РИЗА ФӘХРЕТДИНЕВ ОРЕНБУРГТА
•X армат ле Ризазтдин — бер KJLMIM лат'-
Акмулла
Халкыбызның рухи дөньясында тирән эз калдырган фән-культура эшлеклеләренең
истәлеген мәңгеләштерү йөзеннән алар яшәгән йортларга хезмәт иткән биналарга мемориаль
такталар кую күркәм гадәткә әверелде Оренбургта да күп алар Татар культурасының гына түгел
гомумсовет әдәбиятының, культурасының гүзәл сәхифәләрен язган Муса Җәлил Шәриф Камал
Җәүдәт Фәйзи һәм башка олуг шәхесләргә куелган мемориаль такталар әнә шундый 1986 елның
1 сентябрендә аларга тагын берәү — күренекле татар галиме, язучы тарихчы журналист һәм
педагог Риза Фәхрет- диневнен якты истәлегенә багышланганы өстәлде
Оренбург, күп кенә атаклы шәхесләребез тормышындагы кебек үк Риза Фәхретди- нев
язмышында да аерым урын били 1906 елда ул үз теләге белән Линия Назаретындагы казыйлык
вазифасын ташлап, властьлардан газета чыгарырга рөхсәт алган Шакир һәм Закир (Дәрдмәнд)
Рәмиевләр чакыруы буенча гаиләсе белән Оренбургка күчеп килә Монда килгәнче үк инде ул
татар дөньясында язучы һәм галим буларак танылып өлгерә Казан. Оренбург басмахәнәләрендә
замандашлырының игътибарын җәлеп иткән татар әдәбиятында проза жанрын үстерүгә >ур өлеш
Керткән -Сәлимә яки гыйффәт -Әсма- кебек әдәби әсәрләре энциклопедик Асарь Рихлэте
Мәржани Исмәгыйль сәяхәте* ■Ңбн Рошд* «Мәшһүр ирләр -Мәшһүр хатыннар- һәм башка бик куп
тарихи педагогик хезмәтләре донья күрә Беренче карашка бер кешегә болары ла бик житкән кебек
ЛйКин беренче карашка гына Оренбург чоры Р Фәхретдинев тормышында иң нәтиҗәле еллар
булып милли тарихыбыз сәхифәләрен * кереп калган Монда ул баштанаяк журналистлык,
педагоглык хезмәтенә чума Революциягә кадәр г. атаклы татар мәдрәсәләренең берсе —
«Хөсәения»дә укыту 1906 елда чыга башлаган Вакыт газетасында эшләү, яцад.ш-яңа гыйльми
хезмәтләр иҗат итү кебек мәшәкатьләр белән ел артыннан ел үтен тора
1908 елдан 1918 елга кадәр ул Октябрь революциясенә кадәрге татар вакытлы
матбугатында бай эчтәлеге белән аерылып торган -Шура* журналының баш редакторы була Айга
ике тапкыр донья күргән бу басма яшь бала сыман үзен п л карап, мәкалә - материаллар белән -
туендырып- торуны таләп итә Авторлар туплау күпсанлы укучылар белән язышу (хатлар чит
илләрдән дә килә) остенә ул үзе д» -Шура-ның төп авторына әверелә Профессор М Госманов
исәпләүләренә караганда журнал битләрендә дөнья күргән җиде йо н ә якын мәкалә һәм төрле
характердагы язмалар Р Фәхретдинев каләме белән язылган Иҗатының Оренбург чорында ул
берничә дистә китап бастырып чыгара -Асарь-нең яңа кисәкләренә материал туплый
Әйе. Оренбургта башка һава башка мохит Уфадагы мөфти-кааыйлар урынына монда
фикердәш ч.*|> монда шагыйрь Дардм-шд. туганы язучы һам журналист Ф Кәрими атаклы
«Хөсәепия мөгаллимнәре язучылар, журналистлар монда газета-журналлар, матбагалар
Оренбург чоры гел шатлык, куанычлардан гына тормаган, әлбәттә Бер яктан шунда ук чыгып
килгән ’Дин вә мәгыйшәт - журналы битләреннән галим остенә пычрак атылса икенче яктан
полиция тынгы бирми 1911 елның 12 февраленә каршы төндә үткәре лгән тентү вакытында әле
дөнья күрмәгән .«әрләрнең кулъязмаларын хатларны «Шура- өчен хәзерләнгән м «Кичәләрне
яшикл.*| ia тутырып алып чыгып китәләр Күп мәшәкать ләрдән соң аларның бер өлеше кире
кайтарылса да, галимнең йөрәк җылысы сеңгән күз нуры иңгән кульяэм • ырның күбесе полициядә
«югалып* кала Ләкин боларның берсе д.» аның рухын сындырмый УЛ туган халкына хезмәт
итүдән, аның күпгасырлы катлаулы тарихының буталчык сәхифәләрен тикшерүдән аны армый-
талмый пропагандалаудан туктамый 1918 елда Оренбургтан китәргә мәҗбүр булгач та. Риза
Фәхретдин, в бу игелекле эшен әле бик озак еллар. гомеренең соңгы көшыренәчә дәвам иттерә