ТАҺИР БЕЛӘН ЗӨҺРӘ

(Яңа Мәңгәр кулъязмасы)
ХИКӘЯТ
Озак кичкән заманда бер падишаһ бар ирде СҮЗЛЕК
Көн языланда. сохбәт кылып ултыруда ишекдин
бер вәзир кереп «Сүвенче. падишаһым'»—дип агаз Озак кичкән заманда - кылды Падишаһ әйтте
«Бунчә сүвенчедер’»— диде борынгы заманда Вәзир әйтте • И падишаһым, хатының угыл
тугырды'» ^өн языланда — көн Падишаһ әйтте «Ир угланмы, йә кыз угланмы’. тУып игәндә
Вәзир әйтте -Кыз угландыр'»—диде. Падишаһ Сохбйт. **лып - җые- сор/а/ды .Аты ни торыр’» Вәзир
әйтте «Аты — сө^^п _ , Зөһоә пип атапыляп*. кылды — хәбәр
бирде
оар ирде Ул вәзир әйтте Бунчә — нинди тугырды. исеме —
Таһир- Ивдә - өйдә илән ул вәзир дуст ирде Уйгайдылар —
уйнады-
Ул сохбәттә бер вәзир
«Минем хатыным углан дыр».—
диде Ул падишаһ
Падишаһ әйтте «Баргыл. углыңны алып килгел' лаР Икесе бер ивдә торсынлар. бер бере илә
мәхәббәт — Такы — тагы дуст булсынлар!»—диде Ул вәзир барып углыны килтерде Икесе бергә
уйгайдылар. бер мәктәпкә бардылар Көнләрдән бер көн. аллаһе тәгаләнең бое рыгы берлән.
Таһир атасы — вәзир үлде Такы бер вәзире бар ирде Аның бер углы бар ирде Аты Кара - муч
атлыг ирде Зөһрәне аңар ярәштеләр
«Карендәшең ирмәс. инанмас ирсәң. даясындин сора- гыл'« Таһир килеп даясындин сорады ирсә
даясы әйтте «Тачин торыр' •— диде Андин килеп Таһир Зөһрә яңакыдин бер пүсә алды. Зөһрә әйтте
«И. Таһир, син минем карендәшем ирмәсмесән7» Таһир әйтте «Юк. синең атаң берлә минем
атамның шарты бар иркәндер. Имди. минем атам үлгән сәбәпдин. сезне Карамучка бирделәр».—
диде ирсә. Зөһрәнең Таһйрга мәхәббәте бер-беренгә андаг булдыкем. һич тәгьриф итсә, булмас ул
мәхәббәтлек уен
Зөһрә атасыйга әйтте: «И. ата. миңа сув якасында бер сарай салгыл!»—диде Атасы Зөһрәгә
бер сарай ясатты, вә сыйфат итсә, булмас Таһир берлә Зөһрә ул сарайда ултырдылар Карамуч
Зөһрәне көнләп барып атасыйга әйтте «Йа. ата. Зөһрә кичә — көндез сүзд^к Таһир берлә ятыр,
миңа корыг сәламәт салыр».— дип Сабакдин килә — д әйтте Вәзир барып падишага бу сүзне
әйтте Пади- кайт* *** КИЛЭ ам шаһ каһәр кылып әйтте: «Барыңлар. Таһирны алып Сага - кузна
уйнаганда килеңләр!» Вәзирләр Таһирны килтерделәр Кыз бел- суга торгам махсус таяк мәс.
көлә-көлә калды Таһирны падишаһ үлтермәккә Чирагына — савытыма әйләп, бер көндән
сандыкка салып йибәрде. агыздылар Карый — карт кеше. бу
Ул сандык Зөһрәнең сарае төшендә торды Таһир очракта карчык әйтте: «Йа, раббел-
галәмин, Зөһрә сарае төшендә Ир-мәсме - түгемг миңа мөддәт биргел!»— дип ходай гыйззе вә
җәлгә гатын^кыз(дан>т,рСилч* налыш кылды Сарай төбендә сандык торды Кыркын- Тачин торыр
— мәк» лар әйттеләр «Йа. Зөһрә, атаң Таһирны сандыкка шулай, тач шула й салып сувга
йибәрде».— диде ирсә. дәрҗә түшендә бер Бер пүсә алды — бер
Бәет
һавадин болыт күчәр һай.
