УРМАН КАЙТАВАЗЫ

• Табигатьне саклау — Ватанны саклау ул»
еше гомеренең иң гүзәл сәхифәләре, җуелмас тирән эз калдырган истәлекле мизгелләре табигать белән бәйле Тәүге адымнардан ук без кояшлы якты көнгә, хәтфәдәй яшел чирәмгә омтылабыз Күп тә үтми, ныгый төшкән тәпиләрең сине аллы-гөлле чәчәкләр белән бизәлгән яшел болынлыкка, каз-үрдәкләр йөзеп йөргән агымсу буйларына алып төшә Анда исә — мәһабәт таулар тезмәсе, бөтен офыкны иңләгән, иге-чиге күренмәгән кара урманнар >Цир-ана үз баласына торган саен күбрәк серләрен ача, гүзәллеге белән сихерли, әсир итә.
Табигатьнең һәр нәрсәсе газиз, кадерле безгә.
Хәер, башкача булуы мөмкин дә түгел Чөнки кешенең үзен табигать барлыкка китергән. Табигать — безнең яшел бишегебез Бала ана карынына кендеге белән береккән кебек, кеше күп төрле физик, биологик, психологик элемтәләр белән табигатькә бәйле Аларны өзү — үз-үзеңне һәлакәткә дучар итү дигән сүз.
Сүзебез табигать күрке—урман турында Урман! Ирексеэдән Тукаебызның данлы «Шүрәлеосендәге юллар искә төшә « Бик хозур! Рәт-рәт тора гаскәр кеби, чыршы, нарат, төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп күккә карал »
Урман һәрчак үзенчә матур Киң ябалдашлы меңьяшәр имәннәр, озын толымлы каен кызлары, серләшеп туймас усак егетләре, бөдрә зирекләр кемнең генә күңелен тыныч калдыра алыр икән! Ирексездән. үзен табигать баласына санаган тагын бер сөекле шагыйребез Һади Такташ сүзләре искә тешә
Мин җир өстен артык сөйдем бугай, Артык сөйдем аның гөлләрен, һәрбер буйга җиткән каен кызын Усак егетеннән көнләдем
Урман борын-борыннан кешенең тугры юлдашы булган Урман турында әкиятләр сөйләнгән, риваятьләр, җырлар чыгарылган, аңа мәдхия укылган. Гаҗәп тә түгел. Ченки урман кешене киендергән, ашаткан-эчерткән, җылыткан, кирәк чагында яу-дошманнаи саклаган.
Күп кенә илләрдә урман, агач хәзер дә изгегә санала Андый агачларны терлечә бизиләр, аларны кисмиләр, башына үрмәләмиләр, җимешләрен бары тик сырхау кешеләргә им итеп бирәләр Вьетнамлылар, мәсәлән, агачларны үлгән кешегә саныйлар, «безнең үлгән якыннарыбыз» дип атыйлар Ә Ливанда эрбет агачы—хәзер дә «оҗмах агачы», агачларның патшасы булып санала. Белгәнебезчә, Ливанның дәүләт флагын эрбет агачы бизи
Безнең илебездә дә тере һәйкәл булып саналган истәлекле агачлар бик күп. Алар — дәүләт байлыгы, берни белән дә алыштыргысыз хәзинә Гадәттә андый агачлар олы шәхесләр — беек әдипләр, композиторлар, рәссамнар исеме белән бәйле Мәсәлен. Сласскида Тургенев тарафыннан утыртылган имән үсә Иван Сергеевич, чит илдә каты авырып ятканда, шагыйрь Я Полонскиига язган хатында болаи ди «Сласскида булганда, минем еемә, бакчама, яшь имәнеме, туган ягыма баш иегез...» Хәзер инде ул имәнге де ISO яшь тулып узды.
Михаилояскида, Ясная Полянада, Кырлайда, Тарханда да бар андый кадерле агачлар
К
Табигатьнең кешедә матур әхлак, эаяык тәрбн.п... - ■ ■ - -р итү киче берни
белән дә чагыштыргысыз Бу «акта беек педагог У..,—. - = теруча гыйбрәтле.
Атаклы язучыбыз, «Рус урманы» романының i«- Табигатьне танып-
белгән, аның белән якыннан аралашкан кеше ■» Т • ■ ■ ■ •--ерек һәм намус,
лырак була, »•««« ул табигать куенында ■■ • ................ •- дигән фикер
әйтә Лев Толстой да, көннәрнең берендс - • < --- урман буйларыннан әйләнеп кайтканнан соң, кендәлегенә «С-гать » уемында булганнан соң,
кешедә ачу готу, үч алу яки үзе кебек үк башка берәүне юк итү кебек хис уяна алырмы икән! Табигать белән, шундый илаһи гүзәлле» белән чкы..аиганнан соң кеше күңелендә булган барлык әшәкелек, яман уйлар юкка чыгарга тиеш бит ,— дигән сүзләрне язып куя.
