КУБРАТ ХАН

Сөрән салучылар халыкны бик тнз бер төбәккә җыйдылар Багатыр мәетләрне күмү хәлен. шунсыз җыен булмавы турында аңлатты Кирмәндәге греклар да кабер казырга чыктылар, аю-бүредән калган мәетләрне күп тә үтми бер кабергә ташыдылар. теге дөньяда аякланып киткәнче дип. өч көнлек ризык куйдылар Бары тнк шул эшләр беткәч кенә халык, бәйрәмчә киенеп, елга буендагы тугайга җыела башлады Аксакаллар үз даирәләре белән багатыр утырасы төбәккә чатыр кордылар Багатыр уң куяшьләр — Мангыш тархан кыз Айгөлне, багатыр — Кайда соң ул, кайсысы’ — Ул килеп җитмәде әле. багатырым Егълый да егълый — Үлгән артыннан үлеп булмый Китер син аны. Адай — Баш өсте, багатырым Ул арада кызлар берсе артыннан берсе тасмага баса башладылар, кызны куарга ниятләгән егет чыгып басуга, алостаэ Дәян яулык селтә ае. Сәере шул иде кызлар барысы да диярлек елга буена җитмәс борын егетләрдән тоттыра бардылар Ниһаять, тасмага Мангыш тархан кызы Айгөл килеп басты Күрде дә кызны, баглтырнын йөрәге кысылып куйды Кыз тне-йөзе белән генә түгел . сыны би лән дә Чәчкәгә охшаган иде Багатыр уйланып утырган ла Адай кызны куып тоткан да |'кән инде Егет белән кыз кулга-кул тотынышып, оластаз Дәян янына килде, алостазга багатыр нидер әйтте. Дәян кулын күтәрде Дәпммы beuuu Н нчс «анда лы Ташбулатка багучы алыпларның башы Адайны алып килергә кушты Адайны шундук китереп җиткерделәр Уң кулы итеп ниндидер төрки алыбын билгеләүгә, аны исә багучы алыплар ба шы итеп җибәрүенә Адай мәргән багатырга үпкәле кебегрәк тоелды. Ул арада кызлар кнлделәр, алар бнк матур игеп киенгәннәр, үзләреннән күз алмалы да түгел иле Багатыр-Адайга карады Әйе, үпкәле. Юк. үпкәле түгел, борчулы Нигә микән? Багатыр Адайны үз янына чакырып алды, янәшәсеннән урын бирде — Кыз куасыңмы. Адай мәргән? — Куам, багатырым — Кайсын куарга исәбең соң’ Монда барысы да чибәр, барысы да — Халаек. багатыр сүз әйтә,— дип оран салды. Тын калдылар, елга шаулавы ишетелә, еракта-еракта кәккүк кычкыра — Болгарлар. Субашлар. грек кардәшләр. Айгөлнең атасы Мангыш тархан угры Чалбай хан белән алышта башын салды. Гүзәлләрнең гүзәле Айгөл үзенә минем иң батыр алыбымны сайлады Мин, Кубрат хан багатыры Илбарыс. Адай батырны Эске кирмәндә тархан итеп калдырам. Кубрат хан исеменнән әйттем. — Ур-ра! Адай, ур-ра!—дип кычкырдылар. тавышы Этил елгасы ярларына барып бәрелде, кайтаваз булып әйләнеп, кирмән өстендә яңгырап торды Эске кирмәнгә тархан итеп билгеләнгәч, кирмәннең иң олы аксакалы аңа тимер очлым кигерде, аннары Адайны киезгә салып, кирмәнгә таба алып киттеләр. Кирмән капкасын кергәндә аңардан ант эчертәчәкләр. шушы мәлдән Адай Эске кирмән тарханы, кирмәндәге һәркем аңа буйсына, аның боерыгын үти. Икенче көнне кояш чыгар-чыкмас йөзбашлар үз алыплары белән елга буендагы тугайлыкка җыелдылар. Багатыр да килеп җитте. Алыпларның кулында таш. алар аны багатыр үткәндә бер төбәккә ташлап китәргә тиешләр Соңыннан алостаз Дәян ташларны санады. Дүрт йөз дә җиде алып иде алайда Иөз алыпны багатыр кирмәндә калдырды. Кояш күренде. Барысы да көнне каршы алдылар, матур көн