ЯШИСЕЛӘР АЛДА ИДЕ ӘЛЕ

Авылдашым Кәримулла Гатиятул лин истәлегенә багышлыйм.
өнгатулла елга буена килеп утырды. Ул бирегә кызыл бозауларын аркайларга дип килгән иде.
Монда үлән куерак, яшелрәк, сусылрак. Мал туар ярдан читтәрәк чемченүчән. Бозауларны да. яр ишелеп төшүдән шикләнеп, бик кырыйга китереп арканламыйлар Шуңа күрә яр читендәге үлән иркенрәк үсә. Утырганда ул жиргә таянган иде. Учы төпләрендә чык кибеп бетмәгән сал кынча үләнгә кереп батты, ә бармак араларына туры килгән үсемлекләр калкып калды Кулын алгач, уч эзе, кәгазьгә куеп, карандаш белән сызгандай, таянган урында
аермачык беленеп торды Бераздан уч эзе юкка чыкты
«Үләндәге эз тиз бетә». - дип уйлады ул.
Сөнгатулла сузган аякларын бөкләп утырды Беләкләрен тезләренә аркылы салып, кулларын кушырды. Аның күләгәсе каршы яктагы комлыкка төшкән иде
Ж.ир салкынча иде әле.
Ә көн җылы, аяз. тын буласы Кояш аның аркасын жылыта башлаган иде инде Иртәнге салкынлык тәмам таралды Су аккан тавыш тоны гайды. сүрелде
«Су тавышы, кояш баегач, ачыграк ишетелә»,- диде ул үзалдына
Бу турыда елга зур борылыш ясый Яр текә, биек Аста яшел сулы тоба, ул тирән, төбендә - соры төстәге үзле балчык. Киң селтәнеп чапкан чалгы эзедәй яткан борылышта Сөнгатулла үзен ничектер кечерәеп калгандай тойды
Аръякта авыл көтүе йөрер өчен сукаланмый калдырылган озынча болын Кара-каршы торган үрләр арасындагы тар иңкүлеккә кереп кит кәнче. ул болында иртәләрен авыл көтүе таралып, чемченеп ала. көне буена колхозның ат көтүе утлап йөри Болынның теге ягындагы үр кашы буенча таш юл сузылган. Ерак офыкны күгелжем урман чикли Уң кул якта - авыл Ә елга буенча түбән төшеп, кичү юлын һәм тирән ерганакны үткәч, тагын бер болынга килеп чыгасың. Аның түрендә
ӘХӘТ ГАФФАР (1949) — прозаик, драматург. *Әҗәт*. еГозер». »Бер йотым су». т Бодай бөртеге һәм тегермән ташы* һ б китаплар авторы Казанда яши
сигезле санын хәтерләткән буынтыклы сай күл Ул болынга барып чыксаң. таулар белән инеш арасындагы киңлектә каласың Тауларның итәге жәенке. түбәләре тоташ, тигез Анда — югарыда — иген басулары, авыллар
Ә аскарак юнәлсәң. Чулман ярына барып җитәр идең
Сөнгатулла, кушырган кулларын аерып, артка таянды, аягын сузып ♦ җибәрде һәм күк йөзенә карады. Анда керәшәләр оча иде. Ул тагын аягын = бөкләп һәм кулларын кушырып утырды 2
Кошлар яңа борнап чыккан балаларына җим ташый Оялары шушы S ярда <
Башын боргалап. Сөнгатулла керәшәләрне күзәтте Берәрсенең 5 үз оясына кыйгач якынаеп киткәнен җентекләбрәк караганда, бүтән- г. нәренең җитез очышы яшен тармакларыдай сызылып кала иде
Сөнгатулла үзенең болай иркенләп утырганын хәтерләми Эштән 5 бушамады. Кайчандыр, кайдадыр аның хакында сүз кузгалган икән = моңа эшләгәне, эшләве, эшләргә тиешлеге сәбәп булгандыр Кайвакыт ф ны аңа дөньяда тагын бер Сөнгатулла Тимершин дигән кеше яшидер. - ә ул үзе шуңа күләгә сыман ияреп кенә йөридер шикелле тоела иде *
Ул иртүк эшкә чыгып китә иде Таң атканнан күз бәйләнгәнче кырда 3 Төннәрне исерек килеш каршы алганы да булгалады Андый чакларны - урыны кече өйнең мич аралыгындагы тимер караватта, керле күлмәген. ~ майлы чалбарын салып та тормый Ә таң сызылганда, уянып, ишегалдына ' чыкса, үзен кичтән мунча көткәнен белә дә күңелен үкенү хисе били иде Бәйрәмнәрнең ничек үткәнен дә ул гадәттә тонык кына сиземләргә ел герә Өлкән улы өйләнде, кызын кияүгә бирде, туйлар әзерләнү мәшә-кате. шатлык катыш моңсулыклары белән генә хәтерендә калган Өл кән улы Мусаның армиягә китүе, аннары кайтуы да шулайрак. Киткән чагында борчуларны аяк астына салып таптарга теләгән шикелле эчелгән. ә инде ул әйләнеп кайткач, шатлыкларны тояр тоймас ярым йорты сүз әйтелгәндер. Кече улы Фәрһад армиягә киткәндә дә шулайрак булды
«Менә иртәгә, менә иртәгә дип яшәлде шул», дип көрсенде Сөнгатулла.
Ул. ниндидер хәрәкәт сизеп, аска карады Тәбәнәк, куе таллыктан агып чыккан чишмәнең инешкә кушылган тамагында зур бер балык йөзә иде Сазан бугай Почмакланып торган ул урынны кояш нурлары үтәли яктырткан Сөнгатулланың күләгәсе хәзер шул чишмә тамагы янына чигенгән. Күләгәсе урынында үзе булып, кулын сузса. Сөнгатулла ул балыкны сыртыннан тотып алыр иде шикелле
Ул сак кына кулын читкә сузды, әйтерсең лә. балык янәшәдә, нәкъ кул астында гына Балык аның кул шәүләсеннән өркеп, суга бөгелеп төшкән тал ботаклары астына качты
Сөнгатулланың, менә иртәгә, менә иртәгә дип яхшы, матур, рәхәт тормыш итә башларга теләгән өмете дә гел алга качты да алга качты шул «Иртәгә» дигән өмет тоттырмады Әлеге көмеш балыктай, көндәлек мәшәкатьләрнең һәм ямьсез гадәтләрнең чәбәләнгән ботаклары арасы на кереп качты, адашты
«Иртәгә» дигән нәрсә сугышта йөргән чагында «Менә җиңгәч, өйгә әйләнеп кайтырбыз, шунда ничек яшәргә икәнен белер идек'» ди гән нык ышаныч төсендә иде Җиңделәр, өйләренә әйләнеп кайттылар Сугышның башында атасы һәлак булды, ахырында абыйсын үтерделәр Аларның күңелләрендә дә «җиңеп өйгә кайткач» дигән хыял йөргәндер
Сөнгатулла, өенә әйләнеп кайтып, әнкәсе белән исәнләшкәннән соң, капка баганасы төбенә чүгеп утырды һәм тәмәке төреп кабызды Күзне чагылдыргыч кояшлы көн иде Яргаланган имән багана мич шикелле җылы Капкалары әнә шундый дүрт баганалы Арка терәрлек җылы баганалар барында яшәп булыр әле! Ул. иптәшен юатып, аның иңен каккандай, баганага киң учы белән суккалады да:
Ничава. әни' диде
— Бнк баганага терәлмә, улым. Төпләре черек. Аллаһе тәгалә кодрәте белән генә торалар,— диде әнкәсе.
Сөнгатулла кече капка белән олы капка асылган багананың төбенә иелеп карады Ул җиргә күмелгән урында боҗраланып черегән, төрткәч, бармагы төбенә кадәр диярлек батып керде. Бактың исә, имән баганалар үзләре аның терәвенә мохтаҗ икән
Тәбәнәк өйнең имән матчасы да сыгылган Тәрәзә төпләрендәге яран гөлләр арасыннан саркып кергән ай яктысында өй уртасына тураеп баскач, Сөнгатулла үз иңендә баш очындагы түшәм йөген генә түгел, ә бәлки аяк астындагы нигез авырлыгын да тойды.
«Әйе.. Фронтта үлеп калуың да бар иде. Ә монда һәр нәрсәне аякка бастырмыйча торып, үләргә ярамый икән», дип уйлады ул
Җиңү артта калды Ләкин җиңәсе нәрсәләр күп икән әле.
Тын, бик тын иде. Беркайчан да мондый тынлыкта калганы юк кебек Чү. әнкәсе дә йокламый икән Аналар йоклый алмаган төн бигрәк тә тын икән.
Ул баскыч төбенә чыгып утырды, тәмәке кабызып суырды һәм трак торын исенә төшерде. Үзен үк түгел, тавышын гына әле Сагынган икән, сагынган.
Сөнгатулла «Ко.ммунар»ын кабызгандагы төгәл һәм гайрәтле хәрәкәтләрен күңелендә барлап чыкты. Менә керосин кранын ачты шикелле. Карбюраторның ялтыравыклы төймәсенә басып, бармак битенең керосинга чылануын аермачык тойгандай булды. Аннары кытыршы учы агарткан кабызгычның шома тоткасыннан тотар да. кул һәм күкрәк көченең салкын мотор каршылыгы белән тоташуын сизгәч, бөтен җирне әйләндереп җибәрергә теләгән шикелле, кискен бер хәрәкәт ясар, һәм уяныр иде авыл, уяныр иде! Почмактагы агач шүрлектә төрле савыт-сабаның вак кына дерелдәгән тавышы әнкәсенең керфек очларын тибрәтмәс идемени?
Йокысыз караңгы төннәр сугыш каберендә мәңгелеккә күмелеп кал маган, Сөнгатулланы алда көтеп тора икән әле. Авырлыклардан ышыкланыр өчен танк бронясы, туңганда җылыныр өчен мотор кайнарлыгы юк инде. Хәзер үз көчең генә таяныч
Иртәгәсен, аны-моны карагач, ул бакча ягына чыгып басты. Бәрәңге җирен алабута баскандыр дип уйлаган иде. Чип-чиста икән
Ул йолкынган салам түбә кыегы астында бөрешеп басып торды, тамырларын зарарламаска тырышып, әнкәсе кара җирдән яңа бәрәңге казып алды.
— Бәрәңгене яхшы утагансың, әни. Уңар бу.
- Утагансың дип Тирес юклыкка ул Кәҗә белән сарыктан алабуталы тирес чыгамы соң. Халык та егылып ашады. Орлыгы корыды аның Үссә, утамас ием әле.
Азык хәле алама икән Ул моңа кичә үк келәт почмагына ятимнәрчә сыенган килене күргәч төшенгән иде Аның төбенә соры, бака ка быгы эчедәй ялтырап торган кунык каткан Күрәсең, әнкәсе язын эрегән кар астыннан черек бәрәңгене җыйган да юып һәм киптереп төйгән Өрәңге кисапның тоткасы сап-сары, әнкәсенең сөялле учы аны шомартып. ялтыратып бетергән. Кисапның баш-башларында да крахмал валчыклары җемелдәшә иде.
Төп ризыклары шул бәрәңге иде Кәҗә сөте, сарык һәм бәтиләрнең йоны, ите налог түләүгә китте Халык ашау хакында сөйләшмәде Ни белән туклануына, җан асравына ояла иде бугай
Ят.аваз ишетеп. Сөнгатулла артына борылып карады. Бая арканлап куйган бозавы чиләкне аударган икән.
Сөнгатулла өенә төшкә генә кайтырга, шуңынчы елга буенда юанып утырырга, хәле җиткәнче түбәнге болында йөрергә чамалаган иде. Ул бо- лай иркенләүнең беренче һәм соңгы тапкыр икәнен уйламады Дөресрә-
ге, уйламаска тырышты Хәзер инде Сөнгатулла өчен бөтен нәрсә соңгы тапкыр Элегрәк мондый уйга ышанмас, аны җаны-тәне белән кире кагар иде Әлегә бу уй бик бәләкәй, зәгыйфь Шулай да аның күңеленә тамыр җәяргә, көчле кәүсә җибәрергә һәм Сөнгатулланы караңгы күләгәдә калдырырга өлгерде инде Хәер, шунысы хак кешенең һәр мизгеле. һәр гамәле соңгы тапкыр, кабатланмас инде ул Шушы яр буена көн саен килеп бассаң да. һәр көннеке соңгы тапкыр Кичәге су аккан, яр ишелгән, үләннәр корыган булыр
Төшкә кадәр өенә кайтмаска дип чыкканга күрә, арканланган бозавы янына кабат бармас өчен, ул аңа төшлектә эчертәсе апарасын да күтәреп килгән иде. Бозау шуны аударган. Сүс аркан чиләккә җитәрлек түгел иде. Борылганда бозау аңа арт аягы белән орынган, күрәсең
Сөнгатулла: «Чиләкне читкәрәк куясы калган икән»,— дип үкенде.
Ләкин үзен гаепләмәде Бозауны яр читендәге сусыл үләнгә мөмкин булганча якынрак арканлаган иде
Ул җиргә таянып басты да. бер генә адым атлап, чиләк янына чүк те. Аны утырткач, апара тимгелләтеп калдырган һәм еккан юеш үләндәге җебегән ипи, коймак, бәрәңгеләрне учына сыпырып алды Алар йомшак, җылы Тешләнмәгән, кабылмаган. ашалмаган Җитмәгәнгә күрә кайчандыр бәрәңге кушып кына пешерелә торган ипи. бәби ашы итеп кенә илтелгән төче коймак, кабыгы да әрәм ителмичә, җиргә орлык итеп утыртылган бәрәңге бүген бозау чиләгендә. Әрәм димәслек, вөҗданны оялтмастай. мал-туарга гына ярардай бердәнбер ризык кыяр кабык лары Анысы да үз бакчаларында үскән түгел, кызлары алып кайтканы
Уенга атлыгып, ашык-пошык ашаганда алларына ипи валчыгы койсалар. Сөнгатулланың күз карашыннан уллары куырылып килә иде. бичаралар Ә бүген ул он. тоз салып туглаган аксыл апарага бу икмәк телемнәрен үз куллары белән чыгарып салды Хатыны кибеттән көн саен ике бөтен ипи сатып ала. аңа кызлары алып кайткан түгәрәк кү мәчләр өстәлә, иртә кичләрен калдык ипиләрдән сыерларына да өлеш чыга Шулай әрәм шәрәм ителгән икмәк авыл буенча күпме җыела икән? Бервакытны Сөнгатулла олы кызларының Казан читендәге дачасында, потлы чиләк тутырып, бөтен-бөтен дә. яртылаш та. чирек тә килеш шу шылай җебетергә куелган ипине күреп «Әллә монда берәр мал«асрый сызмы, кызым?» дип сораган иде Аның: «Әчетеп, карлыган төпләренә сибәбез, әти Бөтен кеше шулай эшли монда Бик уңдыра диләр», дигән җавабына каршы ул телсез калган иде
«Иллә дә туйганбыз икән соң!» дип уйлады ул хәзер Кайчандыр көн дими, төн дими һәм җитәкчеләргә карышусыз, тормыштан зарлан мыйча, муллыкка менә бүген, менә иртәгә ирешербез дип. ачлы туклы яшәделәр бит. Ә ул туклыкның, муллыкның үз учындагы шушы җебе гән икмәк сурәтендә киләсен белсә. Сөнгатулла һәм авылдашлары элек ни әйтер, ни эшләр иде икән?
Туклык килгәч, аракы эчү күбәйде Ипинең кадерен җуйдылар
Сөнгатулла төбенә бармак калынлыгы он апарасы утырган чиләк кә ярган бәрәңге, инде уалган коймак, ипи калдыкларын тутырды
Җирдә ярык бар икән Апара суы шунда аккан
Сөнгатулла монда килгәннән бирле беренче мәртәбә кычкырып
- Әһә! диде Башын үләннән күтәреп, аңа бозау борылып кара ды Аша син. аша. Сиңа дәшүем түгел, диде ул апа
Ярыкка бармак сыярлык Бу урын ярдан чыгыбрак тора Бирегә Сөнгатулла шуңа утырды да. Ярык шул чыгынтыны нке адым эчтәнрәк урап сузылган Җәйге эсселек, көзге мул дым. кышкы туң. язгы җеб\ аны тагын да киңәйтер, тирәнәйтер инде Ә ташу вакытында боз белән су аның астагы таянычын ашап юар да ярның бу өлеше, һичшиксез, упкынга убылып төшәр Ярны борылышта актарылып аккан су ничек җебетер дә. бозлар кайданрак ашар икәнен чамаларга теләп. Сөнгатулла җиргә сузылып ятты һәм түбән карады
Яр эчкә уелып кергән, куышланган Аны керәшә оялары да челтәрләгән Ләкин берсенә-бер керәшә кереп чыкмый. Алар читтәнрәк оча Үзеннән өркәләрдер дип шикләнеп. Сөнгатулла арткарак шуышты Тик керәшәләр ул ояларга барыбер якынаймадылар Башын ярдан сузып, ул тагын аска карады һәм ояларның былтыргы икәнен аңлап алды Керәшәләрнең яңа оялары читтәрәк икән. Ярның ишеләсен сизгәннәрдер, шәт Ояларына ярыкка аккан яңгыр суларыннан дым да тарткандыр Кошлар акыллы Кешеләр генә бәлане аякка уралгач кына күрүчән
Сөнгатулланың үз тормышын да шушындыйрак ярык уратып алган иде инде.
Аягын бөкләп, ул тагын торып утырды Ябык иңбашы салынып төште Аның үз-үзен шушы ишеләсе яр кантарыннан аерасы, күтәрәсе килде Киләсе язда ул убылып төшәр, һәм ярсу ташкын аны җебетеп уар. уар да әллә кайларга илтеп таратыр
«Бу мин»,— дип уйлады ул яр башы турында. Әйе, Сөнгатулла ның гомере дә тормыштан аерылу алдында инде.
«Мин тормыштан аерылмыйм, яшәүдән аерылам,— дип төзәтте ул үз-үзен — Тормыш кала ул. Гомер бетеп бара, гомер».
Кояш күтәрелде. Иртәнге салкынлык эреде Җил исә башлады Томан таралды Күләгә елганың уртасына җитте. Су ике төстә инде: күләгәдә яшькелт, яктыда саргылт Сайлыкта маймычлар ялтыраша. Зуррак балыклар төптә әле, җимләп йөриләрдер. Авыл ягында тавышлар күбәйде. Юлдан өч йөк машинасы бара, аларны бер мотоцикл узып китте Болынны кыйгачлый кистергән юлда печән чапкычлар таккан көпчәкле тракторлар күренде. Артта бозауның үлән күшәгәне ишетелә. Авазлар һәм хәрәкәт, төрлесе-төрле яктан уратып алып, үзләрен тың- латтыра һәм караттыра Берсенә дә барып кушылырлык түгел. Аңа хәзер шушылай утырасы гына. Вакыты бар хәзер.