Күргәнебезчә, урманга без материаль байлык, шәхси ■ уҗалыгыңны ныгыту чыганагы. тезү, ягулык материалы, кәгазь, җиһаз. чшн 30 меңгә якын төрле әйберләр Эшләп чыгару чималы итеп кенә түгел, ә рухи хәзинә хан» .............................................................................................. -абигыи дәвалаучы
сы, күңелгә ял бирү, илһам һәм кеч туплау урыны итеп ь> кирарГхт тиешбез икән әле Көндәлек тормышыбызда урман тарафыннан .-■■ ■ ■ ’J.-I •. .бүләкләр» санал бетергесез Ул безнең сулыкларыбызны санлый, климатны тотрыклы итә, басу-кырла- рыбыэны эрозиядән саклый, санитария-гигиена ягыннан әһәмияте 'урында әйтеп торасы да юк. Кыскасы, урман — җирдәге барлык тереклекнең яшәве- үсеше өчен кирәк булган барлык шартларны тудыручы ул Әгәр дә беэ мәгьрур имәннәр, тифа наратлар, сипкелле-сеикемле каемиарыбызның Һәрчак туга» тирсСч .<• Г.чәп торуын телибез икән, табигатьне күз карасыдай сакларга тиешбез
Хәзер, ифрат кызу темпларда үскән индустрия фән-тн«ника революциясе шартларында табигатькә дөрес мөнәсәбәт тәэмин итү — кешелек алдында торучы иң җитди, глобаль мәсьәләләрнең берсенә әверелде
«Җир бер генә ул...» Тирә-юнь мохитны саклау буенча Халыкара хезмәттәшлекнең девизы шундый Туфрагы, урман-суы, һавасы, җир асты байлыклары — барысы да шунда Кешелек дөньясының киләчәге шул хәзинәләрнең ни дәрәҗәдә дөрес саклап тотылуына бәйле
Дөнья галимнәре урманны планетабызның «үпкәсе» дип атыйлар (бер олы агач һәр тәүлек саен уртача 180 литр кислород •■җитештерә») Әмма шунда ун, аяыл-шәһәр- ләребезне кислород белән тәэмин итеп, өзлекссэ сафландырып торучы урманнарыбызга яман чир яный дип кисәтергә дә онытмыйлар. Шул ук галимнәр. политик эшлек- леләр. чиркәү әһелләре яки сихерчеләрнең күрәзәлек итүләренә караганда, бик тиздән, атом-төш сугышыннан башка да, безнең планетабызда биологик катастрофа булырга тиеш Җир йөзе аи ландшафтына охшап калачак Кая карама, кешеләр чыгарып ташлаган чүп-чар өеме, көлсү-сары туфрак, шәрә калкулыклар, коры ярлар Ә тереклек дөньясы күселәрдән, тычканнардан һәм кеше өчен яман да куркынычлы бактерияләрдән генә торачак
Бу яман күрәзәчелектә күпмедер «аклык бармы соң? Нишләп соң әле тирә-юнь мохитны саклау мәсьәләсе соңгы вакытта бөтен кискеч. . ■ -...и көн тәртибенә килеп
басты? Җир-анабызның хәле, чыннан да, шулкадарле үк аяны • , шул кадәрле үк куркынычмыни7 Бәлки бу берни белән дә акланмаган уйдырма. 6«>рни белән дә нигезләнмәгән куркыту гынадыр7 «Правда» газетасының «Историческая миссия рабочего класса новые аспекты» дигән мәкаләсендә момдыира» . у -ләргә юлыктым Эшчеләр сыйныфының дөньякүләм тариаи бурычына бүген аеруча миһнм татын ике мәсьәлә өстәлә Берсе — планетабызның барлык кешеләрен коткару булса, икенчесе — табигатьне саклау, чөнки монысы кешелекнең яшәвен яки һәлакәтен хәл итүдә төп рольне уйный
Юрий Гагарин космоска очканнан бирле кешелек дөньясы Җир шарының «бер бәләкәй, гүзәл зәңгәр шар» икәнлеген ап-ачыи белде Шулай ун »чәр суыбызның, сулар һавабызның, туклану өчен уңдырышлы җирләреб. знең бик чикләнгән булуы да мәгълүм Шуңа өстәп. Җир шарындагы халыкның гаять тур тизлек бел»>< артуын, инде 5 миллиардка җитүебезме дә әитим Ә бары :•*» ч -<■... ,, .■ >.; • «:ндә генә дә
120 төрле җәнлек-җанварлариьгң 150 төрдән артыграк кош йортның, йөзләрчә исемдәге үсемлекләрнең бетүгә йөз тотуы иаиберенең бөтенләй «тк ителүен дә я«шы беләбез Галимнәр, әгәр дә без табигатькә карата бүгешсд.... , имсез булсак, табигать законнарын санга сукмасак, рәхим-шәф»«'ь г - хак, , - ...кны, киләчәктә
зур фаҗига туасын һаман тәкрарлап, исбатлап, раслап торалар
Шул ук планета «үпкәсе» булып саналган урманнарга гына • зр итик Космостан төшереп алынган фотолардан күренгәнчә. Африка. Амери»,:. Австралия өстендә төтеи-ялкын пәрдәсе — урманнар яма.
