МУЗАЛАР ТЫН ТОРМАДЫ

КАЗАН АРТИСТЛАРЫНЫҢ ФРОНТКА ХЕЗМӘТ КҮРСӘТҮЕ ТУРЫНДА
өньяк кояшы нурлары астында тагын да яктырып киткән ак теплоход Зур драма театры
артистларын Ялтага алып килде. Театр гастрольләре Кавказда һәм Кысымның кеньяк яры
төбәкләрендә зур уңыш белән барды, һәм менә 1941 елның 22 июнендә кичен артистлар Ялта
сәхнәсенә чыгарса тиешләр Әмма иртән әле уянып та җитмәгән ми күзәнәкләрен хәвефле
хәбәр яшендәй сызып уттг су-гыш1. Фашистлар Севастопольне бомбага тота башлаганнар.
Яшеллеккә күмелгән Ялта урамнарыннан, күңелгә ниндидер ышаныч биреп, сугышчам отрядлар
атлый Көньяк шәһәрнең һәрвакыт шау-гөр килеп торган кибет һәм кафелары кешеләрсез бөтенләй сәер
булып күренә. Анда-монда кабартма сатып торүчылар да урамнарга күңеллелек өсти алмый.
1941 fin, 22 июнь... Ватаныбыз өстенә кара афәт ябырылуга карамастан, кичен театр үзенең
гастрольләрен башлап җибәрде. Тамашачыларга «Патша Федор Иоаннович» спектакле күрсәтелде.
Залда алма тешәр урын да булмагандыр Билетлар да җитмәде Спектакльдән соң сәхнәгә бер -бер артлы
чәчәк бәйләмнәре яуды.
Сугышның беренче көнендәге спектакль җир йөзеннән барысын да сызьп ташларга омтылучы
сугышка көчле протест буларак яңгырады Туплар аткан чакта музалар тьы тора Әлеге латин әйтеменә
совет кешеләре төзәтмә керттеләр туплар аткан чакта да музалар тын тормады, сәнгать халыкны
дәһшәтле рухи корал белән тәэмин иттә.
1941 ел. 25 июнь... Татар дәүләт филармониясе коллективы ир-егетләрне сугыимә озату уңаеннан
оештырылган митингка җыелган Кемдер гармунда уйный башлый Үзара кушылган җырлау һәм елау
авазлары бәгырьләрне өзголи
Сугыш елларында культура тормышы аеруча киеренке агышка керде Яңа концерт программалары,
театр премьералары, күренекле культура зшлеклеләренең юбилейлары, фәнни сессияләр һәм
конференцияләр, күл төрле күргәзмәләр, йөзләрчә һәм меңнәрчә кешеләрнең игътибарын үзләренә
җәлеп иттеләр Культура тормышында хәтта күпмедер дәрәҗәдә үсеш тә күзәтелде. Әлеге күренеш
Казанга илебездәге кул кенә фән һем культура зшлеклеләренең күченеп килүе белән дә аңлатыладыр
Күренекле әдәбият һәм сәнгать зшлеклеләре. атаклы галимнәр хезмәт ияләре тормышына үзләренчә ямь
керттеләр Зелеиодольск шәһәрендә Мәскәү Яшь тамашачылар театры эшләде Республикә- бызның
партия һәм совет органнары сәнгатьне үстерүне һәм фронтка культура хезмәте күрсәтүне һәрвакыт
игътт^ар үзәгендә тоттылар
Сугыш әдәбият һәм сәнгать үсеше тарихына үзенчәлекле чор булып керде Тормьш белен бәйләнеш
бөтен зарурлыгында кон тәртибенә куелды Иҗатчылар катлаулы чорның кырыс хакыйкате, беренчел
кичереш-тоигылар. уй-теләкләр әдәбият һәм сәнгатьтә моңарчы күрелмәгән тезсирлелек белән
гәүдәләндерелергә тиешлеген тирентен аңлап »ш иттеләр Халыкны керешкә чакыручы патриотик
җырлар һәм шигырьләр сугышның беренче көннәрендә үк күпләп язылды Мондый «кече» жанрга,