теләделәр. Шул чак кирмән капкасыннан хатынкызлар чыкты. Болгар алыплары атларыннан төштеләр, бер төнлек хатыннары кулыннан бер чокыр кымыз эчтеләр Аннары саубуллаштылар. Багатыр алыпларына кузгалырга боерды. Алыплар атларына атлангач, хатыннар аларның иярләренә тотынып, тарлавыкка кадәр озата килделәр, аннары хатыннар ирләренә тагын кымыз салып бирделәр, ирләр аттан төшми генә кымызны эчтеләр, шулай ук атларыннан төшми генә хатыннарының кайнар иреннәреннән үбеп алдылар Шуннан соң да хатыннар ирләреннән тиз генә аерыла алмадылар, урманга кереп киткән юлга кадәр кадерлелә- ренең өзәңгеләренә тотынып, саубуллаша, сөйләшә, вәгъдәләшә бардылар Килерләрме сайлаганнары кайчан да булса Эске Кирмәнгә, язганмы тәңре аларга ир-канат белән очрашырга? Хатыннарның берсе дә моны белми иде Язмыш аларны һәрчак үз диңгезенә ташлады. Елга кырт борылды урман башланды, юл агачлар арасына кереп ятты. Шунда моңа кадәр ирләренең өзәңгеләренә тотынып, сабыр гына сөйләшәсөйләшә килгән хатыннарның кайсысы елап җибәрде, кайсысы дәшми-тынмый гына ирнең ат ялыннан берничә кыл өзеп алды. Шул кыл аның йөрәген ире йөрәгенә бәйләп тотачак, кыл ирне янәдән аның янына алып кайтачак, бик сагынганда баш астыңа кылларны салып ятканда. ир-канаты сөйдереп төшенә керәчәк. Алыплар атларын юырттырып, урман юлына кереп киттеләр, хатыннарның кайберләре ирләре артыннан берара йөгереп барды, кайберләре сулкылдап елап калды, кайберләре дәшми-тынмый гына китеп барган сөйгәненең аркасына, җилкә аша ташлаган җәясенә, тимер очлы- мына каран, сабыр гына кул изәде. Грек Агасике атта төркиләрдән ким йөрми иде. Төптимерче атын матурлаган, бизәгән Ат күкрәгендә каллагыч. маңгаенда таҗ төшерел гән япкыч, йөгәненә көмеш тәңкәләр тезгән. Болгарлар тәңрегә табы на. тамгалары - кояш, греклар христиан диненә, тамгалары — тәңре. Тәңрене тамга итеп алган Агасикене алостаз Дәян ошатмады, аны күргәч. күзе-кашы җимерелде. Фанәгүргә исән-имин кайтып җитсәләр, алостаз боларның барысын да Кубрат ханга түкми-чәчми сөйләп бирер Нинди мәкер күрә микән Дәян бу төптимерче грек йөзендә? Тормышы белән шаярып, орышлар да катнаша Юк, Агасике шикле кеше түгел, аны Төн илләре халыклары кызыксындыра Ләкин ул аларны күрмәячәк, хәтта арадаш Су- баш кардәшләрне дә күрми китәр Ул бары тик угорларны күрер. Ә угорлар үзләре Төн халыклары белән Субашлар аша. сәүдә итәләр.. Әйе, Агасике үз кеше, ә менә Илтотар шаманны һич кенә дә анлап бетермәде түгел иде. Кичә Кызкуыш туе булыр алдыннан теге убырлы ♦ карчыкны яклап маташты Бүген дә әнә бер читтәрәк бара, багатырга х якын да килми. Багатыр Илтотарны калдырырга кушмады, үзе белән S алды Дөрес, кичә төптәнре җибәргән балдакны күргәч, шаманнын күз- $ ләре әллә нишләп китте, багатыр алдына килеп баш орды Алай да “ шикле кеше иде шаман. Нн өчен, әйтик, заманында Илтотар шаман £ Алатыр буйтурны ташлап, Чалбай ханга күчкән? Багатыр чыгып кит кәндә ун кулы Ташбулатка әйтте: «Шаманны бер мизгелгә дә күзен * нән яздырма»,— диде Юл елга яры буйлап өскә күтәрелә. Шаманга да, алостаз Дәянга да юл таныш бугай, бара