Африка аеруча авыр хәлдә Бүгенге көндә анда 150 миллионнан ык халык ачлык- ялангачлыктай интегә Мисалга Африканың бер г<мә илен — зфих» -.ияме генә алыйк Беренче Һәм иң төп сәбәп шул феодал-монархия режимы. ... « үрмен ресурс
лары ерткычларча таланган булган Шәрә басуларны корыль» г-о-;: ,
томаннар да мәрхәмәтсез рәвештә киселәләр •[ - [кичм вәхшиләрчә таланалар Газеталар - • 40 гектардан артыграк тропик урман- - ■ киселсә 10-15 елдан үсемлеккә бай --•-■х ,р»а-чәры тулысымча кырылып бетәчәк Әлеге
"■ дс • 1'" бик нык сиздерә Шри Ланкада, мәсә-
.лнал'аи чәм уңышы ел да 4,5—5 процентка ' - күп киселү аркасында, тирә-юньгә 'езәтел
гаида. ташлы тлд» • юра икән.
Австрия читенен Агнг * у ларының Германия Федератив Республикасы территир. • - ... > , • -4шы тагын да яманрак Тау битләренең
уңдырыш » -атлдааы ■ , .. 'җ:кә«> Ия галимнәре, бу бәладән котылу юлын
күрсәтеп, npoc-xi ..и - алт- «• .. . <р ■>. ■- <вертолетлар ярдәмендә черемә ташып, яшь агачлар ■- . ч әлеге ысул беләи утыртылган һәр
бер ТОЛ агач * мили.-. . ./.I..-
Иң яманы — әлбәттә. xeui.-»>•.• от»."а карата усал ният белән, җинаять эшләве
Моннан берничә ел элек, Америка И. /.М.Я. «ры Вьетнам җирендә хәрби промышлен ность комплексы тарафын.■□» та.'. -кыттылт сары яңгыр» дип аталган яңа тор
химикат беләи -тәҗри- . -.ае Нәтиҗәдә халык һәлак булу белен бергә меңнәрчә Һәм меңнәрч» »iap у|.н».--ар аеел чыкты
Менә татым җә- . • •■м» . ч т*' »тэ Америка империалистлары Бразилиядә Амазонка елгасы бассе- -да • аан ■ —оцидлит адымы ясадылар Тезелә торган ГЭС сусаклагычы булачак урынны урманнардан чпс-арту сылтавы белән терек лея ечен тогын да яманрак, ..Ак пудро-. дип аталган яңа тор химикат сынал карады Нәтиҗәдә ике мең ярым квадрат километр мәйданында уникаль урман, 7 мең кеше, шул исәп- тәп индеецларны i • i-. ..т . ■ ...... ......а юн ителде .'Бразилия фаҗигасе» дип аталган
бу вәхшилек 6о’< - . - . дерде
Күргәиебе < ■» •••■и.» харап булса иртәгә — без» — диярлек сәбәпләр
җигәрлек Үзени.т•■-»..< • . .... сиу юлы, тирә-юнь мохитны саклап калу мөм
кинлеге бармы с-.ң ди ,>л( тууы мемкнн Бар. әлбәттә Моның ечен беренче чиратта, ата киткән индустриаль илләрнең кичекмәстән котырынып кораллануым авызлыкларга. буша*ан момчинлгкларне тирә-юнь мохитны саклауга, торгызуга юнәлдерергә кирок Кеше кочле X > . . . тның «змышы тулысынча аның кулында Табигатьне
үзенә буисынд* •ргаң -г • сбүр иткән кебек үк. табигый байлыкларны сан-
парта да күп торлтг , мс „.-и ашыра ала ул. Яшел бишегебезне һәлакәткә
илтергә юл куярга һич ярл >.