Уйкум күземдин очар һай Залим Таһирны күрең һай. Зөһрәсин салып качар һай Кил
һай. сүвгән ярым һай Бер вафа сүвдем сине, сүкмә мине һай Кара сандык эчендә һай
Таһир ничек ятырсың минсеэ һай Күшекеңдин уя бак һай Тәрәзәңдин бире бак һай
Мин хуҗам. актым-киттем һай. Син күшкеңне утка як һай Күшеке11дин төшәең һай
Вилаятьдин чыкаең һай, Йөзең ачгыл. күрәең һай.
Мин Таһир, дидар күреп калаен һай Күшкең яны тал имди һай.
Чыка талга таян имди һай.
Мин хуҗам актым-киттем һай Зөһрә, син хуш кал имди
һай'
Зөһрә буны ишетеп әйтте янә
Бәет
Сув акар анчалаен һай Яр юктыр минчәләен һай.
Бер көн Таһир берлән Зөһрә сабакдин килә торганда. угланлар
кузна уйнар ирделәр Таһирның бер алтын сагасы бар ирде Ул сага
берлә кузнаны атып сукты Кузна очып китте. Барып бер карчык
чарагына тигде Чарагъ парә-парә булды Ул карый зәгыйфә әйтте «И.
Таһир, Карамуч Зөһрәне ярәшкәчен. бикәчеңне алганга офтанмай.
минем чарагымны бозар- сын».— диде Таһир аны ярәшкәнин белгәне
юк ирде Таһир әйтте «И. карый зәгыйфә. Зөһрә бәнем карен- дәшем
ирмәсме7»—диде Карый зәгыйфә әйтте
сандык бар, аваз килде. Таһир еглап мондаг әйтте үбеп алды Амдаг —
шундый. Тәгъриф итсә —
аңлатырга теләсә
Сув якасында — су кы-
рыемда. яр буемда Тешендә
- турысында Раббел-
галәмин — алла Мөддәт —
вакыт
Гыйззе вә җәя — кодрәтле вә
шанлы
Налыш кылды — елап
ялварды
Кыркынлар — хезмәтче
кызлар
Дәрҗә — дәрья
Түшендә — өстемдә Мондаг
— моны Уйкум — йокы
Салып качар — ташлап
качар
Бер вафа — суземдә то-
Күшек — җәйге ял өчен
корылган зиннәтле сарай
Уя бак — уйсу җиргә, суга
кара
Дидар — йөз
Дмчалаем — шуның кебек
Синдин үзгә яр тотсам һай.
Пычакка санчеләен һай
Зеһрә бу бәетне әйткәч. Таһир сандыкы китте Адәм йөзен күрмәгән кыз төшеп Таһирның
ардынча йөгерде Кыркынлары бергә бардылар. Таһир гаиб булды. Зөһрә Таһирны күрмәде
Таһир кызны күрмәде, еглады
Йоклады ирсә, бер ак сакаллыйг кем ирсә, Зөһрәнең кулыйга бер гөл бирде, нәкый үзе
гаиб булды Кыз уйганды Зөһрә әйтте:
Бәет
Ак сакаллыйг пир килде һай.
Кулымга бер гөл бирде һай.
Мин Таһирга йөгердем һай. Кызлар. Таһирны тәңре
бирде һай Килең кызлар, китәлем һай, Күшкемезгә
йитәлем һай.
Таһирның дәрде көчлүктер һай.