бирәләр. Хәер, бу җәйләүләр — Алатыр буй- ч тур биләмәләре, Кубрат хан калдырган алай башыныкы Кубрат хан * буйтур Алатырны Төн илләре халыклары белән Эске Кирмәндә ара- х даш итеп калдыра. Алатыр буйтур дөнья куйганчы Кубрат ханга туг- £ рылыклы булып кала Угланы Чанай да Болгарда яхшы яктан гына х телгә алына ь Ниһаять, куе урманны чыктылар, туктап, атларны утлауга җибәрс деләр, үзләре дә ашап алдылар J Көне буена бардылар, бер генә кешедә очрамады. Бары тик кичкә та- л ба гына зур болынга килеп чыктылар, болын тулы мал-туар иде Көтү- » челәр, ят кешеләрне күреп, качып киттеләр Икс алып аларны тотарга ? итте, әмма тапмадылар Шунда багатыр ике сыерны суярга, казан асарга кушты Ашап-эчкәндә дә, аннан сон да багатыр дүрт якка да каравыл алып лар җибәрде йөзбашлар җыелышып, мәзәк сөйли башладылар Бер- читтәрәк алостаз Дәян белән гр^к Агасике үзара әкгәмә итәләр, шаман монлы итеп курайда уйный, ун кулы Ташбулат ярымтавышка гына җырлап утыра Багатыр болын буйлап китте Аяк астыннан төрле-төрле чәчкәләр, адым саен чикерткәләр сикереп чыга, янәшәдә кошлар сайрый Илбарыс багатыр тархан Адай турында уйлады Күрде бит багатыр. сизде бит курыкты Адай ана Мангыш тархан кызын күрсәтергә, үзенә алыр дип курыкты Ләкин Адай белми иде Илбарысның йөрәген кем биләгәнен, белсә алай итмәс иде. Иллә ни генә булмасын. Мангыш тархан кызын да Чәчкә чалымнары бар иде Кызкуыш туена Адай бик матур киенеп килгән иде Өстендә җофар тиресеннән теккән күлмәк. аякларында җиңел итекләр, мангаен ура тын зәңгәр тасма бәйләгән Айгөл өстендә кара күлмәк, башында кы зыл калфак, аякларында җиңелчә күн чүәкләр нде Кыз рәтләп йөгер мәде дә. егетне көтеп алгандай итте, аннары алар борылып килделәр Кызның күзләреннән нурлар тама кебек нде Чибәр иде кыз Әллә сон Чәчкәгә охшавы белән артык чибәр күрендеме ул Илбарыс багатырга? Кызкуыш туеннан соң бераз гаҗәпләнә калып, багатыр уң кулы Ташбулаттан сорап куйды «Снн нигә берәүне дә кумадың?» Ташбулат бер тын зәңгәр һавага карап торды, шуннан сон гына «Бездә кыз куып өйләнмиләр, багатыр». диде Эске кирмәнгә китәр алдыннан Кодрак илхан багатырга әйтте. «Төн нлләре .халыкларыннан сак бул. багатыр Башта нлбашлары белән (өйләш, кирәк икән баш ор. ничек тә күңелләренә юл тап Киләсе җәйләүгә. Эске кирмәнгә ыруым белән үзем күчеп кнләм Сине дә ала китәрмен. атам сине мина бәйләде» - диде Матур икән табигаге, Кодрак илханга бәйләнүенә мыскал да үкен* мәде Илбарыс. Мәгәр күчеп килә-нитә калса, Чәчкә нишләр..- Н 1Ш’ ләр? Тише түгел диген инде үзеңне Хан кызы ла ул... Кем бирсен ул кызны сиңа?... Кубрат ханмы?! Куе үләннән дымсу хуш ис килә, төрле төстәге чәчәкләрдә бал кортлары очына, ак, кызыл, сары күбәләкләр биешә. Күрче, үлән-чәчкәсе дә, агачлары да — бар нәрсә биредә үзгә, берсе дә Фанәгүрдәгечә түгел. йөри торгач, багатыр зур булмаган көрбәпкәI тап булды. Бу көр- бәпкә кемне күмделәр икән?.. Кубрат хан бу якларны буйсындырып йөргәндә һәлак булган болгарлар көрбәбеме әллә? Түгәрәкләп, өеп менгергәннәр ... Бик мөмкин хәл ич. Төптәңре Ирсан, үлгән кеше бу дөньяга яңадан