Табигать — бер боте. »м« нит яки капиталистм була алмын Сүз бары
тик тирә-юнь мохитка карат,- --«тиш .<>< турында гына баруы мем-и Табигатьне санлау аерым алганда, үт а< ■« менә.абет бездә ничегрәк соң! Башта ук шуны әйтәсе кило бездә — бетен ( >-- — хвпь нныкы булган илдә — дәүләт экономикасы планлы тосто альт барыла торган ялда мохитны саклау, аның ресурсларыннан рациональ файдалану игътибар үзотендә торды һәм тора Совет
властеның беренче елларында уе в и Ленин табигатькә һем аның ресурс ларына соцнапнг тик мен-.--*.»< га*--' >''* А-ьҗ әнсыять верен үги барыл, без табигатькә менее әбәтне яхшырху 'О3»ая чараларны 'Ормычма ашырабыз
Урманга ба* бүвүыб. з я-ь-ннән без дек» «дя беренче урында торабыз. СССРда лланетәдагы бетен ,р д»р- ян бере урнашкан Шулай ук урман кисү, агач
хәзерләү гемллврь. һәм яүлохав буенча да безнең ил беренче урында конге миллион кубометрдан л .»>•» дә агачның бик акрын үсүен, аңардан
бары гмя 50— ә0 г ДӘ" • <>ң • ЫНӘ феидаглнырга мӘмямн икәнлеген НСӘПКӘ аясак, нинди гонт» байлыкның .11 .. яь-.лгь.ң в»слау кыен булмастыр
Әмма ' ■ ... вбе I -итми, моңа без табигый бер күренеш
итеп хәч к.»г... ., i »t.- . чыгаруыннан күренгәнчә, илебез территориясендә !ч-( ь-т бары тнк яртысын гьтиа алабыз икән
Табигать. . >.ии ми Һам ифрат юмарт Акыл белән ни иткәндә, аның
байлыгын тагын да «. > юмар-"ытын тагын да арттырырга мемкин Безнең га-
гымиәребоз урмаи-әрны тнхрәя һем сымфатлыраи үстерү чаралары ззлнләр Бу хакта без игенче, бапчаны уңыш туры..ДО кайгырткан кебек ук уйланып эш итәргә тиешбез
Кәиьяк-кенныгыш А иорытьшапдр
булуы белән д ■ то
ИОМСЫШЫЫҺ •• • • - лэи, илнет-
Кими 1 .. «м
Кенбагыи. .ң а ген саен аяны ■ - нан боры I - • кору еир.-н »әт» -
кыялар ише ■
лыкларында яшә • <р. бг . данының 4 >
■ >ль илләрендә дә урманнарның язмышы тор- •" — .трмаи чумасын дип телгә кергән агамлар авыруын- 1 миллиард шиллингка зыян күрә Агачлар " . <тү б»:.-гс.ендә яман эрозияләр башланган, тау- -i-иң иң матур саналган Альп болын- • ыннаргә күчеп нитә башлаганнар Шулай итеп, мән- .14 Австрия, белгечләрнең әйтүенә кара-
Тырышлыкның нәтиҗәсе да күз алдында тәҗрибә урманнарында үстерелгән 25 яшьлек наратлар, табигый шартларда үскән 50 яшьлек агачларны озынлыкка да. юанлыкка да узып киткән.
Әмма бездә урман байлыгы һәркайда да хуҗаларча файдаланылмый Урман хәзерләү агач кисү ысуллары заман таләпләренә җавап бирми Агачны әрәм-шәрәм итмичә эшләү, калдыксыз технология алымнары практикага гаять акрын кертелә. Менә бер мисал Урман һәм агач эшкәртү институты директоры академик А С Исаев, «Комсомольская правда» газетасы хәбәрчесенә биргән җавапларында бары тик Игарка һәм Лесосибирск агач эшкәртү флагманнарында гына да. агачның 40 һәм аннан да артыграк проценты әрәм-шәрәм ителә... Япониядә, мәсәлән, бездән сатып алынган шул агачның кайры-кабыгы. төбе-тамыры да файдаланыла икән.
Димәк, урманнарыбызны сакчыл тоту, урман ресурсларыбыздан рациональ файдалану өлкәсендә өйрәнәселәребез бихисап.
1978 елда илебездә «Урман законы кодексы» кабул ителде. Бу турыда җирле оешмалар, әлбәттә, яхшы беләләр Әмма агачны төрлечә әрәм-шәрәм итүләр әле һаман чикләнми, һаман дәвам итә. Мәсәлән, күп кенә очракларда киселгән урман урынына, тиешле дәрәҗәдә чистартылып, «Урман законы кодексы»нда күрсәтелгәнчә, яшь үсентеләр утырту чаралары күрелми Бу бит һәр урман хуҗалыгының төп эше. законда каралган бурычы Киселгән агачларның еллар буена урманда калдырылып, муртаеп, тәмам эштән чыгарылуы, утынга да ярамас хәлгә килүе шулай ук еш очрый
Урман утырту, үстерү һәм бигрәк тә саклаудагы кыенлыкларның исәбе-хисабы юк Бер мисалга гына тукталыйк. Яңа ел җиттеме, ничәмә-ничә миллион төп чыршы белән нарат агачы киселә. Шулай итеп, балаларыбызның иң куанычлы бәйрәмнәре, яшел дустыбыз — урман өчен, бәлагә, фаҗигагә әверелә.
Бу өлкәдә. «Таш иле» булып саналган Әрмәнстанның тәҗрибәсе, чын мәгънәсендә, хуплауга лаек Анда Яңа ел алдыннан чыршы кисү закон нигезендә тыелган. Шуның нәтиҗәсе буларак республикада ел да ярты миллионнан артыграк ылыслы агачлар сакланып кала. Аңа карап, чыршы бәйрәменең яме китми, түр башларына, бик матур иттереп ясалган, хәтта ылыс исе бөркелә торган синтетик чыршылар куела. Хәзерге вакытта, җиңел промышленность Министрлыгы предприятиеләре тарафыннан ел да миллионлаган ясалма чыршылар чыгарыла
Яшел дустыбызның тагын бер бик дәһшәтле дошманы бар; урман янгыннары. Урманда булган һәр янгын, нинди генә күләмдә булмасын, һәрчак хәвефле. Кечкенә янгын вакытында да күпме яшь агач, никадәрле кош оясы, җәнлекләр һәлак була.
