ҮЗӘК НӘШРИЯТЛАР — КАЗАНДА

(1941—1943 ЕЛЛАР)
оек Ватан сугышы башлангач та, совет хекүмәте карары белән Мәскәү һем Ленинградтагы СССР
Феннер Академ иксе, Сәламәтлек саклау халык комиссариатының медицина, СССР оборона
хальәс комиссариатьыың хәрби һәм «Совет язучысы» нәшриятлары бай полиграфия базасы булгх
Казан шәһәренә эвакуацияләнделәр Бу вакытта Казанда Камил Якуб исемендәге китап фабрикасы,
Татполиграф, Н Александров исемендәге типографияләр эшли Казанга кучеп килгән
нәшриятларның эшчәнлеге 1941—43 елларга туры килә Шушы елларда башкалабыз Казанда сәүдә, азык
промышленносте, финанс халык комиссариатлары да үзләренең ведомство басмаларын хәзерлиләр
Үзәк нәшриятлар зур һәм дәрәҗәле авторлар коллективы белән аерылып торалар Сугышның беренче
елларында илебезнең зур галимнәре — 93 академик һәм СССР Фәннәр академиясенең члеи-
корреспондеитлары Казанда иделәр Шулар арасында О Ю. Шмидт, Г М. Кржижановский, С. И Вавилов, Е.
А. Чудаков. Е В Тарле. Н С Державин, В В. Струве, Е. С Варга, Б Д. Греков, А С. Несмеянов, Л Е Орбели.
П Капица. А. Порай-Кашиц, Н Г. Бруевич, X. С. Коштоянц һем башкалар бар.
Шул ук вакытта Д. Бедный, Л. Леонов, Л. Ошанин, К Федин, М Алигер. В Бахметьев, Н Асеев, М,
Исаковский, Ярослав Галан, К Тренев, Вилли Бредель Джиоеани Джерманетто, Жан Ришар Блок, Сесар М
Араконда кебек күп кенә күренекле совет һәм чит ил язучылары да Казанда иҗатларын уңышлы дәвам
иттерәләр Үзәк нәшриятлар Казандагы эшчәнлек чорында барлыгы 194 исемдә китап бастырып чыгаралар
Шулерның 66-сы— хәрби, 54-е — медицина, 46-сы — СССР Фәннәр академиясе, 13-е—«Совет язучысы»
һәм 15 басма союз халык комиссариатлары нәшриятларыныкы. Аларның гомуми тиражы 2,5 миллионнан
артып китә Биредә әле хәрби нәшрият мәгълүматлары исәпкә алынмаган, чеики аның китапларында тираж
күрсәтелмәгән Аньҗ продукциясе Казанда чыккан үзәк нәшрият басмаларының очтән берен ташкнл итә
Болардан тыш Фәннәр академиясе ай саен физика һәм химия буенча унбер фәнни журнал бастырыл чья ара
Боек Ватан сугышы елларында басма продукциянең тематикасы да тамырдан үзгәрә Күп кенә, хәтта
иң әһәмиятле китапларны да басу эше туктатылды Болар — әсәрләр җыентыгы һәм башка күп томлы
әсәрләр Бетен игьтибар фронт һәм тыл ихтыяҗларын канәгатьләндерүгә юнәлтелгән иде Үзәк һәм
урындагы нәшриятлар китап продукциясендә топ урынны иҗтимагый-политик, хәрби-политик әдәбият
алып тсра
коммунистлар партиясе һәм Совет дәүләте җитәкчеләренең аерым брошюралар булып басылып
чыккан дошманның мәкерле ппаннарын фаш итүче, аиьҗ белән кыю керешкә еидәүче чыгышлары,
речьләре халык массаларына әһәмиятле тәэсир ясады
1942 елда Казанда хәрби нәшрият М И Калининның «Совет халкының немец илбасарларына каршы
Ватан сугышы» исемле, шулай ук К Е Ворошилов Е М Ярослая- сиийларның чыгышларын бастырып
чыгарды «Совет халкының иемец-гитпер империализмына каршы сугышы—азатлык ечен гадел сугыш»
исемле мәкаләләр җыентыгы, академик Г Ф Александровның «Гитлер Германиясе үз җинаятьләре авырлы-