әйтергә кирәк, кытлык булмады. • менә драма әсәрләре мәсьәләсендә берара мохтаҗлык кичерергә туры
килде Шуңа күрә театрлар совет авторларының моңарчы язылган иң яхшы пьесаларына мөрәҗәгать
итте. Татар дәүләт академия театрында, мәсәлән, К Симоновның «Безнең шәһәр егете» исемле пьесасы
куела Кәмаллылар 26 июньгә Т Гыйззәтнең »Таймасовләр»ы буенча эшләнгән спектакльне дәелгертәләр
Татар дәүләт опера һем балет театры исе 12 июльдә тамашачыларны Н Җиһаноәның «Алтынчәч»
операсы (М Җәлил либреттосы) премьорасьыа чакыра Курчак театры да эшч әнлегем дәвам иттерә
Сугышның беренче айларында ук республикада РСФСРның атказанган артисты С. Лемешоа
концертлары, М Пятницким исемендәге хор. еврей опереттасы, Мәскәү дәүләт миниатюралар театры
гастрольләре башлана РСФСРның халык артисты Вл Дуров катнашындагы тамашалар циркта көнгә •чер
мәртәбә күрсәтелә
Артистлар авыр шартларда эшлиләр Иҗатташларының шактые армия сафларына •пыиа Культура
учреждениеләренә бирелә торган средстаолар беренче вакытта смзо -
К
лерлек кыскара. Автотранспорт фронтка җибәрелә. Кырык бернең зәмһәрир кышы килеп җитә. Биналар
ягылмый. Циркта хайваннар үлә. Ашатырга җитәрлек азык юклыктан, атларны сатарга мәҗбүр булалар.
Академия театрында эвакопункт урнаша, һәм 1941 елның 4 ноябреннән ул вакытлыча Зур драма театры
бинасына күчерелә. Тамашалар бер үк сәхнәдә «алмаш-тилмәш» күрсәтелә: айга 44 спектакль... Шунда
ук опера һәм балет театры да эшли. Сугышның беренче көннәрендә үк, төгәлрәк әйткәндә, 24 июнь дә
Татар дәүләт филармониясе бинасы бөтенләе белән диярлек хәрби госпиталь карамагына бирелә.
Кайчак репетицияләрне өйдә дә ясарга туры килә. Музалар тавышын туплар гөрелтесе дә күмә алмый.
Авырлык чигенә. Артистлар халык көчен Ватан сугышына туплау, дисциплина һәм оешканлыкны
ныгыту, предприятиеләрдә хезмәт җитештерүчәнлеген күтәрү буенча үзләренә куелган бурычны
тирөнтен аңлап иҗат итәләр. СССР Халык Комиссарлары Советының Сәнгать эшләре буенча комитеты
чакыруын сәхнә осталары һәрвакыт игътибар үзәгендә тоталар: «Театрларның барлык хезмәткәрләре
оборонага эшләүләрен аңларга тиешләр. Совет театр сәнгатен дошманны җиңү өчен көрәштә көчле
корал итәргә...»
Эшчәнлекләрен тиз арада «хәрби лад»ка корган театрлар, чыннан да, дошманга кар шы көрәштә
көчле коралга әверелә. Турыдан-туры сугыш тематикасына багышланган пьесалар да күпләп языла
башлый. Милли әсәрләр дә туа. Шулар арасыннан Н. Исәнбәтнең «Мәрьямпе (1943, январь), М Әмирнең
«Миңлекамалны (1944, апрель) тамашачы тарафыннан аеруча яратып кабул ителә. Сугыш утында
чыныккан беренче милли героиня... Спектакльдәге Мәрьям образы турында хаклы рәвештә шулай әйтә
алабыз һәм аның йөзендә сынмас рух гәүдәләнешен күрәбез. Каһарман кыз Мәрьямнең һәлакәте, тама -
шачы күңелен тетрәтеп кенә калмыйча, йөрәгендәге көч-гайрәтен, җиңүгә ышанычын да арттыра.
