ХЕЗМӘТТӘШЛЕК ҖИМЕШЛӘРЕ

Казан — илебезнең канчыгышындагы халыкларда, бигрәк тә терки халыкларда милли матбугат булды руда һәм үстерүдә зур роль уйнаган шәһәр Ә менә аннан көнчыгышка сузылган дуслык күперен башлап кемнәр салган? Халыклар һәм культуралар дуслыгынын чишмә башында кемнәр торган3 Хәзерге вакытта төрле республика галимнәренең күз унында торган мөһим проблемаларның берсе әнә шул Соңгы вакытта илебезнең төрле шәһәр ләренда бер бер артлы дөнья күргән китап лар шул турыда сөйли Бу уңайдан күренекле китап белгече Әбрар Кәрнмуллинның «Басма сүз тарихыннан» исеме белән Казан дәүләт университеты нәшриятында басылып чыккан яна хезмәте дә укучыда зур кызыксыну уята1 Галим күп еллардан бирле мнллн китап, татар басма сүзе проблемалары белән шөгыльләнә Аның 70 80 елларда дөнья күргән берничә монографик хезмәте илебездәге ки тап белгечләре һәм китап сөючеләр арасында кнк билгеле Ә Кәрнмуллинның бу хезмәт ләре татар басма сүзе тарихын бер бөтен иттереп күз алдына китереп бастыра Патша цензурасы куйган киртәләр татар китабының үсешен шактый тоткарлый Ә Кәримуллнн дөрес күрсәтеп үткәнчә, милли басмалар аша революцион идеяләр таралуы царизмны аеруча борчуга сала иле Галимнең хезмәтләре бик күп татар басмаларының мәгърифәт идея ләреи генә таратучы түгел, ә бәлки рева лкшнон характерда да булуын күрсәтә Билгеле булганча, казан татарлары Россиядәге төрки халыклар арасында китап басу эшенә беренчеләрдән керешкән халык Моннан 200 дән артык ел элек үк. ягъни 1780 елларда ук, каган татарларында берен че китап басу машиналары күренә башлый 1ЖМ» елда Казанда беренче типография ачыла Бу татар мәгърифәтчесе I абделгазнз Бурашев оештырган «Азиат» типографиясе була Ә. Кәримуллнн күрсәтүенчә. 1801 ел дан 1855 елга кадәр Казанда 576 шемдә китап басылып чыга Ягъни Россия иронии цняләрендә дөнья күргән һәр өч китапның берсе татар китабы була Казан басмаханә- ләрендә дөнья курган китапларның шактый өлешен әдәби әсәрләр, дәреслекләр, ижтн- магый-политик эчтәлекле китаплар алып тора Әнә шуңа күрә Казан бик күп халык ларның игътибарын үзенә җәлеп иткән да инде Көнчыгыш халыклары телендәге китаплар XIX йөзнең икенче яртысында аеруча күп басыла Россиянең ерак төбәкләрен китап басу осталары белән тәэмин итүдә дә Казан мәгълүм роль хйнаган 1900 елгы мәгълүматларга караганда. Казәнда китап басу эше белән барысы 241 оста. 147 эшче һәм 136 өйрәнчек шөгыльләнгән «Казан типографияләре. дип яза Ә Кәримул лин, полиграфия техникасы казанышларын куллануда һәм алар белән тәэмин ителү ягыннан алганда, башкала типографияләрен нән калышмаганнар» Ә Кәрнмуллинның бу хезмәтендә үзбәк басмаларының беренче алымнары яктыртыла Урта Азиянең мәдәният мәгърифәт тари хыида казан татарларының роле бәян ителә Мәгълүм булганча, үзбәк китап культурасы тарихында зур роль уйнаган Казан шәһәрен Гафур Голәм дә тирән ихтирам хисләре бс лән искә алган, нәкъ менә татар эшлекле ләре «үзбәкләргә милли шрифт алып кил де» дип басым ясап әйткән иде Ә Кәримуллнн хезмәтендә үзбәк басма китабының елга башында торган шәхесләр турында сөйләнелә Казан университеты типографиясендә каравылчы булып торган Бикчәнтәйнең улы ШаһннгәрәА Бикколоө әнә шундыйларның берсе була