, җан җимешем!*— дип әйтердәй була. Ярамый... Мәүлия бүген укырга килмәде. Килешенү буенча, ул да туганы Таш- кәй белән мәктәпкә йөрергә тиеш. Өйгә керергәме, юкмы, дип икеләнеп торган Мөхәммәт кинәт ныклы дәртләнеп авыр капканы^ киереп ачты. Капка шыгырдавына эт авазы кушылды, көлтә хәтле койрыгын сөйрәп келәт алдыннан алабай һау-һаулап килеп чыкты. Хужасы Ырсытдин болдырга чыгып тамак төбе белән бер кычкыргач кына тынды эт, ыр- лый-ырлый оясына кереп ятты. Монда бар нәрсә Мөхәммәткә таныш, күп нәрсәгә аның кулы тигән. Аның эзе төшмәгән бер почмак та юк бу биек койма белән коршап алынган ихатада. Эт кенә яңа, эт кенә ят!.. Ырсытдин дә үзгәрмәгән диярлек. Төксе чырай, ачуланамы ул. шатланамы — һич белерлек түгел. Чәбәләнеп беткән эре бөртекле кашлар жыерылган, аскы ирен бәлшәеп алгарак чыгып тора. Кысык чем-кара күзләр һаман элеккечә усал елтырыйлар .. һәммәсе искечә! Мөхәммәтнең яшьлегенә кара тап булып яткан теге кетәк тә исән хәтта.. Ул арада Ырсытдин, болдырдан төшеп, йөнтәс, кыска бармаклы куллары белән Мөхәммәтнең кулларын эләктереп алды һәм мәңге ычкын- дырмастай ныгытып кысты — Танымый да торам, үзебезнең Мөхәммәт икән ләбаса! Әйдә, әйдә рәхим ит.— Үзе ялт кына тәрәзәгә борылып карады, тәрәзәдә хатын-кыз шәүләсе чагылып узды. Өйгә керделәр. Өйдә җиһазлар арткан, идәнгә келәмнәр, озын ялбыр йонлы аю тиресе җәелгән. Матчадан идәнгә кадәр зур көзге сузылган, ярты потлы маятнигы арлы-бирле тирбәлгән стена сәгате күз явын алып тора, бөтен җирдә җитешлек, байлык күзгә бәрелеп тора. Утырыштылар. Сүз әле бер, әле икенче якка сикерде. Ырсытдин Мөхәммәткә, мөгаллим хуҗага сынап-сынап карап алды. Йомабикә кереп тавышсыз-тынсыз гына табын әзерли башлады, өстәл ашъяулыгы җәйгәндә ул Мөхәммәт каршысына чыкты һәм ирексездән аларның күз карашлары очрашты. Йомабикәнең маңгаена сырлар тәгәрәшкән, бите куе кершән яккандагы кебек кыпкызыл, ике ияк өстенә өченчесе басып килә, хәрәкәтләре салмакланган, күзләре генә элеккечә майланып, чакырып торалар, нәзек иреннәре кыймыл-кыймыл килеп хәрәкәтләнеп кемнедер, каядыр өндиләр кебек. Чәчен нәзек кенә тасма белән үреп аркасына салган нәни Мәүлия килеп чыгып әнкәсенә булыша башлады, Йомабикә аның аркасыннан кагып куйгач, Ырсытдин көзге миләш капкан кебек чыраен сытты Теге чакта Йомабикә серне берәүгә дә ачмады, авыл арасына хәбәр таралмады, Ырсытдин нәселендә сары чәчле, ак йөзле кешеләр мул булганга, Мәүлияне ерак бабаларының берсенә охшаттылар.. — Тач Атыш әкә булган бу!— диештеләр. Чынлыкта, серне алар өчәвесе беләләр Ырсытдин белән Мөхәммәтнең әңгәмәсе җайлана гына дигәндә, ишек кинәт җилләнеп ачылып китте һәм аннан бар көченә ямьсез тавыш белән улап Ташкәй атылып килеп керде. Барлык гаиләнең коты чыгып аңа ябырылды — Ут чыкканмы әллә? — Борының ник канаган? — Кайсы явызы болай имгәтте? Әткә-әнкәсенен иркәләү тавышларын ишеткәч. Ташкәй тагын да ныграк акыра башлады, күзеннән яшь, танавыннан беш акты. — Йә, рәтләп сөйлә!—диде кызып Ырсытдин. — Энәкәй Маннур кыйнады,— диде малай ярсып. Ырсытдиннең шеш кабаклары тагын да ныграк аска салынды: — Шунда аның авызын җимерергә җегәрең җитмәдеме? Өйгә акырып кайтканчы тигәннең касыгына тубык белән бир. йодрык белән бавырын төй, кан саусын! дип ничә тапкыр өйрәттем? — Сугарсың аңа Алар икәү. Йосыф белән. Уйный идек Үзең хәрәмләшкәнсеңдер әле.— дип чәрелдәде Мәүлия Ташкай аны-моны әйтеп тормады, күз яшенә манчылган кара йодрыгы белән кызчыкка берне китереп тондырды Мәүлня бер якта елый. Ташкән икенче якта үкерә, китте тавыш, китте елаш. Елаш кинәт тукталды, башкача игътибар итүче булмагач, малай * тынды. Табын әзерләнеп бетте, хуҗа зур. бизәкле чынаякларга күздән тутырып, саргылт көмешкә койды — Әйдә. Мөхәммәт, исән-аман очрашу хөрмәтенә берәрне то- - тыйк, — диде хуҗа, чокырның сабыннан түгел, корсагыннан ике куллап = эләктереп — Аш булсын! Хуҗа кунагының чынаяк чокырына үрелгәнен дә көтмәде, чөмереп = куйды. Уразаев эчемлектән катгый рәвештә баш тартты Авызына ал * ганы бар, дус-иш очраганда, берикене каплап та куярга кулыннан Z килә, мәгәр монда. Яланда?! Эчкече мөгаллим Әхәтнең даны сеңеп “ бетмәгәндә? Бер почмактан күз елтыратып Ташкәй карап торганда? = Юк. юк. — Мәүлияне мәктәпкә йөртергә кирәк. Ырсытдин агай' Хуҗа тиз генә җавап бирмәде, чокырын төбенә хәтле чөмереп 1 бетерде, ыслаган кәреш балыгы кисәге каерып аллы һәм чапырдатып. ’ ләззәтләнеп чәйнәргә кереште - Кыз балага ни нәрсәгә аңа мәктәп? диде ул бераздан Әнә. казан, өчаяк янында әнкәсе өйрәтсен. - Заман башка хәзер. Ырсытдин агай, укымыйча ярамын - Заман? дип гаҗәпләнде хуҗа Заман үзгәрә дә куя ул. аны һич аңламассың Менә син кайчандыр минем ялчым идең, ә хәзер мөгаллим! Коммунистмы? Беләсең бит. Ырсытдин агай Хуҗа артык күп сөйләшеп ташладым дигән сыман тагын бер чынаякны тутырып эчте, ияк очы кызарды, гәүдәсе алгирак иел.» төште Гүя ул. иелеп, өстәл астыннан нидер эзли иде кебек - Карап карарбыз, диде, ниһаять, хуҗа кеше Мужыт мәкт-i бенә дә йөртербез Ерак I yi aiii.ii ыз Капуш IK.HIMV' щи юрады һич кнтм.иәндә Мөхәммәт Бөтенләй башка нәрсә турында унлап утыра иде Капуш исе ме каян теленә килгәндер - Ә, Капушны әйтәсеңме?- диде үзгәреп Ырсытдин Аның авылдан азып-тузып чыгып китүенә ни гомер үтеп китте' һич хәбәр хә тере булмады. Үлгән икән дип тә сөйләделәр. Элгәндер, үлгәндер Актив фетнәче Капушны телгә алуны өнәмәде Ырсытдин. тагын да ныграк кырысланды, сүз кылдый-былдый йөри башлады Мөхәммәт ризык капмады да диярлек, бер бавырсакның чиген сын дырып алды да тнк шуны авызында әүкәләп йөртте Эчемлек тә шул килеш мөлдерәп чынаяк чокырында утырып калды Озатырга да чык мады Ырсытдин. Майлы кулларын чалбар төбенә ышкый ышкый, гәрә зәдән карап, Мөхәммәтнең ипләп кенә болдырдан төшүен, тул-туры атлап, гәүдәсен төз тотып капкага якынлашуын карап торды Эт т.> бу юлы өрмәде, ул да кунакның бугазына сикерергә әзерләш әи сыман сузылып кына аның янәшәсеннән барып, капкага кадәр озатты Алар капка бигенә икесе ике яктан берьюлы килен тотындылар. Hillel алдыннан Мөхәммәт, урам яктан Чырык Хбдрахм.т Ivie якта кеше барын абайламыйча икесе дә капканы ү злэрен.» тарткалап тордылар, мәсьәләне аңлап. Мөхәммәт көлеп җибәрде Сез икәнсез. Абдрахман абзый Кем дип белгән идең? Берәрсе шукланамы әллә димен Безнең шукланыр чак узган, диде дә Чырык Хбдрахмаи ярат мыйча башын чайкады, яратмавын яшереп маташмады. .Мөхәммәт, тан пылып, аңа юл бирде, һәркем үз юлында булды. Алай да. бераз киткәч. Мөхәммәт борылып карады, бер-берсенә ышанып, капканы япмаган нар икән, борылып килеп, ишегалдына күз төшерсә., аны абалап кар шылаган алабай Чырыкның аякларына сырпаланып йөри, иркәләнеп, аның күзләренә карап бара. Чырык Абдрахман керүен күргән балалар күз ачып йомганчы юкка чыктылар Ырсытдин яңа килгән кунакның сәламен исе китмичә генә кабул итте дә. Йомабикәгә борылып: Әйдә, карчык, самавырыңны яңартып жнбәр,—диде. Хатыны самавырны күтәреп чыгып киткәч,—без дә монда яңарта торыйк,—дип. сыңар күзен кысты. Кунак иң әүвәл ашыкмыйча гына кәвешләрен чишеп, ишек төбенә куйды, аннан кырпулы бүреген, копшыр1 тунын чишеп, стенадагы юан чөйгә элде. Якындагы урындыкка утырып, ашыгып-ашыгып мыдыр-мыдыр нидер укынды да куе йон баскан битен жиңел генә сыпырып фатиха бирде Аннары гына мул табынга күз ташлады. — Дәрәжәле кунак кабул иткәнсең дисәм. Ырсытдин әле генә Йомабикә чыгып киткән якка төксе генә бер карап алды да чыра очы белән теш арасында казынып: Куйчы Кунак дип. үзебезнең ялчыбыз Мөхәммәт кагылган иде Мөгаллим булып кайткан икән ул! Сүз арасында үзеннән-үзе эшләнде, Ырсытдин Мөхәммәттән калган чокырны үзенә тартты, кунагына баягы кебек үк итеп чырылдатып мөлдерәмә тулы саргылт сыеклыкны койды. Сүзсез генә эчеп бетерделәр, Абдрахман «тагын ни әйтерсең, ни яңалыгың бар?» дигән сыман хужага карап торды Ырсытдин дәшмәде, чынаяк чокырларын лып тутырып эчәргә салды Чырык ике учы белән чокыр өстен каплап саңгырау гына: — Житте,—диде,—сүз бар. һәр нәрсә жае белән, ботка пешә мае белән. Эч! Әнә, коммунист корсагына ярамады. Безгә шәт. килешер! Әхәт мөгаллим дә башта шулай кыландырып йөргән иде, ә?! Әхәт башка камырдан әвәләгән иде. Пәри башка, жен башка... Бусын да кулга ияләндерербез! Ай-Һай... Чырык. житди сүзе бар икәнен тагын бер кат сиздереп, башын чайкады. Ул арада башмакларын чожтырдатып Йомабикә самавыр кертте, чәй ясады, «ни боерасың?» дигән кебек иренә карады Чыгып тор. — дип жикеренде Ырсытдин Абдрахман да кыстатып тормады, чи килеш коштабакка туралган кәрештән олы гына бер кисәк алды да чәйнәргә тотынды, бармак араларыннан, ирен читеннән балык каны агып чыкты. Уразаевтан куркып яшәргә калдымы әллә безгә? —дип сорады Ырсытдин. Куркырга димим Абдрахман тагын бер кисәк балыкны кабып йотты —Син менә Эссәт Фәтхуллинны Тобол-торага чакырып алуларын беләсеңме? Ишеттеңме? - Юк — Ник чакырганнар аны? Анысын да белмим Кулакларны раскулачивать итәчәкләр. Син әллә Уразаевны балалар укытырга жибәргәннәр дип беләсеңме? Дурак Йә, сал әле берне - Салган, эчеп куй. ’ ' ’ Абдрахман эчеп жибәрде дә бераз уйга чумыпмы, тыңланыпмы, тәрәзәгә карап торды. Эт өргән тавыш килде. Ырсытдин торып тәрәзәгә карады — Беркем дә юк! — Яланда байтак кешеләрне авылдан куачаклар һәм шуның Копшыр ^з размеры булмаган кин тун башында Эссәт белән Уразаев булачак ШУНЫҢ өчен җибәргәннәр аны безгә, юкабаш! Булмас ла! — диде Ырсытдин Аркасына суык йөгерде, касыгын кату алды — Булмастыр'- 1 Син гел безне куркытып киләсең - Менә авылда коммунистлар көч алып бара Үзең уйлап бак: Гафур мулла шул кадәр мал-туарын тиктомалга ташлап качтымы5 Колхоз дип тиктомалга авыз күтәреп сөйләшеп йөриләрме? Әхәт мөгаллимне күтәреп атып. Уразаевны тикмәгә монда җибәрделәрме? Өеңне тикшердеме? Як ягына карандымы5 - Каранды шикелле.— Ырсытдин стена көзгесендә үз шәүләсен ку- pen куркып китте — Күзәтергә кергәнме5 — Туп-туры Эссәткә бара да мал-мөлкәтеңне санап күрсәтә — Ачуым килмәгәе, авызын сүздән бушамый, сүзең сүзгә охша мый, йөрисең юкны бушка сугып Тьфу!— дип. Ырсытдин идәнгә лач кылдатып төкергәнен сизми дә калды Бу Чырык Абдрахманның сүзенә ышанырга да ярамый, бер юньле эш килештергән бәндә түгел! Ата анасы ясаклылар нәселеннән. җнр-сула ры күп булган Кыр-болыннарын үзләре эшкәртмәгән, сартларга арендага биреп, шуның килеренә туенып яшәгәннәр Жнр белән сәүдә иткәннәр Эт ялкавы булып, тик ятып, аракы эчеп гомер үткәргәннәр Жнр сулары күп. ләкин хуҗалыкларында ишәк зурлыгындагы ала биядән башка мал туар булмаган Абдрахман буйга җиткәч, атасы ана өч дисәтинә җир бүлен биргән һәм сарт нәселеннән Гнлҗамал исемле ярлы кызын алып биргән Чырык, өйләнсә дә. ипкә килмәгән, кесәсеннән шешә төшмәгән Хуҗалык ны тырыш Гөлҗамал үзе алып барган Кеше кара сүз тидерсә. «Бичәгә ике камыт кигертә белер өчен дә егет булырга кирәк!» дип кенә җибәргән Чырык Бер көнне шулай исереп канауда аунап ятканда. Сарбае килеп, тегенең авызын ялап тора икән Яшьләр Чырыкнын сөйләшеп ятуын ише теп, кем белән гәпләшә икән бу дип. килеп карасалар «Гөлҗамал! ди икән Чырык этенә. Ыспайлап үпче, кеше бичәләре төсле үбә дә белми сең!» Менә шундый кеше Ырсытдин янына килеп акыл өйрәтә! Алай да күңеленә шик салды кунак! Мөхәммәтнең юкны бар итеп йомыш тапкан булып килеп керүен башыннан ахырынача кү < алдыннан уздырды һәм кинәт Әйтәм җирле Капуш турында сорашып маташа* Менә, менә1 дип сөенде Чырык һәм бу юлы шешәгә ике куллап тотынып чынаягына эчемлекне ү «е койды Ниемә кирәк булган ана Капуш* Киткән, беткән Тот Иртеш өстен дәге дулкынны! Шул шул! Нигә кәпәренә бу Чырык? Ырсытдннне өркетеп сыйланып чыгарга гына кергәнме5 Әллә үз иртәгәсеннән куркамы5 Фетнәчеләргә кереп киткәнен бөтен авыл белә ич Ырсытдин сак иде ул чакта Капушны озатып котыла белде - Безнең торада Уразайны белүчеләр күп икән* Колчак J обили ы алганда байтак коммунистлар белән ул да эләккән булган Бүтәннәрне бер оч1.HI .111.111 бетергәннәр ә Ураэай коты »ып ка ек мамы 1ын ы коймаганнар гегенен Коачакка Ураэай пиемә кнрәк булган шп уйлыйсын? Ү« юваришларын с атк.оп а чы! .ipi оннар аны ни Менә шуны аңладыңмы? — Уразай булмаса. Яланга башка берәүсе килмәс дисенме* Яланны аннан башка берәү дә яхшылап белми Уразайны юк итәр гә кирәк, юлдан алып ыргытырга* Ырсытднннең сүнә башлаган күзләре очкынланып киттеләр Нигә бу 3k.iK.iu i.oap.mp пати»«1« «"налмап ка, кат ышкый ышкый, су алыштыра алыштыра отамап юлы Кайнар сөт мичтән чыккан хуш исле арыш ипие белән туйганчы сыйлады. Ләкин бу йорттагы шатлык озакка бармады. Бер-ике сәгать үтүгә, Йосыфның битләре, колак яфраклары тимгел-тимгел комач төсенә керделәр. ул хәлсезләнеп аяктан егылды. Малайны дәваларга кемне чакырырга дигәндә бәхәс сузылмады, ашыгыч кына Санияне алып килделәр. Төрле яктан тыңлап карагач. Сания сискәндерерлек сүзен әйтте: — Йосыфның үпкәсе шешкән булырга тиеш! Укучысының бик каты чирләвен ишетеп. Мөхәммәт Уразаев та килеп җитте Сания малайга банка салырга гына әзерләнгән иде. Уразаев- ның килеп җитүе ярады, ул утлы чыраны тотып торды, өйдәгеләрнең һушы таралып чыра тотарлык та хәле калмаган иде. Һади бабай, күз яшьләрен чак тыеп, почмакта утыра, Гыйззәтбану бер чыга, бер керә, малайны шулай соң чыгарып җибәргәне өчен үзенүзе битәрли. Сәгьдетдин дә тәмам аптырашка калган иде. Уразаев Саниянең колагына якынрак иелеп сорады: — Бер-бер ярдәм кирәкмиме, Сания? Сания кәгазь кисәгенә язды: «Үпкә ялкынсынуына каршы яңа дару чыкты, ул бездә юк. Шуны юнәтә алмассызмы?» Рецептны кулына тотып, «тырышып карармын!» дигәч, Уразаев чыгып китте. Ишегалдында исәрләнеп йөргән Гыйззәтбануга: — Терелер, нык малай ул безнең Йосыф!—дип әйтеп узды. Йосыф төне буе бертуктаусыз саташты. — Олатай, ул әнә почмакта тора... Тешли, тешли! Коткар, олатай! — дип бабасының муенына сарылды. Сания малайга йөрәк даруы, елывыт 1 чәе эчерткән иде. малай башыннан аягынача манма су булды. Беразга тынычланып йоклап китә дә тагын эсселәп, саташып уяна, торып утыра — Әнием, мин куркам! — Ул арык куллары белән Гыйззәтбануның муенын кочып алды.— Әнием, нигә мине ялгызымны урманга җибәрдең? Маннур да. Ташкәй дә ялгыз йөрмиләр. Әнием, мин урманга барырга куркам. Анда аю бар! Әнием, кил инде! Чакыра, янәшәсендәге әнкәсен чакыра бала, аннан тагын тынсыз- өнсез кала. Мондый тынлык минутларында Саниянең куркуы тагын да арта. «Әгәр бала үлеп китсә?»