әйләнеп кайта, дип бара. Ничек әйләнеп кайта икән? Бүгенге хәлендәме, әллә яңадан туамы?.. Илбарыс бу турыда бер тапкыр гына уйламый. Чынлап та, кемне күмделәр икән? Бәлкем бу көрбәптә бабабыз Әти, яисә аның оныгы Әтиолан ятадыр!.. Алай дисәң, Әтиоланны ерак көнбатышта үлеп калган дип сөйләде төптәңре. Кинәт Илбарысның күз алдына Мангыш тарханның көрбәбе килде. Мангыш тархан белән болгарлар алыпларын да бик кадерләп, яннарына коралларын, ризыкларын куеп, хәтта атларын да куеп күмделәр. Теге дөньяда да ат кирәк бнт кешегә. Җәяү йөрмәс бит анда, ди, төптәңре. Багатыр урман кырына җитте, ап-ак каеннарны күрде дә таң калды. Матур булып тезелеп киткән иде каеннар, түзмәде багатыр, урманга кереп, берничә каенны сыйпап карады. Этил буенда яшәгән төркиләр бу агачны каен диләр, ә кайберләре аккаен, ди. Аккаен, Аппак. Матур исем. Әллә соң ханшаның исемен шушы агачтан алганнармы?.. Кубрат хан сараенда Аппакка ияреп килгән җитен чәчле кызлар булды Соңыннан ханша аларны берәм-берәм кара чәчле болгарларга кияүгә биреп бетерде. Кызкуыш туе булган саен өч-дүрт көтригур кызы йөгерер иде. Борылды да багатыр алыплары янына китте. Шунда ул елга буена килеп чыкты. Елга буенда ике-өч хатын кер чайкый иде. Багатырны күрделәр дә чырылдап, куаклар арасына кереп киттеләр. Багатыр адымын кызулата төште. Хатыннар кер юа, димәк якын-тирәдә генә җәйләү, я торак өйләр. Шунда аның янына Ташбулат йөгереп килде. — Синең Кашкаң утлап йөри әнә, багатыр. — Мин атым эзләмим. Ташбулат Әйт әле, Ташбулат, нинди халык яши бу төбәктә? — Багатыр, шуны да белмисезме. Без Алатыр буйтур җәйләүләрендә. Арадаш кардәшләргә керәбезне, туры маҗарларга китәбезме, ба гатыр? — Безгә Субашка керергә кушылмады, Ташбулат. Боерык бир, атларны иярләгез, кузгалабыз. Багатыр Кашкасына кычкырды «Бах-бах! Кашкам! Фию-ю!» Хуҗасының сызгыруын ишетүгә, Кашка томырылып иясе янына чабып килде. Кузгалып киткәч, Дәян белән рәттән баручы шаманны куып җитте багатыр. — Ил тотар шаман, нигә бу якта күп төрле агач үсә икән? Җәйләү чоры узгач, Субаш кардәшләр малларына ни ашаталар? — Үлән чабалар, аны киптереп, җыеп өяләр, багатыр. Субашлар моны угорлардан өйрәнде, багатыр Угорлар ашаган үләннәр күп төрле. кузгалак, әче какы, суган, кәбестә, балтырган, тагын әллә ниләр I Көрбәп — курган шунда. Урман-әрәмәләрдә күп төрле «.имешләр, җиләк була. Шомырт, балан, миләш, гөлҗимеш әллә ниткән җир гөмбәсе Үләсе килми, ба- гатыр. кешенең. — Шаман, Төн илләрендә җәй бик кыска була, диләр Алар нн ашыйлар соң? — Болан, сыер ите, балык. Кан эчүчеләр дә-бар. Ф — Канны нигә эчәләр? Ант иткәндәме? — Канны тешләре коелмасын өчен эчәләр, багатыр Кан эчмәсәләр < аларның тешләре чери — Хатын-кыз ни ашый? — Ир-ат ни ашый, шуны ашый, багатыр Багатыр аръякта поши күрде, пошины шаман да күреп алды. * — Тиздән кичүгә җитәбез, аръякка чыгабыз, анда күп очрый урман ♦ сыеры, багатыр. Маҗарларның җәйләүләре аръякта — Шаман, синең белмәгәнең юк. Шаман түгел син, чәчән Әйт әле, = шаман, син миннән куркасыңмы? — Хаким иткән — хөкем иткән, тели икән адәм затын ятим