Эш шунда Сөнгатулла ярты елга якын больницада ятып чыкты. Башта күрше рус авылындагы участок больницасында. Бавыры бер заманны төннәрен йоклатмас дәрәҗәдә авырта башлагач, яңа ел алдыннан күренергә барган җиреннән алып та калдылар Йөзе сап-сары, шул ук төс күз агын да сарган, чәче соры камыл шикелле таушалган, сакалы җиткән, аяк-кулы хәлсез — кыяфәте боек, уйлары буталчык. Нинди эре сөякле зур гәүдәсенә дә бушрак иске бумази халат, арты тапталган күн чүәк кигәч, авыл урамының ике ягын бер итеп йөри торган Сөнгатулланың мыштым гына елыйсы килде. Кайвакытта шулай, юан тупылдар төбендә торган кул тегермәненә утырып, саран гына елаштырганы бар иде аның. Гадәттә моңа «бүтәнчәрәк, тормышның тәмен татыбрак, үкен- мәстәйрәк яшәргә дә булгандыр бит миңа», дигән сагышлы уйлары сәбәпче була иде.
Аны сары авыруы белән чирләгән дип дәваладылар. Участок больни цасында өч айга якын дару өстенә дару эчте. Тик йөзеннән сары төс югалмады, эч авыртуы басылмады, хәл кермәде. Ниндидер бер йомыш белән Казаннан килгән доктор чал мыегының сул очын чәйни чәйни аның рентген рәсемен карады да тиз көндә шәһәргә — үзе эшләгән больницага ятарга кушып китте.
Сөнгатулла элек-электән шәһәрнең өсте-өстенә менә язып утырган биек йортларын, җанга ятышсыз әллә ниткән исле һавасын, кайнап торган кешеле урамнарын өнәмәде. Анда барырга туры килгән саен, нәрсә алырга кирәклеген аңлатып, хатыны кәгазь биреп җибәрә торган иде. Шуны зур, каты учына йомарлап, кибетләрнең бер ишегеннән керә иде дә, халык агымын яраша алмыйча, беренче катта шактый әвәләнеп йөргәч, ит турагычтан чыккан шикелле ватылып, изелеп, бүреген я кепкасын култык астына кыстырып, икенче ишегеннән килеп чыга иде. Авылының киң, иркен кырларында, тыныч урамнарында йөрергә күнеккән Сөнгатулланың күңеле шәһәр тарлыгына, кысанлыгына буйсынырга теләми иде.
Больницаның онкология бүлегендә байтак яткач, аны шәһәрдә яшәрче кызы Мәрзия килеп алды. Иртәнге обходка кергән озын буйлы, зур күзлекле, чал мыеклы шул доктор шактый озаклап анын авыру тарихына карап торды да
— Сөнгатулла туган, өеңә кайтасың киләме инде? Синең авыруың куркыныч түгел. Ике-өч ай авыррак булыр әле. Ләкин түз. узар, диде.- _ Менә шушы рецептларда күрсәтелгән даруларны эчә тор.- дип. мө- S һерле кәгазьләр сузды Берәр айдан тагын күренеп китәрсең t
— Ярар Рәхмәт Исән булсам килермен Гүр юлы түгел ич
Ул. палатадагылар белән саубуллашып чыккач, үзенә зуррак пи- 5 жаманың чалбар балакларына уралып, артсыз чүәкләрен лыштырда- « тып. беренче катка төшеп басты Зур вестибюльнең саргылт-көрән шак- д маклы плитә җәйгән идәнен яна гына юганнар дымлы таш. хлор исе 5 килә иде. Кызын эзләп, як-ягына каранып алды Ул көттермәде «Глав | врач* дип язылган ишектән зур кәгазь капчык күтәреп килеп чыкты. 5 Сөнгатулла кызының аякларын таш идәнгә тидерер-тидермәс җитез ♦ атлап килүенә сокланып торды
Мәрзия, атасына бик туры карамаска.тырышып, елмаеп кына сөй- • ләште. хәлен сорашты, кәгазь капчыгын ана сузып, кайда киенергә ки- « рәклеген әйтте. *
Ак буявы каушакланган кечкенә өстәл белән артсыз урындыктан - гайре нәрсә булмаган, тәрәзәсенең аскы пыяла өлгеләре акка буялган ~ эңгер-меңгерле бүлмәдә шактый озак киенде үз киемнәре, әллә ничек, чит кешенеке сыман тоелды
Биек пыяла ишекне авырлык белән генә ачып. Мәрзия башта атасын уздырды, аннары үзе яны белән генә суырылып чыкты Больницаның авыр ишеге дөңк итеп ябылып калды Ул тавыш Сөнгатуллага кышкы кабернең ләхет тактасына тун туфрак кантары бәрелүен хәтерләтте
Әкрен генә атлап, баскычтан төштеләр Бнш потлы гәүдәсенең хәйран җиңеләйгәнен ул шунда тойды Жил исеп китте Сөнгатулланың үз авылларына таба очыплар китәсе килде Ләкин моннан соң аяк атлау да авыр буласын тойды Әүвәл җилләр әллә бар. әллә юк иде Хәзер аңа җилнең арттан искәне генә юлдаш икән инде
Әйе. гомер кими башлаган. Күңеленә килгән уе - киләчәктә үзен ни көтсә дә. карышуның инде мәгьнэсезлеге. шуңа күрә һәр нәрсәгә ты ныч кына әзерләнү кирәклеге белән килешеп
Яхшы. диде.
Кызы аңа. үзенекен уйлап
— Яхшы. әти. яхшы, дип җанап бирде
Соңгы баскычта тукталып, ул көннең, шәһәр күренешләренең ма турлыгына карап торды Асфальт мәйданчыкка су сиптергәннәр, анын дымлы җылысы биткә ягыла Кыска гына калдырып чабылган үләннәр дә. саф. кытыршы яфраклы яран гөлләренең ал. кызыл чәчәкләрендә су тамчылары җемелди Чәчәктән чәчәккә ялгыз бал корты кунып йө ри. түгәрәк гөл түтәлен әйләндереп алган юеш таш буйлап сары кырмыска йөгерә
Жиләс һава больница исе сеңгән кыска чал чәчен, битен яратып сыйпый кебек Бу яктылык, бу ямьлелек элек тә булгандыр ич инде? Ә менә күреп җиткермәгән бугай һәр язны шау чәчәккә күмелгән өе каршындагы шомырт, канәфер кичке һавага хуш ис тараткандыр Ул әлеге исне хәтерләргә тырышты Кая анда' Иген бөртеге көтеп, күпереп, сулап яткан юеш туфрак, техника мае. яңа борнап чыккан яшел уҗым, өлгереп килгән башак исе. бодай бөртекләренең сөтле сагыз тәме яхшы таныш Хәзер инде аларга төрле дару исләре, дару тәмнәре дә өстәлде Калганнарын тоярга вакыты җитмәде шул Сугышта танкысында берәр исемсез биеклеккә таба ыргылырга яисә җимерек авылга тизрәк бәреп керергә ашыга иде Аннан соң әле бу басуны, әле теге басуны тизрәк сөреп бетерергә, өйләнергә, яңа өен салып керергә, балаларын аякка
бастырырга омтылды. Тора-бара тормыш җиңеләйгәч, артка борылып карарга да. киләчәккә омтылырга да курка башлады инде. Аңа юаныч биргән бер генә нәрсә калган шикелле иде: кешеләр муллыкка, җитешлеккә тизрәк ирешсеннәр өчен көн дими, төн дими эшләде Хәзер менә больницадан чыгып килә һәм бөтенләйгә, монда башка беркайчан да килмәслеген белеп чыгып килә.
Кызының.
Әйдә, әти,— дигәненә сискәнеп, үзеннән-үзе уңайсызланып китте. Карале син аны. әллә ниләр уйлап, башын кыңгыр салып басып тора икән ләбаса Кызы белән янәшә озын, тар, кешесез урам буйлап атлаганда. үзендәге чит халәткә аптырап барды. Трамвай, троллейбус, автобус. төрле машиналар һәм кеше хәрәкәте белән тулган киң урамга килеп чыккач. такси тота алмыйча әрле-бирле йөгергәләгән кызына, җәяү- леләргә күз салгалап торганда ул калган бәхетенең шушы хәрәкәт дәртендә. кызының аны кайгыртуында, өйдәгеләрнең аны көтүендә икәнен уйлады
Шәһәр һавасы әүвәлгечә авыр тоелмады, ул аның җанына, үз тракторы. үзе сукалаган басулар исе кебек үк. кадерле иде инде.
Бераз узып туктаган такси яныннан кызы елмаеп кул изәде. Автовокзалга барып җитеп, авылларына кайтучы автобусның йомшак утыргычына кереп сеңгәнче. Сөнгатулла эндәшмәде.
Кызы нидер сөйләде, сораштырды, аның кулын сыйпаштыргалады. атасының тыңламаганын аңлап, башын биек утыргыч аркасына терәп, күзен йомды.
Автобус тәрәзәсеннән урамда әле тегеләй, әле болай баручы, нәрсәдер күтәргән, каядыр ашыгучы кешеләр чагылып калды. Ә аңа ашыгырга кирәкми, ул беркая да соңламый инде. Фәкать көтәсе генә.
Автобус бөркүләнде, өске люклардан искән үтәли җил хәлне җиңеләйтмәде Чайкалу оета иде. Ялкау гына сөйләшкәләп барган кешеләр бераздан һәммәсе диярлек изерәп бетте Калка төшеп. Сөнгатулла тәрәзәнең өске өлгесен ябып куйды, тәрәзә пәрдәләрен сары ялкын игеп биеткән җиләс һава тынды Шакмаклы күлмәк изүенең ике сәдәфен ычкындырды. челтәрле капрон эшләпәсен, пинжәген салып, тезенә куйды. Шунда эчендәге авырту уянды Кызына сиздермәскә тырышып, пинжә- . генең күкрәк кесәсеннән зәңгәр төймә даруын алып капты. Тәрәзәгә борылып, күзен йомган килеш, авыртуның басылганын көтте. Күзен ачса. ян-якта озын дулкыннар булып тибрәлгән арыш басуы буеннан баралар икән Бераздан ямь-яшел бодай җире башланды Былтыр эссе августта үзе сукалап, чәчеп калдырган басуларда да иген шаулыйдыр. Быел шуны җыя алыр микән? Әйе. вакыт үтә. син булсаң да үтә, син булмасаң да «Мин булмасам да?!» Бу хакта гомерендә икенче тапкыр уйлаганын искәрде ул Беренче мәртәбә 1944 елда Ниндидер авылдан немецларны бәреп чыгарыр өчен барган рәхимсез сугышта җиңелчә генә яраланды Фашист пулясы аны ут капкан танк эченнән яралы ук- чы-радистны чыгарганда куырып алды Икенчесе җиргә төшкәч өтте. Иптәшен комлы үрдән түбән сөйрәгәндә, бер өлкән яшьтәге санитарга юлыкканчы, ярасын карый алмады. Өстәмә көчләр ярдәмендә, авылны алгач кына ауды Җиңел җәрәхәт озак та үтми азгын ярага әйләнде, каны агуланды. Башта чокыр-чакырлы пычрак юлдан полуторкада, аннары хәтсез көннәр һәм төннәр поездда бардылар Вагон ыңгырашкан, теш кысып сүгенгән, саташкан яралылар белән тулы иде. Үзен чолгап алган әле соры томаннан, әле төпсез караңгылыктан айнып, күзен ачкалаган- да. корымлы морҗалары гына тырпаен калган авыллар, зәңгәр күк йөзе, каршы юлдагы вагон ишегеннән аякларын салындырып утырган солдатлар. яшәреп килгән урман тәрәзәдән күренгәләп калды
Түбән Түрә дигән шәһәрчек госпиталендә ярты елдан артык аунады. Тереләсенә врачлар үзләре дә ышанмады бугай Ә ул терелде, савыкты Җиңәсе, дошман җимергәнне, яндырганны, көл иткәнне төзисе, сала-
сы бар иде Кырлар.— хатын-кызның көчсез кулыннан кыргыйланып беткән кырлар көтә иде ич аны «Сөнгатулла, җаныем». дип эндәшүче коңгырт күзле Зөлхиҗәсе дә көтә
Ул сугышка кырык өченче елнын кара көзендә, сугышның ачысын йөрәгенә үткәнче татып бетергәч алынды Үзендә плутар булып йөргән Сәгыйдәгә иренең үлгән хәбәре килгән көнне Сәгыйдә майлы, пычрак сырмасын салып ыргытты да кап-кара туфраклы юеш буразнага ятып, өзгәләнә-өзгәләнә елады Кып-кызыл күлмәк итәге күтәрелеп, балык тәңкәседәй ап-ак ботлары буразнага сыя алмыйча бәргәләнде Кичкырын иде. Сөнгатулла чыдый алмыйча, тракторына утырды да ары китте, борылып караганда Сәгыйдә җансыз басу уртасында учактан дөрләп янып ята иде шикелле
Ул сугышка дошманнан ни өчен, кем өчен үч алырга икәнен яхшы белеп китте Күрше Маһируза апаның ире һәм ал арның дүрт кызы, укытучы Асия апа. Гарифә әби. Сибгатулла абзый, сугышта сөйгәненең һәлак булу хәбәре килгәч, акылга җиңеләеп калган кыз авыл чибәре Дилера өчен, үсеп килүче, искергән бишмәтле, чабаталы, ямау салган итекле, ябык, моңсу ятимнәр үчен алырга, кулсыз-аяксыз калса да. дошманның бугазын теше белән чәйнәргә әзер иде ул. Авылга йөз егерме тугыз кара кайгы кәгазе килгән иде инде Унсигез яшен ул шуның бе лән тутырды
Сөнгатулла сугыштан киң җилкәле ир-егет булып, калын мыек үстереп. бер орден һәм өч медаль, исеме язылган көмеш кесә сәгате тагып, күңеленә сугышның бар шәфкатьсезлеген. әшәкелеген, пычрагын, хәсрәтен җыеп, җаны картаеп кайтып керле Аны өч-лүрт колхозга бер булган иске тракторга утырттылар
Сугышта алган яра төзәлде, аннан чокырлы җөй генә калды Ә хәзерге авыруы бүтән Бүтән. Каян килде соң ул ана?
.. Былтыр язгы чәчү иргә, майның уртасында ук бетте Шул уңайдан идарә алдынгы колхозчыларга акчалата премия бирде, механизатор ларны, шомырт шау чәчәккә күмелгән чокыр буена алып чыгып, мулдан сыйлады Сөнгатулла да күңеле булганчы утырды Өй бусагасын атлап керүгә, утлы кисәү баскан шикелле, кискен авыртудан анын югалта язып, ишек төбенә урталай бөгелеп төште. «Эчмәсләр, үзең теләп алган чир, рәхәтлән», дип сукранып, хатыны зур якның чаршау корган почма тындагы караватка оныгы янына кереп ятты Таң беленгәч, аның теш кысып, иренен тешләп ыңгырашуына куркып, югары очтан фельдшер кызны уятып алып төште хатыны Ул чагында авыртуы узган шикелле булды, ә Яна ел алдыннан тагын килеп чыкты
Сөнгатулла Казан больницасында үзенә ясалган операциянең шик ле төстә тиз узуын сизде Врачлар да. үзе белән бер палатада ятучылар да. көн саен диярлек килеп йөргән, ә менә нәкъ операция көнендә күренмәгән кызы Мәрзия дә аны моны сиздермәскә тырыштылар Ә чит ләтеп сорашырга, белешергә теләмәде
Соңгы вакытта ул каршыдагы җиденче палатада ятучы Галия исем ле кыз янына кереп утыргалады Кара чәчләренә караганда аклары күбрәк иде аның Гаҗәп тә. сәер дә иде Сул кулын икенче тапкыр кискәннәр Сыкранмыйча әйләнеп тә ята алмый Туймас авыруы тәненә, сөякләренә күчкән, диделәр
«Минем белән дәвалана башлаганнар үлеп бетте инде абый .Алар зан соң дүрт ел торам инде Барыбер үләсем килми бит әле Утырып кына торырлык булып терелсәм дә. врачларга рәхмәтләр хкыр илем» N i моңсу елмаеп сөйләшә иде Галия янына шприц тотып еш керәләр иде инде Тик Сөнгатулла анын елаганын күрмәде Галия яныннан
Теге кыз. аллага шөкер, бүген исән әле. дип чыга иде
I алия ул больницадан чыгарга өч көн кала иртән, авырхлар аша ган-эчкән чагында әкрен генә вафат булды Йөзе бөтен газапларыннан котылып елмайган, тыныч иде
Кояш күтәрелгән саен, керәшәләренең очуы түбәнәйде, суга табарак якынайды. Алар ояларына югарыдан юнәлмичә, астан күтәрелә башладылар Сөнгатулла: «Әйе. көн эссе, коры булыр».— дип уйлады Ул. үрелә төшеп, кул астындагы сары чәчәкне өзде дә. сабагын папирос шикелле тотып, ирененә кыстырды. Әчкелт тәме тел очын чәнечте Ирененнән алып, ул сабак очына карады Көпшәнең өзелгән урыны тирәли сөт саркып чыккан иде
Больницадан кайткан чакта автобустан төшеп, сары чәчәкләр үскән юл читенә утырасы килде аның. Өйгә кайтудан һәм жир катылыгын, ышанычын тоюдан да яхшырак нәрсә юктыр Хәер, монда утырудан мәгънә юк Ике якта да урман, колач житмәслек имәннәр шыкыраеп тора Кабыклары купкан, ертык чүпрәкләрдәй салынып төшкән, ботаклары сынык. Дүрт ел элгәре керәшен суыкларында корыдылар. Хәзер аларны кисәләр. әллә ничә жирдә моторлы пычкыларның күксел төтеннәре күренә, киселгән агачларны юл читенә әрдәнәләп өйгәннәр, зур учакларда ботак-сатак яна Куаклар арасында ара-тирә каеннар агарып кала, алар сыгылып бөгелгән, моңсу, кай якка авышсалар да. ялгызлыкка дучар лар Юкәлекләр дә нурсыз, араларындагы имәннәрне аударганда, аннары тракторларга сөйрәткәндә имгәткәннәр.
Ә чистарткан урыннарга нарат үсентеләре утыртканнар икән Тернәкләнеп киткәннәр, яшел үлән арасыннан посып кына алтын бөреләрен төрткәннәр. Аларны юлдан ике буй киртә белән аерганнар. «Керү тыела», дигән язулы такта кадаклаганнар.
Түбән төшеп, автобус күпергә керде. Урман, корыган имәннәре белән сырхаулап һәм яшь наратлары белән яшәреп, артта калды
Дөнья үзгәрә. Дөресрәге, үзгәргән Шул үзгәргән өлеше генә Сөнгатулланыкы Үзгәрә торганы һәм үзгәрәчәге бүтәннәргә кала. Дөньяның үзгәрә торган өлешен китүчеләр түгел, яшәүне дәвам итүчеләр генә күрә...
Шушыларны яңадан күңеленнән кичереп. Сөнгатулла яр буенда утырды да утырды Биредә бар нәрсә элеккечә. Суы ага. ә яр тора Акын менә бу жире убылып тешәсен Сөнгатулла гына белә. Үзе шуның өстендә утырганга гына Аның ярдан тар ярык белән аерылганын күргәнгә генә
Ин зур. иң әкәмәт, иң шаккатыргыч, иң өнсез иткән үзгәреш аны авылында көткән икән
Авылдан ярты чакрым чамасы ераклыктагы юлның тукталышында автобустан төшеп калдылар Сөнгатулланың урам ■буйлап кайтасы килмәде. Исәнләшүләр, хәл-әхвәл сорашулар китәр инде Кызы нәкъ шуны тели иде булса кирәк. Атасын кешеләр белән сөйләштерәсе, уйларыннан арындырасы, кешеләрнең хуплау сүзләре белән кәефен күтәрәсе киләдер Тик ул үзен авылдашларына күрсәтүдән тайчанды Ни дисәң дә. ул элеккеге Сөнгатулла түгел шул инде Кыяфәтенә ятсынып багарлар, күзенә туры карамаска тырышырлар, өйләренә кайткач, кызганып сөйләрләр Башта хәл алырга кирәк Өй һавасы, өй ризыгы килешми кал мае. Хужалык эшләре оныттырмасмы әле. Рәт керсен
Шуңа күрә ул кызына
Турыдан кайтыйк.— диде.