—дип борчыла. Андый минутларда Гыйззәтбану Саниянең үзен юата башлый: — Эченә салкын кергән баламның, юеш үткән. Уза ул. Сания, артыгын янып көймә. Терелер, боерган булса. Барысы да тәңре кулында... Һади бабай Йосыф яныннан бер әйләнеп китә дә тагын намазлыгы өстендә ойый, ул ялынып-ялварып тәңресеннән бер нәрсәне сорый: «Алма җанын минем бәләкәч улымның... Гомерен озын ит, ходаем!..» Мөхәммәт Уразаев ат чаптырып кына торага барып, тиешле даруларны алып килде, һәм кайту юлында сәер бер хәлгә юлыкты... Ялан урманының уртасына җитәрәк ул менгән кола бия колакларын уйнатып, шигәеп, атламын акрынайтып кырын-кырын карап бара башлады. Мөхәммәт тә шиккә төште, бияне туктатып, өзәнгегә басып, юлның ике ягын да күзәтеп, тыңланып торды, һәм аның үткер күзләре юл читенә үк килеп, калын кедр агачы артына поскан ике шәүләне аерып алды. Шәүләләр дә үрә катып юлны, аны күзәтәләр иде сыман. Эндәшергә дә уйлады Мөхәммәт, үзенең коралсыз икәнен дә. ашыгырга тиеш булуын да уйлап юртып китте. Бу очрашуга алай исе дә китмәгән иде аның, кайтып, малайга дарулар эчертеп, үзе дә йорт хуҗалары һәм Сания белән чәйләргә утыргач. Сания мәзәк кенә бер сүз әйтеп куйды. — Саташты да инде, балакаем!.. Әллә ниләр сөйләп бетерде...«Аюдан качып барганда, мин тайгада Сәмук әкәне күрдем.— диде.— Ул барды-барды да аюга әйләнде».— ди... - Сәмук?— Мөхәммәтнең маңгаена китереп суктылармыни, ул үз ' Елывыт мәтрүшкә, «җылы ут — үлән» сүзеннән алынган соравына үзе гаҗәпләнеп, урман юлын, агач артына посып калган ике шәүләне, шул арның берсе бик тә Сәмхкка охшаган икәнен исенә твшерде Гаҗәптер. Йосрф авырган дәвердә кырыс Гыйззәтбану түтинең ? хатын-кыз буларак яңа тойгылары уянды Үги улына карашы көннән көн үзгәрә, җылына барды Әүвәлге иреннән дә бала күрергә өлгер 5 мәгән. Сәгьдетдин абзый белән дә байтак гомер кичереп, балага уз Z маган пәһлеван хатынның кай җирендәдер посып яткан боз эреде. хл Е токымсыз калуына моңарчы эчтән генә көенә, яна иде, хәзер янында Йосыф барлыгын тоеп сөенде, ана булу бәхетен тойды һәрбер хатынга • хас булган табигый матур бер хыял имиләрен бәбинең тешсез, мамыклы авызына каптырып, иреннәрен чәпелд.пеп ра заевка карамаска тырышып Нигә? нскәнд җибәрде. ул Ырсытдин хатынының төнлә шулай йөрүенең серенә төшенгән иде диярлек. - Авылдан куарга иткәннәр икән безне,— диде Йомабикә, кызының авырайган башын тезенә алып — Кусыннар Без китәрбез. Ә балалар? Менә бу нарасыйның ни гаебе бар? Ташкайнең? . — Сине монда ирең җибәрдеме? — Үзем килдем. — Ә ул кайда? — Ул өйдә юк Әгәр синең катыңа килүемне белсә, ирем муенымны борачак. Мәктәп ягына караган өчен дә җанымны алырга әзер... Ярый. Ырсытдиннең гаебе дә булсын, ди Риза Балалар.. Алар нишләр?... — Кайда да тормыш бер — Монда без яшәгән, торыр җиребез, ашар ризыгыбыз бар. Ә анда ни булыр? «Куылып килгән кешеләр» дигән дан белән кайда да урын тар булыр... Уразаев Йомабикәнең зирәклегенә таң калды. Әллә берәрсе өйрәтеп җибәргәнме бу бичәне дип куркып калды .. — Нишләргә соң. Йомабикә түти? Бу юлы «түти» сүзе ирексездән ияреп чыкты. — Белмим. - диде Ырсытдин хатыны.— Минем башка сүзем юк. Үзең уйла. Ул әнисенең тез өстенә башын куеп йокыга киткән кызчыкка ишарәләде... Кызын көч-хәл белән уятып алып чыгып китте Йомабикә. Мөхәммәтне тагын да авыррак, уйлар чоңгылында калдырды... Мөхәммәт янына килергә кем кушкан аңа? Кем киңәш иткән? Мәүлиянең кем кызы икәнен белүчеләр бармы әллә авылда? Әгәр хәзер Ырсытдинне яклап тавыш бирсә, аңа яңа гаеп ташламаслармы?. «Йомабикә бичә сүзен сүз итеп кенә яклыйсың син Ырсытдинне'»— димәсләрме? Йомабикә- «Ырсытдин өйдә юк!»— дип хак сүз әйткән иде. Ялан авылында беркем дә. шул исәптән Йомабикә дә иренең кайдалыгын белми иде Әгәр Уразаев бу төндә аның кайдалыгын белсә. «Ь1рсытдин чын кулак ук түгел!» — дип тавыш күтәреп маташмас иде .. Рәхмәтулла тамагы ач бөркет шикелле көне-төне Ялан авылын күзәтә ала иде хәзер Теге чакта Сәмукка тапшырылган бүләкләр, аннан соңра бирелгән кешмал тиреләре Сәмукны тәмам Рәхмәтулланың тугры ялчысына әйләндерделәр. Ул авыл хәлләрен атна саен диярлек бандага җиткерә торды. Күз күргән сунарчылар моңарчы гел ялкауланып яшәгән, күп вакытта коры кул белән йөреп кайткан Сәмукның вак-төяк җәнлек кенә түгел, кешмал да атып алып кайтуына гаҗәпләнә башладылар Йосыфның сүзен һәрчак хәтерендә тоткан Мөхәммәт берчакны аларның өйләренә барып керде. — Сунарның серен белә башладыңмы әллә син. Сәмук? - дип сорады Сәмук, куркып тез аслары калтыраса да. сер бирмәскә тырышты. өр-яңа дип әйтерлек мылтыгын (Рәхмәтулла бүләге!) Уразаевка сузып: Сер юк, эш мылтыкта.— диде. Уразаев мылтыкны әйләндереп-әйләндереп карады, мылтык аның , иген генә арттырды. Әмма «күк капусы ачылган» сунарчыны гаепләр зек дәлиле юк иде аңың... Рәхмәтулла урманда качып ятса да, дөнья хәлләре белән таныш ■ -il'.ivK иде. урманда төрле кеше очраштырып тора, арада Сәмук кебек ■ ■палары бар. шулай янәшәсендә укыган, университет күргән элекке офицерлар килеп чыга, алар инде тел яшереп тормыйлар, белгән-бел- .: ,г •ннарен чыгарып салырга ашыгалар, совет властен сүгәләр, каргыйлар. аның якын киләчәктә тар-мар киләсен, таркаласын юрап сөйлиләр. 52 I"*"- Ишетә Рәхмәтулла, күрә, белә, уйлый, вакыты чиксез, көн дә уйлый, төн дә уйлый... Совет властеның көннән-көн ныгыганын да белми түгел, колхозлар да оешып килә, крестьяннар бу яңалыкны кабып йотты, анда-санда ишетелеп калган вак-төяк каршылыкларны исәпкә алмаганда, якын-тирә авылларда ныгып ук килә шул колхоз дигәннәре... Рәхмәтулланы соңгы вакытларда төп бер уй борчый: дөрес сайладылармы алар көрәш юлын? Дөрес яшиләрме?.. Әгәр совет власте таркалмаса? Илгә-кырга колхозлар хуҗа булып калса? Шушы икеләнүләрдән котылыр өчен, ул вак-төяк җиңү тантаналарын юксына башлады. Сәмук, «Ырсытдинне авылдан куарга җыеналар»,— дигән хәбәрне җиткергәч, ул бөтен көче белән аны Яланда калдыру ягын кайгырта башлады. Совет власте белән көрәш турында да уйламый хәзер Рәхмәтулла, аның читен, авыр икәнен белә... Колхозларны таркатырга да кулыннан килмәслеген чамалый, анысы да җиңел эш түгел. Әмма нәни генә, бәләкәй генә җиңү ясый ала ич ул! Бөтен авыл коммунистлары, активлары җыелышып Ырсытдинне авылдан куарга җыеналар. Ә Рәхмәтулла моңа каршы төшә... һәм теләгенә ирешә: Ырсытдинне Яланда калдыра! Ялан активларының күзенә шырпы булып кадалып яшәсен әле Ырсыт- дин! Ул авылда чакта Рәхмәтуллага да рәхәт, әле кечтек кенә булса да өмет кала. Өмет! Төрле яклардан өмете киселгәндә, Рәхмәтуллага шушы бәләкәй генә җиңү дә җитә! һәм ул аны урманга чакырып алды. Икәүдән-икәү генә очраштылар. — Йә,— диде Рәхмәтулла урманда ятып күгәргән тавыш белән.— Ни исәп тотасың? — Власть миндә түгел. Власть миңа каршы.— диде Ырсытдин. — Ә син нык тор. китмә. — ГПУ белән озата башласалар, китми ни хәлең булыр? — Җаен тап. — Юк. Рәхмәтулла, монда калып булмас. Эссәт белән Уразаев каныгалар. — Ә син аларны юк ит. дөньяда яшәтмә. — Әйтергә ансат... Болай читкә генә куалар, ул чагында ләхет кә кертерләр. Минем яшисем килә. Бала-чагаларымны үстерәсем килә. Рәхмәтулла белән Ырсытдин уйга калдылар, төрле юлларны эзләп баш ваттылар. Иң ахырдан Рәхмәтулла: — Китсәң, үз теләгең белән чыгып ычкынырга тырыш. Җиңелеп калма! — дип киңәш бирде... Уразаев, идарә члены буларак, Эссәт әкәнең урынбасары итеп тә сайланган иде. Эссәт әкә ераграк юлга чыкты исә, «Таң» колхозының мөһере һәм вак-төяк эшләре аңарда кала. Шундый бер чакта идарәгә мыштым гына Ырсытдин килеп керде. Үз иреге белән читкә китәргә нияте барлыгын белдерде һәм тиешле документлар сорады. Уразаев. бу адымның җитдилеген тулаем аңласа да, Ырсытдиннең үтенечен канәгатьләндерде. Әллә Йомабикә бичәнең ялваруы күңелен нечкәрттеме, ни булса булды. Ырсытдин идарәдән үзенә кирәкле документларны тутырып алды һәм шул ук кичне бөтен гаиләсе белән Обдорск шәһәренә күчеп китте. Озатырга чыккан авылдашлары белән саубуллашканда. Ырсытдин Сәмукка ым какты һәм «Тегендә хәбәр ит. үз теләгем белән китәм!»— дип пышылдады... Бу вакыйгадан соң Уразаевка тынгы бетте. Иң әүвәл аны РИКка чакырып Саламатов пешерде. «Кулак калдыгы, сатлык җан!»—дип канына төште һәм эшне ГПУга җиткерде. ГПУ ашыгыч рәвештә «Уразаев эше» белән шөгыльләнә башлады. Рәхмәтулла куанычыннан нишләргә белмәде, яхшы хәбәрләр китергән Сәмукка тагын бүләк яуды, бүләккә өстәп яңа киңәшләр бирде банда башлыгы, нишләргә кирәклеген аңлатты... Уразаевның Ырсытдин гаиләсе белән булган мөнәсәбәтләрен бер Белкин гына нигезле белә иде. аның тәкъдиме белән Мөхәммәткә каты шелтә белдереп, партия сафларында калдырдылар СӘМУК монысын Рәхмәтуллага җиткерергә ашыкмады, ана кадәр берәр «файдалы эш» күрсәтеп каласы килде Яланда ялгыз хуҗалык секторы икмәк тапшыру планын үтәмәгәч, авыл советы члены Сәгьдетдин абзыйны утырышка чакырып җитәрлек пешекләделәр Шәһәрдән килгән ач яңаклы, күзлекле вәкил «Өч көн срок сина, ничек итсәң ит —планны тутыр, эшче сыйныфка икмәк кирәк!»— дип янап китеп барды Бу мәсьәләдә йомшаклык күрсәт КӘН авыл советы рәисен ике елга утыртып ук куйдылар Вәкилгә җиңел, әйтте дә китеп барды Ә монда . Менә Сәмукның ниен аласың? Юеш борынлы биш баласыннан һәм ертык күлмәгенең тишек-ертыкларын каплап мич артында поскан хатыныннан башка нәрсәсе бар? Алай да башын кашып, икенче көнне Сәгьдетдин Сәмук янына да сугылды — Икмәгеңне ничек түләрсең? — диде ул Хуҗа, бик эре кыланып, икмәк тапшыру квитанцияләрен авыл советы членының күзенә китереп терәде. Бу бәндәнең бер бөртек тә игене бул мавын белгән Сәгьдетдин хуҗага шаккатып карады — Кабердән кубарылган әрвахка караган кебек карап торма, диде Сәмук. — Иген каян алдың? — Төшә маллар егет кулына! — дип җибәрде һаваланып Сәмук. — Ничек? Каян юнәттең? — дип кат кат сораса да. Сәмук. тана вын чөеп. Сәгьдетдингә серен ачмады. Актыктан гына, сәгать чамасы ялындырганнан соң: - Мине сатмасаң, план үтәүнең серен ачам, диде Сәгьдетдингә коръән күтәреп ант итәргә туры килде — Глубинкада приемщик балык ярата, диде Сәмук Кәреш. тогы, акбалык барысы да аңа таба шәп йөзә! Квитанция яза да бирә Кирәк кешеләргә шуны ишеттер Үзеңне советта сүккәннәр дип ишеттем. Бүтән сүзем юк. Сине жәлләп кенә әйтүем Мин иртәгә ауга Әле аңа кадәр. Әле ана кадәр Сәмукның тагын бер «ашыгыч эше» бар иде Яланда Ул ерак кардәше Шәүкәтне эзләп тапты Хәл әхвәл сорашты, сүзне гадәттәгедән кыска тотып. Саниягә китереп җиткерде - Я. энекәш, туеңны кайча*үткәрабез? Нинди тун, Сәмук әкә? Көтелмәгән сүз башлануга Шәүкәт уңайсызланып китте - Саниябез сон! - диде квлея СӘМУК Эреп пешкән жнләктәй гуй Хәбәр жнрдә ятмый Әйбәт кыз. Тик кара авыг ачын K.uun кызны ычкындырып җибәрә күрмә Ныграк ябыш' Авылда синнән дастуен егет юк Аны корыйлап йөрүчеләр бар масам. карт башы белән х Шәүкәт аптырап тынып калды Әйе. Уразае» белән Свини ..... ...... бар. диген кабар авыл арасына чыккан нде Магер Швүнм моңарчы ул хәбәргә аерым игътибар бирмәде акылда тел нидер с.й.,».тәр M - Снн кызның тыркылдавына карана' дил дәвам итте Сәмук Алар һәрчак шулай кыланган булалар Ул ярамый яларга, бу килешми чыгып китәм Эчкерсез Сәгьдетдин Сәмукка чын күңеленнән рәхмәт укыды Эх. белсә иде ул моның төбендә нәрсә ятканын' Сәмук китергән хәбәр Рәхмәтулла йөрәгенә сары май булып ягыл ды.. Уразаев анын тирәсендә бертуктамый юргалый Оялмый да ич Үзен уйлап бак. кыз синен муенга килеп асылмас! Себер татар кызлары «Сине яратам!» дип акырып йөрмиләр. Җаен табып йомышын бетер дә куй.. Аннан үзе сиңа тагылып йөри башлар. — Әллә ни сөйлисең син. Сәмук әкә! — диде тәмам аптырап Шәүкәт — Мөхлисә кортка белән сөйләштем, ул риза! — дип. төрле яктан ҖӨЙЛӘП куйды Сәмук.. Бусы да Рәхмәтулла боерыгы иде «Уразаевны төрле яктан чәл- мәргә тырыш, кая килеп капканын да сизми калсын!» «Уразаев белән Сания арасында нидер бар!»— дигән хәбәр урманга, бандитлар шайкасына да килеп ишетелгән иде инде... 17 «Нидер бар!»—дип гөрли авыл халкы «Нидер бар!»— дип. бандит Рәхмәтулланың колагына да барып керә һәм аның женен чыгара «Нидер бар!»—дип. Саниянең әнисе Мөхлисә әби дә ишетә һәм «кызны әзерләргә бик вакыт, бик вакыт!» дип юк җирдән бар итеп мендәр ястыкларын, чаршау-ашъяулыкларын хәстәрли башлый. . Сания үзе дә моңарчы беленмәгән ләззәтле тойгыларга уралып яши.. Әлбәттә, әнисе әйткәндәй, аңа «башлы-күзле» булып китәргә вакыт Эшли, эш урыны әйбәт. Ялан халкы аңа ияләнеп килә, яраталар да шикелле Чырык Абдрахман да ярты чакрымнан сәлам бирә, сыкрап нитеп китсә, хәзер үк пунктка йөгереп килә. Дөрес, аның үз клиентлары да җитәрлек карчык-корчык, карт-коры күбрәк аның янына килә, апа ышана.. Мөхәммәт Уразаев та күптәннән сәер халәттә яши. Сания белән очрашканнан бирле җан тынычлыгы югалды мөгаллимнең! Ул җилбәзәк үсмер сыман гыйшык утында «дөрләп яна башлады». Ун ел ялгызы яшәгән чорда хатын-кыз очратмады түгел Уразаев. чибәрләре дә. тел- чәннәре дә булгалады гомер сукмагында, үзләре килеп сүз каттылар, кеше аша сүз җиткерделәр, кичен-кичен чәйгә чакыручылар да, дәртләренә тәкать калмагач, тол ирнең тәрәзәсенә кагылучылар да булмады түгел Уй булды, фикер туды, тик бер хатын-кызга да моңарчы ныклы хис кабынганы юк иде. Бу гап-гади кызның йөрәк түренә үк үтеп керүен чигә чәчләренә беренче көмеш җепләр йөгергән ир сизми дә калды Гыйшык китмәскә килде. «Сания, мин сине өзелеп сөям!»— дип талпынган чаклары да булды Ләкин акылы бу уйга аркылы төште: Уразаевның тәкъдимен кире кагарга кызның сәбәпләре җитәрлек. Монда, саксызлык күрсәтеп, барыр юлыңны кисеп, кайтыр юлыңдагы күперне җимерергә ярамый Саксыз әйтелгән бер сүз. саксыз ясалган бер хәрәкәт ике арага упкын ясарга мөмкин . Йөрәк белән акыл бәхәсләшә. Төннәрен йөрәк җиңгән кебек була да. көндезләрен, кеше арасында, яшәештә, мәшәкатьләр дулкынында акыл өскә чыга. «Тиле, кая үрмәлисең?!»