Тылдагы хезмәт батырлыгын, аерым алганда, гаять авыр чорда авылдашларының бөтен көчен бер олы
максатка туплый алган коммунист Миңлекамалның фидакарьлеген сурәтләгән спектакль дә фронт өчен
армый-талмый хезмәт итүче «шинельсез солдат- лар»ның мәхәббәтен казана. Композитор Н
Җиһановның 1942 елда куелган «Илдар» операсында да (М. Җәлил либреттосы) патриотизм темасы
дәвам нттерелә, совет кешеләренең авыр сынау чорындагы рух көче бик тәэсирле итеп күрсәтелә.
Каһарманлык чыганагы, әйтик, М. Юдинның «Фәридә» операсында да ышандырырлык рәвештә ачыла
Театр ел ярым эчендә 348 спектакль күрсәтә. Шуларның 93е — татар телендә.
Сугьяи елларында каэанлыларга Г. Ардаров, Н. Якушенко, Е. Жилина, Ф Насретдинов, К
Сәлимҗанов, Ф Ильская, А. Гусев, М. Булатова, X. Әбҗәлилов, М. Рахмаикулова, Г. Кайбицкая кебек
танылган артистлар культура хезмәте күрсәтте. Аларның чыгышларын һәрвакыт көтеп алдылар.
«Кемдә моторлар күбрәк һәм халыкның әхлакый рухы ныграк, шул як җиңәчәк,— дип язды А.
Толстой.— Әлеге сугышта әхлак категорияләре хәлиткеч роль уйнаячак. Менә ни өчен безнең көннәрдә
күренмәс крепостьлар, халык җаны крепостьларының ташчылары турында сөйләшү аеруча урынлы».
Күренмәс крепость ташчылары... Идеология фронтында армый-талмый эшләүче артистлар да,
соңгы исәптә, әнә шундый күренмәс крепостьларны тагын да ныгытуга хезмәт иттеләр. Тирәнтен
ышаныч белән хезмәт иттеләр : иң бөек идеалларга нигезләнгән мондый крепостьларны бернинди
дошман да ала алмаячак!
Хәрби шефлык эше.. Филармония, цирк һәм театрлар шушы юнәлештә эшләүне үз ләренең беренче
чираттагы бурычлары итеп санадылар. Шефлык эше төрле формада алып барылды. Шулай да
урыннарда концерт һәм спектакльләр күрсәтүгә күбрәк игътибар ителде. Кызыл Армия частьларында
һәм күченеп килгән госпитальләрдә, мәсәлән, бер ел эчендә генә дә 2586 концерт бирелде. Аерым
төркемнәргә бүленгән артистлар яки бөтен бер коллективлар Казанда урнашкан хәрби
подразделениеләргә көн саен барып тордылар. Хәрби шефлык эше белән профсоюзларның сәнгать
работниклары үзәк комитеты һәм шулай ук СССР Халык Комиссарлары Советының Сәнгать эшләре
буенча комитеты. Кызыл Армиянең Баш политик идарәсе җитәкчелек итте. Театрларда концерт
бригадалары белән идарә итүче штаблар оештырылды. Хәрби частьларга, гадәттә, зур бригадалар, ә
госпитальләргә җырчы, музыкант һәм нәфис сүз остасыннан тор ган группалар җибәрелде. Шефлык
эшенең мондый формасын тормыш үзе кулай күрде. Госпитальләр байтак: мәктәпләргә, институтларга,
клубларга һәм хәтта филармониягә яралылар китерелгән. «Совет» кунакханәсендә, мәсәлән. Зур драма
театры шефлыгындагы госпиталь урнашкан. Бирегә артистлар еш кына балаларны да алып килгәннәр,
чөнки аларның чыгышларын яралылар аеруча яратып тыңлаган.
«Яралылар янына килгәндә без һәрвакыт дулкынландык,— дип искә ала җырчы Разия
Тимерханова.— Сугыш беркемне дә аямады: яшьләрне дә. өлкәннәрне дә Бервакыт мин яралылар
алдында җырлый башладым. Игътибарым бер солдатның куркыныч рәвештә җәрәхәтләнгән йөзенә
юнәлде. Кешелеге калмаган... Хәтта яшен дә чамалап булмый. Миңа авыр булып китте. Солдат
ярасының әрнүе, әйтерсең, минем тәнемә күчте...»