Янгыннарның 95 проценты диярлек кеше гаебе белән чыга. Аларның күбесе янгынга каршы көрәш чараларын үтәмәүдән килә, сүндерелми калдырылган учаклар, шырпы яки тәмәке төпчеге ташлау, урман чистартканда саксызлык күрсәтү һ. б.
Боларга табигатьнең үзеннән чыккан янгыннар да өстәлә Андый хәлләр гадәттә, яшен сугудан яки корылыктан башланып китә. Андый янгыннар, үч иткәндәй, кеше аяк басмаслык урыннарда чыгалар, шунлыктан аларны сүндерү шактый озакка сузыла һәм бик кыйммәткә төшә.
Янгын чыгуның беренче минутларында аны бер кеше дә бастыра ала. Бер сәгатьтән соң инде янгынны сүндерү өчен яхшы коралланган тулы бер команда кирәк. Бер тәүлектән соң исә районда яшәүче бөтен халыкны аякка бастыру да ярдәм итә алмаска мөмкин.
Татарстанда урманнар 1 миллион 113 мең гектар мәйданны били Алар республиканың 16.4 процентын тәшкил итә. Азмы бу. күпме? Моны ачыклау өчен, янә саннарга мөрәҗәгать итик. Республикабызда кеше башына 0.36 гектар урман туры килә Әгәр дә күршеләребез Башкортстанда—1,59. Киров өлкәсендә — 3.5, ил буенча 3 гектар туры килүен исәпкә алсак, республикабызда урманнарны ишәйтергә кирәклеге турында исбат итеп торуның кирәге юктыр.
Алда әйтеп үткән урман мәйданнары елдан-ел кими, торган саен сирәгәя Борын- борыннан, Лашман заманнарыннан бирле безнең төбәкнең горурлыгы булып саналган имәннәр, соңгы ярты гасыр эчендә генә дә ике тапкыр корыды. Аның беренчесе кырыгынчы елларда, ә икенчесе 1978—1979 елгы кышкы салкыннар нәтиҗәсендә булды.
Шулай да безнең республика урманлы регионнардан санала ТАССР урм(ан хуҗалыгы министрлыгының 22 хуҗалыгы. 8 предприятие һәм техникумы бар Республикабызда ел саен 2.8 миллион кубометр чамасы агач хәзерләнә. Бу — Татарстанның агач материалларга ихтыяҗының 60 процентын гына тәшкил итә Шунлыктан киләчәккә булган планнарны тормышка ашыруда урман индус три ясенең һәр предприятиесе үзен җаваплы тоя һәм, халык куллану товарларын күбрәк җитештерү өчен, эчке мөмкинлекләрне тулырак эшкә җигү чараларын күрә. Шуның нәтиҗәсе буларак. Татарстан урманчылары һәр елны 20 миллион сумнан артыграк продукция җитештерә
Партиянең XXVII съезды карарларын һәм КПСС Үзәк Комитетының аннан соңгы күрсәтмәләрен истә тотып, безнең уомаичылар производствода калдыксыз технологияне мөмкин кадәр тулырак файдалану юлларын эзлиләр, киң куллану товарлары
ның шактый гына герләрен элек ташланып барыла торган калдык-постыклардан ясыйлар Республикабыз урман промышленносте предприятиеләре арасында барган социа- гмстик ярышта Хезмәт Кызыл Байрагы орденлы Кама урман хуҗалыгы алдынгылыкны үзендә тота. Бөтенсоюз социалистик ярышында да җиңүче дип табылды СССР Халык Хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсендәге Бөтенсоюз Мактау тактасына кертелде
Монда «калдыктан байлык» ясау тәҗрибәсе тупланды Мәсәлән, фанера цехында махсус агрегатлар аша үткән каен агачы тасмаларының түбән сыйфатлылары элегрәк мичкә ягыла иде. Хәзер исә ул калдыкларны файдалану әмәлен тапканнар, алардан мебель фабрикасы өчен бик кирәкле чимал алына.