Кил. барчамызга өләшәлем һай
Зөһрә даялары берлә сарайга бардылар, ултырды- лар Шат
булып гөлне кулыйга алды
Андин соң Таһир акып килә йөрүгәндә йәнә бер падишаһның
кызы бар иркән, нагяһ дәрҗә төбендә бер сандык бар, даяга ә йтте «Барып
ул сандыкны алып килтереңез1»—диде Даялар сандыкны алып килделәр Сандык агыр торыр,
эчендә мал йә торыр дип, кыз атасыйга йибәрде ирсә, атасы әйтте «Бу сандык эчендә һәр ни чыкса,
кызымга булсын!»— диде Кыз такы сандыкны ачып бакты ирсә, танә гүзәл зиба, падишаһ сыйфат,
йөзе ай кебек егет чыкты Кыз бу егетне күрде ирсә, ихтыярсыз гашыйк булды, гакылы заил булды
Даялары Таһирның йөзенә гөл сувы сибеп уйгаттылар Үз гакылына килде ирсә, кыз Таһирны
атасыйга йибәрде Атасы һәм гашыйк булды Андин падишаһ әйтте «Кызыма, бу егетне үзенә никах
кылырмын7»—дип йибәрде Кыз әйтте «Бәй, кабул кылырмын»,— диде Җан вә баш буилә падишаһ
кызны Таһирга никах кылды Таһир ул кыз берлә никах хозур кылдылар Мескин Зөһрә ни кылыр.
Көннәрдән бер көн Зөһрә мескин Таһирның гаме берлән ултырыр ирде Таһир торган
шәһәрдән бер кәрван килде Бер көн кәрванлык кылып йөрер ирде Ул кәрван Таһирның эшен белер
ирде, Таһир әйтеп ирде Зөһрә мескен Таһир гаме берлә ултырыр ирде Ул хәлдә, дәрҗә төбендә, ул
кәрван килеп буны әйтте:
Бәет
Ул җандин килдең морадым һай.
Кем белер минем дәрдем һай.
Яна-яна көл булдым һай,
Зөһрә асманга чык күрем һай
Бәет айганны ишетеп, Зөһрәнең гакылы заил булды. Бер замандин
соң үз гакылына килде ирсә, даяларына әйтте «Ташкару бер кеше бар, алып
кере- ңез!»—диде Даялары чыкып бактылар ташкару, бер кеше бар торыр,
әйттеләр «И, егет, сезне падишаһ
СҮЗЛЕК
Ардынча — артыннан Гаиб
булды — югалды Нәкый —
катнашмый, сөйләшми
Пир — борынгы татар
ышанулары буенча ях-
шылык теләүче образ Нагяһ
— көтмәгәндә
Танә — таң калырдай. Зиба
— зифа
Заил булды — югалды
Асманга — күккә, күк йөзенә
Айганны — әйткәнне
Ташкару — тышта.
кызы Зөһрә өндәюр диделәр ирсә, рәван Зөһрә янына керде Зөһрә әйтте «И.
кәрван/чы/ һич йирдә бунуң кеби сув якасында сарай күрдеңме’»—диде
Кәрванбашчы йир үбеп, догалар кылып әйтте «И. падишаһ- задә Зөһрә, бу
сарай кеби сарай кайда булгай вә ләкин, сув якасында, безем илдә бер сарай
бар. падишаһ кызының Бер көн падишаһ кызы сувга бакып ултырыр ирде,
дәрҗә төбендә, сув якасы өстендә бер сандык бар ирмеш Ул кыз сандыкны
даяларына йибәреп. атасыйна йибәрде ирсә. атасы әйтелдер «Бу сандыкдин
һәр ни чыкса, кызымга булсын'•— дипдер Кыз сандыкны ачып бакты
Эчендән бер зиба егет чыкыпдыр Имди. ул кызны ул егеткә бирделәр Ул
берлә егет хозурда торыр Халаеклар тәгажжебдә торыр дип».— әйтте Зөһрә
кәрванчыдин бу сүзи ишетте ирсә. гакылы заил булды Даялары Зөһрәнең
йөзенә гөл сувы сибеп уйгаттылар. Үз гакылына килде Андин соң йөзенә гөл
сувы сибеп, адәм йөзен күрмәгән пәрдәсен ачып кәрванчыга әйтте - И. егет,
ул илгә барырмы- сән’« Кәрванчы әйтте: «Бәли барырмын'—диде Әгәр ул
илгә барсаңыз. мин сезгә бер тивә бирәен Ул тивә- нең бер ялы. теләгәнең
булсын Ул тивәне үзең берлә алып барып, ул Таһир торган сарай дәржә
төбендә бу бәетне Таһирга айгыл Әгәр. Таһир бу бәеткә яхшы жавап итсә,
тәнкәне алыпсыз, тивәне аңа биреңез Тивә үзе барган юлны кайыра. үзе
табар».—диде Кәрванчы йир үбеп кабул кылды Андин соң кәрванчы юлга
төште Зөһрә үз хәле берлә еглаю калды Тивә берлә очты кош тик. мәгәр
дигәйсен канаты бардыр. Кәрванчы Таһир торган са рай дәржэсе төбендә
торып. Зөһрәнең бәетене әйтте
Бәет
Хикмәт каршыдан искән йилләр һай
Сагмы икән безнең илләр һай Ничек
ядындин китсен һай.