Ихтимал, кызы аны тракторлар янына сугылып чыгарга, хезмәттәшләре белән күрешергә тели дип уйлап барадыр Аларның өйләренә туры юл колхозның ындыр табагы, техника паркы, яшелчә бакчасы яныннан, елга аша салынган асылмалы басмадан, зират буендагы тугайдан уза Аннары, зират белән бәрәңге бакчасы арасындагы ызаннан үтеп, арт капканы ачасы да, яссы ташлар жәелгән ишегалдына керәсе. Сөнгатулланың өйдән техника паркына кадәр ел тәүлеге эшкә йөри торган үз сукмагы бар
Ул мастерскойга сугылмады. Әнә электр очкыннары. Шәт. улы Мусадыр. ул эретеп ябыштыру остасы. Эшләп тә күрсәтә ичмаса Аһ. тагын әнә тимер чүкегән тавыш Бусы - тимерче Баһау. Янына керсәң, потлы чүкечен кулыннан төшермәстән күтәреп ала да сандалга утырта инде. Ә һәйкәл итеп куелган «ЧТЗэга былтыргы тургай оя корды микән^ Мән- ф релеккә тынган, ләкин күгәрмәгән ул трактор, пулеметка каршы барган- а да киселеп егылгач тезләнгән, соңгы сулышын алганда бармак очлары Ч белән җиргә таянган сугышчы кебек, тимер тырнакларын кара туфракка = батырып, әрем уртасында тора Ә тургай оясы аның кайнар йөрәге иде = шикелле. ч
Елга буена ж.иткәч, ул яр читенә чүкте, кулын, битен юды. Су жы- < лымса. йомшак. %
Шунда Мәрзия
- Әти. диде. Ике төенчеген дә басмага куйган, култыксага җай- = лап таянган. Сүзе бар иде. күрәсең
— Әү. кызым ♦
— Сиңа әйтәсе сүз бар иде бит әле. «
— Сон? ■
Су агымына карагач.Сөнгатулланың җинелчә генә башы әйләнде. «
Муса абый өй түбәсен яңадан япты, әти
— Ник? «
- Ник дип Хәзергесе ак цинк калае
Кара, хуҗа булган, ә? Иркенләгән! Минем больницада ятуым ярамаган
— Баз да бүтән кирпечтән.
- - Тиясе калмаган Кирпич дым тарта ул.
- Кирпеченә сумала кайнатып сылады. Бер очтан — нигезне дә. Нигезне? Аның кай жире ярамаган тагын?
Борчылма, әти Хәзер нигез дә кирпечтән.
- Чә!
Үтә гаҗәпләнгәндә Сөнгатулла, шулай. «Чә'» дия иде Бу аның ишеткән сүз мәгънәсенә төшенеп җитмәвен белдерә. Бу әле аның, сәер сенеп. колагын сагайтуы гына Ишетте, янәмәсе. тик ни соң әле бу? Ка батлап әйтергә кирәк әйе. бу аның утә гаҗәпләнүе. ни дняргә белмичә, чак кына телсез калуы Аныңча, язын бәрәңге базына су төшсә дә «Чә1» Кырык өч яшенә житеп. хатын кыз күрмәгән Сәлимҗан көтмәгәндә өй ләнгәч тә «Чә!» Тупыл төбенә карга баласы егылып төшсә дә Шуннан соң. яна ишеткән хәбәргә күңеленнән тиешле бәясен биргәч, аның «Ин де!» дип куя торган гадәте бар Яна нигез корыр өчен өйне жирдән күп ме күтәрергә кирәклеген ку з алдына китергәч, ул кызына
Инде! дип. башын чайкады
Мәрзия тавышын һич үзгәртмичә
- Тәрәзә йөзлекләрен буямаган әле. дип дәвам итте
- Нинди тәрәзә йөзлеге ди ул?! Кычытмаган җирне кашып Хәзер печән хәстәрен күрергә кирәк Бигрәк тагын'
- Дөрес, әти Тәрәзә йөзлеге качмас Муса абыйны әнтәм бигрәк җенле булып чыкты ул. Генкәгә тиеп бетте тук та тук өй мүкләп, йокы бирми
Мүкләп? Мин мүкләгән эченә тигәнмени?
Авыз да ачтырмый, әти. Узган юлы кайтканда балчык изеп аяк калмады Үзенең бетон болгаткыч маһинасы капка төбендә Ярамый, янәсе' Имеш, мич измәсенә аяк кул җылысы тияргә тиеш
Мич?! Инде дә. ә’ Барлы җуклы ярты ел югалып тору ярамаган' Мнч булып мнчнен башына җиткән Миннән шәп тартып калды лнбаса.
- Бусы да тамаша бик яхшы тарта
- Син. кызым, түбәдән нигезгә төштең, инде өйгә сыймыйсын
— Ә магча матча ише генә түгел, әти. Күрсәң, исен акылың китәр сап-сары нарат
«Янганнар бит болар, каһәр!— дип уйлады Сөнгатулла. Ләкин аңлаганын кызына белдерәсе килмәде әле.— Әйтмәгәннәр. Борчылып ятмасын. дигәннәр инде, мать честна!»
Су бөтерелеп-бөтерелеп ага иде Аның күз аллары караңгыланып китте Якты көнне болыт бастымыни Калагы томаланды, әйтерсең лә. су астында калды Аягының жегәре бетте. Кайтып җитәр, үзе каккан салкынча келәләрдә, тотка тимерләрендә учының җылысын калдыра- калдыра ишекләрне ачар, бусагалардан сак кына атлап, түшәм такталарының һәр сызыгын, һәр рәсемен карамаса да. күреп өй эченә узар һәм тыйнак кына, бәлки бераз ятсыныптыр, имән матча астында хатыны Зөлхиҗә белән күрешер кебек иде югыйсә. Кинәт ул үзен икегә бүленгәндәй хис итте Көзге каршына басса, үз чагылышы урынына гомер очрамаган кеше чагылышын күрер кебек Ул чагылыш лачынныкыдай үткер карашы белән бапьницадагы чатнаган көзгедән әллә ничә тапкыр аның йөрәген тырнап-тырнап алды инде. Кайсысы чын — шул көзгедәге керәшә ояларыдай эчкә баткан күзле шәүләме, әллә ул — Сөнгатулла үземе? Яңа йортта да торыр анысы Аягы яна баскычларга, ишек бусагаларына. кулы электр кабызгычларына, ишек тоткаларына күнегер, үз кадакларын кагар, такта ышкылар, яна мичкә утын ягар, үз ашын ашар Җайлашыр. Ләкин ялгыш өйгә очып кергән һәм тәрәзәгә һава дип бәргәләнгән кош шикелле, нишләсә дә, чиксез авырту гына тояр инде Кызы әнә сөйли дә сөйли. Тавышы ерак, җил китергәндәй, өзек-өзек. әле ачык, әле тонык ишетелә. Гүя шәһәр кибетләре тәрәзәседәй зур, ка- лыИ пыяла аша эндәшә
— Идән буяу авыр. Казанда әле. Болай да матур, якты. Ту шәмне Муса абый Караватлар яңа.. Кухняда гарнитур . Без төсле телевизор кредитка Искесен ирем сезгә кайтарып куйды. Күрше-кү лән савыт-саба Җитәрлек. Орденнарыңны күрше Хаммат абый алып чыгарга өлгергән Әни шунысына бик сөенде. Костюм-чалбар... әни үзе алды., таман...
Юк шул инде, таман булмас. Ябыкты Сөнгатулла. Ә кием-салымының буе тамандыр Зөлхиҗә тазарыр дигән өметкә алдангандыр инде Киемне аны балага гына үсәренә чамалабрак алалар
Әх. Мәрзия! Юата инде бичаракай. Хәзерләп куя, янәмәсе. Ата» сының йөрәге ярылыр ди бугай
Сөнгатулла тураеп басты да кычкырып көлеп җибәрде Кызының, сөйләвеннән кырт киселеп, сискәнүен, үзенә коты алынып каравын күреп тынды, тик чыдый алмыйча, гөлдерек тавышы белән элеккесеннән дә катырак итеп, рәхәтләнеп, башын чайкый-чайкый көлде.
— Әйттем бит мин аңа, кызым!
— Нәрсә-нәрсә?
— Әнкәңә дим
— Нәрсә әйттең?
— Больниска бер килүендә страхавайның тиешлесен генә түлим, өйдә акча юк, дип кәҗәләнгән иде. Ирекле өлешен дә уч тутырып түләмә- сәң. кара аны. фәлән-төгән дип җибәрдем Шулай итмәсәң, палатага аяк атлыйсы түгел, мәйтәм. Икенче килүендә тагын түләмәгән, хәерсез. Коры калган алайса!
— Түләде, әти, түләде.
Сөнгатулланың әле генә көлгән, аннары кырысланган йөзенә канә-гатьләнү төсмере чыкты. Җиңел сулап:
— Алайса, ярый.— диде—Яндыгыз инде, ә? Дипломат икәнсен син, кызым Белми идем Яман хәбәргә яхшы хәзерләдең син мине. Күпме тиде соң?
— Нәрсә?
— Нәрсә булсын — страхавай.
— Биш мең.
— Әйбә-әт.
Ллсу Тимергалипа рхгмг
— Колхоз булышмаса. ул биш мен генә чәп итәргә дә җитмисе икән. әти.
- Нәфсе дисәң дә нәфсе соң хәзер кешедә... Биш меңгә таш пулат салып була! Кассада да ару гына үрчегән иде түгелме соң?
— Анысы да кереп бетте аның, әти
Сөнгатулла тагын:
— Чә!—диде — Инде дә шул хәтле кыланмасагыз...
— Бераз әҗәткә дә җыйгач, таман гына булды бугай.
— Әҗәт?!
— Әйе Нигә?
«Әллә каккан казыкка тиклем янганнар инде?» Сөнгатулла, күңелендә уянган шушы шиге белән килешәсе килмичә, шул ук вакытта, кинәт әрләп ташлап, я ялгыш сүгенеп, кызын куркытмас, рәнҗетмәс өчен, тыштан тыныч кына:
— Зурдан купкансыз түгелме соң?—дип сорады.
— Зурдан дип... Ә абзар-кура?
«— Абзар-кура?!
— Әйе, әти. Анысы да өр-яңа. Өй белән берочтан анысын да өр- яңадан корып ташладылар Нигә калдырып торырга? Келәтне сиплисе бар дип. үзең дә -ясканган идең, анысын да элеккесе ише генә итмәде-. ләр — ындыр табагына тиң итеп салдылар
— Кызым! Мәрзия' Алайса, шыр ялангач калганбыз түгелме соң?
— Нинди шыр ялангач? Нинди шыр ялангач! Ул яңа мунчасы гына да ни тора! Син салган усак кына иде. мүк урынына да — салам Бусы — нарат, кызлар чәче шикелле сап-сары сүс белән мүкләнгән
— Мунча да көл булып очтымыни?
— Көл дип инде. Көлләрен, кисәү башларын, мотоцикл калдыкларын. өч алмагачны янгынның икенче көнендә үк бульдозер белән кырып-себереп. иске тегермән чокырына түктеләр.
Сөнгатулланың елап җибәрәселәре килде.
— Берни дә калмадымыни?
— Өскә кигән кием дә сабан туе мәйданына утырып чыккан «Жигули» инде Әле ярый янгын сабан туе көненә туры килде. Көрәшчеләр батырга чыгуга — пожар. Бөтен мәйдан чапты Ул җыелган халык, әти. ул халык! Хәйран-тамаша!
— Сөнгатулла Тимершиннең йорт-җире көлгә әйләнүен бөтен авыл җыйнаулашып тамаша кылуы хәйран булмыйни!
— Ни. әти. карап тормадылар.
— Тормаганнармы соң? Теш казырлык шырпы калмагач?!
— Алар башка өйләрне уттан саклады. Очыбыз белән янабыз дип курыккан идек.
— Ә Муса, каз сөзгән нәрсә? Муса нишләде? Бастырык буе гәүдәсе белән бер сандык та чыгармагач. Тимершин фамилиясен йөртүе харам!
— Ул мәйданда көрәшеп калды шул.
Жан ачуы белән сүгенәсе килүен басар өчен. Сөнгатулла бу юлы «Чә!» дип кенә калмады. Бу юлы ул:
— Кит әле! — диде — йорт-җире яна, ә ул көрәшеп калдымы? Кайтып та тормадымыни? ’ *
— Кайтты, ник кайтмасын ди «Жигули» еның арткы утыргычына батыр калганы өчен алган биш йөзлек паласны җәйгән дә шуның өстенә дүрт пот ярымлы тәкә бәйләп салган.
— Ничек инде ул — бар халык янгынга чапкан, ә Муса бил алышып ятканмы?
— Кызык инде, әти. әйеме? — Диде Мәрзия, көлгәндәй итеп.
— Бу хәтле дә үземә охшар икән, билләһи газим!
— Чат инде. әти. чат' Көрәш судьясы Гамбәр абзый да шаклар катты «Без монда пожар сүндерәбез, ә батырны кем билгеләгән? Әйдәгез.
яңадан! Көрәштә мин судьямы, әллә Пушкинмы?» диде.
— Хак әйткән.
— Абый: «Дөньяда ут чыкканда татар көрәшендә саф намустан да гаделрәк судья юк»,— дип кырт кисте
— Ул да шәп әйткән ләбаса, шайтан!
Улының бу сүзләрен үзенең чуалчык хәтере жуймасын дигәндәй, * Сөнгатулла эчтән генә
«Дөньяда ут чыкканда татар көрәшендә саф намустан да гаделрәк = судья юк», дип кабатлады Йөрәк түрендә үлгәнче тотардай яхшы * сүзләр. Улының сүзләре аның борчуларын, дулкынлануын баскандай 2 итте Су өстеннән чагылган нурлар һәм талгын жил битен, чигә чәчен, « беләкләрен киптерде %
Шуннан? — дип сорады ул
Мәрзия:
Шуннан менә шул инде - яндык Хәзер бар нәрсә яңа,— диде « — Яхшы,— диде Сөнгатулла.— Кайтыйк, кызым ♦
— Кайтыйк, әти. <
Сугыштан кайткач, бер кичне — тугыз тулып, чирек сәгать үткәндә * Сөнгатулла капка төбендәге ташка чыгып утырган иде Ул ташны яңа - өйнең өрлеге астына почмакка салырга ниятләгән иде Әйе, нәкъ шул ® вакытта Чөнки көмеш сәгатен ачып караганы исендә (Көмеш сәгать о комкор Рыбалко бүләге. Тора-бара ул сәгатьнең кирәге дә калмады кебек: авылда көндез дә. томанлы таңнарда да күз төшкән нәрсәләрдән. колак ишеткән тавышлардан вакытны минутлап беләсең) Шулай итеп, ул капка төбендәге ташка чыгып утырды һава йомшак Ни жылымса. ни салкынча Китапларда тәнгә рәхәт дип язалар Эч пошмаганда, кәеф яхшы булганда шулайдыр Көнбатыш матур алланып, көнчыгыш тыныч шәмәхәләнеп торганда бигрәк тә. Куе чиялектә өздереп сандугач сайрый, уенлыктан гармун тавышы, кызлар белән егетләрнең жырлавы ишетелә (Ул чагында кичләрен жыелалар иде әле.) Ә батарга игътибар итмичә, күк йөзенә уйсыз гына карап торсаң һәм йолдызлар кимегән кебек тоелса? Андый чакта һава хозурлыгына ис китми шул. Әйе, ул кичне йолдызлар сугышта үлеп калган авылдашлары санынча кимегән сыман тоелды аңа Җирдә солдат үлгән саен, йолдыз атылып юкка чыккандыр, ә яңалары балкырга өлгермәгән иде әле
Аннары мәшәкать өстенә мәшәкать өелде Эш күп хәсрәтне каплады, күңел яраларын төзәтте Әкренләп кеше рәтенә керделәр Рәхәт тормыш китте! Хезмәт көннәренә түләү артты Тора бара берәм-берәм өйгә телевизор, газ, суыткыч керде, идәнгә палас җәелде. стенага келәм эленде Элек, сугыштан соңгы еллардагы сирәк-мирәк мәҗлесләрдә, туйларда, сабан туе бәйрәмнәрендә аз гына куела торган әче балның дәрәҗәсе бетте Аракы күренә башлады Аны шахталарга, чирәм җирләргә китеп, туган якларына кунакка кайтучылар кунак төшемгә дәшкәндә зур күчтәнәч итеп кенә куя иде Аннары исә аракы табынның түренә үк менеп утырды, өстәлнең күркенә әйләнде
Заманалар үзгәрде Техника күбәйде Комбайннар кырда сыер көтүе урынына йөри Бөтен җирдә трактор Бер хәбәрче Сөнгатулла турында «Ул сукалаган җир Франция. Бельгия. Люксембурглар мәйданына тигез». дип язып чыкты Нигә, бик ихтимал Кайбер җәйләрне буада ник бер су коенып карасын Әле ярын дөньяга ат булып яратылмаган әллә кайчан аяк сузар иде! Ба' Камыт киясе булса, аңа чыдардае табылыр иде микән? Элек уңышы алты җиде центнердан артмаган гектарлардан егермешәрне ала башладылар Шунысы бар туклыкка әллә нн ис китмәле Күнегелде дә соң. каһәр' Әүвәл колхозный егерме биш ләп баш дуңгызы булып, шулар бөтен яр буе болынын актара, кичү ташларын кубарып бетерәләр иде Хәзер алар биш меңнән артык, коми лекста гына тоталар Тик исләре бар дөньяны тутыра сыек тиресләре
базларыннан ташып, инешкә агып төшә, ташлыкларга ләм булып ята. Су буен камыш басты Колхозга да. председательнең үзенә дә шушынын өчен ничә тапкыр штраф салдылар. Хәл үзгәрмәде Аның каравы түбәндәге рус авылында сыерлар комплексы. Соң инде, җәмәгать, татар кешесе гомер яратмаган дуңгызны күңел биреп карыймы соң? Монысын Сөнгатулла болай гына уйлады, сүз уңаеннан гына. Әйе. тормыш яхшы, күз генә тимәсен Бер генә мисал зиратта мәрхүмнәрне күмешкән өчен бирелгән хәер акчасы бишәр сумнан арта Нәкъ бер шешәгә җитәрлек Өчкә бөкләп, пистун кесәсенә тыгалар да кибет тарафына китәләр. Татарда мәрхүмне күмү табыны юклыгы билгеле, элек мәет өстендә аракы эчмиләр иде Ләкин ул бишлекне кая куймак кирәк? Килешәме, килешмиме — сәүдә әйләнешенә кертәләр.