Биредә агач ылысын витаминлы онга әверелдерү буенча да күл эш башкарыла Кискәндә, тураганда чыккан йомычкалар, ботаклар, агач очлары, халык куллану товарлары җитештерүгә тотыла Имән калдыкларыннан гади һәм бизәкле паркетлар, панельләр, әрҗәләр, көрәкләр ясала. Халык куллануы товарларының төре хәзер утызга җитте Соңгы вакытта монда ипи тартмалары ясый башладылар
Республикабызда иң күп чәер җыючылар да — шушы хуҗалыкта. Чәердән, билгеле булганча, канифоль һәм скипидар ясала Чәер тамчылап җыела, һәр эшче елга 5 тонна чәер тапшырырга тиеш Тик бу норманы арттырып үтәүчеләр дә бар. Коммунист Габделәхәт Сибгатуллии, мәсәлән, бер елның 7 аенда гына да 15 тонна чәер җыеп тапшырды
Менә шундый алдынгы урманчыларның тырышлыгы белән бу бердәм коллектив 7 айда гына да ярты миллион сумлап саф табыш алды
Хөрмәтле укучы, әгәр дә сезгә Кама урман хуҗалыгында булырга туры килсә, контора юлының ике ягында утыртылган кәмешсыман чыршыларга игътибар итүегезне сорар идем Аларның һәркайсы янына язулы такта куелган Монда шундый гадәт — һәрбер истәлекле вакыйга агач утырту белән билгеләнеп үтелә
Бөек Октябрьнең 50 еллыгы хөрмәтенә җәелдәрелгән социалистик ярышта коллектив күркәм уңышларга ирешә Шул уңайдан аңа КПСС өлкә комитеты. ТАССР Верховный Советы Президиумы, Татарстан Министрлар Советы һәм профсоюзлар елкә Советының Истәлек байрагы мәңге саклауга тапшырыла Беренче чыршы шул вакыйга хөрмәтенә утыртылган
Бөек юлбашчыбыз В И. Ленинның тууына 100 ел тулу уңаеннан коллектив Юбилей Почет грамотасына, социалистик ярышта җиңгән өчен КПСС Үзәк Комитеты. СССР Министрлар Советы, ВЦСПС һәм ВЛКСМ Үзәк Комитетының күчмә Кызыл байрагына лаек булган. Алар истәлегенә дә чыршылар утыртылган КПССның XXVII съезды. ВЦСПС һәм ВЛКСМның соңгы съездлары ачылу хөрмәтенә утыртылган чыршылар да бар Хәзер анда һәр зур җиңү, һәр мөһим вакыйга хөрмәтенә багышлап утыртылган агачлар, үзләре тулы бер аллея тәшкил итә
Орденлы Кама урман хуҗалыгы турында сүз чыккач, бу хуҗалыкка 40 ел гомерен биргән, шуның 20 елын директор булып эшләүче Иван Захарович Иванов турында да бер-ике авыз сүз әйтеп узмыйча ярамас. Ул — коллективның акыллы җитәкчесе, табигый хәзинәбезне арттыруга бетен көчен, сәләтен биргән кеше Унберенче бишьеллыкта ирешкән фидакарь хезмәтләре ечен аңа Социалистик Хезмәт Герое дигән мактаулы исем бирелде
— Минем омтылышым — җирдә яңа урманнар үстерү,— дип сөйли ул — Мәһабәт нарат һәм чыршы урманнары өстендәге зәңгәр күктә һәрвакыт кояш елмаеп торсын, дөньялар имин булсын— теләгем шундый.
Иван Захаровичның тагын бер күркәм сыйфаты турында әйтеп үтмичә мөмкин түгел ул яңа буын урманчылар хәзерләүгә, яшьләрдә табигатькә карата мәхәббәт тәрбияләүгә зур көч куя Хуҗалыкта укучылар бригадасы оештырылган
Республикадагы Кайбыч урман хуҗалыгы яшь урман үстерү буенча мактала Бүгенге көндә республикабыз урман индустриясе тармагы хәэмәтчәниәре ел саен 10 000 гектардан күбрәк мәйданда төрле агач орлыгы чәчәләр һәм яшь үсентеләр утырталар Бу мактаулы эшләрнең күпчелек өлеше Кайбыч урманчыларына бәйле
Берсендә «Социалистик Татарстан» газетасы редакциясенә Кайбыч урман хуҗалыгы директоры Илгиз Хаффазов шалтырата
— 35 ел буе урманга хезмәт күрсәткән Хаҗи ага Сәлахоаны пенсиягә озатырга җыенабыз Рәхмәт йөзеннән, аның турында газетада да сеилисе иде!
Озак та үтми, газетада М Рәфикояның «Имәннәр илледә балигъ була» дигән мәкаләсе басыла «Аның чандыр һем нык гәүдәсен имән кебек тез тотып атлавын күзәттем,— дип яза автор — Ягымлылык, ихласлык сихри көч бар иде бу кешедә Тагын сокландырганы шул булды Сәлаховиың 300 гектар урман утыртуын, туйраларның 95 проценты үсеп китүен бетен залга хәбәр иттеләр Кеше, гомерендә бер генә агач утыртса да. үзенә һәйкәл куя диләр. Монда йөзләгән гектар, меңләгән төп имәннәр карагайлар, нарат каеннар. »
Хаҗи ага Сәлахов ялда инде. Ләкин ул үэе утырткан яшел дәрьясыннан аерыла алмый Ул—аның сүз белән әйтел аңлатып булмаслык зур куанычы да, бәхете дә Шулай булмыинн! Буш урында үэ кулларың белен утыртылган урманның күтәрелүен,
күкләргә ашып үскән агачларның бөреләре ачылуын күрү — зур шатлык түгелмени' Без аңа үзе утырткан имәннәрнең шаулап чәчәк атуын күрергә язсын дип телик! Имәннәр илледә генә балигъ булалар, ягъни илле яшькә җиткәч кенә чәчәк аталар.
Кайбыч урманнары элек-электән илдә иң таза, сыйфатлы урманнар исәбенә керә Мондагы урманчылар орлыкчылык белән шөгыльләнә. Кайбыч урманыннан илебезнең төрле якларына тонна-тонна төрле агач орлыклары озатыла.