—дип. йөрәкне тыя. нәфескә аркылы төшә, уйларны чикли. Кич. Алар бүген икесе дә монда, мәктәптә. Мөхәммәт олы кешеләр белән ликбез дәресен алып бара, яшьләр арасында Сания лекция укый. Дәресен тәмамлап. Мөхәммәт аны көтә, дәфтәрләр тикшерә. Саниянең дә эше тәмам Яшьләр теләр-теләмәс кенә таралалар Сания чәчен рәтләп, пальтосын киям дигәндә, мәктәп ишегендә Шәүкәтнең башы күренде. Аның сулышы кабынган, йөзе кызарган, ул бусаганы үтеп бетмәстән ямьсез хәбәр салды. — Сания. Мөхлисә әби чирләп кинәт егылган! Әйдә тизрәк! Кыз аны-моны ачыклап тормады, чыкты да чапты Бу хәбәр Уразаевның аңына барып җиткәндә, алар күздән югалган иде Ул аптырап шинеленә ябышты, җиңен кия алмыйча маза чикте Кемдер шинель җиңен чәлмәштереп. тыгыз төен белән бәйләп куйган иде Яшьләр ара- 56 сыннан кайсысы шулай ямьсез шукланды икән? Ул киенеп, тирләп пешеп Санияләргә барып кергәндә. Мөхлисә әби. бер кайгысыз кичке аш хәстәрләп йөри иде — Мөхлисә әби. үттемени? Шөкер' - Уразаев киң сулыш алып, елмаеп ук җибәрде — Кем үтте, улым? — Сезне зыян тотып егылды дигәннәр иде Сания кайда? — Ай аллам, берни булганы да юк. Сания кайда дип. эшеннән кайтмады Мөхлисә әбине юатырга кирәк иде кирәген, әмма Мөхәммәт кичегер гә ярамаганын, кызның начар бер нәрсәгә тарыганын аңлады Жяи нәрне дә чияләндереп юкка II.IH.I бми.ып китмәгәннәр бслып чыгамы? Ары чапты Мөхәммәт, бире йөгерде м үз ал тары караңгы ia ана Йосыф белән Маннур очрадылар Абый, абый анда Ырсытдиннең мунчасында Сания апа Чабып бара башлаган Уразаев. үзенә ияргән малайларга — Эссәт әкәгез килсен! дип кычкырырга өлгерде Мунча ишек алдына килеп житкәндә. аны аяктан чалып ектылар Партизанда йөргәндә егылырга да торыр! ошмаины иячек ничек чөеп ыргытырга да өйрәнгән Уразаев борыны белән җиргә якы найды да терсәкләре белән шуып барды һәм ә дигәнче җирдән калкынды Аңа аяк чалган егет шунда ук һавага очып менде һәм Урашгвнын иңе аша узып әллә кая барып сөрлекте Моны күреп торган икенче егет читән-киртәләрне шатыр-шотыр сындыра сындыра тиз ук моннан ычкыну жаен карады Ырсытдиннен күптән ягылмаган мунча алдыннан кабер ии тирән баз исе килә иде Мөхәммәт ишеккә терәлгән юан кагыкны итек очы белән тибеп очырды да ишекне каерып ачты Караңгыда ул әүмәк дәшкән Ш.|үк.и бел.>н Санияне күреп алды Шаүкәт < »мук жәсенеи киңәше белән «йомышын йомышларга» ниятләгән, шуның белән кышы үзенә ябыштырып калдырырга уйлаган ид< - Кабахәт, тимә кызга! шп үкерд< Уразаев Битләре тырналган Шәүкәт, кызны ычкындырып. Уразаев каршы сына чыкты Монда сиңа ни кирәк? 1ид( ул Мөх еннан дә Л СӘТ ӘКӘНе >1 ' күк төннәрендә кояш белән бергә күтәрелгән кеше б.,о кы| ■ iJrapi I өлгерә i й . гән нәрәт начар үтәлсә, чарасын күреп, ан да яр ым •»» • шып. көн үткәнен сизм» ' Ф >i\\ i шинын яхшы ягын ы ярамаган яклар ■ ■' i катырак кычкырып Баягы шәүләләр дә ерак китмәгән икән алар шунда ук ик< Пгерелеп килеп керделәр Мунчада хүртәүләшеп »үмәк ■ лар Ярып илт Мнхәмм н буйга барысыннан № озын янын ура гына егетләрне Үзенә дә эләккәлн. Шәүкәт тә төшен калганнар дан түгел, ямый гына мөгаллимгә' Бәрелеш кызып җиткәндә Мн\ >м мат. мунча сәкесен каерып тотып, егетләрне төя башлаганда. Ач.»г әкәнең калын тавышы яңгырады: Тукг .и ia з. ЮНЬС( ! 1Әр! ГөрМ • 1Ә «ер< : ' нында нишләп йөриләр бит. юньсезләр' Барысы да тынып калдылар. Мөхәммәт. Санияне җитәклә» урам га алып чыкты, озакламый Эссәт гә алар янына ки урлаучылар, эссе мунча ташына салган су кебек юкка чыкты шр • ........................................................................................ .. Мөхәммәтнең күгәргән, шешкән күз кабакларын то>ып ютын кара uu бера > I.,» өчәүл >шеп ур гмны яңгыратып кө < ' Ф яны на килен житкән Лосыф белән Маннур ла яңгыратып кжтеп жнЛяр Дел әр Яхшыга яхшы була белгән председатель яманнарга аяусыз, артыгы белән дорфа да булгалый иде Бер егет әвенгә көлтәгә барганда ятып йоклаган, атның аркалыгы чишелгән, менә йөри икән урылмаган җирдә башак кыркып!. Бәхет - сезгә вакытсыз дигәндәй, көлтәләргә яңгыр тамчылары куна башлаган, төньяктан кубарылып болыт калыккан. Элеп тә алган йоклаган егетне Эссәт арбадан, селкеп тә салган. Малай белән пар булып эшләүче Гобәйбә — тол хатын: «Тәнемә кылчык тулды, бик кычыта!»— дип. култык астын кашый-кашый мунча керергә кайтып киткән икән. Мондый эш өстендә көпә-көндез мунча кереп йөрүче түтигә дә эләккән! Чабып барып та кергән Эссәт. мунча ишеген ачып та җибәргән. —Кылны урталай ярыр чакта, мунча кереп йөрергә кортладыңмы әллә? Гобәйбә дә таш астыннан чыккан, гомере буе тол яшәп шомарып беткән, рәисне күрүгә тегене куалап чыгарган да кайнар сулы чиләген өстенә тондырган. Шәрә тән килеш рәисне урам буйлап куа да киткән, башта гарьләнгән Эссәт: «Шушы юньсез бичәгә ник бәйләндем икән?»—дип үкенә-үкенә идарәгә кадәр йөгергән икән.. Шундый кызу эш өстендә якындагы кедр урманында янгын чыгып берничә агач яна башлагач, янгынчылардан берәү рәис янына йөгереп килгән. — Юк! — дигән Эссәт әкә,—мондагы янгын зуррак Бүген дәүләткә планны үтәп бетерәбез! Бер кешемне дә җибәрә алмыйм! Ярый әле. аның артыннан ук ындыр табагына Уразаев килеп җитә, салам өючеләрдән ни булганын сорашып белешкәч, болай ди: — Иптәшләр. Эссәт әкә Фәтхуллин баягы боерыгын үзгәртте, бары гыз да янгын сүндерергә ашыгыгыз! — дип. колхозчыларны янгын сүндерешергә җибәрә Ындыр табагын сакларга бары тик Чырык Абдрахман гына кала. Уразаев үзе дә атка менеп куе төтен ургыган урынга чаба. Хисапчы Шәехов янында отчетлар белән иза чиккәннән соң Эссәт әкә ындыр табагына килсә, җилгәргән бодай көшеле өстендә бозаулар йөреп ята. ә Чырык Абдрахман күләгәгә кергән дә, тынлыктан файдаланып борынын сызгырта . — Бу нинди вредительство!? — дигән тавышка Чырык сикереп торса, аны-моны абайлаганчы рәис моны сугып та ега.— Кешеләр кайда? — Ут сүндерергә киттеләр. — Кем кушты? — Үзең кушкансың ич. Мөгаллим Уразаев шулай дип килеп әйтте. Янгыннан да болайрак кызган Фәтхуллин урманга таба чаба башлаганда «янгынчылар» булып узган афәтне җиңүләре турында бер- берсенә мактанышып сөйли-сөйли кайтЬп та киләләр. Эссәт әкә Уразаев- ның якасыннан эләктереп тә ала. — Мин ни кушкан идем? — «Янгын сүндерергә барсыннар!»—дидең. —“Кайчан? — Идарәдә. Шәехов алдында. Эссәт әкә Уразаевның шулкадәр ышанып әйткән сүзләренә таң кала, «Әллә ашыгычлык белән шулай әйттем микән?»— дип бик нык аптырый. Ул арада, ындыр табагына кайтып эш башлаганда, алар янына РИК председателе Саламатов килеп җитә, тарантасыннан сикереп төшеп, рәиснең кулын ике куллап кыса. — Молодец. Фәтхуллин.— ди — Утка куәт алырга ирек бирмәгәнсең' Кедрачтан игенгә, игеннәрдән складка күчәчәк иде ул' Өч мең пот бодай әрәм була иде... Уразаев: «Эссәт әкә ни әйтер икән?»—дип кызыксынып тыңласа. Фэтхулмннык мыегы да селкенми, РИК рәисенен күзенә керердәй булып; А как же, без эшләсәк эшлибез инде аны' — дип чатнатып тора Алай гынамы сиңа, форсаттан файдаланып икмәк илтешергә күрше- тирәдән атлар җибәрсеннәр дип тә килешеп ала Менә шундый кеше иде инде «Таң» колхозының рәисе Эссәт Фәт хуллин, кабынып та китә, «партизанлыгы» өстенлек ала, юаш та б\ла белә. Теге көндә, Сания белән Мөхәммәтне ярсыган егетләрдән аралап алгач, атна чамасы Уразаевның канына төште. «Әйдә, утыртып куйыйк теге әтәчләрне, казна икмәген ашасалар, акыллары арта төшәр’»- диде. Егетләрне судка бирергә риза булмады Мөхәммәт. бу хәбәрнең авыл арасында таралуын теләмәгән иде. таралмый каламы соң егет ләр үзләре үк «мөгаллимнең аркасын кашыдык'»— дип мактанышып йөргәннәр. Вәт чукынган малайлар' 18 Асламчы килгән урамга. Асыл алыйк юрганга Мөхлисә әби. көн туса, шушы жырны көйләп йөри Ялгыз кал ганда гына түгел, кеше арасына чыкканда да. чишмә янында да. оны тылып. шуны җырлап җибәрә. Ишетеп калганнар төпченеп тормыйлар, кызлы йортның гадәтен беләләр, канаты ныгыдымы, очып китәргә вакыт, очып китә икән—татарлар кызны зур әзерлек белән кияугә озаталар Урын җир, мендәр-юрган, кызның киеме-салымы еллар буе җыела, туп лана, бизәкле сандыкка тула бара Элек Яланның хәллерәк кешеләре кыз белән җир дә бирә торган булганнар, андый чакта кызның әтисе болай дип әйтә икән. «Ат бирсәм — азар, тун бирсәм тузар, җир бирсәм мәңгелек булыр» Кызын мунчага алып кереп мәсхәрә итәргә җыенуларын ишетеп, Мөхлисә әби үтә хафаланды, тамактан калды, өч дүрт көн кеше арасына чыгарга кыенсынып йөрде Ни әйтсәң дә «алдан намусын барсын артын нан үзең ияр!» Әле ярый балалар күреп калган да Мөхәммәт Уразаевка әйтеп өлгергәннәр, әле ярый авылның абруйлы кешесе Эссәт әкә килеп өлгер гән, харап итәселәр икән баланы Мөхлисә әби «Каргап кайтыймчы бәддогамны белдеримче!»—дип кызып, Шәукәтләрнен өенә дә бармак чы иде, Сания җибәрмәде «Ярар, ахыры әйбәт булсын дип кенә телә әни!>— диде Ахыры Нинди булыр әле анын ахыры Шәүкәткә бирергә каршы да түгел иде Мөхлисә әбн. егетне ошатып йөри иде, болай чорсызлангач. исемен ишетә алмас хәлгә килде Кызын Мөхәммәт Уразаев белән чуала, диләр Мөхәммәт әйб.»т кеше. нпле. ягымлы, тәмле телле Эшкә кулы килә Мәгәр анын да кыеш мыеш лары җитәрлек Уразаевның Ырсытдин хатыны куенында калач аша ганын белмиләр кебек тә. кая ул, ут бар җирдә төтен чыкмыйча каламы, ишетелде, раслап пичәт басучы булмаса да «фасында сүз йөрде Шуның өстенә үсеп килә торган улы бар Бала өстенә барган ананың рәхәт күргәне бармы5 Әнә. Гыйззәтбану Сәгьдетдиннең улын яратмыйча күпме интекте Алай да, авыл арасында күләгәле сүзләр куерганчы, кызны тап шырып куйганда яхшы буласы иде дә һәм карчык, шуларны уйлый да үзе дә сизмәстән бер үк җырны суза башлый Асламчы килгән урамга. Асыл алыйк юрганга Мөхәммәт бүген ныклы бер карарга килеп уянды «Барам да әйтеп салам!» Барса. Сания эш урынында юк. ишегенә «Хаста янына киттем» дип, кечкенә генә язу да элеп калдырган. Мөхәммәт иңләсен сизенгәнме әллә? Көткәнме?! Уразаев, кызны көтеп алырга ниятләп, йорт нигезенә килеп утырды һәм кесәсенә тыгылды. Ул һәрвакыт кесәсендә үткен пәке йөртә, ялгызы калганда, эче пошканда пәкесен чыгарып, кулына эләккән таякмы, тактамы, шуның ише нәрсәләрне юна торган иде. Башта аны-моны уйламыйча гына юныштыра башлый, юна-юна агачы йә кеше башына, йә берәр хайванга охшап китә, Уразаевның кызыксынуы арта, җан тынычлыгы иңә... Медпункт нигезенә утырып кесәсенә тыгылса, пәке анда юк, иртән кесәсенә салганын яхшы хәтерли, пәке мәктәптә калган булса кирәк!. Көтте, көтте. Сания кайтып җитмәде, Уразаев кайтышлый мәктәпкә сугылды. Пәке — истәлек, Белкинның бүләге иде. Кадерле бүләк! Юлда хәтеренә төште, пәкене класста кесәсеннән алып өстәлгә куйган иде бит ул! Кызу-кызу атлап керсә, пәке көндез куйган урында юк. Кем алыр?.. Пәкенең укытучыныкы икәнен беләләр, бер генә тапкыр күрсәтмәде ич ул аны балаларга! Ул көндез мәктәптән чыгып киткәндә класс бүлмәсендә бер Йосыф кына калган иде. Мөхәммәт буш мәктәптә башын тотып шактый утырды... Йосыф шук малай, тик аңа «пәкемне бир!» дип турыдан-туры әйтеп булмый ич инде! Бәлки. Йосыф алмагандыр? Алуы да ихтимал, шуклыгы бар малайның, бик бар! Пәке югалуын Мөхәммәт беркемгә дә әйтмәде, алган кеше үзе китереп бирер дип ышанып көтте. Өмет артыннан башына ару гына бер фикер килде... Иртән ул класска килеп кергәндә балалар стена газетасы тирәсендә укмашканнар иде. Маннур, чыңгырдап торган әче тавыш белән «Укытучы рәхмәте» дигән мәкаләне кычкырып укып тора «Мөхәммәт абый гражданнар сугышы истәлеге итеп йөрткән пәкесен югалтып куйган иде. Йосыф аны табып, абыйга китереп бирде. Абый аңа чын күңелдән рәхмәтен белдерде». Кич белән. Уразаев дәфтәрләр тикшереп утырганда, сак кына ишек кактылар Ишетсә дә, беразга ишетмәмешкә салышкан Мөхәммәт, эченнән генә куанып: — Ярый, рәхим итегез! — дип эндәште Кыюсыз гына атлап Йосыф килеп керде. Мин абый, пәкене китердем,диде малай һәм тамак төбенә нидер тыгылып, туктап калды. Җиңен күзенә китерде, җиңе ертык малайның, беләге ябык. — Табып китергәнеңә зур рәхмәт, Йосыф! — дигәнне ишеткәч, малайның йөзе ачылып китте Чыланган күзләрендә иур балкыды. Ул җиңеләеп өенә җилдерде... Мөхәммәт. Йосыф өчен сөенеп, Шамиле янына айдай балкып кайтты, ул да тырышып-тырышып хисап чишеп утыра, дәресен әзерли. Кыскасы, һәр яктан тормыш көйләнә, балалар белән арадашлык ныгый иде. Бу минутларда Мөхлисә карчык белән Сания арасында Мөхәммәткә бик нык кагылышлы әңгәмә бара иде Әңгәмәнең төбе — җыеп кына әйткәндә — бер дә Уразаев файдасына түгел. Сания яшереп тормады. Уразаевта күңеле барын әнисенә туп-туры әйтеп салды. Мөхлисә әби җавапны ашыгып бирмәде, күтәрелеп тә бәрелмәде, кызмады ia. кызын үз янына утырырга чакырып, салмак кына сөйләп алып китте. Әле аңа кадәр... Көндез, Сания эштә чагында, истә-оста югында Мөхлисәләргә Чырык Абдрахман килеп керде. Ишек катына басып кына калмады, түргә үк узды, мыштырдап дога укыды, битен сыпырып алды... — Туйлар кайчан инде. Мөхлисә?—диде Чырык, сакалын кашып. “ мИНДИ л ТуЙ? ~ М өхлисә я-IT итеп яулыгы белән бер күзен каплады - Мин башка авылдан килмәдем, шөкер. һаман ш>шы Ялан авылы кешесе Син яратмасан да бөтен авыл миңа тартыла Хәбәр яралса, ип әүвәл. мина килеп ирешә Бәлки, мин сииен файдага йөрим дер Кызыңны бәладән тартып алырга җыенамдырӘ син борын җыера сын. Килешми, кем. Мөхлисә. Чырыкиың ялганчы икәнен дә белә, ышанмаска кирәген дә аңлый Мөхлисә, әмма бүген сүз аның кызы турында. Саниянең киләчәге турын да бара. Сүз авыр, хәбәр күңелсез булырга охшаса да Чырыкны тыңламыйча ярамый — Сөйлә, Абдрахман әкә.— диде ул көрсенеп — Уразай начар адәм түгел. Акча эшли' Тормышы бар' Мәгәр аның белеме юк Мөгаллим булып мәңге эшли алмас Җитмәсә. Ул иреннәрен ялап Мөхлисәгә таба иелә төште - Хәбәрләр йөри Теге чакта Колчакның шымчысы булган икән ул! Пөз кешене төрм и ә тык каннар, туксан тугызын чыгарып атканнар, бер Уразай исән калган' һаман тикшерәләр икән аны. төбенә төшеп җитә алганнары гына юк.. Чәй эчмәде Чырык. озак утырмады, әмма ананын ыргытып чыгып китте. Җитмәсә Саниясе дә шул кичне, әнисе шундый янып-көеп йөргәндә сүз башлады — Әни,— диде ул үзенә генә хас йомшак татлы тавыш белән Сии ни әйтерсең? Миңа кияүгә чыгарга бнк вакыт — Уразаевкамы? — дин сорады Мөхлисә, ни өчендер, мөгаллимне фамилиясе белән атап — Аңа. Асла ризалыгым юк! диде кистереп Мөхлисә. Нигә? — дип сорады гаҗәпләнгән кыз һәм ана. үзеннән дә бераз өстәп, бераз арттырып. Чырык сөйлә тәннәрне елыйелый кызына җиткерде Аныңча, Мөхәммәт Ура заев дөнья да иц кара, иң куркыныч кеше, аны менә-менә гагын төрмәгә алып китәргә тиешләр, алып китәргә тиеш кешеләр әнә генә, ындыр артында булып чыкты . Сания хафага' калды Иртәгәсе көнне, дәресләрдән соң Уразаев мәктәпкә килгәч, белгән ишеткәннәрен түкми-чәчми ана сөйләп бирде — Дөресме? — дип сорады — Дөрес икән, мин укытучы булып эшли алыр идемме? Чиреге генә хак булса да мине партиядә тотарлар идеме? Кыз, әнисен тыңласа да. Уразаевка ныграк ышана иде Әмма бүген генә өйләнешү-кавышу турында сүз булуы мөмкин түгеллеген Il vpcll Ullin. Саниядан башка яши алмавына тагын бер кат кнаи.