гыннан шартлый» исемле брошюрасы фашистлар башлаган сугыш характерьжың асылын ачуга
багышланганнар
Совет нәшриятларының басма продукциясендә фашизмның реакцион асылын чагылдыручы, совет
халыкларының героин үткәне турында сойлоүче хезмәтлер зур урын алып тора Шундый эчтәлекле
әдәбиятны Татарстан полиграфия комбинатьятда СССР Фәннәр академиясе аеруча күп бастырып чыгарды
Мәсәлән, боек пролетар язучы М. Горькииның фашист кәннибалларына каршы 1930—1936 елларда үзәк
матбугатта донья күргән фииерлореннәи тезелгән махсус җыентык шул академия тарафыннан хәзерләнгән
Мәскәүдә 1941 елның октябрь һәм 1942 елның апрелендә булып узган Совет галимнәренең фашизмга
каршы беренче һем икенче Бетоне лаеян миттетг- лары материаллары да Казанда җыентык рәвешендә
басылып чыа Алар нацистлар партиясе һәм аның җитенчеләренең кабәхот иозон, җинаятьчел уйларын фаш
итүдә зур политик әһәмияткә ия булалар Бетоне пая ян митнигысы материаллары җыентьеьмда
Мероҗәгать. Бетоне лая ян комитеты председателе генерал-лейтенант А. Гундароо, явучы Н. Тихонов,
композитор Д Шостакович, украин язучысы А Корнейчук, белорус шагыйре Якуб Колае, поляк язучысы
Ванда Василевская. Чехословакия. Болгария. Сербия җәмәгать эшлоклоләренең чыгышлары урын алган
СССР Феннер академиясе нәшрияты илебезнең күп кенә танылган галнмиоре иең, мәсәлән, Е. С
Варгиның «Европада фашистик «вңә> тәртип», В В Струвеның «Фә-
Б
шистик антисемитизм», Н. С. Державинның «Фашизм — славяннарның явыз дошманы», «Чехословакия
халыкларының немец вәхшиләренә каршы героик керәше», Е. В. Тар - леның «Гитлерчылар һәм Наполеон
эпохасы». «1812 елгы Ватан сугышы һәм Наполеон армиясен тар-мар итү», шулай ук И. И. Зильберфарбның
«Фашизм — культуралар дошманы», В. К. Сивковның «1812 елда Россиядә Наполеонны тар-мар итү», Ф.
И Нотович- ның «1918 елда Германия армиясен тар-мар итү», К. А. Зеленскийның «Ру>_ әдәбиятында
немец агрессиясенә каршы көрәш». Л. П. Кростыньның «Балтик буе халыкларының немец басып
алучыларына каршы көрәше», Д. И. Влаховның «Грек халкының Германия фашизмына каршы көрәше»
исемле хезмәтләрен халыкка таратты.
Фашист гаскәрләре оккупацияләгән илләр халыкларының ирексез, җәберләнгән хәлдә булулары
турында О. И. Фишерның «Австрия Гитлер Германиясе тырнагы астында» П. Э. Крицманның «Боярлар
Румыниясе Гитлер власте кулында», И, П. Фро- ничның «Сербия Германия оккупантлары изүе астында» һ.
б. китаплар сөйли.
Бу хезмәтләр бик зур —10-50 мең данә тираж белән басылганнар. Камил Якуб исемендәге китап
фабрикасында хәзерләнгән Хәрби нәшрият басмалары да югарыда әйтеп үтелгән проблемаларга
багышланганнар. «Немец-гитлер империализмы — кешелекнең явыз дошманы», «Немец илбасарларының
ерткычлыгы (фактлар һәм документлар)», «Немец армиясенең политик-мораль хәле турында», академик М.
Нечкинаның «Рус хәрби героизмының тарихи традицияләре» һ. б. хезмәтләр әнә шундыйлардан
Бу публикацияләр совет кешеләрендә гитлерчыларга ачы нәфрәт тәрбияләүдә һәм дошманны тар -мар
итүгә ярдәм иттеләр.