Артисткага ааыр булып киткән. а яралыга балки күпмедер җиңеллем килгәндер Шушы уңайдай танк
гаскәрләре генерал-майоры Кошуба сүзләрен иске тешерел үтү урынлы булыр «Мин врачларга яхшы
концертны кечле тә ж ир итүчем дааа урынына кулланырга киңәш итем Артистлар килүен ишеткәч, каты
яраланган сугыичылар да үзләрен кичекмәстән залга күчерүләрен сорыйлар Ә артистлар турыдаи-туры
палатага килсә- лар. күрсәгез икән, яралылар ничек сөенәләр! ■
Культура учреждениеләренең хәрби шефлык эшендә оборона ихтыяҗына спектакль 2 һем концертлар
бирү дә күздә тотылды. Зур драма театры, мәсәлән, шундый фонд $ эчен 63 спектакль күрсәтте. Шундый
ук ихтыяҗга артистларның бер көнлек эш хакы да у җибәрелде. Илебезнең оборона куәтен арттьруда башка
төрле чаралар да файдаланылды. О Самолетлар тезү максатыннан тупланган 363 мең сум акча өчен рәхмәт
әйтел. И. В Стагми х 1943 елда драма театры коллективына телеграмма да җибәрде.
«Совет артисты, эскадрильясы... Башкалабызның Е Вахтангов исемендәге театры ь коллективы,
сәнгать эшлеклеләре средствосына самолетлар төзүгә чакырыл, илебездәге =: барлык артистларга
мөрәҗәгать белән чыктылар «Кеше кыяфәтендәге ерткычларга эскад - * рилья йеной дә, тенен дә тынгы
бирмәсен.— диелә мөрәҗәгатьтә — Гитлер белсен совет X халкы — бердәм, һәм ул үзенең иреген, иҗади
хезмәт сөенечләрен, донья культура- е
Гуманизм белән коралланган совет сәнгате тиз арада идеология фронты армиясенең ышанычлы зур
кечене әверелде Утлы сугышның авыр юллары буйлап 42 мең артист солдат йөрәгенә рухландыргыч
сәнгатьләрен алып килделәр К. Шульженко. Л Утесов. А. Пирогов, И. Козловский, М. Михайлов. Г
Уланова. А. Зуева, А. Тарасова. С Пилявская. Л. Русланова... Әлеге исемлеккә без хаклы рәв ештә
Татарстан артистларын дә кертебез Шулар арасында сугышчан медальләр белен бүләкләнгәннәр дә
шактьы. ейтин. А. Гусее. А Люлюкии. Е. Лисецкая. М. Булатова кебекләргә шул чорда ТАССРның халык
яки атказанган исемнәре дә бирелде
Турыдаи-туры фронтка хезмәт күрсәтү әчем Казанда 14 концерт бригадасы оештырылды. Әлеге
коллективларга филармония, академия, опера һем балет. Зур драма һем Яшь тамашачылар театрларындагы
иҗат кечлере тупланды. Бржада членнары кече коман- дҗзлар составы белен «тигезләштереп, каралды һем
аларга офицер паеклары бирелде Мондый менәсәбәт исә партия һәм хөкүмәтебезнең сәхнә осталары
турында ихлас кайгыртуын һем аларны зур кеч ител каравын раслый.
Татар дәүләт филармониясе фронт бригадаларын тезүгә аеруча зур өлеш кертте. Сугышның беренче
елында ук җыр һәм бию ансамбле хәрәкәттәге армия частьларына хезмәт күрсәтте һем сугышчыларның
гаять зур ихтирамын казанды. Бригадалар талесе •жнди авыр шартларда җиңел херәкәт итә алырлык итеп
тезелде, һем аларны оештырганда жанр төрлелеге дә исәпкә алынды һбтгеэдә ун-уммие кешедән торган
мондый тер- квмнерге музыкантлар җырчылар, нәфис сүэ осталары, драма артистлары, биючеләр, балет
осталары кертелде ТАССРның атказанган артисты Г Өәлиеа бригадасы, мәсәлен. Брянск фронтында
шундыйрак составта чыгьяилар ясады.