ты »»_ ------ ...... яндыра. икесе дә сизделәр. Кыш узды, яз үткәнен дә сизми калдылар Иртештә ташыды Урманнар, яланнар яшелләнде Җәй көне Уразаев Төмәнгә бер айлык укытучылар курсына барып кайтты һава алыштыру, бераз яна җнр яңа кешеләр күрү кирәк иде апа Им сөенечлесе шул булды у «»,.,И ПрП«.«• -р.ә.ы . .. ... к к сүрән. аш тәмсез нде Кы. кеннәрне генә түге.. < > Р саный башлады Уразаев Төмәндә чакта тагын бер хәл булып алды Казан каласыннан килгән укытучы Мәдинә авыл халкы белән аралашып китә алмады. Себер татарлары телен яратмады, күз керфекләренә гел яшь эленеп йөрде, сагынды, саргайды, «Мине моннан җибәрегез, зинһар!»— дип районга да. өлкәгә дә хат арты хат җибәреп торды. Ниһаять, аңа туган ягына кайтырга рөхсәт иттеләр. Беркем белән дә ныклап аралашмаган, берәүнең дә күңелендә җылы урын тапмаган бу курач кыз көннәрнең берендә эреп югалды. Аның урынына Айсетдин исемле егетне җибәрделәр Шушы як кешесе, Ялутор ягыннан, педтехникумны уңышлы тәмамлаган, әзерлекле, белемле, шуның өстенә бераз һавалырак та егет. Фырт киенеп йөри, эссе көннәрдә дә муеныннан галстугы төшми, аягында кап-кара шиблетлар Килүгә яшьләр арасына кереп китте, лекцияләр укыштырды, кичке уеннарга да баш булып алды. Кара шиблет үкчәләре белән Иртеш болынының яшел чирәмен таптап-тыпырдап байтак кызларны йокысыз калдырды. Кызлар бу купшы егеткә карап йотылдылар Тик егетнең күзе беренче мизгелдә үк Сания ягына төште. Бу хәбәр авылда тиз таралды. Шәүкәт белән аның иптәшләре бу хәбәргә канат куеп очырттылар Чырык Абдрахман. маңгаен җыерып, учларын бер-берсенә ышкыды һәм Айсетдинне чәйгә чакырып, тамырын тотмакчы булды. — Безнең авыл ошыймы соң яшь мөгаллимгә?— диде ул әүвәл башлап. — Ярыйсы болай. Уразаев абыйны гына күрә алган юк, аны да әйбәт кеше дип сөйлиләр. Сүз нәкъ Чырык көткән юнәлештә башланып китте. — Бер ай курсларда алганын селкеп йөри-йөри коеп бетерде инде! Аннан калмады, мунчада сугышып бетте Белем саерак! Зав итеп сине куячаклар. Шулайдыр бит? Айсетдин, Чырык әйткән белән тулаем килешсә дә, теле башканы әйтте: Уразаев тәҗрибәле, олы кеше Миңа болай да бик ярый! — Олысын олы да Барысын да аңа бирмә инде син! — Аңлап бетермәдем, Абдрахман әкә. — Соң, авылыбызның кура җиләге кебек кызын шул карт алашага биреп куймыйк инде!— Сүзне эредән башлап куйгач, Чырык, гадәтенчә кыска гына тыныш ясап алды, кәпәчен уңгарак этеп, чуалган сакалын тырнап куйды — Яшең җиткән икән, энем. Вакытлы өйләнеп кую мәслихәт. Бездә нәкъ синдәй егетне көтеп торган кыз бар Яшь чакта шуның урагын урып рәхәтен күреп калу кирәк!. Абдрахман карт Айсетдиннең бөтен эч серен белә диярсең! «Дөнья күргән кеше, күңеле яхшылык тели торган карт!»— дип уйлады Айсетдин, кунактан кайтып барышлый. Чәй арасында, очраклы гына бер шешә аракы да табынга менеп утырды. Айсетдин бик кыстатып кына бер чынаякны каплап та куйган иде... Икенче көнне үк медпунктка барып җитте. Көне буе шунда чуалды. Кичен Санияләрнең өйләренә килде. Кызның цырыслыгын, үз итмәвен чамаласа да. Чырык Абдрахманның сүзләре аңа гайрәт өстәгән иде. «Вакытында урагын урырга кирәк бу бичәнең!»— дип уйлады, үз-үзенә бик ышанып Ялутор егете. Сания күрешүдән баш тартты, очрашырга риза булмады, егет әрсезләнеп килеп керде исә, эш тапкан булып пункттан чыгып китте. Аның күңеле зарыгыпзарыгып Уразаевны көтә, җаны аның тизрәк кайтып җитүен тели иде. Ә Айсетдин, гөнаһ шомлыгына каршы, Мөхлисә апага ошады да калды! — Егетнең асылы, укыган, чибәр, яшь. Тагын ни кирәк сиңа?— дип сайрады ана Килә, үз өенә кергәндәй кыю атлап керә Айсетдин, Саниянең каршы- сына барып утыра. Бүген дә шулай булды. Кирәк-яракларын җыештырып «Ашыгыч барасы җирем бар'» дип ишеккә юнәлгәндә генә урамда ниндидер шау-шу КУПТЫ Кемдер ачулана кемдер кычкырып елый иде Шетдин Саниягә ияреп урамга чыкты Ачуланучысы Хафиз әкә икән, елаучысы Рокыя малае Маннур Хафиз әкә малайның колагын умырып тоткан да акрын гына урам буйлап килә. Пункт тирәсенә җитәрәк. Айсетдин белән Санияне КУ pen икесе дә тукталдылар. — Әһә. бик әйбәт!— диде Хафиз әкә Яшь мөгаллим дә монда икән. Менә күр. укучыгыз булыр бу малай' — Нишләгән ул? Маннур тагын да ныграк елый башлады Елауның нәрсә икәнен байтактан үзләштергән тәҗрибәле малай иде инде Маннур! Моннан берничә ел элек, әнкәсе белән ике кәрҗмн карлыган җыеп алар шәһәргә бардылар Көянтәләрен алмаш-тилмәш иңнәрдә йөртеп икенче көнне генә, арып-талып шәһәргә килеп керсәләр, чир-чор таралган булганга яшелчә җимеш сатуны катгый рәвештә тый ганнар икән. Аны-моны белмәгән ана белән бала җәелеп торып, мактый мактый карлыган сатарга керешкәннәр Табигый буларак, аларны милиционер эләктереп алган, кәрҗнинәре белән идарәгә үк ияртеп кер гән. Юньләп русча да белмәгән ана аптырап ни эшләргә белмәгән Сөйләп карый — аңламыйлар «Акча юк. акча кирәк'» дип зарлана аңламыйлар Шуннан ул шыпырт кына Маннурга еларга кушкан — Елап кара, катырак кычкыр' дигән Болай да сытылырга торган малайга шул гына кирәк тә. ул идарәне генә түгел, урамны, урамны гына түгел бөтен шәһәрне сасытып акы рырга керешкән. Аңлатыпаңлатып та аңламаган, зарланып зарла нып та Шәфкать күрсәтмәгән милицияләр малай акыра башлагач кул селкегәннәр һәм ике кәрҗинне дә тоттырып куып чыгарганнар Шуннан бирле Маннур бер нәрг н > иш Гнрәр.г к.пн.иы нс.. авызын карлыгач оясы хәтле ача да м -. тотына акырырга' Хафиз әкә дә малайны җибәрергә тора, шул дәрәҗәгә килеп җит кән иде. Айсетдиннен, яшь укыту чынын гына моңа һич исе китмәде ул Сания яныннан кузгалып малай тирәсенә барып җитте һәм икенче колагыннан эләктереп алды. Хафиз әкә малайны ычкындырды, ачма Айсетдин колакны каерып, төптән үк умырып тоткан иде Маннур чын - Ә кыярлар? Кыярлар да ялгыш кына минем кесәгә килен кергән - Әле син алаймы? диде малайга таба юри омтылып Айсетдин карак кына түгел, алдакчы да икәнсең син! Шәһәрдә милиция I • мина ышанды иш счкрӘН 1Ы ә син ышанмыйсын Үзе укытучы Уразаев абый исемен бнк тиә сата башлагансыз с. ння егетне әрлән Әдәпсечек т\ ге.тме бу > ШУШЫ секундтан ул егетне бетектәй кура-тмау булды М.хәммәт курслардан дурт к.и ................... ...................... Г.Ло >..«акт ларыиын житәкчесе. анык күптәнге дусты |н .аии кинәт ул» Ч.уамч .. аның җеназасына кайтуны намус эше дип санады Зираттан чыкканда аны мәгариф бу acre м. «Р* Иптәш > р.< ы. в 1 1,1 ' сыз Алай да. авыл... к.ииып мпкэнче мннеы ннга кереп чы Мәсәлән, иртәгә Килештекме? лап торып үксергә тотынды Мин сезгә Уразаев кына булмам' ( uu.iii сытыктан йөрп рм. и' Мин сезне биетермен' Карак' Аның бу сүзләрен ишетеп Сания генә түгел. Хафиз әкә дә таң калды. Маннур исә. бераз читкәрәк кител колагын уа уа үкседе - Ялгыш кына барып кергәнмен аларнын бакчасына диде Сл Уразаев Яланга кайтырга бик нык ашкынса да (Сания, Шамил — сагындырдылар!) ул Тоболда төн кунып калды. Иртәгесен мөдир катына керсә, мөдир күзгә күренеп хафаланып аның алдына бер кәгазь ташлады. « безнең авыл халкыннан көлепме, Яланга әкәмәт начар укытучы җибәргәнсез. Ул адәм ышанмаслык эшләр эшли, яшь кызлар артыннан сөйрәлә, яшьләрне ызгыштыра, сугыштыра Аны бездә беркем дә яратмый. аның Колчак шымчысы икәнен бөтен кеше дә белә Коммунист иптәшләрен сатып кына әсирлектән котылган Уразаев ничек иректә йөри ала соң? Нигә исән калган ул? Колчак аның кайсы ягын яраткан? Авылның кулагы, сөрелергә тиешле Ырсытдин Котлыбаевка авылдан качарга ярдәм итте, аңа ялган документлар әзерләп бирде. Бу эше өчен аңа байтак алтын тәңкәләр яуган, дип сөйлиләр. Уразаевның махсус белеме юк, тәрбияви эштә гел хата җибәрә, балаларны мәктәпкә җибәреп булмый Мәктәптә тәртип юк, укучылар урлаша, алдаша башладылар. Тиз арада аны бездән сөрмәсәгез, балаларны бозып бетерәчәк. Андый мөгаллим безгә кирәкми». Сыздин-быздин куелган имзага карап Уразаев озак кына уйланып утырды. — Ни әйтә аласыз, иптәш Уразаев?— диде мөдир, сынап карап — Ни әйтим? Сез яңа кеше Ә бу кәгазь, район оешмаларын шөбһәгә салып байтактан йөри инде. ГПУга кереп чыкты Прокурорда булды Райком да бу сүзләр белән таныш... — Без моңа чара күрергә тиеш, иптәш Уразаев. Бу юлы мөдир «иптәш» сүзен теләр-теләмәсрәк, теш арасыннан гына чыгарып әйтте. — Райкомда тикшерделәр Анда мәрхүм Белкинның аңлатмасы саклана Минем ничек-ничек акларга әсир төшүемне дә, бу яланы Канта- лыев таратканын да ул бик яхшылап аңлатып биргән иде Кызыксынсагыз, карый аласыз. Мөдир кызыксына торган яшь кеше иде, ул райкомга шунда ук барып җитте, тик Уразаев кәгазьләре арасында Белкинның аңлатмасы юк иде. Язманың булуын райкомда да хәтерлиләр, «Бар иде андый кәгазь».— диләр. Икенче секретарь җитәкчелегендә абруйлы комиссия төзелде, аның составына мәгариф инспекторы да кертелде. Белемен күтәреп, ачылып, ныгып кайтырга дип киткән Мөхәммәт Уразаев Ялан авылына гайбәт тулы кәгазь, шул кәгазьдәге кара юлларны ачыкларга ниятләгән куркыныч комиссия әгъзаларын ияртеп кайтты. Ни булды әле алай?—дип сорады пошынып Эссәт Фәтхуллин Уразаев иңбашларын гына сикертте. Аны эчкерсез сөенеп, шатланып, оча-оча кочаклап улы Шамил генә каршылады, башкалар һәммәсе дә каш астыннан гына карыйлар кебек тоелды. Ул үзенең адымнары авыраюын беренче мәртәбә сизде Иңбашларын элеккечә күтәреп йөреп китмәкче була, ике-өч атлауга авыр y/i.iap аны басалар, күз үзеннән-үзе җиргә таба тәгәри... Комиссия членнары иң элек ындыр табагына бардылар. Анда яшьләр ашлык җилгәрәләр. Бер якта көлтә таратып ташлаганнар, анда «трат-та-тат» дигән күңелле тавышлар чыгарып чабагачлар бии Бер кыз «Шәүкәт, чабагачыма юри сугасың!» — дип чырылдап кычкырып җибәрә. (Шәүкәт монда, кызлар арасында!) «Ә—ә, син әле алаймы? Әләкләшәсеңме?!» Шәүкәт аны-моны кылырга өлгерми, кызлар аны урап алалар да хуш исле бодай саламы белән күмеп тә ташлыйлар Шәүкәт: «Булыш, кырыкмаса кырык кыз дустыңны иләп ята!»— дип иптәшенә кычкыра Иптәше Булат, иләмсез озын торыклы, какча егет, кырык кызны кочагына сыйдырып, аларны Шәүкәт тирәсеннән сөзеп ала. Шәүкәт атылып 64 килеп җитеп кызларның берсен Булатның күзе төшен йөргән, кысык күзле, чем кара чәчле, тыгыз таза гәүдәле кызны биленнән эләктереп алды да. алар көпшәк салам эченә чумып та киттеләр Ун унбиш секхнд узгач, сап-сары шәлгә төренгәндәй Мәүлихәнең башы калыкты. Ал нәни, әмма таза йодрыклары белән егетнең җилкәсен төя башлады - 4a6aiач та кирәкми Мәүлихәгә* диештеләр өлкәнрәкләр Алар, төенчекләрен чишеп, аннан ипи кыерчыклары, пешкән күкәй сөт чы гарып тамак ялгарга утырганнар иде Ниһаять Бу гат белән Шәүкәт тә калкындылар. Шәүкәт икенче бер кызга, Шәгьбикәгә күз атып алды да. күз карашы Мәүлихәгә тукталды. Булат кесәсеннән тарак чыгарып. Мәү*лихәгә СУЗДЫ — Әллә безнең өчен кордылар инде батар спектакльне3 диде секретарь үз юлдашларына һәм яшьләргә якынрак килде Егетләр, сездә кыйгач кашлар күп икән, көзгә туйлар көтеләдер1 ! — Шәүкәт белән Булат урыш. ..,.1 аииакләрем кабып кына йотар идем' дип тамак кырды Хафиз экә - Булыр! Туйлар да булыр* диде Бх-лат белән Шәүкәт беравыздан Мәүлихә, ут кебек кыз. башын чайкады - Белмәем, белмәем. иптәш, егетләребез бнк шәләүләр. кыз куе кында йоклауның ни икәнен белмиләр булыр мескеннәр! Ачуландырсак, бүген үк урлыйм үзеңне* ■ Шәүкәт әйтәме моны? Аныгына капкан май кисәген дә төшереп җибәргән егет? Егетнең Саниягә өйләнә алмавына ишарә иде Шәүкәт кызарынды бүртенде, бер уч салам алып Мәүлихәгә таба ыргытты Эссәт Фәтхуллин килгән кунакларга Шәүкәт. С.ания. Мөхәммәтнең уртак вакыйгаларын сөйләп өлгергән иде инде, ындыр табагына кагы лырга да ул киңәш итте «Яшьләрнең үзара сөйләшүеннән дә эшнең каи тирәдә булуын аңларсыз үзегез1» диде «С.аиия артыннан йөреп Шәүкәтнең авызы пеште. Уразаевка үчле булып калды. ул язган булуы да бик ихтимал», дип өстәде Комиссия членнары да Чырык Абдрахманны беләләр икән, арадан берәү Монда алариың хикмәтле кешеләре бар Шхна кагылыйк. иш тәкъдим ясады Кан ягы белән хикмәтле3 дип сорады секретарь Мен 1ә б< |..........- - ■ Комиссия членнары килеп кергәндә Чырык Абдрахман сәкеь» җ.» елгән егән өстендә аякларын бөкләп кысыр чәй эчеп хтыра и ц- Керүчеләрнең тышкы кыяфәтеннән үк тикмәгә йөрмәүләрен шәйләп аның чырае агарынып китте Чынаягын тиз -тиз куеп учын сакал очына тидереп алды да. калкынам дигәндә чак кына .әманырны ахдармады Кыйшайган самавырдан егәнгә кайнар су акты «Нәрсәгә шулай курка*» дип уйлап аллы секретарь Керүчеләрнең ү зен тикшерергә килмәүләрен Мих .мм .т 'разәевиыи тамырын тотарга йөрүләрен белгәч кенә Хбдрәхманның тавышы ы үз үзен тотышы да ныгайды Комиссия членнары берәмләп тә берг.мәп тә аның кылларын тартып тартып карадылар, .мма Чырык ачылып китәргә ашыкмады, ияген селкеп «белмим. «юк» «күрмәдем» тигән сүзләрдән ары китмәде Кич халыкның клубк. кы. н ... ■» -< Сү » ШУНДӘ бу 1ЫР ИШМ ' ■ -—МО. әйтер ДИЛ кхӨДМ Район вәкилләре K.IIIK I I.IH чыгып китү • ү« ыру Й ашыгып КЫНЯ Ө( башына ки b I- »м ЫИДЫр П1.с1>ү - буалыксыз I’l.lH КПМЫШПЗП ТСКЫН.