Менә нишләде замана Кешеләр, әйтерсең, тормыш муллыгында югалып калдылар
Сәрхушлек ирләрне куе томан кебек басты. Эш башланганчы да салу, эш беткәч тә эчү. Шатлыктан да. кайгыдан да Гаҗәп Кесәдә акча тормый Шунысы кызык саклык кенәгәләрендә дә үрчи. Гүя авыл лар буенча дәрвиш рәвешендә Хоэыр-Ильяс пәйгамбәр үткән дә кешеләргә хәзинә базларын ачып калдырган. Борынгыдан акча белән эш итмәгән җир кешесе аның муллыгына әзер түгел һәм аңа күнегүе җиңелдән булмады Ни гомер бушка диярлек эшләгән халык бер буын гомерендә тотрыклы хезмәт хакы ала башлады
Ләкин хикмәт монда түгел. Яшәү тыштан гына җиңел Асылы шул ук: һәр рәхәтнең каршы ягында хәсрәте бар. Крестьян хезмәте башлыча маңгай тире һәм җан канавыннан гыйбарәт Бусы үзгәрмәде...
Ярый, яндылар Ярый, көлен, күмерен кырып-себереп түккәннәр дә элеккесеннән дә яхшырак йорт-җир салып кергәннәр. мал*-мөлкәт җиткезгәннәр Шуннан3 Көр кәеф, моң зарсыз гына тоташ тынычлыкта яшәтәмени ул сине? Шуннан нәрсә? Шуннан
Жирдән ялгыз болыт күләгәсе шуып үтте. Керәшәләрнең тавышы тынып торды. Ә очышларын үзгәртмәделәр. Ак болытны озатып калгач. Сөнгатулла учлары белән .ике ягындагы үләннәрне сыйпады — әйтерсең лә. шулай итеп уйларын тәртипкә салырга теләде.
Әйе. шуннан Шуннан ул басмага керде. Үзен көтеп торган кызы Мәрзиягә
— Рәхмәт, кызым,— диде.
Ярар инде. әти. ул хәтле нитмә., әрләмә безне. Үз-үзеңне дә бик бетәштермә.
- Мин бүтәнне әйтәм,— диде ул.
— Нәрсәне?
Басма аслы-өсле тирбәлә, атлан керүе читен. Мәрзия ике төенне лә бер кулына тоткан, буш кулын, аңа ярдәм итәргә әзерләнгәндәй, чак кына алга сузып тора.
- Больницада әйтсәң, әллә ничек.. диде кызы, атасының ни өчен рәхмәт әйтүенә төшенеп — Әле болай да...
— Аңа гына чыдыйм әле мин. кызым. Бер елга куян тиресе дә чыдаган <
Бая йорт януын курка-курка гына сөйләсә дә. көләргә, шаяртырга көч тапкан кызының күзләре мөлдерәмә яшь белән тулып ялтырады. Елап җибәрмәс өчен ул тирән сулыш алды һәм аскы иренен тешләде дә кайтыр якка борылды Ул тагын нәрсәнедер әйтеп бетермәгән кебек тоелды Сөнгатуллага
Ярга менеп җиткәч. Сөнгатулла зират астындагы болын, койма, бәрәңге бакчасы аша йорт җирен күзләде. Абзар-кура, яшел калай түбәле өйләре, мунчалары урынындагы корылмалар аңа бөтенләй таныш түгел иде Бура почмаклары, түбә кыеклары, койма сызыклары ана
бозылып, кушылып, агарып күренделәр — Сөнгатулланың күзе яшьләнде.
Өйләренә кадәр калган араны ул аяк астына гына карап узды. Такыр сукмакның әллә ничә төшендә кырмыскаларның нәзек кара чылбыры шуыша. Ул аларга да.'суалчаннар чыгарган балчык өемнәренә дә басмаска тырышты
— Әнә әни карап тора,— диде Мәрзия *
Сөнгатулла якты абзарның караңгы тәрәзәсендә таныш йөзне күреп S алды Зөлхижә Аннары ул юкка чыкты Зөлхнжә аларны читкәрәк - салынган мунча белән келәт арасындагы койма капкасын ачып каршы = лады. 5
— Сөнгатулла,— диде Зөлхнжә. Әйтерсең лә Сөнгатулланы фәкать 5 хәзер генә таныган, аның үз алдында икәненә хәзер генә ышанган =
— Нихәл суң? — дип эндәште Сөнгатулла һәм капка баганасына 2 тотынды.
Мәрзия тоткарланмады =
— Исәнме, әни,— дип эчкәре узды ♦
— Кайтып та життегезме? — диде Зөлхижә һәм Сөнгатулла тотын- “ ган баганага кулын куйды да Мәрзиягә — Самавыр куя тор. кызым. - е диде. ' ♦
— Ярар, әни.
Мәрзия, келәт почмагыннан борылганда, аларга әйләнеп карады. £
— Ярый,— диде Сөнгатулла Ул ишегалдын тутырган көек һәм * нарат чәеренең күпмедер вакыт жилләр дә тарата.'яңгыр да юа ал- ° маслык исен тойды Янгын эзе байтак торыр Янган капка багана ларының жирдәге көйгән төпләре берәр казу эшендә килеп чыгыпмы, туфрактан эрегән кашык, чынаяк китеге табылыпмы - үзен искә төшерер Ж.ир кеше эзен тиз тигезләсә дә. хәсрәтен озак саклый
Зөлхижә ияк астыннан бәйләгән яулыгының почмагын күзләренә тидереп алды Сөнгатулла аның ирене калтыравыннан кычкырып елап җибәрүдән тыелуын күреп торды Белә Сөнгатулла, сизә Зөлхиҗәнең нечкә күңеле нишләгәнен, җанының канаты каерылган кош булып хәлсез ләнүен, тәненең утка салган каен тузы булып куырылуын тоя Шулай да Сөнгатулланың кайтуына шатланадыр Йорт җирнең соңгы казыгына кадәр януына үзен гаепле саныйдыр Гомернең узулары инде ап ачык икәненә төшенә микән соң? Озакламый тиңсез узачак гомерен күз алдына китерәме икән? Әнә күзләрендә мөлдерәп яшь бөртекләре җемелдәде Ник елый икән? Ник кенә булмасын, аның сәбәпчесе ул — Сөнгатулла Зөлхиҗәнең моңарчы да һәм моннан соңгы елауларына да фәкать Сөнгатулла гына сәбәпче. Сөнгатулла гына гаепле
— Карчык,— диде ул. Көченнән килсә, бу сүзен кояш җылыларына, ай нурларына, су тәмнәренә, жилләр йомшаклыгына кушып әйтер иде Сулышын тыйды, аңа төбәлебрәк карады Зөлхижә тирән итеп тын алды, яулыгын аркасына җайлап япты Зөлхнжә. шулай ител, үзен алда көткән авырлыкларга әзер торуын белдерде кебек. Шул ук вакытта бу Зөлхиҗәнең, ире Сөнгатулла күкрәгенә башын куеп. сузсез калуы белән дә бер Тик болай эшләргә ул көндезләрен бик ятсына иде
Зөлхижә. аны көтеп, күрешер вакытны төннәр буена күз алдына китереп чыккандыр, әйтер сүзләрен уйлагандыр Сөнгатулла үзе дә күреш кәндә нишләсен больницадагы озын төннәрдә күз алдына китереп, әйтәсе сүзләрен эзләп ятты Ләкин Зөлхижә көткән сүзләрнең берсен дә әйтмәде Эштән өйгә Сөнгатулладан алданрак кайтып өлгергән һәм аны көтеп алган кебек итәргә тырышып
Кая. су салып торам, юын. диде
Ишегалдын.3 үттеләр Сөнгатулла үзеннән үзе кул югычын күзләде Шунда, ияләшкән урында икән Әмма каккан багана да. югыч та яна
Өшәнгәнсеңдер. - диде Зөлхнжә. иңбашына салган ак сөлгене сузып Сөнгатулла эштән кайткан һәм. әлбәттә, аек кайткан көннәрне ул «Аргансыңдыр», дия иде
Анын хәленә кереп. Сөнгатулла да һәрвакыттагыча диярлек, тик бу юлы үзенең алдавына үзе оялып:
— Карын ачты.— диде.
Мәрзия ак кумәч, хәлвә, ысланган балык, төрле конфетлар, өрек, йөзем жимешләре. кыяр, помидор кебек кала күчтәнәчләрен таратып салган өстәл тирәли утырырга өлгермәделәр, капка төбенә машина туктаганы ишетелде. Сөнгатулла түрдәге өч тәрәзәнең уртадагасына эленгән чәчәкле пәрдәне һәм челтәрне кайтарып, урамга карады. Муса кайткан Атасын күреп, ул кулын болгады:
— Нихәл, әти!
Ишеккә тотынган килеш, бер аягын машина баскычына куйган шофер егет Габдразак та:
— Исәнме. Сөнгатулла абый! дип эндәште, һәм ике тапкыр машинасын кычкыртып алды. .
Сөнгатулла тәрәзәне ачып җибәрде, җиңнәрен сызганган, йөзләре кояшта янган таза егетләргә көр күренергә тырышып:
— Нихәл анда? — диде. Ягъни колхозда, эштә, мастерскойда диюе инде. Гомумән, авылда. Шул ук вакытта шәхси тормышыгызда да диюе.
— Синсез — дөнья сансыз. Сөнгатулла абын
Сөнгатулла, каршы йорт капкасыннан тол хатын Канәфия чыкканны күреп, тәрәзәне ябарга теләде
— Өйгә керегез, нишләп анда гына торасыз? - диде ул. тәрәзә капкачына үрелеп
— Юк. мин кнтәм,— диде Габдразак һәм. утыргычына утырып, машинасын кабызды.
Канәфия итәген учы белән сыпыргалап:
Кайттыңмыни, күрше? — диде.
— Исәнме,— диде Сөнгатулла аңа карамыйча гына. Канәфиягә бу хәлендә күренәсе килми иде. Хәер, инде барыбер Инде күптән барыбер Ә кайчандыр Хәзер ул күптәнге «кайчандыр»ның Зөлхиҗә белән бер кычкырышкач, ике көпшәле ау мылтыгы тотып йөргәне, куркытыр өчен аткан булып, шартлап ярылган көпшә кыйпылчыгының бармагын чәрдәкләгәне. шуны бәйләтер өчен Канәфия янына кереп, ачудан, хатынын нан үч алырга теләүдән, шунда купа ук калган кадәргесе генә күз алдына килде. Калганнары — «үпкән-кочкан җилгә очкан».
— Габдразак, син теге тирәгә түгелме? диде Канәфия. шофер ягына чыгып Ләкин күзе Сөнгатуллада. Ә ул тәрәзәне япмады. Кыенсынды.
«Теге тирә» дип Сөнгатуллалар очында авыл советы, колхоз идарәсе, кибет яны йөртелә. Ә алар урамын «Тегермән очы» диләр.
Юк. мин җәйләүгә, диде Габдразак һәм. кузгалып киткәч, шапылдатып ишеген япты
Канәфия аның артыннан
- Ярый, алайсаң,— дип калды. - Савыгып булдымы соң. Сөнгатулла?
— Савыгуын савыктым, бугай Ә калганын булдырып булмас инде пыжалый.
- Ярый алайсаң,— диде Канәфия һәм. кул сырты белән итәген сыйпап, китеп барды
Кайчандыр (тагын кайчандыр) Сөнгатулла аның йөри белеп йөрүен карап калырга ярата иде Бу юлы Китте-барды Кайчандыр (инде бөтен нәрсә кайчандыр кебек!) Канәфия аңа:
И алмалар, алмалар.
Бакчаларында ишек
Кичә булган жаныеннын Фамилиясе ничек?
Фамилиясен белмәдем. Исеме Сөнгатулла
Гомерлеккә булмаганда Файда юк сынатуда.
- дип мырлаган иде. Китте-барды Үзе китте, жыры калды Хәзер тәрәзәне ябасы инде Хәзер инде дөньяны ике катлы тәрәзә аша гына карыйсы: берсе — пыяла, икенчесе хәтер тәрәзәсе. *
Юган кулларын сөртә-сөртә. Муса керде, һәм эре-эре атлап килде = дә атасын кочаклады Гадәтенчә күтәрмәкче дә иде, ахрысы Ләкин ' тимер кыршау кебек кыскан куллары кинәт бушап калды Әх. бала' з Атасының җиңеллеген орынуга ук Тойды, хәле бүтәнчә икәнен аңлады < Муса авыр учларын аның иңенә салды, ике тапкыр сугып куйды Ата- ~ сын үзе белән тигезләргә теләде инде, тигезләргә! Әле кайчан гына * ул үзе атасының шушылай иң кагуына, хуплау яки юату сүзенә мохтаҗ 2 иде бит Инде үзе атасын юатырлык ир булган Ә Сөнгатулла? Эш “ тән чыккан, инде йөгән дә кигезмәслек, фәкать ыңгырчак эзенә сук- = калаш «Әх. малкай!» — дип юмалыйсыны китергән карт алаша белән ~ бер инде, бер *
- Яхшы, әти! диде Муса ана
Сөнгатулла өйне күздән кичереп һәм хатыны белән кызы аның ни | әйтәсеи бер-берсенә карашып көтүен искәреп
— Күргәнсең күрмешне,— диде Мондый йорт салуы
' — Тазалык булсын, әти
Яхшы. улым. яхшы.
Мәрзия җырлап торган электр самавырын, токтан өзеп, эскәтер җәелгән өстәлгә китереп утыртты
— Чәй кайнады. - диде ул.
— Утырышыгыз. - диде Зөлхиҗә
— Мәйсәрә килен кайда соң? — дип сорады Сөнгатулла Җәйләүдә, диде Муса
- Ә Тукай3
(Бусы Мусаның улы, аның оныгы Күршедә бер балага Д'артаньян дип кушкач. Муса кычкырып көлгән иде Аннары йодрыклап өстәлгә төйде дә хатыны Мәйсәрәнең кабарынкы корсагына яшерен күз төшереп «Үзебезнекен алып кайтсак, бер исем кушып күрсәтмәсәмме* »— дигән иде Тукай менә шуннан )
— Су коенадыр
- Йә, диде Зөлхиҗә, утырыйк инде
Сөнгатулла өстәлгә таба атлады, һәм югалып калды Кая утырырга5 Күнеккән урыны өстәл башында, ян тәрәзә буенда иде Үткән барганны карап калырга яхшы. Хәзер өстәл өйгә буйлый тора Түргә утырса, тәрәзәгә аркан килеп чыга Ишек ягыннан тәрәзә ерак Ә яннан Ян-ян инде ул
Ә Муса түргә утырды
Сөнгатулла «Ала а ай дип уйлады Малай хуҗага әйләнгән икән»
- Кайткан шатлыкка, әллә нитәбезме соң5 диде Муса һәм. уң кул яктагы сервантның аскы капкачын ачып, түбән иелде Ә. әти5 ’ Җавап көтеп, ул шуннан елмаеп күз кысты
Муса абый диде Мәрзия
Муса’Мәрзиягә күтәрелеп карады, нидер аңлап, урыныннан купты Үз урыныңа утыр әле. әтн Шулай. Мәрзия, бу бөркүдә нит кан эчү ди Әйеме, әти? диде ул. Әмма Сөнгатулла аның гел төбен аңлады шулай итеп, «сиңа ярамый» дип әйтүе инде Беләсең, әтн миңа бу нәрсә әллә бар. әллә юк Утыр, әтн. утыр
Кабатлап әйтте Үз ялгышын ашыгып төзәтүеме бу? Әллә атасына юл куюын белдерүеме? Өстәлнең үз ягындагы урындыкларын чнткәрәк этәреп чыкты Аны шундук аңлаган Зөлхиҗә икенче яктагыларын кузгатты
— Тот. әти! Өстәлне борабыз' — диде Муса һәм. өстәл башын астан тотып, көлеп җибәрде — Ату мин ниткәнмен хуҗа булып беткәнмен монда
Өстәлне борып, гомердән килгән гадәтенчә утырса да. Сөнгатулланың күңеле тынычланып бетмәде. Дөнья үз эзенә кайтты кебек Менә ич. бар да әүвәлгечә: ул өстәлнең түр башында, тиешле урынында. Табын мул. ул яңадан өйдә, хатыны, балалары янәшәсендә. Самавыр гөжли. Сүз күп. әллә ни яңалыгы, кызыгы булмаса да, гадәтилеге белән тансык.
— Печән хәстәрләргә вакытыгыз булмагандыр инде? — дип сорады Сөнгатулла. Шулай икәнен белсә дә сорады Бу аның Мусага: «Печәнсез калмабыз бит?»— дип искәртеп куюы.
— Колхоз бүлер әле. Мәйсәрә белән миңа шактый тия ул.
— Люцер да салам белән генә булмый әле ул. Малга да төрлесеннән кирәк. Болын печәненә ни җитә инде. Ярар, үзем чапкалармын әле.
— Юк. инде, әти. Өшәнеп йөрисе түгел. Сиңа калмаган,— диде Муса.
Мәрзия аңа. ашыгып, каршы төште:
— Калмаган дип... Әтигә нәкъ үзе инде. Рәхәтләнеп чапсын!
Сөнгатулла: «Кыз бала — кыз бала инде. Күңеле сизгер»,— дип уйлады.
Мәрзия аның хәлен Мусадан яхшырак белә шул. Бу сүзләрен тагын юатып әйтте ул. Муса аны үлән чабарга да ярамаслык дип саный һәм шуны маңгайга бәрүнең килешмәгәнлеген дә чамалый.
Сөнгатулла чәйне тәлинкәсенә салып, ә тәлинкәне өч бармагына куеп, тансыклаган авыл чәен эчте.
— Кала суы чишмә суына җитми инде,— диде ул.— Чишмәнең бурасын карыйсы бар әле.
Янарттылар инде аны,—диде Зөлхиҗә.
— Кемнәр?
— Идрис белән Хаммат.
— Мине көтмәгәннәр икән.
Көтәргә — чишмәне язын ләм басты. Ә колонкалардан уңмадык — суы каты, тәмсез.
Муса:
— Әнә, торбасын өйгә үк керттем,— дип, кече өй ягына ымлады — Табак-савыт юарга, үзең юынырга ярагач та яхшы. Тамаша! Мин үзем чишмә суыннан башканы эчмим
— Нужасы төшми, шуңа эчмисең,—диде Сөнгатулла, улының һаваланыбрак сөйләшүен абайлый башлап.— Нужа төшсә, ат тоягы эзенә җыелган суны да ятып эчәсең аны,— дип өстәде ул коры гына.
Муса тәлинкәсен авыштырып, соңгы кашык ашны авызына күтәргән иде — кире куйды.
— Чә! — диде ул.— Нәрсә инде син... тик торганда.
Сөнгатулла киндер тастымал белән маңгаендагы тирне сөртеп алды.
Шулайрак бугай шул,— диде ул, тамагын кырып.— Ярар, шул гәүдәң белән үпкәләп утырма әле. Алай да атаң белән киңәшсәң ни була?
— Нәрсәне әйтәсең?
— Әйдә, чыгып сөйләшәбез.
Чәйне эчеп бетерим инде,— диде Муса һәм «моның нинди кыланышы инде бу?» дигән шикелле елмаеп, бер Мәрзиягә, бер анасына карап алды.
— Ярый, мин чыга торам алайса.
— Тамагыңа тагын бераз капкала әле, әз ашадың түгелме? — диде аңа Зөлхиҗә.
— Туйдым, карчык. Ни бит... бөркү.
— Чәй эч.
- Булды дим инде.