Китап һәм брошюраларның күбесе Кызыл Армиянең героик керешенә, фронттагы көчле сугышларга
багышланганнар. Казанда Хәрби нәшрият бастырып чыгарган «Мәс - кәү». «Гвардия», «Тихвин шәһәре өчен
сугышлар» һ. б. очерк китапларын мисалга китерергә мөмкин. Рус халкының героик үткәне, аның хәрби
тарихы белән совет кешеләренең кызыксынуы артуны истә тотып үзәк нәшриятлар күренекле
полководецларга багышланган популяр брошюралар сериясе чыгаруны да оештыралар.
1942 елда Хәрби нәшрият Казанда хәрби тарихчы Н. Е. Подорожныйның «Кутузов», «Александр
Суворов», «Александр Невский», В. Костылевның «Минин һәм Пожарский — безнең бабаларыбыз»
китапларын бастырып чыгара. Шул ук вакытта хәрби нәшрият белән берлектә СССР Фәннәр академиясе
нәшрияты академик Е. В. Тарленың «Михаил Кутузов» һәм «Нахимов» хезмәтләрен халыкка җиткерә.
Фәнни-техник әдәбият чыгарып, Фәннәр академиясе нәшрияты оборона промышленносте һәм халык
хуҗалыгына актив ярдәм итте. Бу юнәлештә Фәннәр академиясенең машиналарны өйрәнү Институты
нәтиҗәле эшләде. Биредә академик Е. А Чудаков һәм Н. Г. Бруевич техника һәм машина төзү мәсьәләләренә
багышланган егермеләп китап хәзерләп чыгардылар. СССР Фәннәр академиясенең Бөек Ватан сугышы
чорында Казанда чыгарылган басма продукция арасында дөньяның мәшһүр галиме И. М. Сеченовның «Баш
мие рефлекслары», күренекле академик Н. Ф. Гамалёйның «Грипп һәм аның белән көрәш», академик Н. Д.
Зеленский һәм В. G Садиковларның «Күмер — тынны буучы һәм агулы газлар белән көрәш чарасы», СССР
Фәннәр академиясенең булачак президенты С. И. Вавиловның «Салкын төс» кебек зур әсәрләре бүгенге
көн укучыларының да игътибар үзәгендә.
Хәрби нәшрият чыгарган басма продукция Кызыл Армия сугышчылары һәм тыныч халык өчен зур
практик әһәмияткә ия булды. Хәрби өйрәтүләр максатында бу нәшрият ату һөнәре буенча, автоматик
корыла торган винтовкалар, пулеметлар, автоматлар, минометлар, кул гранаталары, танкка каршы миналар,
башка төр коралларның төзелеше һәм кулланышы турында күрсәтмәләр бастырып чыгара. Сугыш алып
бару тактикасы, кышын елга һәм тауларны кичү, сугыш һәм транспорт машиналарын кыр шартларында
эксплуатацияләү, дошманнан яшеренү, урманлы урыннарда ориентлашу, дошман танклары белән көрәш,
хәрәкәттәге армия сугышчыларының шәхси гигиенасы мәсьәләләре буенча күп санлы кулланма,
брошюралар хәзерләде. Кайбер басмалар яндыра торган авиабомбаларны һәм аннан чыккан янгыннарны
сүндерүгә, диверсантлар, һава десантлары һәм башка шундыйлар белән көрәштә со вет кешеләренең
уяулыкларын көчәйтүгә багышланганнар.
Казанда актив эшләгән медицина нәшрияты продукцияләре сәламәтлек саклауны оештыру, гигиена
һәм санитария, гомуми терапия, кан күчерү, медицина микробио логиясе һәм паразитология, хирургия,
ортопедия, невропатология, психотерапия, аналарны һәм балаларны саклау, хәрби медицина, хәрби
санитария кебек әһәмиятле проблемаларга багышланганнар.
«Совет язучысы» нәшрияты да Казанда шактый гына әдәби продукция чыгарган. 1941 ел ахырында ук
Н. Александров исемендәге типографиядә Владимир Лидинның «Документлар сөйли» исемле китабы
басылып чыга. Немец солдатлары һәм офицерларының үз куллары белән язылган хатларыннан һәм
көндәлекләреннән төзелгән бу китап,
автор сүзләре буемча. дошманньҗ рухи нигезен, аның түбән әхлагьат күрсәтүне максат игеп ку*. 1942 елда
К. Якуб исемендәге китап фабрикасында Б Горбатокның .Иптәш- ка хатлар» (сүэгә-сүз тәрҗемә). С.