Зөһрәнең нечкә билләре һай.—
дип әйтте ирсә. Таһир биһуш булып егылды Таңа калды, такы аңа каршы әйтте
Бәет
Тиңездән искән йилләр һай Сагмы икән безнең илләр һай. Ничек ядымдин китәр
һай. Талым - Зөһрәнең нечкә билләре һай.—
дип Таһир әйткәч кәрван тивәне Таһирга бирде, әйтте
•Тивәне сезгә Зөһрә йибәрде, килсен диде» Таһир әйтте «Мин юлны ничек табаен’»— диде Кәрван
әйтте «Тивәне үз ихтыярига куйса, юлын үзе табар'»— диде Таһир кереп йәясен-укын кулыйга
алды Кыз Таһирның кулыйга йапышты. әйтте -Кайда барыр- Ондәюр - чакырыр сын?»— диде
Таһир кызның сүзенә жавап әйтте Ирсә - исә
г * Рәван — юлаучы
г Бакып - карап
ьэет Тлгаҗҗебдэ - исе ки
теп
Китәлем юлым ирмеш һай, Бәли — әйе. дөрес
Гакылым тулы имеш һай. Тивә — дөл
Кил син. төрекмән кызы һай. дРр _ хакы
Әманәт сүвдем сине һай. Айеыл — әйт
Сүкмә мине һай,— Еглаю — елап
дип әйтте ирсә. кыз атасыйга хәбәр йибәрде ирсә. Са/жш _ С(П,ЖЫ атасы вәзирләре берлән килде,
әйтте «И. Таһир, кайда Ярыңдим күңл*’»’**4 барырсан?» Таһир әйтте- Биһуш —
һушсыз
Бәет
Барырмын күчә берлән һай.
Күчәнең эче берлә һай.
Мине баглап салмаңыз һай
Җаным бу ярның саче берлә һай Барырмын, юлым тездер һай. Кичә миңа
көндездер һай. Барып ярга, ул әйткел һай.
Җаным Зөһрәм ялгыздыр һай.—
дип әйткәнен ишетте ирсә. падишаһ вәзирләре берлә киңәш кылып һич
гыйлаҗын тапмадылар, әйттеләр: «Китәрмен дигәнне һич кеше туктата
белмәс!»—диде ирсә. кыз әйтте: «Аңланып. бу көн минем янымда
улсын!—диде.— Таңла үзе белер».— дип әйтте:
Бәет
Буең будылар бәндәй һай.
Сачең дәрьялары бәндәй һай.
Син бу йирдә улмандыр һай.
Залимсез син. аякым бәндәй һай.
Кызның яңакындин үбеп, күңлен хуш кылып, таң берлә юла төште, тивә берлә китте
Барып Зөһрәнең шәһәренә йитеште
Нагяһ. Зөһрә, гамь берлә булып. Карачумак’ килмәсен дип. ишекне баглап торыр ирде.
Таһир килеп ишекне какты ирсә. Карачумак дип. ишекне ачмады ирсә. Таһир әйтте, минем
килгәнемне хәлифә белмәсә яхшыракдыр дип куркып әйтте -
Бәет
Зөһрә ятыр тәхеттә һай.
Килдем сәхәр вакытта һай.
Чарлап аваз бирмәде һай.