НГ ил 1.1. кешеләргә ашыкты. «Бүген Уразай егылачак! дни уйлады ул сөенеп,— Бүген анын башын ашарга килгәннәр! Хәзер йоклап калмаска, башны җәтрәк табакка салырга кирәк!» Берәүләргә кагылды, икенчеләргә сугылды, кемгә вәгъдә бирде, кемгә янады, куркытты, кайнар көлгә төшкән корт сыман бөгәрләнде, ул җитешеп клубка барып кергәндә халык шыгрым тулы иде инде. Районнан килгәннәр арасында Эссәт Фәтхуллин белән Уразаев та утыра Соңгы вакытларда авылча киенеп йөрсә дә. бүген кояшта уңган гимнастеркасын кигән, йөзе борчулы. ишек ачылган саен, кемнедер өметләнеп көткән кебек, шул якка карый. Халык өстәлгән саен аның борчылуы да арта кебек... Күбесенчә ата-аналар. өлкәннәр килгән иде. соңга табарак инде утырыр түгел, басып торырга да урын калмагач, бер төркем егет-кыз- ларны ияртеп Шәүкәт килеп керде Иң әүвәл Уразаевка сүз бирделәр Ул сүз бирерләр дип уйламаган да иде. аягүрә баскач беравык аптырап залга карап торды Аннан ипләп кенә үзенең беренче адымнарын, ничек эшли башлавын кыска-кыска гына итеп сөйләп алды, кыенлыкларга аз-маз тукталды. Шул вакытта аның күз карашы иң алда утырган яшь бер кешегә төште Ят кеше үткер күзләрен кыса төшеп аны үтәли тишеп чыгардай карап утыра иде. Күз карашлары очрашкан саен Уразаевның аркасы чемер-чемер итеп китте, теле карулашты, сүзләре чыкмас булды, ул ни сөйләргә кирәген дә онытып урынына утырды Маңгаен кулъяулыгы белән сөртеп Эссәткә карады. «Кем бу?» дип сорады ул ят кешегә ишарәләп. «Айсетдин. Мәдинә урынына килгән мөгаллим!» дип пышылдады тегесе. Эзләгән кешесен таба алмады Мөхәммәт, залда ул көткән Сания юк иде Бик күп күзләр аңа таныш, ләкин аның күңеленә якты нур өстәрлек кеше бүген килмәгән. Уразаевның хурлыкка калуын күрергә теләмәгәнме? Аннары нигә бу Айсетдин дигән яңа укытучы аңа шулай дошманнарча карый? Ни белә ул Мөхәммәт турында? Гайбәтләргә ышанып аны дошман дип. хыянәтче дип уйлыймы? Әллә шулай уйларга нигезе, дәлиле бармы? Үзен күреп өлгермәсә дә. комиссия членнарының яңа укытучы янына кереп чыкканын аңа ирештерделәр ич инде? Кемгә карарга да белмәде Мөхәммәт, уң якта, тәрәзә янына кысылышкан укучыларын күргәч кенә эченә җылы йөгерде Шамиле. Йосыф, Сәлимә. Тагын кем соң бу? Таныш күзләр! Ташкәй ич бу! Каян, кайчан кайткан? Үсеп, тартылып киткән Тукта! Үз исемен райкомның икенче секретареннан ишетеп. Уразаев исенә килде. — .кәгазьдә Уразаев өстенә байтак гаепләр язылган. Сез хәзер шулариы ачыкларга тиеш. «Яшьләрне боза», дигәннәр. «Мәктәптә тәртип начар». «Укучыларның дәресләргә йөрисе килми» һәм башкалар, һәм башкалар. Йә, сөйләгез Моңарчы аннан-моннан җыелган эскәмияләр шыгырдап, һәркем үз күршесе белән сүз алышкалап утыра иде, зал тынды, муеннар алга сузылып. киңәйгән колак тишекләре һәр яңа сүзне тотып алырга әзерләнеп зурайдылар Эссәт Фәтхуллин. — Ягез. сүзегез юкмы әллә?— дияргә мәҗбүр булды. Аның бу өндәвеннән зал тагын да тынып, куырылып калды, һәм кинәт бөтен почмакларга ишетелерлек булып яшь кенә тавыш яңгы рады: — Мөхәммәт абый әйбәт! Арттагы рәтләрдәге муеннар тагын да озынайды, алдагылар борыл дылар Тавыш тагын бер тапкыр: — Яхшы мөгаллим!— дип кабатлады. Ташкәй' Ырсытдин малае! Качып киткән кешенең улы. Комиссия членнары тирәсенә Сәмук килеп җитте, халыкны ера-ера, күпләрнең ая гына баса-баса килде: Күрдегезме, Уразайны кем яклый? Ник яклаганын да беләбез' Кулак Ырсытдингә авылдан качарга ярдәм итте' Үзе кайта алмагач, малаен монда җибәргән! Беләбез Уразайнын кем икәнен' Узе Колчак ялчысы, яклаган адәмнәре кулаклар' Балаларны кыйный, кызларны аздыра. Авылдашлар, ник авызыгызны йомып утырасыз?’ Абдрахман да җиңеләеп китте: «Молодец. Сәмук!» Аннары үзе сүз сорады. Күзләр хәзер аңа текәлделәр. — Инде килсәк Уразайның гөнаһларына,— диде ул вәкарь белән тамагын кыракыра,— аларны тавык чүпләп тә бетерерлек түгел Хатын кызлар белән уйнадымы? Уйнады' Авыл белә, әйтмиләр генә' Яшь кызларны аздырдымы? Аздырды! Олы коммунистларга яшь кызларны кочарга дигән закун бармы әллә?' Хафиз әкә түзмәде, урыннан кычкырды — Абдрахман. син Гобәйбә буйдакны ничек итеп өшкерүеңне дә сөйлә! Мунча артында дим Гөр итеп көлешеп алдылар. Чырык сүзен дәвам итәргә теләп авызын ачкан иде. аңа сөйләргә ирек бирмәделәр Уртак тавыш купты, әннан да моннан да куллар күтәрелде.. Эссәт кулы бел ж ө< гәлгә сугып карады, секретарь да торып халыкны тәртипкә чакырды, әмма сүз буасы ерылган беркемне дә туктатыр әмәл юк. телләр коргаксыган, кешеләр сүз дул кыны артыннан ияреп китеп тәртипне дә. чиратны да онытканнар иде Халыкның хәтере чиксез икән, әй! һәммәсен искә алдылар' Мөхәммәтнең ачтан үләргә җитеп хәер эстәвең дә. Ырсытднндә ялчы булып интеккәнер дә. сәнәкче-фетнәчеләр гомуми мобилизация ясаган булып авыл ирләрен советка каршы котыртканда, командасы белән килеп җитеп. Канталыевны авылдан кууын да телгә аллылар Балалар укыта башлагач бер тиен акча сорамыйча хәләл көчен түгеп мәктәп түбәсе ябуын да. кара такталарны, парталарны үз кулы белән ясавын да. чирле балаларга колхоз аша ярдәм оештыруын ла. хәтта тол хатын Мөхлисә кортканың капкасын яңартуын да яхшы сүз белән рәхмәтләр өстиөсти телгә алдылар. Секретарь халыкны тыярга тырыша Сәмук нидер чәрелди. Чырык Абдрахман арык йодрыкларын йомарлап бер сикереп тора, бер утыра, ә Эссәт әкә көлә, кулын изәп тагын да ныграк сөйләргә чакыра, «һай. әттәгенәсе! Әйт шуны, калдырма берсен дә!» дигән сүзләр белән залдагыларны дәртләндерә иде Халык бер кызса, тиз генә сүрелә белми. Хаксызлык белән очрашса халык тиз кыза, һәм аңа каршы килеп кара син! Башта тәртип урнаштырырга тырышып караган секретарь да кулын селкеп урынын i утырДЫ, рОНО ннчп кюри халык сөйләгәннәрне бөртекләп яза башлаган иде. тора бара аиын очлы ияге тагып ДЭ ОЧЛЫЛаНЫП куем дәфтәренә тия ЯЗДЫ ул да к.1.1.IM кар.I сын ташлап, онытылып, залны күзәтә башлады Мөхәммәт N р.пленны яклап әйткән сүзләрне «ур-ра» кычкырып каршылап утыручы хкучы лар азакка таба тагын да ныграк җанланганнар иде Ташкәннен кү» ләре ут булып яна. Шамил җылый. Сәлимә белән Маннур бер берсен уздырып кул чабалар. Посыф чыдый алмыйча биеп биеп тә җибәрә иде Хафиз әкә мактый Уразаевны. Туктасын мактый Маһитап җиңги күк ләргә чөя. хәтта йнг яшьлек, авызында теше һәм сү »с калмаганга иреннәренә мәңгелеккә челем кыстырып куйган Чәләкә әкә дә симереп сикереп куя. сүзе булмагач челемен генә селкетә. Танышлар бераз гына төшкәч. Салимәнен әтна Гуктасын әкә сү» сорады: Абдрахман әкә монда кешегә яла ягып пычрак сыларга кереште Килешми. Абдрахман әкә. Ялан кешесенә алай ялган тач ки ...................... М - 1» ЧИТ кешеләр хтыра кунаклар |өна1кы< м • • • 1ЙҢ уйлавы бары« » чйган ■ар И 1< . МИЛИЦИИ Ә |« бМ1 •* ,мЯ ләрен дә урман юлларын урады Белә Рәхмәтулла. тажрибә«< ай һай зур: олы юллар кисешкән урман авызларында сак тора Яшерен сак Ваше благородие! Хәзер ана шулай дип бары Капуш кынл шдәшә Башкалар анын авылда тагылган кушаматы .i.ip Чыннан ia күк ял буре гадәтләре бар хәм-р Рәхмәтулла мә ничә чакрым жир \ геп яңгырда чыланып ч .ңем-жеп алачыкt ; I-M.I кайтып егылсалар да. йокысы сак Каравылга куелган • ч ны ’ г* йомуга. Рәхмәтулла сикереп торып йокычыны згцно-’ч башлый Бүредәй усал, ерткыч* Мал суйганда жылы канык ~ •(*' • ярага, калай кружкага тутырып ала да чүм. р»! н . лр.. Кан эчкәнгә картаймыйсын син 11 ’ . "* ' Ә минем бөтен буыннарым сызлый сызлый /Киләр син Шәүкәт һәммәсенә үч итеп, беркем дә көтмәгәндә, үзенен якын дусты Булатнын сөйгән кы»ы. ж иңел халыклы Мәүлихәгә өйләнде Янәсе, күрсеннәр. Шәүкәт тә төшеп калганнардан түгел кеше ярын тартып ала Менә дигән егете булган Мәүлихәне көпә-көндез килен итеп тө шерделәр Байтак салып, кызып киткәч. Шәүкәт дус егетләрен кочаклап елаган, имеш һәм «Белегез. күрегез. әгәр теләсәм. М.цлик нән ташлыйм да иртәгә үк Шәгьбикәгә әйләнәм* Яландагы һәр кызны яр итә алам үземә!» Шәгъбикә Шәүкәтне яратып, якын итеп, ышанып йөргән икән Ышанган да алданган Ачы сүзләрне ана да җиткерделәр, кыз атна ун көн елады да үз иркеннән Булат янына барды «Кушылыйк без, мин сиңа тугры хатын булырмын!» диде Рәхмәтулла! Мин олыгайдым Авылга кайтып. Хәернисаның җылы корсагына җилкәмне куеп йоклыйсым килә. — Җилкәң бетле бит! — Мунча кереп бетен коярмын! — Кеше күзенә ничек күренерсең? Кайда булдым диярсең? — Ауда йөрдем, диярмен... — Ха-ха-ха!— Рәхмәтулла көлә, аңа ияреп ике юлдашы да шаркылдый, торабара Капуш та көләргә тотына Көлүен көлә, авызы гына гаҗәпкә калырлык: әллә көлә, әллә үксеп елый.. — Кайтарып җибәр син мине. Рәхмәтулла. Ваше благородие! — Бар. кайт... Капуш дәшми, качарга ниятләп урманга кереп югалган иптәшләрен бик тиз эзләп тапты моңарчы Рәхмәтулла, тәүлек дигәндә эзләренә төште. Төште дә кулларын бәйләп алып кайтты. Бер тәүлек алачык янында тотты. Аннан яшь. нәзек кәүсәле нык агачны җиргә кадәр бөгәргә боерды. Тоткынның бер аягы, бер кулын җиргә, икенчесен агач очына ныгытып бәйләделәр дә тартылып торган кәүсәне ычкындырып җибәрделәр.. Иңрәп кычкырган үлем авазын бары Рәхмәтулла гына елмаеп тыңлады. «Бүре» диләрме? Дисеннәр. Шулай кирәк. Карун иде. дан алды, рәхәт яшәде. «Бүре» булды, рәхәт яши. Дөнья бер үзгәрмәсә бер үзгәрер. Китап, газета, кәгазьләр кулга төшкәндә ул хәзер аларга ябырылып ташлана, укый, ятлап бетерә, үзенә-үзе җавап эзли кая таба барыр бу дөнья? Ә Капуш юаш учакка утын өстәргә куркып һаман шыңшый. — Өемә кайтарып җибәр син мине, Рәхмәтулла! Гомер буе рәхмәт укыр идем... Ә Рәхмәтулла газетага йотылган, кәгазьләр актара Боларын аңа Сәмук китереп биргән иде . «Уразайның мәктәбеннән алдым, авыл тарихын җыя башлаган!»— диде ул тешен ыржайтып. Кызык кеше Сәмук. итне пешәр-пешмәс ашарга ярата, умырып ике кулы белән тота да вак-вак үткер тешләрен батыра, кан чәчрәп чыга, ә ул рәхәтләнеп, күзләрен йомып мырлый-мырлый ашый — Тәмле ашыйсыз... — Тәмлене яратсаң монда күч... — Ә юк...— Сәмукның күзләрендә курку. Юк. Сәмук монда килмәсен, ул Ялан авылы белән элемтә, ышанычлы элемтә. Киек-җәнлекне жәлләми аннан Рәхмәтулла, бүләкне мул яудыра Тик Сәмук та сирәк килә хәзер, күп вакытта буш кул белән килә... Капуш. өметен өзеп, үз-үзенә сөйләнә башлый. Яшь чагындарак ишеткән вакыйгаларны кырыкмаса-кырык тапкыр сөйләгән булса да сөйли, белә— Рәхмәтулла андый йомакларны, әкиятләрне ярата. Бәек авылыннан Корман бабай сөйләде, ат чабышында катнашкан икән. Менгән аты ябага тай — төссез булган икән. Әй көлә икән җыелган халык, әй мыскыллыйлар икән Корман картны. Ул чагында яшь булган инде ул булуын. Чабышка китеп барганда авылдан берәү: «Бу ат барлык чабышкыларның тизәген җыеп килсен өчен койрыгына китән капчык тагып җибәрү кирәк».— ди икән. Корманның үлеп ачуы килгән. «Менгән иясе дә кәмшәк нәмә икән, егылып үлмәсен тагын, янтыгына ике мендәр бәйләү тиеш!»—дигән икенчесе . Корман ярлы булган, көлүчеләр байлар икән. Ябага тай чабышкыларны узып киткән Шаккатып атны унбиш метр ефәккә төргәннәр Тай елык-елык килеп тора икән... Рәхмәтулланың күзләре кәгазьдә булса да колагы җил ягында, җил Капуш ягыннан исә... — Безнең якларда әүвәле Гафур исемле ат карагы яшәгән. Бер вакытны ул Голышман ягыннан чаптар урлап кайта. Эзәрлекләп куа Китән — киндер килуларен чамалап, чаптарны тиз генә сарайга бнклн дә хзе намазлык әстенә утыра Ат урлаткан урыслар бастырып киләләр Өйдә хтырган Фәттах абзый урысларга намазны бозарга ярамаганын әйт.. Гафхр намазлык «стенда килеш унгасулга борыла да .Әссәламегаләйкем вә рәхмәту.гла.» - диясе урынга «Әссәламегаләйкем вә Фәттзхчлла авызынны ачып утырма, атны шылдыр. аллаһе акбәр'.- дин догасын дәвам ит.) Ул озаклап тәсбих тарткан арада. жиз комганын тоткан Фәттах сарайдан атны читкә алып чыгып өлгерә. Шулйй котылып кала Гафур карак Капуш сөйли, жил ягыннан торып сөйли, тик бүген Рәхмәтуллага һич ничек тә ярый алмый, кәгазьләр өстенә йотылган Укый, сынык каләм очы белән нидер тырнап та куя. Капуш өметсезләнеп кире борылып ятса, монда утлы күмерләр чәчрәгән икән, ул яралы киек кебек үкереп җибәрә. Анда да күтәрелеп карамады Рәхмәтулла 1887 ел переписе буенча Ялан авылында 92 төтен булган Бохара- лылар 142 кеше, жирле татарлар 87. күчеп килгән татарлар 209 кеше булган (белә Рәхмәтулла, аның бабасы ла жирле себер татары баба ларының бабалары Күчем белән бергә Ермакка каршы сугышып йөргән нәр). Тобол төбәгендә бохаралылар 3284 кеше булып, күчеп килгән татарлар 1088, ә жирле себер татарлары 15918 жан булган Ссберлеләр күпчелек Байлар — алардан Сәүдәгәрләр дә алардан Мөкә бай кебек ләре завод-мастерскойлар да тоткан Казан татарлары ярлы ябагай бае күчеп киләмени аның! Бае Казанда да рәхәт яши. Мәкәржә ярминкәсенә бара. Эрбеткә, Бохарага . Хәзерендә дә күпчелек себер татарлары Капуш: «Рәхмәтулла тыңламый да. ишетми дә» дип сукранса да. тыилаиишетеп яткан икән Әнә бит Гафур карак та чаптарларны урыс ягыннан урлаган, урыс кешеләрен көлкегә калдырган Тату чак лары булган халыкларның, талашып алган вакытлары булган Хәзер дә талаштырып булмыймы соң аларны? Талаштырып, сугыштырып болгатып?! Болганчык күлдә чуртанга рәхәт' Тымызык күлне корт баса Нишләргә соң? Сәмук: «Фәлән көнгә икмәк тапшырып бетерәбез, план үтәлә’» тырга рөхсәт бирәм Капушның чәчләре кыймыл кыймыл килә ут салырга Уйлап тап Яшен яшьнәтәсеңме. шлэнла кубарасыңмы синең эш. иген янарга тиеш' Бүген көн уңай жил ар Адар икесе дә бүрек колакчыннарын кыйгайтып (жәсн дә » башларында колакчын бу рек аларнынЧ. колакларын .ар агач башларыннан жил й»пр.>. агач богаштары-ла *« Капуш Рәхмәтулланың теген, ылыс нее килгән тезләрен *■■■>. Агаем, атам бул Кушма андый яман зш - Алайса киттем юк , - Барам'—Тәвәккәллек Капушның эренле күмәр» нд. кабына дигән иде. Планны өзәргә кирәк Кем өзә ала моны? Ничек итеп? Капуш. Утлы күмергә авып тәне пешкән Капушка бер генә күз салды Рәхмәтулла, тегесе шуны абайлап сикереп торды Ваше благородие! Өйгә кайтасың киләме’ Килә! Хатыныңның янтыгына терәлеп ятасың килә инде-' Җавап урынына Капуш бүре булып улый Эренләми мүз т«ы» ләреннән болганчык су тамчылары бүленеп чыга Ялан авылының бодай кырына ут салсак, хатынын янына кай Теге көнне кедр урманына утны Капуш салды. Ут, агачтан-агачка күчеп, бодай кырына, арыш басуына таралырга тиеш иде. Яландылар, янгынчылар утка сикерергә ирек бирмәделәр, ут байтак агачларны ял- мады да тынды, жил дә басылды. Ут салганнан соң Капуш Рәхмәтуллалар янына кайтмады. «Кушканнарын үтәдем, мин хәзер ирекле кош!»—дип уйладЪ! Капуш. уравыч юллар узып. Саз ягына юнәлде, өч тәүлек дигәндә, таң беленеп килгәндә, йортка кергән хатынының кечкенә тәрәзәсенә чиртте. Кеше-кара булыр дип тә курыкмады, тәвәккәллеге аңа көч биргән, йөрәген кабарткан иде — Кайларда йөрдең син югалып?— диде бичәсе. — Дәшмә, бичә,— диде Капуш өйалдында гына чишенеп.— Мунча як. Мунчадан соң бавырсак белән ике самавыр чәй эчкәннән соң, Капуш хатынына һушын җыярга ирек бирмәде, таң яралганда кайткан иде. кичке шәфәкъ чамасында, өй тәрәзәләрен такта белән кадаклап, бердәнбер кәҗәне бичәсенең әнкәсенә илтеп, сакларга кушып, сәфәр чыгып китте. Рәхмәтулланың кулы гына түгел, теле дә озын! Янында Сәмук, ул теләсә кемне сукыр бер тиенгә сата ала, авыл арасында «Утны Каһуш салган!»