.. 1941 ел ахыры... Дошман Мескеүгә якынлаша Ватан-ана авьр көннәр кичерә Гомерләрен аямыйча
керешүче сугышчыларга, корал белой бергә. беренче концерт Бригадалары да җибәрелә һәрбер кеше шуны
яхшы аңлый рух ныклыгымнан башка җиңүгә ирешеп булмаячак! Менә шуңа куре сугыш башында ук
сәнгатьнең туплау һәм 'ербиялеү көченә гаять зур әһәмият бирелә. Кырык бернең ахьфыма ук Казан
хәрәкәттәге армиягә еч бригада җибәрә. Аларның юлы Москәү яныннан башлана Татарстан бош-
<алкыннан җибәрелгән бригадалар гомумән алганда, унбер фронт сугьамчыләрьәта культура хезмете
күрсәтелер Тимер ташкын булып херәкәт итүче гаскәрләр белән бергә, ■азаияылар хәрабәле Польша.
Көнчыгыш Пруссия, Германия аша үтәлер һәм данлы киңү кенон Берлинда каршылыйлар.
Концерт бригадаларының «сеяхетлвре. гадетте 45 көнге сузыла, е Казан артистлар >ш кына икенче
срокка да калалар Мәсәлен. Н. Ширкин бригадасы алгы сызыкта негде * (I) буе концертлар бирә һәм
соңыннан фашистлар оясына кадәр барып җитә, шулай «оп, «җан азыгы оләшүмеләр. җиңүне якын айтырга
ярдәм итәләр
I 61
сының иң яхшы үрнәкләрен үзендә сеңдергән культурасын беркемгә дә бирми Совет * халкының иуәт-
кече тагын да артты. Фашизмны юк иткәнчегә кадәр ул кулыннан кора- □ лыи ташламаячак .
Вахтангоелылар чакыруына Казан артистлары да бердәм кушылдылар.
«...Җырым белән җиңдем дошманны!... Каһарман шагыйрь Муса Җәлилнең әнә шуи- дый сүзләрен
һәркем хәтерлидер Бөек Ватан сугышында, әйе, җьр да атакага барды, э фашизм оясы рейхстагны ялкынлы
җыр да алышты. Сәнгатьнең җиңүгә рухландыруы, то- s мумон, гражданнар сугышы елларында ук
расланган. Бетеироссия хәрби комиссарлар < бюросы нәкъ менә шушы елларда артистлардан беренче
фронт группалары оештьра. - Менә шундый традиция соңгы сугышта да дәвам итте Сугьшиың береиче
кемнәрендә үк сәнгать эшлеклеләре сүз бирделәр; үзебезнең корал кече белән соеет халкының * боек
азатлык керәшендә катнашырга!.
«Сезнең концертка рәхмәт билгесе итеп, без, окопка кайткач ук, фашистларга «кон церт»
оештырырбыз...» Әлеге юлларны 205 фашистны юк иткән снайперлар Куликов, Братилов һәм Минигуров
Казан артистларына рәхмәт тесендә язганнар Солдат рәхмәте... «Күренмәс крепость ташчыларыпн ул
сугышчан бүләк алгандай горурландырган, чөнки рәхмәт сүзләре җаваплы максатка ирешү турында сөйли.
Казан артистларына рәхмәт белдереп язылган рәсми хатлар да шактый. Мәсәлән, Эстония
Компартиясенең Ветсерим уезд комитеты секретаре А. Овсянников ВКП(б)ның Татарстан өлкә комитетына
мондый хат җибәрә: «Сезнең бригада тарафыннан азат ителгән шәһәребез кешеләре өчен бирелгән концерт
фашист коллыгында өч елдан артык куркыныч кара төн кичергән эстон халкына культура хезмәте күрсәтү
ител кенә түгел, ә татар халкының туганнарча ярдәме буларак кабул ителде...»