у — Тагын бер генә чынаяк Варенье белән. Җиләген үзем /кыйдым
—. Ярый, мин чыгыйм әле.— диде Сөнгатулла беркемгә дә карамыйча һәм. яна идәннен ныклыгын чамалаган шикелле, сак. сыгылмалы басын, яшел йомшак чүәктән килеш кенә ишегалдына чыгып китте *
Ишегалды иркен, зур Ләкин анык бер генә 'почмагында да ул * үзенә таныш күләгә, чөй яисә кадак, гомер буена аяк астында буталып 5 йөрсә дә. ташларга башка да килмәгән тимер кисәге (мәсәлән, күгәреп « беткән борынгы бизмән, егерме кадаклы герблы гер. ватык домкрат) 2 күрмәде Монда барысы да ч и т иде Анын ишегалдын ташлап чыгып * китәсе, үз өенә кайтып керәсе һәм шунда берәр эш эшлисе килде. 2 Ә болай ул үзенә бүтән кеше булып тоелды Шул кадәр дә бүтән ~ һәм чит. хәтта әнә шул кешенең дә үз өенә кайтасы, таныш балтасын = кулга аласы яисә үз сыеры яткан абзарны чистартасы килүен Сөн- ’ гатулла бөтен җаны белән тойган шикелле булды Анын да. батальон- л нан бер ялгызы гына исән калган ялгыз сугышчы кебек, үләсе килә < иде Аны да Сөнгатулланы соңгы упкынга китереп терәгән авыру билә- « гән. ул да инде сәламәтләндерә алмый торган, файдасыз дарулар эчә- * дер Ташка басса, аның да сөяк кенә калган табан асты авыртадыр. 3 учына тигәнәк угы гына тисә дә. каны чыгадыр Ул да дөньяда көлеп 2 елмаеп яшәргә телидер. Әмма ишегалдының кыл уртасына •аскан килеш - аның да тавышсыз, күз яшьләрсез елыйсы кнлеп киткәндер Аңа да тәрәзә пәрдәсе аша. ал чәчәкле кына гөлләре артыннан хатыны яшертен генә карап тора микән? һәм. шулай булса, ул моңа әлбәттә кимсенәдер. Чөнки ул да. Сөнгатулла кебек, кызгануга дучар булган икән, нигә аннан дөнья хәлләрен, тормыштагы авырлыкларны яшерергә? Менә шушы өйне генә ал Шундый-шундый хәл. йорт җир. бөтен хуҗалык казыгынача янды, яңасын тиз бурап керергә, шөкер, көчтән килә, йортны урамга элеккечә яны белән куйыйкмы, әллә каршымы дип киңәш сораудан гына ул Сөнгатулла җиргә ятып, үкереп елар, я ата-анасын калдырмый сүгенер, я вакытыннан алда гүргә керер идемени? Иңгә төшкән авырлыкларны бар сынны катырып һәм тез буыннарын калтыратмыйча күтәрмәгәч, ялганнарны, бармаклар каната-каната кәкре кадак төзләгән шикелле, турыламагач, мактауларга, ялагайлануларга өстән карамагач, рәнҗетүчеләрдән үч алмагач, яшәү яшәүмени ул?! Я чүкеч шикелле җиренә җиткереп сук инде аны. я сандал шикелле нинди генә сугуларга да бирешмә, нык тор
Шулай икән, нигә мескенләнергә? Менә ул үзенең элеккеге сиксән ике килолы гәүдәсен, метр да җитмеш алты сантиметрлы буен, нинди хәлгә төштең, дип кызганып. балавыз сыгып, кимсенеп утыр сынмыни? Танымаслык булып үзгәргәнме? Үзгәрсә ни Ул үз үзенә фәкать яхшылык кына тели. Аның өлешенә калган бар нәрсә канәгатьлек кенә бирсен Күпмедер гомере бар икән, шуны якты хисләр, игелекле теләкләр, ярату, ышаныч, өмет, тыныч акыл, тапкан җаваплары, җавапсыз сораулары, яңа авырлыклар, авыр сынаулары белән яшәп бетерсен Ул үз үзенә җиңел үлем генә түгел, авыр яшәү дә тели әле! Шу шының чынга ашуы хакына Сөнгатулла әллә ниләр бирер иде Ни генә эшләсә дә. барысы да авырлыклардан качып калыр өчен түгел, ә бәлки кешеләр арасында, кешеләр янәшәсендә кешечә яшәү хакына
Шушыны аңласаң, үз бәхетеңне эзләү, үз-үзеңне тормышта раслау гөнаһ түгел Иң мөһиме бару, ахырынача алга бару, һәрвакыт алга гына бару һәм алда сине ни көткәннән курыкмау
Сөнгатулла күңелендәге бу уйларны күрде, ишетте кебек
Болдыр ишегендәге марля пәрдәне ачып. Муса чыкты
Шундый шундый хәлләр, әти Аптырап торасынмы’ диде ул. һәм. баскычка утырып, пычак белән шырпы очлады да. авызын ачып, тешен казый башлады Аның елмайган тыныч йөзе бер үк вакытта
газаплануга чыдый алмыйча бозылган рәвешкә керде Сөнгатулла ишегалды уртасыннан анын янына килде, өйнең кирпеч нигезенә утырды. Муса шырпысын ташлады, тамашачы куеныннан тере әтәч тартып чыгарган фокусчы сыман, һаман елмаюын белә иде. Көне-төне эшләсә дә, йөзе тупасланмаган, таушалмаган, какча, шома. Йөз сызыклары әле кайчан гына яшьлек, шаянлык чалымнары белән тулып тора иде аның. Боларны ирләрчә ныклык, катылык, җитдилек кысрыклап чыгарган. Ә Сөнгатулла анын тышкы кырыслыгы астында нечкә күңеле яшеренгәнен яхшы белә. Әйтик, моңсуланып киткән чакларында Сөнгатулланың, төнге кырны үз моңы белән тутырырга теләгәндәй, трактор кабинасында сузыплар торып җырлап җибәргәне бар. Ә улларына ишеттергәне юк. Атадан улларга кырыслык, җитдилек, намуслылык, ирлек күчсен. Башкасыннан мәхрүм калмаслар. Ә Муса алай уйламаган әнә. Бервакыт кич белән төнге эшкә төшешли су буеннан узганда ул Мусаның җырлаганын ишетте. Куак арасында ялгызы нишләп җырлап утыра, дип сагайса, Тукайга җыр өйрәтә икән
Олы юлдан атлар чаба. Безгә кала тузаны. Алда гомер бардыр-барын. Сагындыра узганы.
— Әйдәде, улым, кушыл
Олы юлдан атлар чаба...
Мусаның калын, күкрәк тавышына оныгының нечкә, чиста тавышы кушылгач, Сөнгатулланың күңеле тулды Алар янына барып утырасы, җырга кушыласы килде — кыймады. Чөнки кызыксыну басты. Мусаның үз улына җыр өйрәтүен бүлдерү ярыймы соң. Качып тыңлау да әллә ничек әле Ләкин юри тыңлап тормый ич. ирексездән тап булды.
Тукай атасын:
— Әти, әти, олы юл нәрсә ул? — дип бүлдерә.
— Олы юл... әнә аръяктагы асфальт юл шикелле зур юл инде. Еракка алып китә торган юл... Әйдә, яңадан...
— Әти, әти асфальт юлдан машиналар гына җилдерә ич, атлар юлы бүтән.
— Бик борынгы җыр бу. Аны чыгарганда асфальт юл да. машиналар да булмаган әле.
— Ә ни булган?
— Атлар булган сугышлар булган... Дошман авылларны яндырган, шәһәрләрне җимергән... Әйдә, җырлыйбыз.
Олы юлдан атлар чаба. Безгә кала тузаны.
Ж.ыр бер мизгелгә текә ярлардан кире кайтарылган кайтаваз гына булып кала: Муса, көйне югары күтәреп сузганнан соң, тын алганда Тукай тагын түзмичә:
— Әти, әти, безгә ник тузаны гына кала? — дип сорый.
— Безгә түгел, улым Тузан безнең бабайларга, бабайларның бабаларына калган Ә бәхет, атлар шикелле, алар яныннан җилдереп кенә узып киткән. Бу җыр менә нәрсә турында. Бәхетне аны тотып алырга кирәк. Бөтен көчкә чабып барган атның ялыннан эләктереп алган шикелле. Белдеңме?
— Белдем. Ә бәхет нәрсә соң ул, әти?
— Бәхет? — дип кайтарып сорый Муса. Ничек җавап бирергә кирәклеген уйлаптыр инде — Бәхет ул, Тукай, синең шикелле балалар авырмау, атан-анаң булу... авыл булу... зират булу..
— Зират булу?
— Әйе. зират булу да бәхет. Зират юк икән, хәтер юк. Анда кем
нәр күмелгәнен онытсан. үзеңнең кем икәнеңне дә белмисең инде Ә хәтер булмагач, үлгәннәр генә үле түгел, тереләр, исәннәр дә үле Шуннан тагын елга булу, юл булу ашарга булу.. Эшкә кемдер сине каплар шикелле куалаганга түгел, ә үз иркен белән бару, эшләгәнеңнең үзенә дә икәнен белү Бәхетнең очы-кырые юк инде аның, улым Ә иң зур бәхет — үзеннен бәхетле кеше икәнеңне белү Ә моннан да зурысы. Тукай — бөтен кешеләрнең бәхетле икәнен күрү
— Әти'
- Әү?
— Тагын бер бәхетне оныттың әле син.
— Кит әле! Я?
— Бабайны Әбине Бабаң белән әбиең булу да бик яхшы Бигрәк тә минекеләр шикелле булса
Муса эндәшмәде. Ихтимал, кан тамырлары бүртеп торган көчле кулын малаеның иңенә куйгандыр Сөнгатулла үзе дә шулай итәр иде Ул йомшак жилгә каршы яр сукмагыннан түбән төшеп китте, артта Мусанын
Әйдә, кушыл, улым,— дигәнен һәм аның калын күкрәк тавышына оныгының нечкә чиста тавышы ялгануын ишетте
Олы юлдан атлар чаба. о
Безгә кала тузаны
Ж,ыр елга суында бөтенләйгә агып китмәсә. искән жилдә очмаса. таллар арасында адашып калмаса. күкләргә ашып юкка чыкмаса. тузан булып, жиргә таралмаса. тракторын кабызып төнге кырга чыккач, улы белән оныгының жырлавына Сөнгатулла да кушылыр Аның жыры күктә йолдыз атылгандай кыска инде кыскалыкка Әмма бит ут йапдыз' Шул август төнендә мул атылган йолдызлар улы Муса белән оныгы Тукайның елга суында акмаган, искән жилдә очмаган, таллар арасында адашмаган, күккә ашып юкка чыкмаган, тузан булып таралмаган жыр моңына төшеп чумдылар кебек
Менә нинди кеше аның улы Муса Улына жыр өйрәткән ата үлгәч тә яши
Ул аңа ни дияргә теләгән иде әле? Ачуланырга бугай Әллә шат ланасы микән? Ни арада нинди йорт-жнр жнткереп кергән бит малай актыгы! Йортның терәге Сөнгатулладан башка бит ул!
Ник чакырдың, әти?
— Ник. ник' - диде ул аңа, ни әйтергә белмәгәч «Бусы ник бо- лай, тегесе ник тегеләй» дип бәйләнмәс, вакланмас бит инде Шуңа күрә ул. тел төбен яшергән кебек Яхшы-ы-ы. дип сузды
Йорт-жирне әйтәсеңме?
Сөнгатулла
Аны да. диде
Безгә синең таза-сау кайтып керүең яхшы, әти
Таза-сау дип үзең бирешмә, улым Хәзер ышаныч синдә - Арттырыбрак мактады ахрысы, ул Төпчек кайтканчы, дип өстәде Син үзең дә башлы күзле
Бөтенебез бер гаилә ич инде
Сөнгатулла
Төпчек кайтканчы, дип кабатлады - Ул да башлы-күзле булыр Озак тормас
Озак тормас Мине дә тиз тоттың
Минем анда ни катнашым бар? — Сөнгатулла бер аяк астына, бер капка ягына карап алды Яхшы ы,— диде ул тагын
Сүз аның хакындамыни? Сүз бит алдагы яшәү хакында әле Авыл кешесенең үз гомерендә ике азы мәшәкате бар өйләнеп башка чыкканда, йорт жнткереп керү, тора бара тагын берне салу анысын гомер аза гына кадәр исәпләп һәм бала чагалары гаилә корып, үз йортлары белән
яши башлаганчы җитсен, дигән чама белән. Шушы ике олы мәшәкатьнең бер ягында — кешенең дөньяга килүе, икенче ягында дөнья дан китүе. Бу — авыл кешесе үлгәнче кичә торган тормыш күпере. Кешенең эше кала; кылган эше шөһрәтле икән, исеме дә кала Ә эш белән исем — дөньяда калдырган мирасың инде ул Хәер, монысы сиңа түгел, монысы исәннәргә кирәк.
Чын егет икән Муса, менә нинди йорт җиткергән. Хәзер нык салалар инде — берәгәйле итеп Ут-күз төшмәсә. гомерлек. Тынычлык кирәк, һәммәсе сыяр Ә төпчек улы Фәрһад? Менә көзгә әйләнеп кайтыр Ул да сыяр Ә өйләнгәч3 Төп нигез, төп йорт — аныкы, төпчекнеке. Бусын ни аллй иңдермәгән, ни мулла кушмаган Бусын халык борынгыдан һәм мәңгегә хәл итеп куйган Сөнгатулланың нигезе бар, ә йорты? Төпчеккә атасыннан ни кала3 Улы тәгаен авылга кайтам дип китте бит.
— Бу йорт-жирне Фәрһадка калдырып чыгуы авыр булыр инде сиңа, Муса.
Сөнгатулла улының үзенә әллә ничек итеп — җанының кеше күзе, кеше уе җитмәслек тирәнлегеннән карап куюыннан куркып китте. «Ә-ә! Аңлашылды' » — дип уйлады ул, әлегә улының күңелендә ни ятканын анык төшенмәсә дә Яңа салган йорт-җирне энесе Фәрһадка калдырырга Мусаның йөрәге җитмәс, дигән шик күңелен тырнап узды.
— Кайтса, бик калдырыр идем әле, әти.
— Кайтыр, ник кайтмас икән? Кайтмый кая барсын! Башта армиядән Аннары китеп торыр Укуын дәвам итәргә. Тәмамлар Менә аннан кайтыр Бөтенләйгә Агрономга укып бетергән башы белән базарда ит чабармы әллә? Безнең нәселдә андыйлар булганы юк... Синен муеныңа кайтып атланмас анысы, моннан аң бул. әйе.. Колхоз өйләре бер урам, әнәтерә. Унтугыз таш йорт.
- Тагын җидене салып яталар Безгә дә шуларның берсен бирмәкчеләр иде Рәхмәт дидем.
— Дөрес, нәрсә аны Тәндә җан барында хәләл көч белән салган үз куышыңа ни җитә! . Ә төп нигездә төпчек калырга тиеш Бусы сиңа- миңа карамый аның.
Беравык тын тордылар.
Кайтса Кайтса, ике дә уйлап тормас идем, әти.
— «Иде» дип син. Тел очына төер чыккыры нәрсә! Тфү-тфү диген! Әйе! Фәрһад ул баш бәясен белә торган егет. Күрәләтә утка кермәс! Хәер, безнең нәсел отчаянный инде ул... Жәренгә көрәшкә кем белән чыгасыңны уйла. Көрәш мәйданына салып. Фәрһад синең кабыргаларыңны санар әле ул, менә әйткән ие диярсең'
Сөнгатулла ишегалдын яңгыратып көлеп җибәрде. Онытылып көлсә дә. күз кырые белән тәрәзә пәрдәсенең күбәләк канатыдай ябылуын абайлады Икенче тәрәзәгә дә кырын караш ташлады. Пыяласында кояш чагылганга, анысында ул-бу хәрәкәт сизелмәде. Тик шунысы тәгаен: Зөлхиҗә белән Мәрзия аны карап торган. Нишли икән бу диптер инде. Нишләсен, көлә әле Сөнгатулла абзагыз! Йорт-җир янган дип кара көеп утырырга монда Кешесе ул түгел Кем белә: Муса урынында үзе бил алышып ятса, бәлки ул да, ут-күз чыкты дип, сабан туе мәйданын чатыр чабып ташлап кайтмас, җиңгәнче шунда калыр һәм ахырдан көйрәгән кисәүләр өстенә кайтып кергәч:
«Дөньяда ут чыкканда татар көрәшендә саф намустан да гаделрәк судья юк»,— дияр иде, ә? Тимсршиннәрнең каны кайнаса, кайнап күрсәтә инде ул! Кан кайнауга йөгән юк аңа.
— Яхшы, Муса,— диде ул.
— Их, әти! — дип, Муса көрәк кадәрле учларын нык тезләренә берьюлы с\кты да аягына торып басты.— Бәла ялгызы йөрми икән шул!..
— Аяк астында ятмый диген.
Муса баскыч төбенә төшеп, сандалларын кияргә иелгән иде, аңа күтәрелеп карады.
Бәла аяк астында ятмый диген, дөресрәк булыр,— дип кабат лады Сөнгатулла Минем хәлне бәла дип санарга ашыкмый тор. яме?
Муса кулына алган кырык алтылы сандалиен баскычка ташлады, анык калай каптырмасы зыңлап куйды
— Минем авыруны, дип елмайды Сөнгатулла — Янгын да. Үткән эшкә салават Ничава!.. *
Муса сандалиларын аңа аркан борылып, баскан килеш аягына S элде дә каптырмаларын эләктереп тә тормастан. урамга юнәлде, кече £ капканы ачар алдыннан каядар читкәрәк карап • s
— Әти. мин эшкә төшим инде, эш күп чак,—диде — Кичен сөйлә- 5 шеп утырырбыз 5
- Ярый, ярый.-- дип. ул Мусаның урам буенча бөтенләй икенче = якка су буена төшеп китүен бакча рәшәткәләре аша карап калды 5
х
Яр биек, текә Биек, текә яр читендә Сөнгатулла үзен кечерәеп 5 калгандай тоя. Зур таш кантары янындагы кырмыска ише генә итеп ♦ Кырмысканың зур таш кантары өстендә алай да. батай да йөргәне ; шикелле. Сөнгатулланың уйлары да биек, текә яр тирәсендә алай да. ♦ болай да йөри, айкала, актарыла: бер күтәрелә, бер төшә
«Бу яр ишелгәннән ишелә, дугаланганнан дугалана, дип уйлый ул - бөтенләй башка нәрсә турында - Яр ишелсә дә ярый, урын җитәрлек С Адәм баласының гына яры чикле ул. Соңгы яры кабер Хәер, кеше ' башы чыдаса чыдый инде Яра өстенә яра өстәлә Әле тән ярасы, әле җан ярасы » Уйларын кем белендер уртаклашасы килә иде аның.