иткән, х багатыр. — Син шаман гына түгел, Илтотар, син чәчән шаман. Мин сине хө- 2 кем итәргә җыенмыйм. Киресенчә, мин синең ярдәмеңә мохтаҗ, шаман. ° Бу яклар минем өчен ят Биредәге кешене урман-сулар урап алган. Ә мин далада үскән кеше, шаман Далага чыгуга, мин шашам, эчемлек с эчкәндәй исерәм. Биредә мин үземне начар хнс итәм, шаман л — Өйрәнерсең, багатыр. Әнә Субашлар да өйрәнде Килгән мәлдә £ Алатыр буйтур да зуррак аланга килеп чыгуга, күкрәген тутырып су- - лыш алыр иде дә җилләнеп бер чаптырып килер иде. Соңга таба ур ® ман-болыннардан кайтып кермәс булды, һавасы шифалы ли торган иде Әнә, әйбәтләп тирә-ягыңа кара әле, багатыр Очар кошлар бала чыгара. Көзен җылы якларга китсәләр дә, яз янә әйләнеп кайталар. Мин сине аңладым, багатыр. Сагышланудан бу. Илеңдә сөйгәнең калгандыр, шуңа күңелең барысын да күрә. Тынычлан, багатыр. Ул бары тик бер сине ярата. Беләм, куркуың бар. Үтәр ул Уйла. уйла, багатыр, җирең турында, кызың турында, илең турында уйла Чалбай хан әнә кая күзе карый — шунда яу чапты Чапты-чапты да әнә эзләгәнен тапты Жнре барның — иле бар. иле барның өе бар. өе барның көе бар, көе барның җөе бар, җөе барның туе тулыр, туе барның улы булыр, улы барның кызы булыр, кызы барның тозы булыр, тозы барның йөзе булыр, йөзе барнын күзе булыр, күзе барның сүзе булыр, сүзе барның теле булыр, теле барның сере булыр, сере барның уе булыр, уе барның юлы булыр, багатыр. Нык басып йөр, җәйләүләр Кубрат ханныкы — Бу җәйләүләрне олуг хан икенче угланы Кодракка бнрдс Тиздән ул үз ыруы белән бире күчеп киләчәк Кубрат хан мине Кодрак илханга бәйләде. Кал син безнең белән, шаман — Багатыр. шаман алып түгел, ул бары тик төз агач янәшәсендә утырган кәкре агач кына. Кояш та ана бик аз тия, жнм-су ла Шаман ул ханнар күләгәсе, багатыр Мәгәр агач күләгәсез булмаган кебек, хан да шамансыз яши алмый Алар янына албагучы алып чаптырып килде. — Багатыр, кичүгә җиттек. — Ташбулат, боер кичүдән чыгарга' — Багатыр. минем маҗарлар! а күренәсем килми Калдыр мине субашлар җирендә, миңа күп яшисе калмады инде — Юлдашың тәңре булсын, шаман Син теләсә кая китә аласың — Инде киңәшем тыңла, багатыр Маҗарларның юлбашлары гаять холыксыз кеше Кубрат ханга хөрмәте зур булса да. колач җәеп каршы алмас Алтын көмеш савыт саба ярата Бүләк кызганма Угор князе олыгаеп килә Маҗарлар белән Кубрат хан килешә алды, ә менә угор- лар белән орышты. Князь баш иде, әмма орышны онытыл бетергәне юктыр. Сак бул. Ак юл сиңа, багатыр Юлдашың тәңре булсын! Шаман шулай диде дә атын чаптырып китеп барды. Шундук багатыр янына алостаз Дәян килеп җитте. — Багатыр, ник җибәрдең шаманны? — Игелекле шаман, китә бирсен. Субашларга китте, туган җәйләвенә. — Ышанып җитмим мин аңа, багатыр. — Шаман хан түгел, аның күдәгәсе генә, алостаз. • — Кайчак күләгә дә яман эшләр эшләп ташлый, багатыр. Ярый, олага бирсен. Мине шаманнан битәр Агасике кызыксындыра... Әйдәгез, багатыр, алыплар елгдны кичтеләр инде. Аръяктан маҗарлар җәйләве башлана. — Алостаз Дәян, маҗар юлбашына ни бүләк итәбез? ' — Хан биргән көмеш табакны, багатыр,—диде