—дигән хәбәр таратса Уттан ерак, судан сак, яманнан читтә бул. дигәннәр борынгылар. Капуш бер генә нәрсә яшерә алган иде Рәхмәтулладан: талап, урМап җыйган байтак акчасы бар иде аның, ут салганнан соң йөз яшәр йедр төбеннән чери башлаган китән капчыгын алып, саклык белән генә куенына кыстырды. Сәфәргә сәрмәясез чыгарга ярамый Буш кул белән капка кага алмыйсың бу дөньяда!.. Мең бәла, җиде сагыш, ун каргыш белән Урта Азия шәһәрләренең берсенә барып эшкә урнашты Капуш Йорт сатып алды, «Себер ягының һавасы килешми!»—дип. күршеләренә үз хәлләрен сөйләде. «Әйе, әйе, бездә дә колхозлар оешты, мин дә әйбәт кенә эшли, яши башлаган идем,— дип, күзен җиргә төшереп, түшен уды, сырхауландым, зыянлы булдым!» Вакыты җитеп хәрби учетка басарга дип курка-курка гына барып керсә Капуш егылып китә язды! Борыны өстенә нәзек алтын кысалы күзлек элгән Канталыев утыра иде бүлмә түрендә. Алар, бер-берсенә карашып, телсез калдылар. 20 Әйткән идек — Саниянең чаялыгын, кыюлыгын күреп, Шәүкәт шаккатты, Булат гаҗәпләнде, Мәүлихә белән Шәгъбикә кияүгә чыктылар, һәммәсе хәрәкәткә килде... Саниянең чаялыгына, кыюлыгына иң нык гаҗәпләнгән кеше Мөхәммәт Уразаев үзе иде. Уразаев өчен кыен вакытта, исеменә кара тап ягылырга торганда, гайбәтләргә, имеш-мимешләргә чик куеп, Сания аны «Үз ярым, үз сайлаганым!»— дип атады һәм гомерен-гомергә бәйләде. Берәүләр Уразаевның кадалып төшкәнен көтеп торганда, аны этеп-төртеп һәлакәткә илтергә маташканда, Сания кулын бирде, аны упкыннан тартып алды. Дөрес, залда авылдашларының аңа теләктәш булуын, яратуларын, балаларны әйбәт тәрбия иткәне өчен рәхмәтле булуларын күрү үзе дә аңа көч биргән, аның җанын тынычландырган иде. Ул: «Күңелең саф булу, яшәешең якты булу кеше өчен нинди зур бәхет!»—дип, күңеленнән генә тәкрарлап та утырган иде. Шуның өчен ул, инде Санияне яр иткәч, күңелен аңа тулаем ачарга ният итте Арада кер калмасын, шик- шөбһәләр юылсын . Мөхәммәтнең авыр тормыш юлында кыек атлап куйган чаклары булмадымыни? Ырсытдин кызы булып исәпләнеп йөргән Мәүлия, аның кызы түгелмени? һәм ул һич читләтеп тормастан, кайтып, беравык әл-хәл алгач ук Саниясенә үз ялгышларын ачып салырга кереште исеме чыгуга ук. Сания бармаклары белән аның авызын каплады Кирәкми. Мөхәммәт абый — Абый5 — Кирәкми, җаным, мин барын да беләм Ничек? Мин генә түгел, аны авылда бик күп кеше белә - һич уйлаганым юк иде Чырык Абдрахманнын казагына кергән сүз мен авызга барып ирешә ич Анысы шулай . Тагын да ныграк гажәпләнде Мөхәммәт Уразаев Сания барын да белгән хәлдә аны үз янына тартып алган' Каян, ни өчен килде ана мондый тиңсез бәхет?! , Шул мизгелдән башлап Уразаевнын да тыныч оя корып, рәхәтләнеп гомер сөрер чаклары житте Арып-талып эштән кайтуыңны өзелеп көтеп торыр кешең бар Иртәрәк кайтсан. син аны өзелеп көтеп ала сын Җылы сүз. якты йөз белән озатып куяр һәм каршы чыгып алыр ирчрд бар. Өс-башың һәрчак чиста, өстәлендә тәмле аш Шчнын өстенә бердәнбер улың, ярым үксез яшәп интеккән улыннын әнкәсе бар Бу гаиләдә һәр тумыш көн шатлыклы бәйрәм төсен алды Җиһазга ярлы гына булган Мөхлисә әби йорты күңелле шау шуга тулды Кин күңелле Саниягә Шамил элек тә гел тартылып тора иде. хәзер ана тагын да ныграк ияләште, һәм ана мәхәббәте бүләк иткәне өчен аны эчкерсез сафлык белән яратты Уразаевка соңлап килгән бу бәхет чиксез кыйммәт һәм кадерле иде Мөхлисә әби дә. баштагы көннәрдә яшертен-яшертен генә көрсенеп алгаласа да. балаларның бәхетен күреп, ул да бу сөенечне уртак итте, яшәрен киткәндәй булды, кәшимир яулыгын элеккечә ияк астыннан түгел, түбәгә чөеп бәйли башлады Шулай атна узды, ун көн Сания иртәнге чәйне әзерләгән арада Мөхәммәт газета караштырып утыра иде. күзе бер мәкаләгә төште Күрше район комсомолеңы Петр Лосевны тракторда пар сөргәндә урман нан чыккан бандитлар урыныннан тартып төшергәннәр дә өстенә керосин сибеп ут төрткәннәр Үзләре качып киткәннәр' - Сания, кара әле! Могжнза! Петрны үлде дип уйлаганнар, ә ул исән, исән! — Нәрсә булган? Кем исән? - Петр Лосев исән’ Бандитлар аны үтерергә теләгәннәр һм м Күрче син аларны! Бандитлар өчесе дә кәләпүштән, татарлар иде. диелгән . һәм шулармын берсе Ялан авылыннан Рәхмәтулла Дәүләт баев булырга тиеш, дип тә өстәгәннәр Димәк, ул да исән' 1 Петр Лосевны, рус егетен, рус тракторчысын Рәхмәтулла Дәүләт баев яндырырга теләгән нкән. монда мәсьәлә көн кебек ачык I v белән татарны сугыштырырга теләгән, ызгыштырырга маташкан, дип уйлады Мөхәммәт Уразаев һәм ялгышмады Шул кичне үк Ялан клубында халык тагын жыелды Газетадагы мәкаләне кычкырып укып чыкканнан сон. тетрәнеп калган нныч Рәхмәтуллаларга, хрманнарда посып яткан бандит тарга нәфрәт мре* белдерделәр һәм II. гр Лосевка саулык-смаматлев бәрергә булдылар . Бу эшне тә Мөхәммәт Уразаев башлап йөрде Айсетдиннең Уразаев белән әле капма каршы килгәне юк диярлек башын аска иеп. шыпырт кына йөргән бу күләгә кешенен эчендәге уйларын ул үзе генә белә иде Үзенә дә кайбер чакта кайбер нәрсәләр ачылып җитми иде егетнең! . Мәсәлән, нигә беренче көннән, исемен ишетүгә үк яратмый башлады ул Уразаевны? «Яхшы, бик яхшы» билгеләре чекерәеп торган дипломын РОНО мөдире алдына китереп салгач, ул үзен шәһәрдә, һич югында зуррак, затлырак авылда калдырырлар дип ышанган иде. Тигәнгә тиен башы, тимәгәнгә куян башы дигәндәй, аның кайбер иптәшләрен, һич көтмәгәндә, җидееллык мәктәпләргә билгеләделәр. Ә аңа, педагогик кагыйдәләрне сүзен-сүзгә ятлап өйрәнгән хәтерле укытучыга, нибарысы беренче һәм өченче класс борчалары гына тәкъдим иттеләр. Карышыр иде, эшне карышудан башлауны яхшысынмады Айсетдин. Мөдир ишеге төбендә чират көтеп торган иптәшләре сораша башлагач, «Утыра шунда чалбар төбе туздырып бер күзле бүкән!»— днп, кызу-кызу атлап чыгып китте Аның мондый холкын моңарчы күрмәгән иптәшләре аптырап калдылар Яланга килгәч тә Айсетдиннең тегермәне гел кирегә әйләнә башлады Санияне күргәч үк аның күңеленә җылылык иңде. Техникумда чагында йөргән кызлары булгалады аның, әмма егет чын мәхәббәтне берчакта да татымады, андый бәхеткә ирешмәде. Танышты, аерылышты, кабынды да сүрелде. Кызлары түгел, ул үзе аларны ташлады. Җаныңны биреп яратмаган хатын — муендагы тәре кебек гел комачаулый, дип кабатлады ул кемнәндер ишеткән сүзне. Айсетдиннең һәр нәрсәсе урынында, төскә-биткә дә төшеп калганнардан түгел, шулар өстенә дипломлы педагог! Санияне беренче очраткач та «Менә минем язмышым кайда яшәп ята икән! Ялан авылына сөрелүнең бүләге шушы икән»,— дип уйлады егет һәм шул секундтан Санияне үзенеке дип исәпләп йөри башлады Аныңча, бу авылда аның белән ярышырлык ир-егет тә, аның юлына каршы төшәрлек кеше дә юк иде кебек. Караңгы авылда әнисе белән яшәп яткан ятимә кызга тагын кем кирәк? һич көтмәгәндә кыз аның кулын кире какты, сүзләрен санга сукмады, юньләп күз дә төшермәде. Гел «яхшы» билгеләре генә тезелгән дипломны кулына да тотып карамады . Шулар өстенә, курслардан Мөхәммәт Уразаев кайтып төште. Чигә чәчләренә беренче чал йөгергән, иңе калынайган, адымы салмакланган ир — янында үсмер малае да булган бәхетсез кеше чибәр, коңгырт күзләренә ямь тулган яшь кызны үзенә каратты да куйды. «Инде бетә! Инде язмышы кыл өстендә!»— дип өметләнеп көтеп торганда, аны үзенә ир итте. Аның Уразаевтан өстен чыгасы килде, нәфесе котырды, бавыры тулып ташыды, бер сүз, ярты ишарә белән Уразаевны егып саласы, аста калдырасы килде. Бер үк вакытта аны җиңүнең ансат булмасын аңлады. Гомер-гомергә монда яшәп, Уразаевның алдын-артын бик яхшы белгән Чырык Абдрахманнар да әллә ни кыра алмаганны, Уразаевны егып салу Айсетдингә дә җиңел булмаячак Әмма җиңәргә кирәк, җиңәргә!. Иң беренче чиратта мәктәптә мөдирлекне үз кулыңа алырга Кызлар ир-атның тоткан урынына, дәрәҗәсенә игътибар итми кала алалармы? Сания ир хатыны булгач, Айсетдин; «Беткәнмени бу дөньяда кызлар? Аннан да чибәррәген туры китерермен!»—дип юанырга тырышып караса да. булмады, кыз онытылмады. Күңелендә кабынган чаткы бу юлы пыскып сүнәргә ашыкмады. Урамда, мәктәптә, кичәләрдә очрашканда, ул, һич тайчанмыйча, Саниягә карап уза яки карап тора башлады Аның әрсезләнеп үзенә текәлгәнен күреп, моны Мөхәммәт тә күрәдер дип уйлап. Сания бик нык борчыла иде. һәм ул бер очрашканда Айсетдингә әйтә куйды: — Сез миңа алай карамагыз, зинһар, Айсетдин иптәш. — Нигә? — Мин ир хатыны Бездә, Себер татарларында хатын иргә тугры була. Айсетдин яшь хатынның сүзен ишетми, аның комачтай кызарынып киткән чибәр йөзенә карый. Сания аңа карата бөтенләй ваемсыз булса, күзгә-күз очрашканда, нигә шулай кабынып китә соң? Бу тикмәгә түгел, дип уйлый аның әрсез күңеле Хәзер очрашкан саен азына бара Айсетдин. таррак урында туры килсәләр, ана иңнәре белән кагылып уза. күзен ф майландырып төче елмая, аның чибәрлеген мактап йомшак сүзләр * яудыра. «Мактау сүзләренә кайсы хатынның каршы тора алганы бар5 5= Йомшак тел хатыннарның җәймәсен ача»,— дип белә Айсетдин. Мо- = нарчы шулай иде. моңарчы тәмле теле ана бик күп ишекләрне ачты, бик - күп җылы кочак бүләк итте. Дөрес, ул Санияне бер минутлык яры = итәргә теләми, аны гомерлек яры. хатыны итәсе килә Айсетдиннен I Буш сүзгә дә баш биргән хатын кирәкми аңа. андый зания' Айсетдиннен “ үзенә дә тансык түгел, занияләр бер кичкә генә кадерле Сания нык булган саен, егетнең өмете дә. әрсезлеге дә арта төште - «Яшь мөгаллим Уразаевның хатыны белән чирттерә икән'»— дигән I хәбәрне авылда беренче булып Чырык Абдрахман әйтте. Бу хәбәр Сәмук = аркылы Бүре Рәхмәтуллага да барып ишетелде 21 Ташкәй теге чакта, ерак кардәшләренә кунакка кайткач. «Хат язармын!»—дип. Йосыфка вәгъдә бирсә дә язмады Ырсытдин язмаска кушты аңа. «Язма, оныт шул Яланны!» диде Малайны кунакка әнкәсе Йомабикә җибәргән иде. Кунактан кайткач, ул рәттән берничә көн улыннан Ялан хәлләрен сорашты, төпченде, белеште Ташкәй аз сүзле иде iuyji. клубта булганнарны өч-дүрт сүз белән йомгаклады да куйды Ә Йомабикәнең бик күпне, барысын да беләсе килә иде ерак ят калада Йосыфлар быел Мөхәммәт абыйдан соңгы елларын укыйлар Өч кыш буена алар бер юлдан, бер сукмактан бардылар Яңа елларны каршыладылар. Октябрь бәйрәмендә, саф-саф тезелеп, урамнан ике өч тапкыр «урра!» кычкырып үттеләр Күңелле бәйрәмнәр иде алары, әмма Йосыфның иң яраткан бәйрәме - 8 Март! Быел да алар бәйрәмгә озак әзерләнделәр Рәсем дәресләрендә, төсле кәгазьләр кисеп, әниләренә, әбиләренә котлау сүзләре яздылар Пионерлар, кызыл галстуклар тагып, бәйрәм почтасын кыңгыраулар тагылган, чәчәкләр, ал тасмалар белән бизәлгән чанага утырып йорттан йортка таратып йөрделәр Йосыф күңелендәге иң җылы, иң кадерле сүзләрне Гыйззәтбану апага үз әнисенә язды Иң яңгыравыклы тавышлы Маннур котлау сүзләрен шытырдатып укып биргәч, пионерлар бердәм кул чапкач. Гыйз зәтбану түти тыела алмыйча елап утырды Маннурдан соң Сәлимә сүз алды, ул Мөхәммәт абыйның Йосыфның әнкәсенә язган рәхмәт хатын укып чыкты «Кадерле Гыйззәтбану түти' Сезне бәйрәм белән чын күңелдән котлыйм' Улыгыз Йосыфның укуда, үз үзен тотышта көннән көн уңышларга ирешүен әйтеп. Сезне шатландырасы килә Анын күңеле ана нуры белән яктыртылган, ана җылысы белән җылытылган Рәхмәт Сезгә, кадерле Ана'» Кичен клубта әниләргә багышланган җырлар җырланды, бүләкләр тапшырылды Бүләкләрне колхоз идарәсе исеменнән Эссәт Фәтхуллин тапшырып торды Саниягә дә бүләк эләкте — Шамилдән, кедр һәм нарат күркәләреннән эшләнгән матур песнәк. Сөенде Сания, куанычы йөзенә чыкты. Әле кайчан гына Сигезенче Март бәйрәме турында Ялан хатын кызлары бөтенләй белми иделәр, ә бүген, җылымса яз җилләре искән кичтә. Иртеш уянып маташканда алар, күңелле гәпләшә-гәпләшә. өйләренә таралалар Күңелле кичәләрне бик нык яратса да. Санияләргә кайтыр! а вакыт өйдә аларны тормыш җимешләре Фаягөл көтә Замни уйнашчы хатын (гарәнча) Сания, бүләген куеп торып, пальтосына үрелде, йөзеннән елмаю сүрелмәде, киенә башлады Сәдәфләрен төймәләгәндә, кесәсендә ят бер әйбер барлыгын тойды. — Әллә син мина сюрприз әзерләгәнсең инде?— диде ул Мөхәммәткә карап — Нигә? — Кесәмдә нидер бар! — Яле. яле. Кесәдән нәни генә серле төен килеп чыкты Юлда кайтканда ук сүтә башладылар, кат-кат кәгазьләргә, чүпрәкләргә уралган шырпы тартмасы килеп чыкты Тартманы өйгә кергәч кенә ачтылар Тартманың ике башыннан ике кара җеп үткәрелгән, ике энәнең очы эчкә каратып куелган. Җепкә кырык төен төйнәлгән Әле генә бәйрәм тантанасы белән балкыган яшь ананың йөзе кинәт сүрелеп китте, болыт каплады Тәнен калтырау алды. Мөхәммәт тә аңлады, Саниянең кесәсендәге «бүләк» бозым галәмәте иде. Гадәттә, егет белән кызның яки ир белән хатынның арасын бозу өчен Иртеш ягында шулай итәләр. Кара җептә кырык төен — янәсе аларның татулыгы кырык көндә өзелә, имеш! Кем кыландырыр моны, кайсы явызы? Аларны сискәндереп, нәни Фаягөл чырылдап елап уянды... Нинди кара көч кара җепле энә белән аларның йөрәгенә кадарга җыена? Ул арада, нәни кызчыкны күтәреп, Мөхлисә килеп чыкты. - Ашат, кызым. Нәниемнең мәм-мәм итәсе бик килә... Моңарчы мондый сүзләр, сабыеның ачыгып торуы аны чиксез сөендерә иде, бу юлы ул баланы шомланып кына кулына алды Мөхәммәт тә пошаманга төшкән иде Иртәгәсен Уразаев белән Фәтхуллин, ат җигеп, шәһәргә, партактив җыелышына барырга тиешләр иде «Язгы сулар кузгалып, юллар өзелгәнче бер җыеп алыргадыр ниятләре!» диде Фәтхуллин Мөхәммәткә. Мәктәптә дүрт классны да Айсетдин алып калды. Иртәнчәк идарә йорты яныннан кузгалырга дип торганда гына . ахылдап чана янына Сания килеп җитте. Аны күргәч, Мөхәммәтнең йөрәге жу итеп китте. «Тагын күңелсезлек бармы әллә?» - Өннә апа яныннан килешем,— диде Сания — Бәбәй таба алмыйча интегә. Шәһәргә алып бармыйча ярамас. Үзем озата китәм. - Фаягөлне нишләтәбез?— диде Мөхәммәт борчылып. - Сымракка1 өйрәнә торсын, әбисе карар, диде Сания. Ике айлык бәбине әбисе янында калдырып, озын юлга чыгарга ниятләгән хатынына Мөхәммәт төксерәк карадымы, Сания аңа иелә төшеп: - Башка чара юк, җаным Сезгә ышанып утыртып та җибәрер идем, юлда бәбили башласа, нишләрсез?