Партия һәм хөкүмәтебезнең: «Урман чималы ресурсларын файдалануны яхшыртырга!»— дигән күрсәтмәләрен истә тотып, республикабызның урман промышленносте предприятиеләре халыкның ихтыяҗларын тагын да тулырак канәгатьләндерү өчен тырышалар Азнакай урман хуҗалыгы уңганнары җитештерә торган продукциянең, мәсәлән. 40 проценттан артыграгы — халык куллану товарлары Авыллар өчен стандарт йорт буралары, чаналар да ясыйлар алар Әрҗәләр, мичкәләр, урам һәм мунча себеркеләре йөзләрчә тонна ылыс оны һәм башкалар Шулар янына тагын ел да хәзерләнә торган җиләк-җимеш, гөмбә, бал. дару үләннәре һәм башка төрле урман хәзинәләрен өстәргә кирәк.
һәрбер урман предприятиесенең үзенә генә хас продукциясе дә бар Саба урманчыларының Мишәбаштагы ярдәмче хуҗалыгы турында бер-ике сүз әйтеп узасы килә Монда умартачылык шактый табыш бирә. Узган җәйнең шактый ук четерекле килүенә дә карамастан, 95 центнер бал алынган. Чит өлкәләргә, алдан килешү буенча, 150 корт семьясы сатылган.
Әмма республикабызның барлык урман хуҗалыкларында да эшләр шулай ал да гөл икән дигән фикер туа күрмәсен Еш кына очракларда планнар үтәлсә дә, тармак хуҗалыкларында җитештерелә торган халык куллануы товарларының сыйфаты һәркемне дә канәгатьләндерә дип булмый әле.
«Социалистик Татарстан» газетасының -Халык контроле» битендә Ф. Хуҗинның: «Агач тырма өчен Горькийга» дигән мәкаләсе басылган иде. Анда Минзәлә районының агач тырмаларны Горький өлкәсеннән, куна тактаны Мари АССРдан, балта, көрәк һәм чүкеч саплары, уклау, орчык, тукмак кебек әйберләрнең дә башка яклардан кайтарылуы турында языла. Ә бит кайчандыр Минзәләнең үзендә, даны тирә-юньгә мәгълүм булган «Кызыл агач» артеле эшләгән Ул үз районын гына түгел, хәтта башка районнарны да бөтен кирәк-ярак белән тәэмин итеп торган.
Кызганычка каршы, утыртылган яшь урманнарны, үсентеләрне саклау мәсьәләсендә дә кимчелекләребез зур- Яңа ел алдыннан яшь урманнарыбызның корткычларча талануы турында әйтеп тормастан, бер мисалга тукталыйк. Соңгы ун ел эчендә генә дә безнең республикада 23 мең гектар урман һәлак булган. Шуларның 17 меңе — пошилар «эше» Билгеле булганча, бигрәк тә кышкы айларда, яшь нарат, чыршы агачы үсентеләре, пошиларның төп туклану ризыгы булып китә.
Урманнарга пошилар һәм кабан дуңгызлары салган зыянның күләме торган саен арта бара Бу бәлане киметү буенча тиешле чаралар да күрелә ТАССР Министрлар Советы каршындагы дәүләт аучылык инспекциясе хәбәренә караганда. аучылар ел саен 2000-2500 башка кадәр пошины аулыйлар
Әмма яшь үсентеләргә колхоз-совхоз һәм хуҗалык мал-туарлары да зур зыян китерә. Шуңа күрә урман хуҗалыклары агач утыртылган мәйданнарны киртәләп алырга тиешләр Тирә-юнь мохитны күз карасыдай саклау буенча дөньякүләм көрәш барганда, кулдан килерлек шундый гади эшне җиренә җиткереп башкармау башка сыймый.
Республикабыз урманнары, аларның бүгенгесе, киләчәге турында уйлаганда, күз алдына Кама буе урманнары киләләр дә басалар. Моның үзенә күрә сере, хикмәте дә бар, чөнки ул төбәк урманнары, күпмедер дәрәҗәдә, минем иҗатыма бәйле Моннан 35 еллап элек, «Совет Татарстаны» ( хәзерге «Социалистик Татарстан») газетасында эшләгәндә, мине 2-3 айга Кама һәм Лубян урманчылыгына командировкага җибәргән-нәр иде Анда мин урман хәзерләүчеләрнең фидакарь хезмәтен чагылдыручы күп тиражлы газета чыгарырга тиеш идем Киткәндә, журналист дуслар «Урманчылар турында повесть та язып кайт!» — дип. хәерле юл теләп калганнар иде
Кама һәм Лубян урманчылары турында (Саба һәм Котлы Бөкәш район типографияләрендә) егерме саннан артыграк газета чыгардым Каләмдәшләремнең теләкләрен дә үтәдем—«Урман шаулый» дигән повесть төгәлләдем.
Еллар үтә торды. Йокымсырап яткан Кама-Чулман ярлары искәрмәстән генә тетрәнеп уянгандай булды КамАЗ уятты аны. Миңа яңадан ул төбәкне аркылыга да буйга айкарга туры килде Шунда мин «Кама таңнары» дигән роман-дилогиямне иҗат иттем. Шуңа күрә миңа ул яклар бигрәк тә якын, кадерле.