Муса
— Әти. мин эшкә төшим инде, эш күп чак. дип чыгып киткәч, җылы нигез ташына утырган килеш ялгыз калган Сөнгатулла бер кавым нишләргә белмичә торды Капка күләгәсенә - шундагы бүрәнә әхрәткә (бәлки Муса эскәмия дә ясап .куйгандыр инде) чыгып утырасы килде Тик базмады Кешеләр узар, һәркайсы хәл-әхвәл сорашыр, ка- бат-кабат җавап кайтарырга күңеле тартмады. Капка төбе кичен тансык ул. Ул торды, бушаган чалбарын күтәрде, ике атлауга ук чалбары тагын билдән түбән оча сөягенә шуды «Яна каеш кирәк» Яргаланганга күрә элеккесен бумаган, больницада киенгәндә Мәрзияның сумкасына тыккан иде «Шуны тагып торасы инде», дип уйласа да. әлегә өйгә кермәде. Зөлхиҗә белән кызының сөйләшәсе бардыр, комачауламаска булды Мәрзия кеше күңеленә сизгер, җай белә, артыгын сөйләп, әнкәсен куркытмас, шәт Сөнгатулла мал-туар чәчкән йомычкалар өемен сәнәк белән җыештырды, исләре ишегалдына таралды «Помычка мунча тамызлыгына тамаша инде», дип уйлады ул. Имән бүкәнгә каптырып куелган балтаны алып карады Мусаның кулы барган балта җайлы утырган, чөйләнгән. уч төбе сапка җайлы ята Баш бармагының тырнагын ышкып, үткерлеген тикшерде, канәгать калды Аннары капка түбәсенең аркылы тотнагына эленгән чалгыга күзе төште, аны да алып, селтәп карады ипле иде Бөгәлҗәсе шомырт та. тал да түгел, элмәдән ясалган, озакка чыдар Чалгының сугылуы да шәп — тамчы да калҗаймаган Эченә тагын җылы йөгерде: «Яши белер малай'» Чалгы сы да тугызлы Муса каерып бер селтәнсә, дөнья тикле җирне кырып ала инде Үзенең дә үләнне кыеп кыеп чабулары исенә төште Хәзер алай итәргә дәрманы җитмәстер Шунысы сагындырыр инде, чәерсез
Сагындырыр дип. кыймылдарлык чама бардыр әле анысы Бәлки нәфсене басып керергәдер? Сукмактан менешли койма буенда кычыткан. алабута шәйләп калган иде. шуны ега торсаң да юаныч
Шул уй белән бакчага таба атламакчы иде. исенә төшеп, аты капканың җепсәсенә әйләнеп карады инаныч шунда, күнегелгән төштә. кул астындагы урынында икән Муса бусын да искәргән «Булдык лының булуы шунда күренә»
Тагын риза калып, ул:
«Барысын да минемчә итәргә теләгән»,— дип уйлады.
Кычыткан картайган, алабута орлыкланган инде Алай да чабып киптерсәк, мал-туарга ярыйсы Ул ал арны җайлап кына егып чыкты, койма буе чистарып калды
Бәрәңгене тирән сызганнар, ләкин анда-санда кызыл таплар кый мылдаша - колорад коңгызлары Үләт кыргырлары дисәң, үләтләре юк. ахрысы, ул хәшәрәтләрнең. Үрчеделәр дә соң! Бәла!
- Иманыгызны алам әле мин сезнең! — диде ул.
Керосинга чүпләп дөмектермәсәң, һични алмый каһәр төшкән нәрсәләрне. Каян килеп чыкканнардыр Каза инде бер! Бәрәңгене уттан хәтәр корытучы хәшәрәтләрдән ул җирәнә, аларны күралмый иде. Тере бөҗәккә дә охшамаганнар бит. дуңгыз танаулар Әйтерсең лә эчләре телевизорныкы ише электрон белән тулы.
Курск дугасы ясыйм әле мин сезгә,— диде ул - Маршал Жуков юк-югын. әмма җир тазалыгы дигәндә крестьян кулына туплар, танк лар кирәкми Мин сезне хәйләкәрлек белән алдырам — Аннары ул әкрен генә: - Уйларга кирәк.—диде.
Кортлар кара җиргә, яшел бәрәңге яфракларына тамган кан там чыларын хәтерләтә иде.
Шуннан нишләде? Сөнгатулла аягына басты, бозау янына килеп, аның муен астын кашып торды
Шуннан соң. сукмак буендагы кычыткан белән алабутаны чапкач, ул яңа зиратны — чардуганнары затлы, агачлары яшь булган, зиннәт ле истәлек ташлары куелган (исән туганнарның хәленә, үлгәннәрнең кадеренә карап инде) каберләрне күзеннән кичерде: ул югында артма ганнармы? Артмаганнарын күргәч, күңеле сөенде. Шул ук вакытта ахыр гы кабернең кемнеке икәнен барлаудан тыела алмады Урман каравылчысы булып торган Зариф Зәетовныкы — яхшы кеше иде. мәрхүм Шуны ачыклаганда Сөнгатулла үз тәне тоярдай, үз аңы иңләрдәй дөньядагы барлык хәсрәтне, барлык тавышны бер генә мизгелгә туктатып торырга теләгән шикелле булды. Ул җан сызуы төсендә үтеп киткән бу теләгенең каян килгәнен тәгаенләп өлгермәде, тик Зариф Зәетов янәшәсендә үзе ятачагын ачык күрде инде Әлегә аның, «ятуым ихтимал гына әле», дип үз уена карышасы килде. Әйе. анда кемнедер алдан- рак җирләп өлгермәгәннәр. Өлгермәгәннәр икән яхшы. Әйе. Зариф Зәетов янәшәсендә ятарга була. Яхшы кеше Яхшы Ах. әлбәттә, әлбәттә,— яхшы кеше иде...
Ул. койманың рәшәткә башына тотынып, карашын иске зиратның түренә — каеннар куерак булган урынга күчерде. Ул тарафтагы агачлар кырык-кырык биш еллыклар Анда үткән сугыш чорында һәм сугыш тынгач үлгәннәр җирләнгән. Күбесенең я бура, я такта чардуганнары таралып черегән инде. Агач утыртылганнарында я агачлары, таш куел- гаинарында я ташлары тора. Әнә теге кара тап ни нәрсә тагын? Каян килгән? Моңарчы юк иде ул. Иртә таңнан алып, төнгә чаклы, хәтта төнлә дә җәен днмсең, кышын димсең, көзенме, язынмы үз өе яныннан кайда нинди тап. төс. шәүлә күренгәнне Сөнгатулла яхшы белә, бу аның канына сеңгән Болар гынамы соң,— тавышларны, авазларны да Кайдан нинди җил искәндә агач ябалдашлары ничек бөгелә, күләгәләр нинди озынлыкта булганда вакыт күпме - барысын да белә. Әйе. анда бу кара тап юк иде. Ни икән ул? Каеннарның кояш нурлары яктырткан толымнары астында, ак кәүсәләре арасында каралып тора
кызыксыну басты Шул тирәләрдән әйләнеп кайтасы да килде. Иске зиратка күптәннән аяк басканы, әнкәсе каберен байтактан зиярәт кылганы юк Элегрәк, мал-туар асрау авырга килгәндә, «ират үләнен бүлгәләп чабалар, кайбер чакны аңа да тия иде Хәзер ялгыз.
булышчысыз пенсионерлар, әле дә җомга намазына йөргән картлар гына бүлешеп чаба. Алар моны савапка саный Зиратны чистарту ич Авыл советына акчасын түлиләр, шул керем исәбенә үзләре үк зиратның коймасын төзек тоталар Ә быел үләнне чапмаганнар икән әле Чәчәкләр җетелеген җуйган, кәлшә үләннәренең орлыклары җитешеп, зиратны саргылт-яшел төскә керткән инде . *
Койма буйлап үз сукмагыннан су буена таба төшкәндә, яр читен- 5 нән яна зиратка кергәндә һәм. иске зират канавын аркылы чыккач. а инде түмгәкләр хәлендә генә калган исемсез каберләргә басмаска тыры- = шып атлаганда, теге кара тап ак кәүсәләргә әле күмелә, әле тагын кү- S ренә. гүя качышлы уйный иде Инде аңа туры юнәлеп барганда, ул * күздән югалмады, үзе үк ана якыная башлады кебек Зурайганнан о зурайды, рәвеше үзгәрде, турайды, почмакланды Сөнгатулла сагайды. - чөнки аның яңа кабер ташы икәнен таныды Тик менә ташы гына яңа = микән, кабере дә яңа микән? Хәер, алар авылында таш яңарту дигән « нәрсә юк: бу эш гореф-гадәткә сыймый торган фигыль, әүвәлдән ♦ тыелган, ә халык гөнаһ санаган хәл Хорафат, әлбәттә Заманалар үз- < гәрде. тормыш бөтен, көн итүе җиңел, борынгы гадәтләрне санга ® сукмыйча, яңартулары да бар Тик ай-һай, ул моңа ышанмады Бүтән 3 халыкларда бу гадәти нәрсә. Алай гына түгел, сөякләрен казып, башка - урынга күчереп җирләү дә бар. Ә бездә - шикле
Тәмам якынайды Таш астында кызыл балчыклы яңа кабер иде. ' Нигә сугыш заманында, сугыштан кайтып, авыр яраларыннан вафат булганнар тирәсенә җирләделәр икән соң?
Таш зур. кап-кара. көзгедәй шома, ялтыравык Килеп җитәрәк. чүкеп уелган тонык язуын, сурәтен, өске уң почмактагы йолдыз рәсемен шәйли төште Чардуганы да кара, дүрт кырлы, нык. авыр тимердән, дүрт баганасы башында җиз шарлар
Туктады, күзен кысып, сурәткә карады
һәм таш артындагы каеннарның яшел чуклары, зиратның яшел үләннәре кара көеп килде
Сөнгатулла бозауның сыртына суккалады, шулай итеп әллә аны сөйде, әллә, уйларыннан арынырга теләп, үзен тынычландырды Аннары, чиләкне алып, борылышны әйләнеп узды да сөзәк ярдан су# читенә төште, чиләгенә су тутыргач, өскә менде Чиләк авыр, җиргә тарта иде. әллә ничә тапкыр кулыннан-кулына күчерде
Эч. диде ул чиләкне бозау алдына куйгач.
Бозау эчмәде, ипи кисәкләрен, бәрәңге, кыяр кабыкларын ашады Аударма, диде Сөнгатулла һәм яр читенә барып басты Башта ераклыкларга, аннары су агымына, бөтерчекләренә, өстә йөзгән чүп- чарга. бака ефәкләренә, сайлыктагы җете яшел үсемлекләргә карап торды, һәм шунда борылыш елдан-ел ашалып ишелә барса да. елга ярының артык киңәймәгәнен төшенде Чөнки елга үз яраларын үзе төзәтә икән бирге яктан ишелеп киңәйсә, аргы яктан язгы ташуда уты рып калган ләм. ком белән күмелеп тарая икән
Кешеләрнең тормыш ярлары да шулай түгелмени? Әйе. шулай «Бәлане бәла төзәтә, яраны яра», дигән сәер уена сискәнеп, ул иген басулары өстеннән еракка, урманга карады
Ничек, ничек? дип сорады ул үз-үзеннән һәм «Бәлане бәла төзәтә. яраны яра» дигән уен кабат яңартты Чыннан да. чираттагы бәлане зуррагы каплый, иске яраны яңасы оныттыра шул. Әнә. авырый иде йорт-җнре янды Инде авырый гына иде. йорт җире янган бул тан, ә аларның икесен дә иске зираттагы кара гранит таш күңелен нән куптарып алды да яңа авыр кайгы иңдерде Ә бәлки бәлагә - бәла, ярага яра өстәлә барадыр ул? Юк Гранит таш барыннан да авыррак, кара көйгән каен чуклары һәм зират үләннәре барлык кай гылардан да карарак.
Шулай булгач, Сөнгатулла хәлендәге кешеләргә нишләргә кала соң? Кара көяргәме, җиргә иңәргәме? Юк икән, бирге яктан ишелгән яр аргы яктан туларга тиеш икән. Кешеләр Сөнгатулла кебек, нинди генә хәлләрдә калмасын, нинди генә бәлаләргә дучар булмасын, нинди генә яралар алмасын, аларның тормыш яры бөтен торырга тиеш икән
Анда, зиратта яшәү ярыннан ишелеп төшә язган Сөнгатулланы соңгы мәлендә бер көч тотып калды. Ишелә башлаган яр кисәген үлән тамырлары шулай тотадыр.
— Матурмы?
Күз алдын кара ялкын баскан Сөнгатулла ишетмәде дә кебек.
— Ничек дим. бабай, матурмы?
Ул тагын эндәшә алмады әле.
— Бабай дим. бабакай!
Ул җиң очын тотып тарткалаганга кымшанмыйча, фәкать башын бора төшеп кенә карады — янына оныгы килеп баскан икән.
— Тукай — диде Сөнгатулла, тик үз тавышын үзе ишетмәде.— Тукай улым,— диде ул бу юлы телен көчкә әйләндереп
— Бу абый һәйкәле.— диде малай.
— Аныкы,— диде Сөнгатулла. Ул аның кулын капшап тотты — беләкләре сеңерле, җылы кул.
— Матурмы соң?
— Әйбәт һәйкәл.— диде Сөнгатулла, аның ни хакында әйткәнен, ни белән горурланганын аңлап.
— Абый үзе дә әйбәт.
— Әйбәт иде.
— Герой!
— Герой икән шул.
— Аны ак тартмага салып апкайттылар
— Аккадыр. Бик еракта иде бит — Сөнгатулланың «җәһәннәмдә» дип тә өстисе килде, тик оныгы җәһәннәмнең ни икәнен белми иде Белер әле.
— Әти ул тартманы ачмакчые.
— Соң?
— Майор абый ачтырмады. Кызыл ситсыга төрделәр.
— Ул ак тартманы кайчан алып кайттылар?
— Сиңа ап... оп... апир...
— Миңа операция ясагачмыни?
— Шул көнне. Ник кайтмадың?
— Әйтмәделәр.
Малай уң кулын йодрыклап селкеде:
— У-у. әшәке кешеләр! Әйеме?
— Юк. әйбәт кешеләр! Мине җылар дип әйтмәгәннәр. Тәгаен шулай
— И-и-и. менә әби җылады ул! Көне буе. төне буе. тагын көне буе. тагын төне буе. Аннары да. Гел елады Яңгыр шикелле
— Тагын кем елады?
— Күп еладылар инде. Әйтеп бетерерлек түгел.
— Шуннан?
— Ә мин еламадым. Пионерлар да.
— Молодец.
— Ә! Тагын солдатлар да еламады әле.
— Ник икән?
— Алар автоматтан атты. Өч мәртәбә. Җиде солдат берьюлы Залп белән, бабай Бөтен каргаларның коты очты! Майор абый да атты Аның пистолеты бар икән Ә минем пистолетым аныкыннан зуррак Матуррак та.
- Шулай, улым. Синеке зуррак Матуррак та.
— Ә кемнеке яхшырак? Минекеме, аныкымы?
— Синеке.
Ник?
— Синеке атмый.
— Атмый торганы яхшыракмыни?
Атмый торганы шул.
— Ә ник майор абый алышмады? Мин давай алмаштырабыз ди- гәнием.
— Алдалыйсы килмәгәндер. Синеке яхшырак ич.
Абыйның автоматы булган микән?
— Булгандыр Анда коралсыз ярамый
- Ана кирәк түгел ич инде. Ник миңа апкайтып бирмәделәр икән?
Бирерләр әле. Зур үскәч Зур үскәч, бер ир-егеткә дә мылтык тоттырмый калмыйлар
— Ә мин үскәнче бетсә?
— Корал бетсә, бу бик яхшы, улым. Синең пистолетың бар ич инде
— Бабай, ә бабай! — дип. Тукай ике тапкыр аның кулын тартып куйды.
— Әү, улым, әү.
Минеке яхшырак булгач, ник солдатларга да шундыйны бирмиләр?
Сөнгатулла оныгының бу соравына җавап кайтара алмады Алай да ул аңа түгел, ә үз-үзенә җавап биреп:
- Әгәр бар солдатка синеке шикелле мылтык өләшеп чыксалар, минем төпчек улым, ә синең абыең Фәрһадны үтереп җиргә күммәсләр иде,- диде
- Абый үлдемени, бабай?
Сөнгатулла тагын җавап бирмәде.
- Геройлар да үләмени?
Геройлар үлмн, ә һәлак була. Тукай. Алар иң алдан һәлак була.
Аның каравы безнең абыйныкы шикелле һәйкәл авылда беркемдә юк Яхшы бит. әйеме, бабай?
Бик яхшы, улым Бездә генә булсын, шулай бит? Ул оныгына нәкъ моның кебек һәйкәлләрнең башка җирләрдә дә барлыгын әйтмәде
Теге майор абый безгә яңадан килде Ә әти аңа башка вакытта килергә кушты.
- Ник икән белмисеңме соң? — дип. кызыксынмыйча гына сорады Сөнгатулла Ул район хәрби комиссариатындагы майорның нигә тагын килгәнен әзме-күпме чамалый иде.
Әти аңарга син кайткач килерсең дип әйтте.
Минем кирәгем калмаган инде, эш эшләнгән,— диде Сөнгатулла, ияге белән кабер ташына ымлап
Ә Фәрһад абыйга йолдыз бирәсе булганнар. Алтын, ди! Хәзер аны синең кулга бирәселәр икән Аласынмы, бабай?
Алмый кая барасың инде?
Әти майор абыйга ни за шту алмыйм диде. Нәрсә диде әле? Хәзер. хәзер Сөнгатулла оныгының, кашын җыерып, исенә төшергәнен көтеп торды Ә! Фәрһадны герой итеп мин үстермәдем, әтигә бирерсез. диде Сиңа була инде, белдеңме?
Белдем Әйе. аны мин үстердем, улым
Әби дә бит!
Әйе Ул да. Икебез үстердек
Син ул майор абыйны чакырт, йолдызны ал Ә миңа тагарга бирерсеңме? Бирерсеңме, бабакай?
- Бирермен
Ипидер, диген.
Ипидер. Тукай
Шушында Сөнгатулла түзмәде, бөтен җаны белән ыңгырашып, ела
маска тырышып еларга тотынды Аның җилкәсе калтыравыннан малайның да кулы, иңбашы дерелдәде.
— Жылама. бабай Бабай дим. җылама
— Нишлим соң, улым5 Жыла.мыйча җырлыйммыни тагын?
— Әйе. бабай, лутчы җырлыйк.
— Жырлый беләсеңме соң син?
— Белми ди сиңа — белам!
Зираттагы тирән тынлыкта малайның нечкә чиста тавышы ишетелде. Киң кырдагы ялгыз тургай тавышы кебек.
Олы юлдан атлар уза. Безгә кала тузаны
— Кушыл, бабай,— дип малай яңадан башлады.
Сөнгатулла оныгы җаена төшеп: «Атлар уза»,—дип кушылды, әмма җырның: «Безгә кала тузаны»,— дигәнен малай тагын ялгызы гына дәвам итте.
— Ник туктадың?
«Тузаны гына кала шул»,— дип уйлады Сөнгатулла һәм, бите буйлап тәгәрәп төшкән күз яшьләрен оныгына күрсәтмәскә тырышып, пин- жәгенең җиң очы белән сөртеп алды. Ул. ярым пышылдап, җырның: «Алда гомер бардыр барын»,— дигән урынын җырлаганда, малай тын гына торды, ә бабасының көйне югары күтәреп сузганнан соң тынын алганда, көтәргә түземе бетеп, ялгызы «Сагындыра узганы-ы-ы ..» - дип сузды. Ләкин кабатланып җырлана торган соңгы ике юлны алар бергә җырлап бетерде:
Алда гомер бардыр барын.