«Иҗат итү, димәк, үлемне үтерү...» Совет артистларының дәһшәтле фронт юлларын күзаллаганда, Р.
Ролланның әнә шундый сүзләре хәтергә килә.
Карелия фронты. Госпиталь Филармония җырчысы Александра Бабенова «Тройкамны җырлап
җибәрә. Ятакларның берсеннән каты яраланган партизан күтәрелергә азаплана. Сугышчы үҗәтләнеп булса
да күтәрелә һәм, артисткага кушылып, «Тройкапны ахырына кадәр җырлый...
Концертлар белән йөргәндә якташлар да очраштыра. Ватаныбыз башкаласына ыргылган дошманны
100—200 чакрым артка чигендергән көннәрдә (1942) Казан артистлары беренче татар балеты — атаклы
«Шүрәлемне иҗат иткән композитор Фәрит Яруллинны очраталар. Туган илне фашизмнан азат итеп,
Кенигсбергка якынлашканда, алар тагын бер данлы якташыбыз белән күрешәләр: шагыйрь Фатих Кәрим).
Очрашалар һәм саубуллашалар. Саубуллашу мизгелендә әлеге композитор белән шагыйрьнең халык кү -
ңеленә мәңгелеккә китеп баруларын кем дә искәртми...
Карелия фронтында чыгыш ясаган концерт бригадасы җитәкчесе А Гусев көндәлегеннән: «1942 ел,
13 сентябрь. 8 дә торабыз, тиз-тиз иртәнге ашны ашыйбыз һәм концертка җыенабыз. Сопка тирәли ике-
өчәрләп барабыз. Әлеге урын дошман мушкасында тора. Сакчы кисәтә: «Күпердән тизрәк атлагыз!»
Күперне үтәбез. Агачлык аша барабыз... 200 метрлап сазлыктан, аннары 300 метр чамасы ташлыктан
атлыйбыз. Кыя кырыена ике щит куелган... Ботаклар белән маскировкаланган чишенер -киенер урын да
әмәлләгәннәр. Кыяда, амфитеатрдагыча, алгы сызыктагы сугышчан каравылдан килгән солдатлар
утырышкан. Башларында—каска, кулларында — автомат . Концерт бирәбез Салкын Әле кояш, әле яңгыр.
Үтәли җил исә. Дошман артиллериясе ата. Снарядлар баш өстеннән очып китәләр дә кайдадыр ярылалар.
Дошман снарядларының кая төшкәнлеген комиссар бик җитдилек белән күзәтеп тора. Хәвефләнерсең дә:
концертка 700 ләп кеше җыелган. Концерт башыннан ахырына кадәр туплар дуэле аккомпанементы
астында үтте».
Филармония биючесе Хәдичә Хайруллина Кенигсберг госпиталендә бирелгән бер концертны искә
төшерә: «Баксаң, без мина куелган госпитальдә чыгыш ясаганбыз. Соңыннан гына беленде...»
1945 ел Берлин «Правда»ның фронт корреспонденты Я. Макаренко репортажыннан: «Бервакыт әле
генә сугышып алынган урамда миңа рояль тавышы ишетелде Каян килеп чыккан ул? Скулковтан машинаны
туктатуын сорадым. Тыңлыйм Чаттан борылып, артиллерия батареясы позициясенә чыктык. Мостовойда,
орудиелар янәшәсендә чыннан да, җемел-җемел килеп, ачык рояль тора иде. Матвей Блантер уйный, ә
икенче композитор Тихон Хренников җырлый...»
Кылыч һәм лира Ватаныбыз гаять авыр сынау чорын кичергән чакта алар, үзара кушылып, тиңе
булмаган дәһшәтле коралга әверелделәр. Бөек Җиңүне якынайтуга со циалистик сәнгатебез, аерым алганда,
совет артисты сәнгате бәяләп бетергесез өлеш кертте. Туплар аткан чакта да музалар тын тормады.