Инде 35 ел элек мин белгән урманнарны бүгенгесе белән чагыштырам чыннан да. булды микәнни бу тирәләрнең шундый чаклары дип хәйран калып уйланам
Ак томаннарга уралган язгы урманнар күз алдыма килә. Урман андый чакта аерата зәңгәрләнеп китә, язгы суда коенып чыккандай саф-пакь тоела. Тирә-юньдәге төсләр дә күзгә күренеп үзгәреп торалар.
һай-й, ул язгы көннәр! Үзең дә яшәреп киткәндәй буласың, утелгән гомерне кар сулары гүя юыл ала, күңелләрне нечкәртә
Кама буе урманнарының адәм аягы басмаган төшләренә кергәләгәнем бар. Күңелемдә искәрмәстән генә шик-шом сыман нәрсә туа Җил булмаса да. агач яфраклары шыбырдаша Иртәнге дымлы-күләгәле һава бераздан үзгәрә, кояш нурында җылынган һавадан хуш ис бөркелә
Зиһенеңнең ачылып китүен тоясың, тәнеңдә сихәт арткандай була Агачлариың серле көйләренә мең төрле кошларның сайравы кушыла Күңел түрендә җанга рәхәт естәүче җыр тугандай була..
Нарат урманында да могҗиза. Рәт-рәт тезелгән, төз агачлар, ищетелер-ишетел- мәс кенә иттереп, моңлы көй сузалар сыман, һаваның сафлыгы башны әйләндерә Мондый да татлы һаваны тагын кайда суламак кирәк! Җан тантана итә .
Ул көннәр хәтердә таң алдыннан күргән могҗизалы төш кебек калган. Мин хәзер дә. җае чыккан саен, җанга газиз ул төбәкне әйләнеп кайту ягын карыйм Әмма соңгы елларда ул якның күренешләре мине чынлап торып пошаманга төшерә Гүзәллеге белән республикабызда гына түгел, бетен илгә даны таралган, мәшһүр рәссамнарның илһамына җим биргән Кама-Чулман буе урманнарын танырлык түгел Кайчандыр адәм аяк басарга кыймаган ярым кыргый, сихри урманнар юк инде Ул тирәләрдә бүген—туристик базалар, кепинглар, кунак өйләре, палатка шәһәрләре, автопансионатлар
Кайберәүләр табигатьне саклауны аңа тимәү, аны «кыерсытмау» дип кенә аңлыйлар Бу һич тә дөрес түгел. Көнчыгыш халыкларында — бер кеше узса—эз кала, йөз кеше узса — сукмак төшә, мең кеше узса — җир такыраеп кала дигән гыйбрәтле сүз бар Бүгенге белгечләребезнең әйтүенә караганда, илебезнең бары тик Европа өлешендә генә дә. җәй көннәрендә. 80 000.000 кеше ял итәргә урманга чыга Галимнәр күзәтүеннән күренгәнчә, бер гектар урман өч кеше йөрүне җиңел кичерә Ә инде йөрүчеләр саны унга җитсә, аларның кире тәэсире сизелә башлый Ә инде бер гектар мәйданда 15-20 кеше ял итсә, туфрагы тыгызлану сәбәпле, андагы агач-куаклар корый башлый. Андый урманда җәнлек калмый, кошлар ояламый
Табигать — халык байлыгы. Димәк, илдә әйләнә тирә мохитны саклау аның баи- лыкларыннан дөрес файдалану да—бөтен халык бурычы
Республика табигатьне саклау җәмгыятендә бүгенге көндә 100 меңнән артык кеше член булып тора Анда җәмәгать тәртибендә эшләүче 6.5 мең инспектор бар. җәмгыятьтә күп кенә секцияләр оештырылган Аларның эшчәнлеге Татарстан АССР Верховный Советы Президиумында, Татарстан АССР Верховный Советының табигатьне саклау һәм табигый ресурслардан рациональ файдалану даими комиссиясе утырышларында әледән-әле тикшерелеп тора
Табигатьне саклау максаты өчен акча бирү елдан-ел арта бара Унынчы бишьеллыкта, мәсәлән, ул ил күләмендә 11 миллиард сум. шул исәптән. РСФСРга — 7 миллиард сум бирелде Унберенче бишьеллыкта исә бу чыгым бер ярымга диярлек артты Яңа бишьеллыкта исә 20 миллиард сумлап акча тоту планлаштырылган
Табигатьне саклау — гасыр проблемасы.
Борынгыларда «Үзенең урман байлыгын саклый алмаган халыкның киләчәге юк».— дигән сүз яшәгән. Әмма мин төбәгебезнең төп бизәге, иксез-чиксез байлыгы — ур- маннарыбыэның сакланып кына калмыйча, тагын да ишәя төшүенә ышанам Бер агач кистеңме, икене утырт дигән принциптан чыгып эш итүебез моның ныклы нигезе дип, язмамны оптимистик рухта тәмамларга булдым.