— дип аңлатып бирде. — Да. дела,— дип куйды Эссәт әкә Өннә апаны, битен куе тут баскан, йокысызлыктан күз тирәләре күгелҗем төскә кергән хатынны корама юрганга төреп чанага сузып салдылар Эт тиресеннән тегелгән олы толып якасы астыннан очлаеп калган борыны гына күренде Эссәт әкә бераз читкәрәк, Мөхәммәт белән Сания исә Өннә түтинең аяк очына кысылышып утырдылар. Эссәт әкә чөңгереп куюга. Карун Рәхмәтулланың җирәне җәһәт кенә кузгалып та китте. Юл шома, көн әйбәт, җилсез, юрттылар да юрттылар, калага җиткәндә аттан күбекләр тама иде. Киңәшмә беткәндә, Сания аларны коридорда көтеп тора иде инде. - Йә. ничек?—дип сорадылар Мөхәммәт белән Эссәт әкә — Улы бар!— дип авызын ерды Сания ('.ымрак имехп-к. Инде чыгабыз да кузгалабыз дип торганда Мөхәммәтне РОНО мөдире туктатты Сез беразга калып торыгыз әле. Сөйләшәсе мөһим сүзләр бар.— диде ул Ир белән хатын бер-берсенә караштылар - Безгә ашыгырга кирәк иде бит диде Уразаев уңайсызланып кына һәм ашыгуның сәбәбен аңлатып бирде Алайса сез иртәгә генә китәрсез, диде мөдир Безнең сүз сузылыр әле Тәҗрибәгез белән танышасы да бар . Эссәт әкә дә ашыга иде. ул җир бүлегенә кереп белеште, ун олау сыйфатлы симәнә бирмәкчеләр. аны иртәгәдән ташып куярга кирәк икән. — Нишлибез5 диде Мөхәммәт икесенә дә карап — Калып тор. диде Эссәт әкә — Әйе. калып тор. җаным, диде Сания Мөхәммәт хатынының мамык шәлен маңгаена табарак төшереп, толыбының якасын күтәреп, сыер тиресеннән эшләнгән тукмактай зур төймәләрен эре-эре элмәкләргә каптырды да алсуланган бит алмасыннан үбеп саубуллашты — Хәерле юл сезгә! диде ул Иртәгә мин ат белән берәр малайны җибәрермен, диде Эссәт әкә Саубуллаштылар Жирән көнозынына ял итеп өлгергән, тамагы тук. талагы гөр-гөр килеп тора, юрта гына! Сания сөт тулып ташыган имиләренең сызлавына түзә алмыйча боргаланып кайта, толып якасын кайтарып, көнгә карый Тиздән караңгы да төшәчәк, юл ерак, урык-сурык кына йөргән болытлар бергә укмашып, җир өстенә ярма кар коя башладылар Буран күтәрелмәсә ярар иде. Эссәт әкә дә борчылып кайта, кар явып, юлны басып китсә, иртәгә бу юлдан ничек узасы булыр?' Күбек кедрачының куе урынына җиткәндә Эссәт әкә урманнан бер шәүләнеп юлга чыгуын күреп сагаеп калды Алай да булмады, арттан: «Тукта, чучка' Стой!» дигән боерык яңгырады Ул тавышны Эссәт әкә бнк ачык таныды. Димәк, ансат кына, атны чаптырып кына котылып булмаячак Хәзер бер пуля һәм ат авып та төшәчәк Гуктарга куша лар икән, туктамый хәлен юк Ул кысып тоткан дилбегәсен чанага ташлады һәм сузылып ятып өлгергән Саниягә эндәште: Сания, банда* Мин тоткарлыйм, син башыңны күтәрмә' дип. чанадан сикереп төште Ат кушаяклап чаба башлаган иде, юлдагы кеше не тәртә башы белән юл читенә аударды Шунда ук аткан тавышлар яңгырады Эссәт әкә карга капланып, куеныннан наганын чыгарды һәм гөрселдәтеп ятып җибәрде Кара-каршы атыш китте Ат чапты да чапты. Сания куркуыннан һушын җуйган иде Жирән аргамак мәктәп янына килеп туктады Аны иң беренче булып Шамил абайлады Айсетдин фатирына китмәгән иде әле. Шамнл аның янына атылып керде Анда чанада Сания апа һушсыз' - дип кычкырды ул Айсетдин атны бар куәтенә Мөхлисә әби йортына алып китте, җыелып өлгергән кешеләр яшь хатынны күтәреп өйгә керттеләр Сания авырлык белән генә күзен ачты, кызын эзләде Нидер әйтергә дип талпынды Бср-нке йотым су эчкәч кенә хәл җыеп әйтте Күбек чикләвегендә банда' Анда Эссәт әкә' Ашыгыгыз' Яшьләр чыгып чапты Кем нәрсә туры килсә шуның белән корал ланды Бардылар, ләкин караңгы буранлы төндә бернәрсә дә таба алмыйча нәүмизләнен кайттылар Икенче көнне генә Эссәт әкәнен таны мае IL|K бхлып гарипләнгән гәүдәсен кибәндәй җәелеп үскән карт кедр агачы төбеннән табып алдылар Эссәт әкәнен күз урыннарына ап-ак кар кереп тулган нде Авылны кара кайгы басты Хәбәрне ишетүгә. Яланга кайтып җит кән Мөхәммәт Уразаев картлар төсле бөкрәеп калды. Чигәсенең аклыгы артты. Шул кайгылы көннәрдә Саниянең сөте качты. Эссәт әкәнең хатыны Шәмсеруй апа түшәккә егылды. Ул көннәрдә мәрхүмнең кызы Сәрвәрнең күз яше кипкән чак аз булгандыр. Нигә кеше бу дөньядан киткәч кенә аның кылган яхшылыкларын кайта-кайта уйланасын икән? Күршеләре Раукыя апа мәрхүмнең изге гамәлләрен күз алдыннан каткат үткәрде. Комбедта эшләгән елларында Эссәт Фәтхуллин Раукыя апаны сыерлы итте Истә-оста югында ике мөгезе дә аска таба бөгелеп килгән кола сыерны җитәкләп килеп кергән бу! Авызы ерык, тирләгән. — Менә,— ди.— Раукыя, кыШ чыгарсың, авызың сөт-каймакка тук булыр Балаларың хакына! Раукыя каушады, иреннәре мелт-мелт килә, авызыннан сүз чыкмый. Аның кыенсынганын күреп, Эссәт әкәнең кәефе тагын да күтәрелде. Ал, ал,— диде ул мөгезгә бәйләгән бауны Раукыяга тоттырып,— сәвит власты бирә, тартынма! Үзебез яулап алган власть! Тикшерү башланганда, төнге буран җинаятьчеләрнең эзләрен күмеп киткән иде Ерткычларча мәсхәрәләнгән Эссәт Фәтхуллннның төсен тану кыен иде. Кургаш ук баш түбәсен каерып алып киткән... Икенче ук. аркасыннан үтеп кереп сөяккә кадалган иде. Арттан атканнар да икенче тапкыр терәп диярлек маңгайга төбәгәннәр диде тикшерүчеләр. Мөгаен җинаятьчеләр Эссәт әкә белгән адәмнәр булгандыр? Фаҗига урынын җентекләп тикшергәч, укучы дәфтәреннән ертып алынган һәм янып бетмәгән пыж табылды. Шул кәгазь кисәге аннары тикшерүчене мәктәп бусагасына алып килде. Алар Мөхәммәт Уразаев белән бергәләп кәгазьне кат-кат тикшерделәр, җыелган барлык дәфтәрләр, ертылган битләр белән кушып карадылар. «Беребез сары чәчле, беребез» - дип башланып киткән кәгазь кисәге Йосыфның дәфтәр битеннән ертылып алынган булып чыкты. Куркудан ак киндергә әйләнгән Йосыфтан тикшерүче Уразаев алдында сорау алды. «Минем дәфтәр»,— диде үсмер малай. «Дәфтәремне ят кеше кулына биреп торганым юк»,— дип раслады. Букчада һәркөн малайга ияреп мәктәпкә килеп-китеп йөргән дәфтәрдән бу кисәкне кем умырып-ертып алган? Патронга кем төя-төя тутырган?.. Моңа җавап юк иде. шул сәбәпле авыл арасында чыш-пыш хәбәрләр таралды. Сәгьдетдин абзый белән Гыйззәтбану түти кеше арасына чыгалмас булдылар. Алардан күрмәкче. Йосыф та икеөч көн мәктәпкә бармыйча калган иде, кичкырын тузынып Мөхәммәт Уразаев килеп җитте. «Дошманнар этлегенә баш биреп, җыйнаулашып өйдә ятасызмы?— диде ул, хәл-әхвәл сорашып та тормастан.— Җинаятьчеләр шуны гына көтә дә! Безнең барыбызның да дошманлашып бетүебез зарур аларга!» Улының дәфтәр бите китергән бәла онытылып та бетмәде. Сәгьдетдин өстенә икенче кайгы төште... Икенче кайгыга ияреп, беренче бәла өр-яңадан калкып чыкты. Тикшерү оешмаларына кемдер: «Эссәт Фәтхуллинны үтерүче Сәгьдетдин генә! Моны бөтен авыл раслый ала. Фәтхуллинны үтергән минутларда Сәгьдетдин шул урманда булган!»— дип раслап язып җибәргән... Әйе. Сәгьдетдин фаҗига урыныннан ерак та булмаган, аткан тавышны да ишеткән.. Элек ияк кагып, аның һәр сүзенә ышанып утырган тикшерүче бу юлы үтә кырысланган, каты-каты сораулар белән аннан дөреслекне таләп итә иде. — Атыш тавышын ишеткәч тә нигә авылга чапмадың? Нигә ишет - кәннәреңне берәүгә дә кайтып әйтмәдең? Гаебең булмаса, син боларны яшереп торыр идеңмени? Ни әйтсен Сәгьдетдин,— юаш җан, кул аркасына кунган черкине дә жәлләп өреп төшергән басынкы кеше — үзен ничек акласын? Эссәтнеме?. Ни сөйлисез сез5 Чәчәремә орлык бирде Йорт тоткасы итеп ат бирде Авылның бер байгышын кешегә санап, авыл советына тәкъдим итте Шундый жан дустыма корал күтәрәмме мин? Гомереңдә бер тапкыр мылтык тотып караганын бармы, дип сорагыз. Кем * бутый МОНЫ?.. £ Егылган өстенә йодрык — шул көннәрдә икмәк тапшыру жинаяте = ачылып, йөзе кара Бәдри. үзе эләккәч, башкаларны батырырга кереште. * Сәгьдетдин котыртты! Күбәүләрне җинаятькә шул димләде?— = дип күрсәтте Бөтен бәлане анын өстенә аударып, үзе корыда калырга ~ маташты. = Эссәт Фәтхуллин эше буенча Сәгьдетдинне гаепләрлек дәлилләр * юк иде югын, әмма икмәк тапшыруда аны гаепләп чыгучылар авылда I берничә булып чыкты Бәдри, Сәмук: «Безне авыл советы члены Сәгьдет = дин Сакин котыртты, чөгә, тогы балыгы ташып икмәк тапшыру квитан- = цияләре алдык», дип күрсәттеләр Сәгьдетдинне кулга алдылар - Гыйззетбану белән Йосыф, җитәкләшеп, аны авыл очына кадәр » озата бардылар Судта дәүләт гаепләүчесе: — Совет власте вәкиле буларак, гражданин Сакин җинаятьне алдан кисәтергә тиеш иде Ә ул дошманнарга ярдәм иткән Ул совет власте нигезенә, балта чабучы корткыч! - дип чыгыш ясады, актыктан аңа иң югары җәза таләп итте Судта Мөхәммәт Уразаев та чыгыш ясады - Төп тамыры ярлы нәселеннән булган, намус белән гомер кичергән кешенең андый җинаятькә катнашуына авыл халкы ышанмый Мин дә ышанмыйм, ышана да алмыйм' Мөхәммәт судка Һади бабай белән килгән иде, ул Һади карт янына, алдагы рәткә утырып тирләгән маңгаен сөртергә дә өлгермәде, артта тыгызланып торган кешеләр арасыннан бер тавыш яңгырады Ә синең үзеңә кем ышана соң? Залдагылар барысы да тавышка борылып карадылар, кулындагы кепкасын бөтерә бөтерә Чырын Абдрахман калкынып маташа икән Үзең кем соң син? Авыл халкы исеменнән сүз әйтергә хакың бармы? Синең үзеңнең дә койрык бозда Эссәт Фәтхуллин үтерелгәндә, Сәгьдетдин кайда иде? Туты, дәшмисең? Син ул чакта да аны яклап калдың, җәмәгать исеменнән сөйләдең Тотасың да «Сәмук'»— дисен Икенең берендә миңа бәйләнәсең! Бөтен авыл белә Эссәтне юк иткәндә, без халык күз алдында илек! Нигә гел җинаятьчеләрне яклау юлына бастың син. Мөхәммәт Уразаев?! Мөхәммәтнең дәлилләре җитәрлек булмады. Сәгьдетдин Сакннны төрмәгә ябып кундылар 22 Уйламаганда, көтмәгәндә, бер ел эчендә Мөхәммәт Уразаев ялгыз калды Күңеленә гел җылы бөркеп торган Эссәт Фәтхуллин гүргә вакыт сыз иңде, ә Сәгьдетдин Сакннны хаксызга рәшәткә артына яшереп куйдылар Мондый чакта ир кеше ялгызлыкны бик авыр кичерә, кая барып бәрелергә белми, мондый чакта кавырсыны йомшак ирләр йә бер бер җүләрлек эшләп ташлый, йә эчәргә сабыша Булды. Мөхәммәт нең тузынып китеп Чырык Абдрахман белән Сәмукның якасыннан алып селкеп саласы килгән чаклары булды Саниягә карап, үсеп тернәкләнеп килгән кызына карап тыелып калды Булды Мөхәммәтнең дә аракы диңгезенә чумып «әйдә, беткән баш беткән'» дип әйтергә омтылган чаклары булды, мәктәптә Йосыфлар. Маннурлар. Шамилләр белән очрашканда томалана башлаган зиһене кинәт ачылып китте: «Менә кемнәр өчен яшәргә кирәк, менә шушы балалар өчен үзеңне саклау тиеш!»— диде теле... Күбек кедрачындагы фаҗигадән соң «Таң» колхозы байтак вакыт председательсез яшәде. Әллә Эссәт Фәтхуллинның хәтерен саклап берәү дә бу эшкә алынмыйчарак торды. Ниһаять. Чырык Абдрахман. аның яраннары ярты төнгә кадәр даулашып утыргач үз араларыннан йомыкый гына бер бәндәне колхоз башлыгы итеп сайлап куйдылар. Мөхәммәтнең. башкаларның искәртеп әйткән сүзләре шау-шу арасында күмелеп калды. Шуннан... китте, китте генә' Фәтхуллин рәткә салган эшләр кинәт сүтелә башлады. Язгы чәчүгә әзерлек өзелде. Иреннәрен салындырган арык атлар, «без сабанны ничек тартырбыз?» дип кайгыргандай, тырпайган кабыргаларын сүлпән кояш нурларында җылытып басып торалар. катырак җил иссә, чүт кенә аумый аякланып калалар. Азык җитми! Булганы әрәм-шәрәм ителә, бар чагында бүредәй, юк чагында шүредәй! Ни хикмәттер, Эссәт барында чпләк-чиләк сөт биргән мул- җиленле кола сыерлар (себер ягы токымы!) иртән савымчылар килүгә эчләре күбеп анда монда тәгәрәшеп яталар, күзләре акайган. Аларны ашык-пошык суеп иткә тапшыралар... Чәчүлек орлык салынган амбарның түбәсе каерылып, буралар өстенә әрсез буран кар кертеп тутырган да. җылы көннәрне гел җепшен бодай түмгәк-түмгәк күгәреп укмашкан... Жансыз орлыкны җиргә салудан ни файда? Кайбер колхозчылар арасында аерым хуҗалыкка кире кайту турында сүз йөри башлады. «Таң» колхозы әгъзалары тагын мәктәпкә җыйналдылар. Төнтек Мәхмүтҗанны рәислектән алырга, дигәндә халык бердәм диярлек иде Мәхмүтҗанның кылган гамәлләре аның булдыксызлыгында шик калдырмады Мәгәр «Председатель итеп кемне куябыз?»— дигән сорау алга килеп баскач, залдагылар икегә бүленделәр, авызларына шайтан төкергән хатын-кызлар ягы бертавыштан: «Чырык Абдрахман рәис булсын'» дип кычкыра. Ирләр шаккатып аларга каршы төшәләр: «Чырык председатель булса, ай кителеп Кызлар убасына төшәр!»— диләр Хатын-кызлар әллә юри. әллә берәрсе котыртып куйган, чәрел- дәпмс-чәрелдиләр. Залда шайтан туе байтак дәвам иткәннән соң җыелышны алып баручы Туктасынның тамагы карлыккач, сүзне Мөхәммәт Уразаев алды. х — Күптән түгел генә большевиклар партиясе члены итеп алынган Хафиз әкәне председательлеккә тәкъдим итәм,— диде ул нык тавышы белән залның чыр-чуын басып. Авыл арасында Мөхәммәтнең абруе зур иде. мөгаллимнең сүзен аяк астына салып ташламадылар, залдагылар Хафиз әкәне сайлау ягына авыша башладылар. Ул арада мәктәп-клуб ишеге ачылды, аннары күз-башлары тонган биш-алты үсмер бала килеп керде — Ут!— дип кычкырдылар алар.— Янып утыра! - - Нинди ут?— дип сорады түрдәй Туктасын. — Зират өстендә ут яна!— диде алгарак чыгып Йосыф. Күрдек!—дип куәтләде аны Шамил Ут әтием кабере өстендә!— диде Сәрвәр. Зал тынып калды, балаларны уртагарак чакырып алдылар. — Ипләп кенә сөйләп бирегез.— диде Уразаев Балалар Эссәт әкәнең каберен язын ничек-ничек карау турында сүз кузгатканнар да. чәчәкләр белән бизәргә килешенеп хәзердән үк әзерлекне башларга дип. авыл очындагы зиратка таба киткәннәр. Зират коймасы буена барыл җитеп карасалар, пи күрсеннәр. Эссәт әкә кабере өстендә дулый-дулый ут янып утыра! Залдагылар аһ иттеләр. Карчык-корчык укынып аягүрә басты, ирләр кашларын кушып уйга калдылар. Арттан кемдер. «Коммунистлар шулай тәмугъта яналар!»— дип кычкырып салды. Нәкъ шул вакытта гына лампаның уты кимеде, филтә күмерләнеп пелт - пелт итеп торды да 80 сүнде. «Нигә сүнде бу лампа?»—дип уйлады Мөхәммәт хафаланып, кичкырын гына керосинны тутырып салган иде ләбаса.. Куыгын Сания чистартып әзерләде, лампаның тулылыгына ул да игътибар иткән иде Караңгылыкта калган халык тагын да ныграк шомланып акырыша талаша башлады Хафиз әкә дә бәлшәвик! Ул да тәмугта яначак!— дип гөрләде хатын-кыз ягы Ирләр дә аларга кушылып, сөзгәк сыерлар сыман мөгрәштеләр. Ишек якындагыларны кыса башладылар, талаш көчәйде, бүселеп урамга чыктылар Кемдер «Әйдәгез зиратка!»