Ә. Кәримуллнн бу гаҗәеп останың биографиясен ачыклый, данлы хезмәт юлын яктырта Ата-анасы үлгәч. Ill Бнкколоа тнпосра фнягә эшкә урнаша Монда ул унбер ел буена гарәп хәрефләре белән китап баса Аңа шулай ук рус һәм Көнбатыш Европа тел ләреидә китап басу серләренә төшенергә туры килә 1869 елда III Бикколов Истер бургка чакырыла һәм Россия Фәннәр академиясе типографиясендә хәреф җыючы бу лып эшли 1881 елдан башлап III Бикколов Таш кентта эшли башлый Аның кулыннан төрле характердагы йөзләрчә китап үтә. бик күп яшьләр китап басу һөнәрен үзләштерә К Үзенә кадар эшләгән тикшерүчеләрнең хезмәтләренә һәм архивларда эзләнүләренә таянып, Ә, Кәрнмуллнн үзбәк милли матбугатының барлыкка килүе һәм үсеше тарихының кызыклы һәм гыйбрәтле сәхифәләрен ачып сала. Бу игелекле эшне башлап җибәрүчеләр М Кәрнмов. Ш Бикколов. Г Яу шев. Б Биктнмеров һ б . шулай ук беренче календарьлар, беренче тапкыр үзбәк телендә дөнья күргән «Төркстан вилаяте газеты»ның нәшер ителүе һ б хакында бик җанлы һәм мавыктыргыч итеп яза ул Ә. Кәрнмуллнн раславынча. Казаннан килгән оста Ш Бикколов революциягә кадәр Ташкентта чыккан барлык үзбәк китапларының да диярлек редакторы булган Анализлана торган хезмәттә үзбәк кнтабы тарихының тагын бер сәхифәсе — үзбәк китабы цензурасы да тәфсилле тикшерелгән Күп төрле чыганаклардан җыелган бай фактик материалларга таянып автор мнллй китап язмышында патша цензурасының тоткан урыны турында да кызыклы һәм гыйбрәтле итеп сөйли алган. Төркстанда нәшер ителүче теләсә ниндн китапны басарга рөхсәт Петербург тарафыннан бирелү милли матбугатны үстерүдә өстәмә кыенлыклар тудырган Моның нәтижәсе буларак: «1884- 1893 елларда Ташкентта ла һәм гомумән Төркстанда да бер милли китап та дөнья күрмәгән». ДИП билгеләп үтә Ә Кәрнмуллнн Урында көнчыгыш китаплары цензурасы оештырылганга кадәр, ягънн 1905 елга кадәр, бу өлкәдә хәл үзгәрешсез кала биргән. Беренче буржуаз демократик революциядән соң Төркстанда яңа хосусый типографияләр, литографияләр ачыла Аларның кайберләре җирле халык вәкилләре кулында була. Ill Бикколов һәм аның -иптәшләре тырыш лыгы нәтиҗәсендә үзбәк .милли китабының беренче осталары Абдрахман һәм Сираҗетдин Ходжаевлар да китап басу серләрен өйрәнәләр Ташкентта Ш Бикколов эшләгән беренче совет басмаханәсенен барлыкка килүен Һәм үсүен тасвирлаган сәхифәләр дә зур кызыксыну уята Әйе. совет власТеныц беренче елларында ук Ш Бнкколовнын юбилее юкка гына киң күләмдә билгеләп үтелмәгән. 60 елдан артык китап басу станогында эшләгән бу оста дистәләрчә яшьләрне үз һөнәренә өйрәткән Юбилей көннәрендә «Төркстан хәбәрләре» газетасы Ш Бнкколовнын фидакарь эшчәнлегенә югары бәя биреп, ул «Төркстан крае өчен алыштыргысыз хәреф җыючы булды» дип билгеләп үтә. Ә Кәрнмуллннның хезмәте нигездә Шаһннгәрәй Бнкколовнын тормышын һәм эшчәнлеген генә яктырта. Ә андый фидакарьләр ул чакта йөзәрләгән була. Алар халыклар дуслыгының, мәдәни багланышларның елга башында тордылар Шуңа күрә милли китап каһарманнарының эшчәнлеген өйрәнми торып, безнең көннәрдә социалистик культураның чәчәк атуын бөтен тирәнлеге белән аңлау мөмкин түгел. Халыклар арасындагы туганнарча хезмәттәшлек сәхифәләрен яктыртучы бу хезмәтнең төп кыйммәте дә. әнә шунда.