Залим Таһир, вакытында һай.— диеп айганып ишетегһ
Зөһрә сүвенеп ишекне ачДы Таһир керде Зөһрә катыйга кергәч, җан-тел
берлә ушбуны әйтте
Бәет
Инеп килдем тагыңдин һай Бер гөл өздем
багыңдин һай. Сусадым, сув теләдем һай. Зөһрә
кырмызый дутагыңдин һай Сув акар гөлдер-гөлдер
һай. Яңакың кызыл гөлдер һай. Тотгыл авызың, үбәем
һай, Таһир аерылганы азмыдыр һай Эстэдекем гөл
имәсме һай. Вакыты йитсә сулмасмы һай. Ни
куркырсын атаңдин һай. Кыз-углан. яр тотмасмы һай
Торгыл буең күрәен һай. Килтер агзың үпәем һай. Син
ди-ди үләрмен һай. Йөрәкигә даг куяем һай Китәр йә
гаклың китәр һай, Үпмәгә мохтаҗ итәр һай. Синең
үпмәкең булса һай. Минем йә гаклым нитәр һай Таһир
Зөһрәнең яңакыдин үбеп кочты.
_____________________________________________________
икесе сохбәт иттеләр Мәгәр ай көнгә кушылды көн. сәддин мәхәббәтләр ирде Көннәрдә бер көн ул
хәрами монафикълар барып, бу эшләрне белеп. Карачумак
5 Текстта Карамучиы шулай Карачумак дип кителә
СҮЗЛЕК
Ку49 — урам. юл. Гыйлаҗен
— әмәлен Тацла — таңда
Нагяһ — вакытсыз, көт-
мәгәндә
Сәхәр — тац.
Катыга — каршына Инеп —
үтеп
Тагыңдин — тавыңнан
Багыцдин — бакчаңнан. Сув
— су
Кырмызый дутагыц- дин —
янып торган кызыл
иренеңнән Эстэдекем —
теләгәнем. Имәсме —
түгелме Даг — дәва Сәддин
— инсафлы Монафикълар —
эчкерле
Такы кешеләр
атас ы й га хәбәр бирде Атасы барып падишаһка әйтте Падишаһның хаты килде Әйтте,
җәлладларга боюр- ды: «Барып, алып чыкып үлтереңләр!»—диде ирсә. җәлладлар бардылар
ирсә, икесе шәрап эчеп ултырыр ирде. Таһирны якасындин тотып чыктылар. Зөһрә көлә -көлә
калды Таһирны алып бара торганда бер нигяр кылады ирсә, Таһир гадишаһның йөзен күрмәк
теләде ирсә. җәлладларга әйтте: «Мине бабам катыйга илтеңләр!*—диде. Падишаһ янына
илттеләр ирсә. Таһир әйтте
Бәет
Агачның очы — койрыкы һай Ходайдин булыр бойрыкы һай. Мин Зөһрәне
сүндем һай.
Башыма тигде бабам йомрыкы һай
Кара куйның янбашы һай.
Яңа айның унбише һай.
Мин ни сәбәпдин сүккәнле һай.
Бабам, унбиш-уналты яши һай7
Падишаһ бу бәетне Таһирдан ишетте ирсә. җәлладларга әйтте «Парәләңләр.
һәр парәсен бер дарга асың».— диде Җәлладлар Таһирны үлтерделәр, шәһид булды
Такы һәр парәсен бер дарга астылар
Зөһрәнең даялары еглап килеп Зөһрәгә әрттеләр •Таһирны падишаһ каһәр
итеп үлтерде. һәр парәсен бер дарга асып куйдылар»,— дип әйттеләр ирсә. Зөһрә
ике әлегә ике пычак алып, адәм йөзен күрмәгән кыз кубып, баш ачып, ялаң аяк.
ялаң баш зар-зар аглады ирсә. галәм халкы барча еглады Зөһрә җәлладларның
берсен үлтерде Падишаһ әйтте • Яныма йибәреңләр! •— диде Зөһрә падишаһның
катыйга керде Такы Зөһрә СҮЗЛЕК
орды-үлтерде
Андин соң Таһирны кабергә куйдылар Карачумакны Таһир
берлән Зөһрәнең арасыйга куйдылар Таһирның каберегә бер гөл чыкып.