— дип чакырды Кузгалдылар. Киттеләр Барсалар зират өстендә тып-тын. утмазар юк. алай да Эссәт кабере тирәсендә тирән тирән эзләр ярылып ята. кәрәзләнә башлаган шәмәхә кар өстендә кара сөрем шәйләнә Ул көнне җыелышны дәвам иттерү мөмкин түгел иде. икенче көнне кешеләрне өй борынча чакырып йөреп, көч-хәл белән клубка җыеп бик авырлык белән генә Хафиз әкәне «Таң» колхозына председатель иттеләр Теше төшеп беткән Мәгыйшә карчык: Яхшылыкка булмас бу Хафизны сайлаганда зираттан ходай ымы күренгән, йә үтерерләр, йә үзе әҗәлен табар' — дип юраган Зиратта күренгән ут балалар арасында да төрле сүзләр тудырды Икенче көнне беренче дәрескә кергән Айсетдннне сораулар белән күмеп ташладылар — Тәмуг бармы, абый? Бу дөнья чынмы? Әбиләр биргән бөти җен-пәридән саклыймы-* Кешеләр каян яралганнар? Дистәләрчә яуган бу шөбһәле сораулар үзенең дә дөнья төзелеше турындагы карашы ныгып җитмәгән Айсетднннең җанын кыйдылар Ул башта ык-мык килеп маташты да. «Үсә төшкәч үзегез аңларсыз'» дип. җавап бирүдән котылмакчы булды Әмма зират өстендәге утны ү» күзләре белән күргән Йосыф. Маннурларны алай гына туктатырлык түгел иде Айсетдин дәрес башлап карый, балалар тагын шул серле түгәрәккә кайталар «Ничек тә ничек?» «Нигә дә нигә!» Класс өченче көнге җыелышка охшап калды Балаларның кызыксынуы артканнан арт ты. Айсетднннең котыруы көчәйгәннән көчәйде Дәрес җан көйдергеч нәрсәгә әйләнде Типсә тимер өзәрлек таза егет шушы бот буе нәрс.» ләрне җиңә алмасын инде! Теле белән җавап биреп классны тыя алмагач. Айсетдин кызып китеп кулына ирек бирә башлады Сәрвәрнең чәчен тартты, сорауларны ас рата күп яудырган Йосыфның ипи шүрлегенә менеп төште Җитте сезгә юк-бар җен пәриләр белән саташырга' дип акырды ул Бер ’ мәлгә тынычлана төшкән класс бераздан тагын җанлана төште, уртада кемдер өзеп өзеп сызгыра иде Айсетдин сүздән г\к тауга сызгыру да бүленде. Ул авызын ачып сүз әйтүгә тагын сызгыра башлыйлар Берәү генә түгел, икәү сызгыра, өчәү! Айсетдин дәресне бүлеп Уразаев янына чабып керде Зиратта бернинди дә ут-мазар булмаган' Акылларына җиңел лек килгән Йосыф белән Маннур уйлап чыгарган аны Шул юньсезләр авылны тузгыткан Ялган хәбәр таратканнары өчен аларны мәктәптән куарга кирәк' диде ул. үз сүзләренә үзе буыла буыла Шулай укмы? Уразаев төбәп карады Сез кемгә ышанасыз? Шул шпаналаргамы, әллә минамы2 Айсетдин. син педтехннкумга үзең теләп кердеңме2 Мондый киеренке минутта Айсетдин хезмәттәшеннән мондый сорауны һич тә көтмәгән иде Бу нинди кирәксез сорау алу? диде ул кызарынып Беләсем килә, диде Уразаев сабыр гына Белми торыгыз әле — Механик яки инженер булу турында уйлап караганың юкмы. Айсетдин? Свердловскида институт бар. Омскида. Педагог буларак сиңа иң кирәкле бер сыйфат житми. — Нинди сыйфат? — Түземлелек, сабырлык. — Түзем булам дип Йосыф кебек башкисәрне муеныма менгереп атландырыйммы? Сез башка эшне булдыра алмыйсыз, дипломыгыз юк. шуңа күрә балалар ни кыланса, шуңа түзәргә мәҗбүр!.. Мөхәммәт сабырлыкка өндәгәндә дә сабыр булырга кирәген чамалап, сүзне ярты юлда өзде, югыйсә сүз ташкыны әллә кайларга кереп китәчәк иде. Айсетдиннең йогышсыз кыланышы нәтиҗәсе буларак, иртәгесен Йосыф. Маннур. Сәрвәр. Сәлимәләрнең парталары буш иде... Уразаев янына зар белән Гыйззәтбану апа килде. — Ә-ткәсе төрмәдә Бабасы авырып ята. хаста. Баланың күңеле болай да сынык, җитмәсә мөгаллим аны тукмап кайтарган... Нидер эшләргә, балаларның күңеле кайта башлаган мәктәпкә яңадан тартырга кирәк иде. Мөхәммәт чарасыз калып утырганда аңа ярдәмгә тугры Саниясе килде. Иртәгесен Сания киңәше белән мәктәп линейкага тезелде. Мөхәммәт абыйлары саф алдына чыгып баскач, барлык күзләр аңа төбәлде Нидер сизенгән Айсетдин учынучка ышкып бер читкәрәк барып басты. — Кадерле балалар!— диде Уразаев.— Дүрт аяклы ат та сөртенә, диләр. Хак сүз. Йосыф. Сәрвәр! Айсетдин абыегыз сезнең алда гафу үтенүне мина тапшырды . Ул хаталык кылганына бик нык үкенә. Алда мондый хәл яңадан кабатланмас! Балалар елмаешып бер-берсенә караштылар. Айсетдин йодрыкла рын йомарлап шашып' калган иде. Зираттагы ут вакыйгасыннан соң атна-ун көн чамасы үткәч, Шамил белән Йосыф кичкырын Мөхәммәт янына чабып килеп җиттеләр Танаулары ярылырдай ташкан, сулышлары капкан — авызларыннан кайнар пар бөркелә. Икесе беравыздан: — Зиратта. Эссәт әкә каберендә сөяк кеше басып тора, башы да. аяк-куллары да бар!— диделәр. Ышаныргамы, ышанмаскамы?! Айсетдин балаларны пыр туздырып куа башлады. Ул да Мөхәммәт янында иде. — Юк белән баш катырып йөрмәгез! — диде ул әрләп. Мөхәммәт ашыгыч отчет белән утыра, иртәгәсен РОНОга барырга кирәк иде. Айсетдин сүзләре аны бер мизгелгә икеләндерде. — Әллә карап кайтасыңмы, эшем бик тыгыз иде!—диде ул Айсет- дннгә. — Йөрим ди әбиләр әкиятенә ышанып! Юньле карарга килгәнче караңгы төште, шик-шөбһәләргә уралып өйләренә таралыштылар. Иртәгесен кичәге урында бер нәрсә дә юк. Эссәт әкәнең кабере тирәсен тирән-тирән эзләр генә чуарлаган иде. Хәбәр тиз таралды, авыл тирән куркуга төште. Күрше авылларга хәбәр китеп, алардан Яланга «тикшерүчеләр» килгәлн башлады. Кичкә таба авыл урамнары бушап калды, кунакка йөрешүләр тукталды. эңгермеңгердә әби-чәбиләр бисмиллаларын кат-кат укып, ишек-капкаларның келәләрен төшерәләр, ир-ат корулы мылтыгын янына алып йокыга ята Бала-чаганың муенына кызыл галстуклар белән бергә, бөтиләр эленде. Авылга сихри курку салган явызны тотмый торып, үгет-нәсихәт ярдәмендә яки әңгәмә-фәлән белән ышандыру мөмкин түгел иде Уразаев ышанычлы кешеләр белән киңәшкәннән соң. укучыларны һәм пионерларны әзерләп, «Тәмуг» операциясе уздырырга булды. Серле һәм кискен эш итеп кенә дошманның битлеген салдырып, максатын ачыклап булачак.. Яшерен эшкә иң әүвәл Хафиз әкә тартылды, ул өч көн алдан «Җомга кичендә җыелыш булачак»,— дип белдерү элдерде. Үзе куш көбәкле мылтыгын тоз белән корып баш очына куйды Тагын бер тапкыр халыкны шаккатырырга теләсә, дошман яланлылар бергә җыелган кичтән файдаланырга тиеш иде. Актырнагын кочаклап койма артына посып яткан Йосыф. Эссәт әкә кабере өстендә чытырдап янгын күтәрелүгә, сискәнеп калкынды һәм чак кына эшне бозып ташламады, телен тешләп авазын бүлде Икенче якта Хафиз әкә сакта иде. ул калкынып атып та җибәрде Кайсыдыр: — Кача! Тайгага кача!— дип кычкырып җибәрде. Актырнакның муенына тагылган бауны ике куллап тотып, алга ыргылган этен көчкә тыеп Хафиз әкә янына Йосыф чабып чыкты Кабер өстенә ут салган карачкы томырылып әрәмәлеккә кереп югалды — Танып булмады явызны' - дип сукранды Хафиз әкә. Җибәрегез этне! диде Уразаев — Актырнак! — дия-дия Йосыф бауны чиште — Өс-с! Эт ашыкмыйча гына карны иснәп бөтерелеп алды һәм яшь хуҗасы күрсәткән якка чабарга тотынды, аннан да. моннан да килеп чыккан бала-чагалар, зурлар һауһаулап аның артыннан йомылдылар Эт качып баручыны юан кедр төбендәрәк куып җитте һәм арттан җилкәсенә сикерде. Ул арада булмады шырпы күкерте белән корылган тимер, бакыр көпшәле «наган»нарын шартлата-шартлата балалар да килеп җитте. Актырнак яман ырлыйырлый җиргә йөзе белән капланып яткан кешенең чабуын тарта иде. Кеше борылып ун кулы белән эткә селтәнде һәм Йосыф... Сәмукны танып алды - Сәмук?!— «Әкә» димәде малай, олылап әйтергә теле әйләнмәде, яшь хуҗасының якында икәнен тоеп. Актырнак тагын да аяусыз ланыбрак Сәмукны йолыккаларга тотынды Ул арада әлсерәп пешеп Уразаев. Хафиз әкә һәм башкалар килеп җитте Килеп җиткәне бере туктый да, ярым алка ясап, мөртәт бәндәне урый бирә Сәмук бу! дип аңлатты Йосыф Җыелганнар гаҗәпләнеп ахылдап куйды - Сәмук?!—диде яткан бәндәнең бөкересенә төрткәләп Хафиз әкә Җир бит! Ата-бабалар рухыннан көлеп, авылыбызның ямана тын таратып, әрвахларын мыскыллап йөргән мөртәт син икәнсең' Тор! Этне көч-хәл белән читкәрәк алып киткәч кенә Сәмук торып басты, битен пычрак юеш җиңе белән каплап үксергә кереште Җинаятьчене тентеделәр, кесәсеннән бер кап шыршы һәм коры каен тузы кисәкләре чыкты Җыйнаулашып зират янына кайттылар, дегет катыш керосин чиләктә янып бетеп килә иде инде Йомшак җире белән утлы чиләккә утыртыйк үзен' диде кы зып Хафиз әкә Әйдә, әйдә! дип куәтләделәр балалар Җыелганнарның >ртак теләген хуплаган сыман. Актырнак та абалап өрә башлады Төрмәдә чертермен! - дип чәрелдәде Сәмук — Тереләй утта яндырган өчен сиңа да якты көн булмас! Бөтенләй яндырмыйм, кайбер җирләреңне генә өтеп алам' диде сабырсызланып Хафиз әкә. Шаяру җитеп торсын. Хафиз әкә,— диде Уразаев - Сәмук хәзер үк скелетны табып бирсен, каян алганын әйтсен Берсен дә яшермәсен' Хафиз әкә белән Уразаев алдында тел яшерен маташса да. район нан килгән тикшерүче аны бик тиз ипкә китерде, Сәмук Иртеш дулкын нары актарып ярдан чыгарган сөякләрне җыештырып алуын да, Эссәт о* 83 әкә кабере өстенә ничә тапкыр ут кабызуын да сөйлән бирде. Ул закон алдында тиешле җәзасын алды. Ж.әза карарына артык исе китмәде аның, иң мөһиме — Карун Рәхмәтулла белән бәйләнеше тагын күләгәдә күмелеп калды Кара эшләрнең башында торган атаманны язмыш тагын аяды 23 Капуш китеп югалганнан сон Рәхмәтулланың башка юлдашлары да озак тормадылар, атаманнан куркып-калтырап яшәсәләр дә. берәм- берәм китеп беттеләр Рәхмәтулла аларны тоткарларга да тырышмады, өмете өзелгән, күңеле төшенке иде аның хәзер. Якса учакны яга. якмаса салкын җирдә кырын ятып авыр уйларга күмелә. Ни уйласа да уйларының очы юк. көчәнеп-көчәнеп очын тапса, уйлары барыбер караңгы килеш. яшәгән җире сыман дымлы-сөремле килеш кала. Колхозлар таралып бетәр дип көтте ул, көткәне килмәде. Руслар татарлар сугышып яши башлар дип өметләнде ул. өметләнгәне алга чыкмады Тормыш үз юлын алып акрын гына рәтләнә, шәһәр-авылларда бер җайга кереп бара иде. Сазлы күл ярларында, кедрач куелыкларында яшәсә дә. Рәхмәтулла үзгәрешләрне сизә. тоя. белә иде Әйе. юлдашлары аны берәм-берәм ташладылар, алар кая китте, ничек яшиләр хәзер. Рәхмәтулла кызыксынып тормады. Хәзер аңа барыбер иде. дөнья сүрән, өметләр өзелгән, юллар киселгән Узганнарга кайту юк, киләчәктә аңа урын әзерләнмәгән Иртәгәсе көне ни аяныч булып тоелса да. ул елга якын урманда ялгызы яшәде. Эссәт Фәтхуллннны да ул атып үтерде. Ул чагында аның янында ике иптәше бар иде әле. Сәмук та сирәк-мирәк очрашырга килеп чыккалый. хәбәрләр йөртә иде, ул да югалды. Бер ел япа-ялгызы яшәде Рәхмәтулла Кыш чыкты, язны үткәрде, көзгә керде Гәүдәсе бөкерәйде. күз кырыйлары эренләп касмакландылар. тәне каралды. Көзге кырпак төшеп, елга-күл читләренә беренче күңелле боз челтәре ятканда, ул яңа туган айга карап бер аланда озак ятты Учагына чи утын салган иде. ул ачы сөрем чыгарып чыртлый- чыртлый янса да аның күшеккән тәненә җылы бирмәде. Озак уйланды Рәхмәтулла, учак сүнде, ай урагын кедрач куелыгы йотты, бөтен тәне бәргәләнәбәргәләнә калтырый башлады . Таңга кадәр изаланды Карун. ипкә ирешә алмады, ахыр чиктә бер карарга килеп, күмелгән алтын тәңкәләрен казып алды, тун итәген кайтарып, бөрмәләп акчаларын шунда текте, ике мылтыгының берсен үзе генә белерлек куышка яшереп куйды, икенчесен иңенә алды Чуен-чүлмәкләрен, тимер чиләген дә, вак- төяк тормыш кирәк-яракларын да әйбәтләп төреп, чүпрәкләр белән чолган кайсын кая урнаштырды, алачыгын иште, мул коелган яфрак белән томалап күмде. Алан уртасына басып тирә-ягына бер карады да тирән итеп көрсенеп төньякка юл алды. Кышка каршы рәтле кеше юлны җы лы якка, көньякка сайлар иде. әмма Рәхмәтулла җылылыкны онытып бара иде. аңа ялгызлык булсын да. тамагы туйсын Башкасы кирәкми. Ул төньяктарак. Саз тирәсе авылларында үзе сыярлык кына куыш табасына ышана иде. Капуш сөйләгәннәр дә хәтерендә, болай да чамалый, ул якларда качыйм дигән кешегә урманның кочагы киң! Башта кунарга гына калды, бер-ике көн ауга чыгып югалып торды да тагын әйләнеп кайтты Карун Рәхмәтулла. Бер күзенә ак төшеп каплаган. төп кебек юантык, табак битле марҗа аны сөенеп каршылады, сүзгә саран иде. берни сорашмады, төпченмәде, ашыгып-ашыгып ка- рангылы-яктылыда кичке аш әзерләде, ашыгыпашыгып Рәхмәтуллага карамаска тырышып сәкедә урынын җәйде. Түшәме тәбәнәк иде толның - бөкерәйсә Рәхмәтулланың башы ботаклы каралган тактага барып терәлә, ишеге тар — кергәндә Рәхмәтулла янтаеп кына уза ала. Шул кирәк Рәхмәтуллага, ялгызлык кирәк, ялгызлык! Ак күзле хатын- 84 нан башта шикләнеп ияргән иде. ай. ай ярым китә, кайта йнргәниәи сон ул аны сынады, сынагач ышанды, хәтта ничектер якын итте Саз ягы урманнары киеккә бай. күлләрендә балык мыжлап тора. Рәхмәтулла һәр эшнең әмәлен яхшы белә, бер чакта да коры кул белән кантмын, такта-токталардан әтмәлләгән өйалды почмагында акбалык чүмәлә булып өелеп тора Теләсән чи килеш аша. теләсәң өреле куе шулпа пешер Хатын күрер күзгә котсыз булса да. ярыйсы ук уңган иде. Рәхмәтулланың өсбашын юнәтте, тәнендәге шеш төпләрен аю мае сөртен дәвалады, сорашмады, белешмәде, исемен дә Яна ел алдыннан гына белде бугай - Хикмәтулла мин,- диде ир Якындагы күлнең исеме дә бик сәер - Чүпле күл Авыл йортлары анда-санда. бер берсеннән шактый еракта урнашканга, тол хатынның өенә аяк баскан кеше дә юк. Авылдан чыктың исә мөлдерәмә сазлык башланып китә Беренче тапкыр бу сазлыкка аяк баскан кешенең буын нары калтырый башлый. Сазда дерелди башласаң, сиңа ияреп, ун-ун- биш метрда, гирә якта мүк тирбәлә Ә мүклектә торнакүз! Аны соскак белән сосып җыялар Рәхмәтулла бу урынны яратты Чүпле күлнең аръягында куе кедр урманы башлана Былтыр кедр чикләвеге бик уңды Рәхмәтулла иртән ауларын карап чыга да ашап-эчкәч, көймәдә күл аръягына чыгып китә Көндезен дүрт- биш капчык чикләвек күркәсе җыеп кайта. Аны алачыгының түбәсенә киптерер!.» куя бер өлешен җиргә күмеп сагыздан арындыра Хатыны аның ни көткәнен, ни теләгәнен сыңар күз карашыннан ук аңлап ала Гөбе гөбе ботлары ачылып киткән очракларда Рәхмәтулла бер генә ым кага, хатын кысан ишекТәи керә-керә чишенә башлый Яратмый көтәргә Р-»чмәтул. 1 а. иратм ы н1 Бер көнне ул бай табыш белән күз бәйләнә башлагач кына алачык йортына кайтып керде Этләрен якындагы нарат төбенә бәйләде, мыл тыгын аучылар гадәте буенча тышта, стенага элеп калдырды Алачык түбәсеннән чикләвек күркәләренең җиргә коелып-коелып гөшүен күрсә дә. фикере таркау иде. моның сәбәбен ачыклап тормады, җил булгандыр. дип уйлап алды. Ул кайтып керүгә хатын ка»ан асты аш салды Табан балыгыннан иешкән шулпа өстәлгә килеп тә утырды. ишегалдында! ы этләр чамасыз һаулап өрергә дә керештеләр Рәхмәтулла кашыгын Iашлап ишеккә агылды, ботаклы такта!а баш түбәсе тиеп сыдырылды, ишекне ачып җибәрсә, ни күзләре белән күрсен ишектә дәү җирән аю' Рәхмәтулла күренүгә әлеге чакырылмаган кунак арт аякларына басып ишекне кшггырып та алды һәм урыныннан кубарып ыргытты Аны этләр шулай ярсыткан нкән!