Алымовның «Барысы да җиңү өчен* (анда 13 шигырь басылган). П. Аитоиольскийиың «Ярты ел». М
Матусоескийның -Фронт» В Виш- иевскийның «Балтика флоты керәшә». А Гайдарның «Ракеталар һәм
гранаталар»,С.Щи- пачевиың «Фронт шигырьләре», татар шагыйрьләренең «Фронтовик туганнарга»
исемле шигырьләр җыентыгы. А. Новиков-Прибойның «Рус морякларының сугышчан традицияләре»
китаплары деиья курде. Шул ук вакытта венгр язучысы Иллеш Беләның -Фиорд буендагы авыл» исемле
хикәяләр җыентыгы да басылып чыкты
Беек Ватан сугышы елларында очерк жанры аеруча киң таралды Бу оператив жанрны А. Толстой, М.
Шолохов. И Эренбург, Н. Тихонов һәм башкалар фашист илбасарларның мәкерле планнарын, фронттагы
канкойгыч бәрелешләрне, геройларны, совет партизаннарының авыр тормышларын, эшче-крестьяинариың
тылдагы фидакарьлекләрен тасвирлауда кулландылар.
1942 елда бу нәшриятта А. Толстойның «Туган ил» исемле тематик җыентыгы басылып чыкты. Аңа
«Туган ил». «Дошман Мәскәүгә яный». «Без нәрсә яклыйбыз». «Рус сугышчылары». «Геройлар армиясе».
«Кыюлар». «Таран». «Халык камы». «Кем ул Гитлер һәм ул нәрсәгә омтыла!». «Гитлер армиясенең нәзе»
һәм башка очерклар тупланган.
«Үлемгә нәфрәт» исемле җыентык та укучыларга зур эмоциональ тәхир ясады Аида Е. Кригерның
«Беек ант кешеләре», Э. Виленскийның «Билгесез моряк», Н. Тихоновның «Герой хатын», А. Жаровның
«Соңгы патронга кадәр» Н. Павлеиноиың «Үч». 8 Кожевниковның «Павел Филатович Трошкин». П
Корзиикиниың «Смоленск крестьянның батырлыгы». Гавриловичның «Партизан кызы». Г Рыкдинның
«Сугыш күренеше» бар Басмаларның уртача тиражы 10—40 мең данә
Гитлер Германиясе белән рәхимсез бәрелеш елларында Казанда эшләүче үзәк нәшриятлар илдәге эре
китап басу үзәкләренең берсе — Татарстан дәүләт нәшрияты эшчәилегенә файдалы тәхир ясадылар Бу
нәшрият коллектияы актуаль темага багьао- лаиган басмаларны билгеләүдә, материаллар белен тәэмин
ителүдә үзәк нәшриятлар белән тыгыз хезмәттәшлектә тора. Хәрби нәшрият белән элемтәләр аеруча ныгый
Бу ике нәшриятның сугыш-фроит темасынй багышланган унлап китап һәм брошюраны бергәләп хәзерләп
чыгаруы очраклы хәл түгел. 1941 ел азагында «Кызылармеец китапханәсе» сериясендә күләм ягыннан
артык зур булмаган популяр брошюралар басу җайга салына Алар- ның максаты — сугышчыларны
батырлык, патриотизм рухында, немец-фашист илбасарларына нәфрәт рухында тәрбияләү. Болар
арасыннан А Толстойның «Кыюлар» хикәясе, М Шолоховның «Нәфрәт фәне» очеркы аеруча эур
эмоциональ тәхир ясый Алар 1942 елда Хәрби нәшрият белән Татарстан дәүләт нәшрияты тарафыннан
чыгарылганнар
Коммунистлар партиясе җитәкчелегендә эшләп, СССРның үзәк һәм урындагы нәшриятлары. сугыш
чорының кырыс сынаулары каршында нык тордылар. «үпмилпионлы совет халкын китап, брошюра һәм
башка басма продукция белән тәэмин итеп, фашизмны җиңүге. социализмның беек казанышларын саклауга
үзләреннән эур элеш керттеләр