Сагындыра узганы-ы
Малайның алда гомере барлыгын бар, әмма узганы сагындырмый иде әле. Ә Сөнгатулланың алда гомере бардырмы, юктырмы, тик узганы сагындыра иде инде
— Минем монда икәнне каян белдең? — дип сорады Сөнгатулла оныгыннан.
— Мин су коена идем. Су буена әти төште. Сине карап торырга кушты. Мин карап тордым да артыңнан килдем — шул.
«Муса менә ни өчен эше ягына китмәгән булган икән бая».
— Атаң тагын нәрсә диде?
— Димәде Кайтыйк инде, бабай
— Кайтыйк,— дип килеште Сөнгатулла.
һәм алар килгән эздән кире борылдылар Алда — бабасының кендегенә җитеп килгән таза, чиста, кояшта янган, кашы-чәче уңган, аягына сандаллар, өстенә зәңгәр күлмәк, кыска чалбар кигән малай Артыннан бабасы бара. Ул иркенәеп калган чалбарын бүтән күтәрми иде инде Куллары тезенә җиткәнче бөкерәйгән. Ул эсседән качып үләнгә поскан, әмма алар узганда күче белән күтәрелгән озынборыннарны һәм әрсез бөгәлчәннәрне оныгының муенына, күлмәгенә кундырмаска тырышып атлады.
һәр адымы саен кое бушлыгына баскандай булды Мусага: «Йорт- җирне Фәрһадка калдырып, башка чыгуы авыр булыр инде сиңа», дип әйтүенә каршы аның «Кайтса, бик бирер идем әле, әти»,— дигәнен исенә төшерде Аның мәгънәсе ниндилеген, барлык хәсрәте, афәте нидә икәнен ишегалдында белмәвен үзенең бәхетле чагы дип санарга гына калды инде. Тик аны кире кайтарып булмый шул инде. Кешенең бәхетле чаклары артта гына икән Башына төшмәсә, кеше алда үзен ни көтәсен, дөрестән дә. белми икән...
Аяк астында үлән кыштырдый: кунарга чамалап, тирәләрендә бөгәлчәннәр, кигәвеннәр оча. Оныгының муены тирләгән, үзе бер дә ба
басына борылып карамый, ул Сөнгатулланы сүзсез әйдәп бара кебек
Ул төпчек улы Фәрһадны соңгы юлга озата алмады Фәрһад та аны озата алмый иде инде Аның каравы Сөнгатулла оныгы Тукайга ияреп бара иде әле.
Ул. Сөнгатулла — бирге яктан аерылган, әмма ишелеп төшкәнче үлән тамырлары белән бар көченә туфракка ябышкан яр кисәге, ә оныгы аргы якны тутырып килүче яңа яр кебек бугай Биек, текә борылыш су агымын шуның белән тота.
Яр читенә үк килеп басса да, керәшәләр аннан курыкмый инде. Аның кошлардан «Кошлар. балаларыгыз егылып төшкәндә, сез елыйсызмы?» дип сорыйсы килде «Балаларыгыз оя корганда, шатланып көлә беләсезме соң сез. кошлар?» Сөнгатулла: «Ә мин?» — димәде. Гомеренең узган кадәресендә елаган да. көлгән дә инде Ә алдагысында? Елар, көләр чаклары булыр микән? Чын яшәү артта түгел, гел алда кала микән соң әллә? Әллә яшәү, алдан килгән чабышкы ат сыман, язмыштан гел алда чаба микән, ә? Сөнгатулла әлегә моны белми һәм моннан соң да беләчәк түгелдер инде.
Тирә-якта кошлар гына чыркылдаша Ләкин Сөнгатулла аларны аңламый иде.
Яхшы,— диде ул. кичен Муса белән икәүләп капка төбендәге эскәмиягә чыгып утыргач Кичен барысы бергә тавык шулпасы ашал, коймак белән сөтле чәй эчтеләр. Эскәмия дүрт баганалы капканың ачылмый торган ягы турысында, бетон баганалы, утыргычы урталай ярып ышкыланган имән бүрәнә.
— Нәрсәне әйтәсең?
Нәрсәне дип Шуннан калганнарын
«Шуннан» дигәннең ни икәне болай да аңлашыла инде табында бөтенесен сөйләштеләр: Фәрһад ничек һәлак булган, ничек җирләгәннәр. ничек зурлаганнар
Бәби дә көтәсез икән . *
- Әйе. әти. дип. Муса көрән туфлиенең очын капшаган булды.
Яхшы. Малай булсын.
Мәйсәрә кыз көтә.
Кирәк, кирәк Югыйсә, бер бала ярты бала ул
Беравык дәшми утырдылар Урамнан бая кайткан авыл көтүе исе таралып бетмәгән иде әле
Ниятең изге иде. Муса
Кайсысы?
Кайтса, йорт-җирне
Муса тирән итеп сулады да тынын чыгарганда
- һәй. әти! диде һәм бу хакта сөйләшергә теләмәгәнен, хәзергә сөйләшүдән мәгънә юклыгын, ләкин хәсрәт юшкыннары күңел төбенә утырып беткәч, әле һичшиксез кайта-кайта сөйләшергә туры киләчәген белдереп Урак та җитә-ә. диде.
Капкадан Тукай чыкты Атасының очкыннар тишкәләгән брезент пинжәген кигән Пинжәкнең итәге җиргә тигән, җиңнәре салынып тора Ул. шуңа чумып һәм аягын бөкләп, атасы белән бабасы уртасына кереп утырды.
Ник моны кидең? дип сорады Сөнгатулла Җылы ич Шуны да белмисең, бабай! Озынборыннар тешләмәскә ул Акылың алтын икән' диде Сөнгатулла
Үзе белә ул Ә. улым? дип. Муса пинжәк башлыгын улының башына кайтарып салды
Су коенасыңмы соң? дип сорады Сөнгатулла
Каз тәне чыкканчы, бабай'
Кысла тешләмиме соң?
— Хәзер аларнын эзе дә жук.
— Ник икән?
— Качып беткәннәр.
— Сездән куркыпмы?
— Бездән сиңа! Су ярамый аларга.
— Сезгә ярыймы?
— Безгә чуртым да булмый. Кыслаларга ярамый.
— Кызык икән!
— Кызык ди, бар! Суга өстәге комплекстан дуңгыз б...гы агып төшкәнгә ул, белдеңме?
— Кем әйтте?
— Кем булсын — әти Ул бит халык күзәтчесе. Предкә штраф чәпәттерде. Әйеме, әти? Шул кирәк, икенче агызмас.
— Хәзер акмыймы соң инде?
— Акмаган кая. бабай, хужырак!
— Акмас,— диде Муса — «Чаян»нан килгән хәбәрче язып чыкты инде. Вилдан Сәлмәновичның кесәсендә тагын жилләр уйный инде Бу юлы — бер айлык эш хакы.
— Ә балык... балык бармы соң?
— Балык — дөнья! Ә тотучы жук.
— Ник?
— Тамак тук — шуңа,— диде Муса, улы өчен жавап биреп. Олылар — тук. бала-чага — ялкау.
— Балык кибеттә дә пачкы. Алучы да жук. Алмагач, дуңгызларга гына ашаталар.
Сөнгатулла монысын белә иде.
— Ашыйлармы соң? — дип сорады ул Тукайны сөйләштерер өчен.
— Ашамас алар! Сыптыралар гына, абжурлар
Бабасы белән атасы кычкырып көлде. Тукай әле берсенә, әле икенчесенә карады, тик йөзләрен күрмәде: брезент пинжәк башлыгыннан аның борын очы гына чыгып тора иде.
Урам буйлап күрше Хамматның кайтып килгәнен алар тын гына көттеләр. Сөнгатулла аның ягына карамаска тырышты.
— Утырамсыз? — диде Хаммат килеп житкәч Исәнлек-саулык сорашмады Иртән генә күрешкәнмени — Кайттыңмы, күрше?
- Болай соңарып каян киләсең әле? - дип сорады Сөнгатулла. Бераз кыймылдап, ана утыр дигән ым бирде.
— Идарәдән, корт чаккыры.
Капка ачып-япкан тавыш ишетелде. Каршы йорттан Идрис чыккан икән Машина-трактор таптап, үлән заты калмаган урамнан ул, туктый- туктый, жирдән нидер карый-карый килде.
— Самакатың ватылдымы әллә? — дип кычкырды аңа Хаммат — Ындыр табагына төш. шөрепләрен кысып, майлап жибәрермен
Хаммат ындыр табагындагы техниканы карый иде
— Син үз шөрепләреңне кара — бер тартсам, микроскоп белән дә жыя алмассың!
— Ник бәйләнәсең әле син. Идрис? —дип. Хаммат урынында кыймылдап куйды — Тик торганда...
— «Тик торганда, тик торганда!» Тотарсың сине тик!
— Нишләгән әле мин?
— Нишләгән? Ә жукларың?
- Ник минеке булсын алар? Бөтен авылны басты' Ачуыңны БМОга язып жибәр. Колорадо штаты губернаторын судка бир — алар коңгызы
— Аларныкы сиңа! — Идрис тал ботагы белән ялтырап торган пычак тоткан — чалгы бөгәлжәсе юнган жиреннән торып чыккан, сөйләшеп утырганда бер очтан шуны ясап бетерү нияте дә бар. күрәсең. Ул. тимер аягын сузып, каршындагы утын «кәжә»сенә утырды
— Син башта кеше белән күреш.—диде аңа Хаммат.
— Күрше белән мин гомергә житәрлек итеп күрешеп куйган инде, әйеме, кордаш? — диде Идрис, Сөнгатулланы пычаклы кулы белән сәламләп — Син үз жукларыңны өйрәт, Хаммат
— Нәрсә өйрәт, нәрсә өйрәт?!
— Безнең якка чыкмасыннар
— Мин чыгараммыни аларны? Карале, ә?! — дип Хаммат кулларын * жәйде һәм юлга чыгып басты Бер коңгызны шәйләп, аягын, тәмәке 5 төпчеген сүндергәндәй, шуның өстендә боргалагач, ул кире килде— = Ник аларны минеке дип бәйләнәсең әле?
— Синеке булмыйни? Сыртларын кара — ала-кола Кем иртән дуст Й сиптереп йөрде? Ә? Әйтәм жирле Актырнак исни дә борынын жыера. < Хәзер жукларын миңгерәүләнгәннәр дә миңа кыйгачлаганнар Тапкан- « нар йомшак кеше' Ябырылганнар'
— Син дә сиптер — ябырылмаслар
— Бәрәңге тәмсезләпме? Тимер аяк белән Берлинга барып житеп 5 фашист башын ярганны, боларны гына дөмектермәм мәллә? Ә. кордаш5 ♦ Сөнгатулла аны хуплау урынына рәхәтләнеп көлеп жибәрде Ул < күршеләренең хәл-әхвәл сорашмавына, кайгысын уртаклашып, юату * сүзләре әйтмәвенә, уен-көлке белән шулай кызык тапкан булып эреп- < дәшүләренә, гамьсезләр дип, башта сагаеп, сәерсенеп үк алган иде *" инде. Аларның бу гамәлләре үзе өчен икәненә төшенгәч, ул эчтән тор £ ган саен ризалыгы арта барып, куанып, күңеле рәхмәт хисләре бе- « лән тулуын тоеп утырды
— Идарәгә ник чакыртканнар? — диде Идрис. Ул, әйтмәсәң дә ярый дигәндәй, ак ботакның урта жирен һич көчәнүсез уя бирде Кичә култык астыңа төенчек кыстырып мендең бугай Социалистик милеккә кул сала башламагансыңдыр ич? Анда, ындыр табагында, нәфсенне котыртырлык мал байтак
Култык асларын тикшерер көнгә калдыңмыни инде?
- Ник чакыртканнар соң? Минем тимер аякны кәжүнни дип белгәннәр. ә? Бар әле. имеш. Хаммат — синең күршең, әйт әле аңа сәгать жидегә телефонга дәштеләр, янәмәсе Срочно килеп житсен. имеш'
Хаммат тагын йөренеп килде. Идрис артына басып, аның юнганын иелеп карап торды
— Латвиядән дәшкәннәр дисәм, ни әйтерсең? — диде ул
— Латвиядән? Ник идарәгә чакыртканнар, ник авыл советына түгел?
Кичке жидедә нинди авыл советы? Бикле ич инде ул
Идрис аны үтә бер үжәтлек һәм ләззәт белән аптырата бирде
- Шуннан?
- Шуннан, дәшкәннәр - шул
«Дәвам ит» дигәндәй. Идрис аңа күтәрелеп карады Хаммат бу сорау алуның шаярту икәнен аңлый, ләкин шул шаяруда баш бирү аның жененә тия иде Сөнгатулла үз күршеләренең холык-фигылен яхшы белә.
- Ник дәшкәннәр? - диде Идрис Ул Хамматның сөйләп бетерәсе килгәнен сизә, ә мондый чакта бераз өскортып тору фарыз. Ул. чалбар балагын күтәреп, юнып бетергән агачының уелган жирен тимер аягына куйды да, әйләндергәләп. пычак сабы белән тукмап йомшартырга, кыз дырырга тотынды.
Ник дәшсеннәр? — жырларга! - дип. Хаммат «Әлбәттә, жыр- ларга. тагын нигә булсын!» дигән кыяфәт белән үз урынына килеп утырды
Жырларга?' - диде Сөнгатулла Ул «Бозар ни кыландыра5» дип аптыравын бер мизгелгә онытты да кебек Аны «Бозар ни сөйли?» дигән кызыксыну басты Ул. әйтерсең лә. тыны жнткәнче тирән су төбенә чумган да. ниһаять, өскә калыккан, күкрәген тутырып сулыш алган. хәзер ярга таба йөзә һәм каты жиргә аяк басачак, аннары көт
кән кешеләре янына барачак — ул үзендә менә нинди җиңеллек, иркенлек. хәтта омтылыш уяна башлавын сизенде
Бу юлы Муса түзмәде:
— Җидегә дәштеләр дисезме әле? Наряд вакытындамы? — диде.
— Наряд түгелме шул. Идарә утырышы бара ие. Ян өстәл башында районнан килгән бер эшләпәле дә утыра Килеп керәм. Латвиядән телефонга дәшкәннәр, мәйтәм, көтим әле Ярый. көт. диделәр. Утырдым Көтәм. Аны-моны сөйләшсәләр дә. тегеләрнең дә күзе телефонда. Алар да көтә. Шуннан — чылтыр-р-р. алам: «Вас вызывает Дуболт»
— Дубулты,— дип төзәтә Муса.— Ерак җир, начар ишетелгәндер.
— Булыр сиңа начар! Почмактан хатын дәшкән ише генә. Карасам — Хәйдәр Монасыйпов.
Хәйдәр Монасыйпов — алар авылыннан, шушы очтан чыккан язучы иде. Китапл'ары басыла, аның хакында газеталарда язып, радио, телевизордан сөйләп кенә торалар. Әмма авылга кайткан чакларында бер дә алай, «мин язучы», дип тәкәбберләнеп йөрми: тездән ләм. билдән су ерып балык тота, көзен кайтса, сазлык бетереп, үрдәк атам, дип йөри Өйләре йозакта, ачкычы Хамматларда.
— Кара син аны! Ул бот күтәреп, түшәмгә төкерә-төкерә ял итеп ятсын, ә мин монда аксый-туксый, Хамматны телефонга дәшәргә йөге- рәм! — дип. Идрис артка борылды да чартлатып төкереп куйды.
— Ял тими аларга. сөйләгәне бар. Язалар. Көнгә унбишәр сәгать утырам дигән була.
— Кайчан гына йоклый икән соң ул?
— Анысын хатыныннан сора инде, күрше.
— Я. ни диде соң. ни диде?
— Теге чакны кызың туенда җырлаган җырыңның сүзләрен әйт әле. оныттым ди бу Күзем маңгайга менде, җәмәгать! Кемдә нәрсә кайгысы. ә?!
Туктале. тукта! Ул туйга биш былтыр ич инде — ничек онытмаган. ә? Ну баш та бар инде үзләрендә, каһ-һәр!
— Онытмаган? Онытканга соравы ич инде.
— Сүзләрен диң. ә? Әйттеңме соң?
— Әйттем — җырлап ук бирдем!
— Ә идарәдәгеләр? Көлделәрме? Көлми ни — адәм страмы бит! Җәһәннәм астыннан җыр даулап шалтыратмаса.
— Көлмәделәр, парин.
- - Предтән эләккәндер үзеңә. Уттай эш эстендә утырышларын бүлеп. телефонга җыр җырлап яткач.
— Эләкмәде Җырладылар алар. Кушылып Район начальнигына хәтле җырлады. «Вәт!» — диләр. Тегене мактыйлар. Халыкны ярата, янәмәсе.
— Халыкнымы, әллә синеме?
Хаммат йодрыгын яссы күкрәгенә дыңгылда!ып сугып алды:
— Мин халык түгелмени? Халык!..
Идрис агач ботагын чүкеп бетерде, йомычка арасыннан таяк башы актарып тапты да чалгы бөгәлҗәсен ботинкасыннан чишеп алган шнур белән сак кына шуңа кигертеп бәйләп куйды.
Шушы рәвешчә күз бәйләнгәнче сөйләшеп утырдылар. Тукай бабасының кочагына елышып, изерәп йоклый иде инде.
Ишегалдыннан Зөлхиҗәнең әкрен генә:
— Сөнгатулла.— дип чакырганы ишетелде.
— Керәм.— дип эндәште ул. Тукайны кочаклаган кулын алып, аны атасына таба авыштырды. Оныгы йомшарган һәм җылы иде.— Ярый, вакыт. - диде ул әңгәмәдәшләренә. Торды, учына йөткергән булып, алар- ның җавабын көтте.
— Яхшы.— диде Идрис.— Кер.
Алар утырып калды. Сөнгатулла аларга да кереп китәргә вакыт икә-
ней анлады. Ләкин аның артыннан ук кузгалышмадылар Югыйсә, аның өчен генә, анын күңелен күреп, аны юмалап кына утырганнар булып чыга бит
- Керәм,— дип кабатлады ул капканы ачканда. Ишегалдындагы
эңгер-меңгердә Зөлхиҗә басып тора, актан киенгән, култык астына ак сөлгегә уралган төенчек кыстырган Сөнгатуллага эчке киемнәр тоткан. * күрәсең. |
— Әйдә.— диде Зөлхиҗә. -
Алар мунчага таба юнәлделәр Мунчаның пәрдә эленгән тәрәзәсе = тонык кына яктырып, уты яссы ташларга төшкән Зөлхиҗә артыннан 5 мунчага Сөнгатулла да керде. <
Алачыкта җылы. җыйнак иде Колгаларда пар-пар каен һәм имән S себеркеләре, мәтрүшкә бәйләмнәре элеп куелган Шулар астында бер- 5 берсенә күз салмыйча, тын гына, тик оялмыйча, моның инде бөтенләйгә. = ахырга кадәр шулай булачаган икесе дә аңлап чишенделәр Теге чак « тагыча. бик күптән, тормышларының иң башындагыча. беренче тапкыр- ♦ дагыча кебек иде... <
Озынча эскәмиядә термос, бер пар ак чынаяк Почмакта күгәрмәс * калайдан ясалган мичкә, аңа салкын су салынган, эмаль чүмеч эленгән *
Зөлхиҗә эчкә үтте, җайлы утыртылган ишекне үз артыннан ашыгып *" япты Сөнгатуллага кайнар дулкын килеп ягылды Бар нәрсә тынып « калды Ул шундук кереп китмичә, бераз басып торды әле. Зөлхиҗә * җайлыйсын җайласын, үзе урнашсын, аның янәшәдә икәяенә күнексен, озакка сузылган ялгызлыгыннан арынсын, элеккеге уйлары белән хәзер сөйләшәсе сүзләре арасындагы күперне узсын Су тавышы ишетелде Зөлхиҗә ләүкәнең кайнар такталарына салкын су койды һәм кайнар судагы себеркесен әйләндергәләде ахрысы Сөнгатулла мәтрүшкә чәчәгенең бер тармагын өзеп, татлы исен иснәде Аннары пинжәк кесәсеннән пыяла савыт чыгарып, учына ике дару сәдәбе бушатты да тиз-тиз йотып җибәрде. «Вакыт». дип тынычландырды ул үз- үзен һәм теге чактагыча, бик күптән, уртак тормыш башлагандагыча шаяртып сүз катуларның, яшерен карашларның, якынлыкның инде беркайчан да кабатланмаячагын аңлады Теге чакта алар беренче тапкыр икәүләшеп кара мунчага кергәндә юка бозга аяк баскан шикелле булган иде Хәзер аяк астында калын, нык идән иде инде.