Зөһрә каберенә йәнә бер гөл чыкты Бу ике гөлләр чыкып. икесе бер-
беригә кушылдылар
Карачумак каберендин бер тигәнәк чыкып. бер- беригә
явыклады Халаеклар тамаша кылдылар Карачумакны каберендин
чыкарып. үзгә йиргә килте- реп күмделәр
Ул икесе бер-берин» кушылдылар Барча кеше
әйтте бер бәет Нигяр кылады ирсә —
сурәт ясыйсы килеп
Бәет Сувдех — сөйделс Тигде —
тиде
Бер гариб башың өчен һай.
Кыярсаң минем өчен һай Таһирны үптем-
кочтым һай Коч кызый корбан очен һай Ни
солтанлык, ни ханлык һай, Бабам, юк сездә
мөселманлык һай. Катар-катар тыйгалар һай.
Катарлар. ШИХ үтәрләр һай Базарда итме
төкәнде һай7' Бабам Таһирның итен эстәр һай
Йомрыкы йодрыгы
Парллаңллр — кисәкләргә
чабыгыз Каһәр итеп —
җәзалап Әлегә — кулыма
Аглады — елады Кыярсаң
— кисәрсең Катар — рәт
Тыйгалар тыюлар Төкәнде
— бетте Явыклады —
якынлады Казгырды —
кайгырды
тапладылар
Андин соң падишаһ әйтте «Үз утлым тик асраганны. үзем
үлтердем»,— дип. күп казгырды. үзе һәм үлде
Такы Зөһрә әйтер ирде Таһир синдин үзгә яр тотсам пычакка
санчеләен. дип гайрәт иткән ирде Ул сәбәпдин Зөһрә Карачумакны һәм
үзен пычакка
Ул ике гашыйк ахирәттә кушылды. Бу дөньяда дустлыгы булса, ахирәттә һәм бер-беринә
кушылыр, димешләр. Тэммат
бетте.
Тэммат — тәмам
ТАҺИР БЕЛӘН ЗӨҺРӘ
(Ишнарат кулъязмасы)
падишаһ әйтте: «Ир угланмы?—диде.— йә кыз угланмы?»—диде. Вәзир әйтте: «Кыз
угландыр!»— диде Падишаһ сорады -Аты ни торыр?» Вәзир әйтте «Аты — Зөһрә дип атадылар!»
Ул сохбәттә бер вәзир бар иде Ул вәзир әйтте «Минем хатыным угыл тугырды. аты
Биктаһирдыр».— диде. Ул падишаһ илән вәзир дуст ирде Падишаһ әйтте «Баргыл. углыңны алып
кил гел. икеси бер ивдә торсынлар, бер-берлә мәхәббәт дуст булсынлар!»—диде Ул вәзир барып
углыны килтерде Икеси бергә уйгайдылар, бер мәктәпкә бардылар.
Көнләрдә бер көн аллаһе тәгаләнең боерыгы берлә Таһир атасы — вәзир үлде
Такы бер вәзир бар ирде Аты Карачумак атлыгь ирде Зөһрәне аңар йәрәштеләр Бер көн
Таһир берлә
2 бит
Кызлар. Таһирны тәңре бирде һай,
Килең кызлар, гөнаһым һай.
Күшкемезгә йитәлем һай.
Таһирның дәрде көчлүдер һай
Кил барчамызга ө/лә/шәлем һай
Зөһрә даялары берлә сарайына бардылар, ул- тырдылар. Шат булып гөлне кулыйга алды.
Андин соң Таһир акып килә йөрүгәндә йәнә бер падишаһ кызы бар иркән Нагяһ дәрҗә
төбендә бер сандык бар Даяларыга әйтте: «Барып ул сандыкны алып килтерүңез!»— диде.
Даялары сандыкны алып килделәр «Сандык агыр торыр, эчендә мал бар торыр».— дип. сандыкны
кыз атасыйга йибәрде ирсә, атасы әйтте Бу сандык эчендә һәр ни чыкса, кызымга булсын!»—диде
Кыз такы сандыкны ачып бакты ирсә, данә гүзәл зиба. падишаһ сыйфат, йөзе ай кеби егет чыкты
Кыз бу егетне күрде ирсә. ихтыярсыз гашыйк булды, гакылы заил булды. Даялары Таһир
тәмам —