Сөнгатулла эчкә узды Алар усак такталарыннан ясалган тәбәнәк эскәмияләрдә тирләп утырдылар
Ә бит шушылай үз-үзләрен һәм бер-берсен яхшы тоеп, тыныч кына уйланган һәм көткән мәлләрдә Зөлхиҗәнең җырлап җибәргән чаклары ла бар иде!
Баш куям тезләренә.
Яшь коям эзләренә Әллә Ниләр бирер илем «Аһ1» дигән сүзләренә
«Аһ!» итүләр бүтән булмас инде.
Мунча яхшы, диде Сөнгатулла
Яхшы, диде Зөлхиҗә Тик безнеке дә ким түгел иде
Әйе. дан тотарлык иде
Чабын, диде Зөлхиҗә Себерке гөбердәп тора
- Ә син?
Мин аннарырак Миңа кирәкмәс тә инде. дип. Зөлхиҗә аягына басты, әмма бөтен буена түгел Әйтерсең лә түшәм аңа тәбәнәк иде Түгәрәк алюмин табакка алмаш-тилмәш кайнар һәм салкын су салды «Алсу» дигән шампунь савытының бөкесен борып ачты
Сөнгатулла утырган җиреннән
Каиле. хатын' диде
— Нәрсә?
— Ят!
— Кая?
— Ләүкәгә — кая булсын ди тагын!
Сөнгатулла себерке җебеп яткан озын цинк тагарактан чүмеч тутырып су алды да, мич капкачын ачып, ташларга су җилпеде. Ишек ачылып ук китте, бөтен мунчаны, резин шар кебек, өреп тутырган ише булды. Үпкәләр тыгыз кайнар пардан кысылып килде.
— Ят дим мин сиңа!—дип кабатлады ул һәм себеркесен соңгы тамчы суына кадәр баш очында селеккәләп какты.
— Әйдә мин сине чабындырам,— диде Зөлхиҗә. Ул, парга чыдамыйча, башын игән дә куллары белән кочкан, гүя кемдер сукканны көтеп, бөрешеп утыра иде.
— Ятар идең соң,— диде Сөнгатулла үпкәләгән шикелле.
Зөлхиҗә ләүкәгә менеп, йөзтүбән сузылып ятты Сөнгатулла анын тәне буенча себерке йөгертеп узды. Зөлхиҗә «уй!» дип куйды, әмма түзде, тәне җыерылып килде, тик шундук йомшап та төште. Сөнгатулла аның тәненең күзгә күренеп кызаруына сөенде. Себеркене торган саен кискенрәк бәргәләп, тагын ике мәртәбә чапкач, ул чүмечкә салкын су чумырып алды да, кыска гына селтәнеп, Зөлхиҗәнең аркасына җилпеде. Хатыны тагын «уй!» дип кычкырды, тәне тагын башта киерелеп, аннан рәхәт йомшап төште.
Шуннан соң ул чалкан әйләнде, тулысы белән себерке ихтыярына буйсынды.
— Ә хәзер чыгып чәң эч,— диде Сөнгатулла.— Миңа да ясап куй.
Күптән мунча кергәне булмаганга, ул озак чабына алмады, бераз юангач, Зөлхиҗә янына алачыкка чыгып утырды Өрә-өрә бөтнекле чәй эчтеләр.
Элеккеге кайнарлыкның, дәртнең эзе дә калмаган икән. Алар икесе дә гап-гади юыну кирәклеген генә үтәделәр. Мунча бирә торганны бөтен тулылыгы белән алу теләкләре суынган Фәкать һәркайсы үзалдына бер-берсе хакында уйлады һәм ул уй аларның уртак кайгысы белән өртелгән иде инде. Авыр иде.
Сөнгатулла хатынының кызарган, су һәм тир тамчылары белән булган йөзенә карамаска тырышты.
Алай да бик рәхәт иде!
— Юыныйк инде,— диде Зөлхиҗә
— Юыныйк...
Тагын эчкә уздылар. Мунча пары йомшарган иде, каен яфрагы исе бөркелеп тора. Зөлхиҗә бармаклары белән таманлыгын чамалый- чамалый ике табакка да су салды, мунчаланы гөбердәтеп сабынлады, әйләнмичә генә аңа сузды. Ул алды да аның янәшәсенә үк басып:
— Әйдәле, карчык, сине үзем юындырыйм әле,— диде.
— Арканы гына у.
— Юк, баштанаяк дим.
Зөлхиҗәнең аркасы тураеп килде, тәне сагайды
— Ник? — диде ул.
һәм Сөнгатулла үз хатынын баштанаяк юындырып чыкты. Тез чокырларына җиткән озын, әмма юкарган чәчен юарга кыймады, юа алмавына төшенде. Кешеләр үз чәчләрен үзләре юа. Сөнгатулла хатыны Зөлхиҗәне үз гөнаһларыннан арындырырга теләгән шикелле юындырды. Ул моңарчы бер-берсеннән үзләренә алырга мөмкин булганны ахыры- нача алып бетергәннәрен аңлады. Бер-берсенә кирәк булган һәр нәрсә бирелеп беткән икән инде.
Алар мунчадан бергә чыктылар Зөлхиҗә агарып болдыр баскычыннан күтәрелде дә караңгылыкка кереп китте. Ә Сөнгатулла беркавым ишегалдында басып торды әле, күкне күзәтте. Йолдызлар ачык күренә, аңлаешлы иде.
Шуннан соң төпчек улы Фәрһад кабере янына китте Авыл тәмам тынып, айның яшькелт нурында оеп ята иде инде Зиратта чикерткәләр генә зыңлый. әллә нидә бер карга тынычсызланып, каркылдап куя. кайдадыр ялгыз эт өреп ала. елга ягыннан су аккан тавыш килә Дөнья тыныч, ә жан елый иде
Урам ягыннан зират рәшәткәләренә тотына тотына кайтты Кайбер- * ләре. җепсәнең череп тузган, кипкән урындагылары какшаган, кайсылары 5 кубып ук чыккан икән
«Алыштырасы булыр,— дип уйлады ул.— Жепсәләрен алыштырасы. х рәшәткәләрен кагасы». Кеше таянган һәр нәрсә нык. ышанычлы булыр- - га тиеш! 5
Мәйсәрә киленнәре аларга урын-жирне аты якка жәйгән Үзләре £ кече якка ятканнар Мәрзия белән Тукай диванда Ай яктырткан нык 5 идәннән сак кына басып түргә узганда ул Тукайдан кала берсенең дә = йокламаганын тойды Көткәннәрдер I
Аны әле тынычмы, тынычсызмы икәне билгесез йокы басканда Зөл- ♦ хижәнең яшьле керфекләре ачык иде әле $
Иртәгесен ул беренче эш итеп елганың биек, текә борылышы туры- « сындагы тугайга бозау аркайларга китте «Ниме дип бу су буенда каң- - гырып утырырга әле?» ,
— Кайтыйм мин. бозау.— диде ул. Аркан казыгын каккан тукмагын * аяк очы белән куерак үлән арасына тәгәрәтте Гадәттә ул аны үзе белән йөртә иде. Ул арканлаганда гына хажәт. шуңа күрә иртән апкай- тасың. Элек кичен бозау алмага килгәндә казыкны суырып кына чыгара торган иде. Бүген һәм моннан соң да шулай нтәренә ышанмады Көче бүтән иде инде Хәзер жай белән генә, ипләп кенә кирәк Ни белән каккан, шуның белән бәргәләп чыгарырга туры килер
- Анда нишләрмен соң инде’ - диде ул авыл ягына карап Кичә ге төнне исенә төшерде «Зират коймасын тәртипкә кертсәм генә инде»
Муса яңа рәшәткәләр кайтарып, кояшка киптерергә өйгән, җепсәлекләре дә бар. баганалыклары ла байтак Саваплы эшкә тоткан өчен сүз әйтмәс
— Мин дә хуҗа ич әле,— диде ул
Кайтып житкәч. зират коймасының кайсы жепсәләрен. күпме бага насын алыштырырга, ничә рәшәткә кирәклеген чамалап чыкты Бал таны кайрагач, чүкечнең сабы ничек утырганын сынагач, кадакларны барлагач кына эшкә кереште Яхшы коралны ул. гармун шикелле, ипле булырга тиеш дип белә
Кайбер көнне алыштырасы черек җепсәдәге рәшәткәләрне кубарды, аннары җепсәләр юнып, баганаларга беркетте, кайсы көнне, төбен казып. яңа багана утыртты, тигез итеп рәшәткәләр какты Үзе генә түгел, оныгы Тукай белән бергәләшеп Жепсәнен юан башын үзе күтәрә, нечкә очын Тукай тота Баганаларны уртаданрак күтәрергә тырышты оныгына көч килүен теләмәде Рәшәткә ташыганда гына аларнын көче тигез кебек иде — һәркайсы көченнән килгәнчә ала Иске рәшәткәләрне яга бардылар Баганаларны, җепсәләрне койма астына салып калдыр дылар
Утырып бер ял иткәндә Тукай
- Утынга ярамыймыни болар5 дип сорады
Ярамый шул
Ник ярамый?
- Ызгыш чыкмасын дип.
Нинди ызгыш?
— Зират ул бөтен кешенеке бит. олан Аның һәр әйберсе җәмә гатьнеке Жәмәгать әйбереен бер генә кешегә алу килешми диде Сөнгатулла Сүзе чыга аның Ә сүз арасына ызгыш кушылчы бар
— Искеләре урынына без яңаларын кагабыз ич Үзебезнекен'
Ярамагач ярамый инде, улым Без аңа калганмыни?
Сөнгатулла үзен тынычландырырга тырышып эшләде. Зөлхиҗәнең алҗырсың, өзлегерсең дигәненә дә карамады Муса белән килененең эндәшмичә генә юл куюына да кимсенмәде. Ул зират турысыннан узып киткән кешеләрнең үз хакында ни уйлаганнарын, я ни уйламаска тырышуларын да чамалады: берәүләре үләргә әзерләнә ди бугай, икенчеләре: «Кара моны, бирешәсе килми, үҗәтләнә!» дип гаҗәпләнәдер. Ә ул үзе фәкать тынычланырга ниятләп йөрде. Йөрәге тыныч кешегә көн дә бәйрәм ул.
Беркөнне озаклап яңгыр яуды Ул яшен яшьнәүгә, башта бәреп, аннары коеп яуган яңгырга тәрәзәдән карап утырды, озаклап пыскырга керешкәч, тәрәзә төбендәге китапка күзе төште. Кулына алды. Лев Толстой томы икән, русча. Сөнгатулла диванга барып ятты. Башта сакаллы картның рәсемен карады, аның тирән карашлы күзләрендә чагылып торган акыл чаткысы әсәрләтте. Әйтерсең лә үзенең көзгедәге төбәп баккан күз карашын күргәндәй булды Аннары ул арткы биттәге эчтәлекне укыды — ни язган икән? Андагы «Яшәү турында» дигәне кызыксындырды «Кая әле!»,— дип уйлады ул һәм, укуы авыр булса да. торган саен бирелеп китеп, яңадан тәрәзә янына, яктыга күчеп утырды
«Үләрмен, гомерем бетәр дигән фикер башыма килә дә газаплый һәм куркыта, чөнки үзеңә-үзең кызганыч Ә нәрсә үлә? Миңа ни кызганыч? Гап-гади итеп караганда, мин кем?»
Сөнгатулла әллә нишләп китте. «Димәк, мин, Сөнгатулла Гәрәй улы да кызганыч инде, ә? — дип уйлады ул.— Тукта, ник алай булсын?» — дип карышты, теләктәшлек эзләп, алга таба укуын дәвам итте.
«Ләкин беркем дә егерме ел элек булган кебек түгел бит. һәркөнне үзгәреп тора Миңа ни кызганыч сон? Юк. тегесе дә, бусы да кызганыч түгел, диләр Үземне аңлавым, үземне мин иткән нәрсә кызганыч».
Сөнгатулла бераздан бу катлаулы, ләкин соңгы көннәрдә якын, фәкать үз күңелендә генә яшәгән аермачык фикернең бик гадиенә, аңлаешлысына тап булды. «Керә торган капкадан кергәнсең, ә чыга торганыннан чыгарга теләмисең Беләсең бит, бу син туганда гына барлыкка килгән нәрсә түгел: ул синең җан иясе буларак тууыңа бәйле түгел һәм шуңа күрә аның үлеменә дә бәйле була алмый».
Яңгыр вакытында Сөнгатулланы йокы баса башлаган иде, китап аны сагайтып, айнытып, уйларын яктыртып җибәрде Юк. ул үз хәле белән килешмәде, китапта үзенә таяныч, юаныч эзләмәде. Ә менә яшәүнең мәңгелек икәненә тагын бер тапкыр ышанды, шуны аермачык күз алдына китерде. Менә ич: ул, үләчәге тәгаен билгеле кеше, зират коймасы төзәтә! Бу бит иң элек аның үзенә түгел, бәлки башка кешеләргә кирәк.
Гаҗәп, Сөнгатулла бу юлы үзе турында: «Үләчәге тәгаен билгеле кеше», дип уйлаудан качмады. Ләкин бөтен тәне һәм аңы белән, «кешеләргә кирәк», диюенә каршы төште Аларга гына түгел Ж,ир йөзенең нинди торуына исәннәр белән бер тигез дәрәҗәдә үлеләр дә җаваплы Шул исәптән зиратларның ничек торуына да Торачагына да! Шунсыз эшеннен тере чагында да кирәге юк
Тормыш Ул әнә нинди икән' Элек ул. авырмаганда, йөрәге тибүен сизмәгән дә шикелле йөри иде. Ә тормыш нәрсә соң ул? Толстой, бәлки, хаклыдыр да Акыллы язган Нәкъ менә сине юаткан сыман Әйе. яшәлде Сөнгатулла үз-үзен беркайчан кызганмады. Үз гомерен сугышта да кызганмады, эштә дә жәлләмәде. Гомер ана, тиздән бу дөньядан китәсен аңлагач кына, кызганыч тоела башлады. Анысы да су. агач яфраклары шавының, аяк табанын рәхәт кытыклаган үлән салкын лыгының. мунчада каен себеркесе белән чабыну ләззәтенең үзеннән сон да каласын ачык күз алдына китергәч кенә Ә хәзер, улы Фәрһад һәлак булгач, аңа үз гомере бөтенләй кызганыч тоелмый иде инде. Ана анасы:
«Үз балаларыңның үлемен күрергә язмасын, я ходаем'» дип теләк тели иде Язмыш шуңа дучар итте Хәзер ул анасы теләгән бу теләкнең барлык авырлыгын һәм авыртуын татыды Ни үзгәрде сон? Сөнгатулланың үз-үзен кызгануы улын кызгану белән алышынды — менә ни үзгәрде. Ә бу кызгану аны таштай бастырып тотмый иде инде Гаделлек тантанасы. башка кешеләр гомере хакына эшләнгән эше белән кешеләр арасында калган улы Фәрһад өчен горурланырга гына була. Сөнгатул-ланың нәрсәсе үзгәрде сон? Ул тормышның мәңгелек икәнен аңлады су ага да. кала да Фәрһад юк инде Аның каравы Муса бетән Мәйсәрә яңа кеше каршыларга әзерләнә.
Сөнгатулла аз йоклый башлады Көндезләрен талчыгып, черем итәсе килгәндә дә кайтып йокламады. Чын-чынлап яшим дигән татар кешесен йокы чире борынгыдан читләтеп үткән Йокы үлемнең агай энесе Беркөнне, ничектер шушы хакта сүз кузгалгач, ул Тукайга
- Иртәнге вакыт — көннең яшьлеге, өйләгә кадәр - балигълыгы, төштән соң ирлек чоры җитә, кич картлыкка тиң. ә төн исә көннең үлеме. дип аңлатты
Оныгы
- Көн үлмәсен өчен төнлә әз йокларга кирәкмени? — дип сорады
- Кирәк кадәр йокларга ярый Тик йокыи уяу булсын үлем төнлә сагалый.
Ә Фәрһад абый? Ул тугры булган'
Шуңа күрә дә герой Герой кеше үлми ул. олан
Фәрһад Фәрһад! Озакламый авыл Советы председателе Вәлиша Хужин аны кичке җыелышка чакырды Районның хәрби комиссары киләсе икән Нигә икәнен әйтмәде: моны бөтен авыл халкы белә иде
Бөтен гаиләләре белән бәйрәмчә киенеп бардылар Культура йорты халык белән шыгрым тулы Анда ниләр булганына, кемнең нәрсә сөй ләгәненә Сөнгатулла төпченеп илтифат итә алмады Сәхнәдә үзе белән янәшә утырган Зөлхиҗәне йөрәге тотмасын дип юаткалады. колагына иелеп, әледән-әле тынычландырырдай сүзләр әйтергә тырышты Төпчек уллары Фәрһад Тимершиннең Алтын Йолдызын һәм Ленин орденын ата белән анага кулларын ике куллап кыса кыса биреп җибәрделәр
Икенче көнне алар орден белән Алтын Йолдыз медален бергәләшеп Фәрһадның армиягә киткәнче кешелеккә киеп йөргән куе зәңгәр костюмына тагып куйдылар Елашмадылар Әйе. елашмадылар Чөнки алларындагы уллары фоторәсемнән елмаеп, ә яннарындагы оныклары куанып тора иде
Фәрһад! Фәрһад. Аның кабере турысындагы койманы төзәткән чагында Сөнгатулла багана төбен үтә ярсу казыды, багананың ин тазасын утыртты, җепсәнең иң турысын сайлады, рәшәткәләрне бар дөньяны уятасы, уяу тотасы килеп, нн яхшы дусларга да. ин начар дош маннарга да ишетелерлек итеп, бар көче белән какты
Шушыннан соң Сөнгатулла Тимершин бер ел да егерме өч көн торды. Әйе, торды Ә яшнееләр алда калды, алда
Бу дөньяның ул ишеткән соңгы тавышы былтыр олы җирдән аерыл ган яр башының гере үлән тамырларын өзә-өзә. тоба суына убылып төшүе булды
Каршы сөзәк ярга яңа катлам ком һәм ләм утырганын ул язгы ташулар узгач күрде
Ә аңа кадәр, узган елның кыш башында, ул икенче оныгы яна Фәрһадның дөньяга килү авазын ишеткән иде