Дәян, кичүне чыгуга, албагучы алыплар янына чаптырып китте. Кичүне чыгып, күп тә үтмәделәр, еракта маҗар җайдаклары күренде. Багатыр атын чаптырып, алга чыкты, аны алостаз Дәян куып җитте. — Инде нишлибез, алостаз Дәян. Албагучылар җибәрәбезме, үзебез барабызмы? — Маҗарлар юлбашы Кубрат хан белән солыхта, үзе килеп Куб- рат ханга баш орды. Үзебез барыйк, багатыр, шиккә калдырмыйк. Багатыр күккә карап алды. Баш түбәсендә генә ак болытлар йөзә, болытлар арасыннан бер чыга кояш, бер кереп кача. Багатыр төпти- мерче Агасике ягына күз төшереп алды. Төптнмерче дә ни сәбәпледер болытларга карап тора иде. Төптнмерче Агасике әрәмә буендагы маҗар җайдакларын беренче булып күрде. Ул һәрбер елганы, һәрбер халык яшәгән төбәкне куенындагы картага төшереп бара иде. Яшь бозау тиресе элпә калынлык итеп кенә иләнгән, бөкләсәң учка сыярлык, ә бөтен илләрне үз эченә ала иде. Маҗар алыпларының башларында җәйпәгрәк очлым, атлары карсак, елгыр күренә. Орышырга ниятләре юк кебек. Агасике биредә яшәгән һәр халыкны исендә нык калдырырга тиеш. Илгә кайту белән ба- зилевс барысын да сорашыр. Димәк. Этил елгасының аръягында маҗарлар, төркиләр яши. Бу якта яшәгән барлык халыклар турында мәгълүматлар җыярга тиеш ул. Базилевс аңа шул бурычны йөкләде, һәрбер варвар халкы турында базилевста мәгълүматлар булырга тиеш. Төптнмерче ярты юлны үтте инде. Кубрат хан ышанычына керде, багатыры белән Әтилнең югары җәйләүләренә килде. Базилевс шымчысы өчен аз түгел иде бу. Бирегә алар Эске кирмән аша килделәр, аннан угорларга барырга исәпләре бугай, көтригурлар аша кайтырлар. Роська кермиләр булып чыга Бирегә килергә ниятләгәндә базилевс, әлбәттә, су юлын сайлар. Корабларга грек утын куяр да.. Болгар алае маҗар алыпларына җитәр-җитмәс туктады. — Мин монда аларның юлбашларын күрмим, алостаз,— диде багатыр. — Әнә ул, җәяүләп килә. Син дә, багатыр. атыңнан төш, җәяүләп каршы кит. Калканың, коралларың калдыр, хан хан каршына корал тотып бармый. Багатыр аттан төште, уң кулы Ташбулатка калканын, коралларын салып бирде һәм әкрен генә болгарларга таба килүче маҗар юлбашына таба китте. Маҗар юлбашы багатыр белән кул сузып күреште, баш иде, багатыр да аның хәрәкәтләрен кабатлады Маҗар төркине белә икән. — Кубрат ханның мәргән багатыры Илбарыс! — Олуг юлбашы, мин сине күрүгә бик шатмын Болыннарыгызда үлән мул булсын, малларыгыз көр булсын, ир балаларыгыздан игелек китмәсен. Юлбашы бөтен йөзен тутырып елмайды, багатырны үз алыпларына таба алып китте. Шунда гына күрде багатыр, әрәмә артында болгарлардан өч-дүрт мәртәбә зур алай тора иде. ф — Багатыр, ни өчен җәйләвемә килдең дип сорамыйм. Кунагым бул. _ йомышың соңнан әйтерсең. Аз-маз ишетеп беләм, җиткерделәр. Чал- < бай ханны җиңеп, Эске кирмәнне кайтаргансыз икән. Мангыш тархан Z. әйбәт кеше иде. Исегез китмәсен, багатыр, кирмәндә минем дә кешелә- * рем бар иде. Чалбай хан эзләгәнен тапкан Минем түбән җәйләүдән 2 ике йөздән артык кызларым җыеп, әсир итеп алып киткән Җирсез, илх сез угры ханга башкача үлем кызганыч булыр иде. Алаен дәш, бага- ♦ тыр, кунак итмичә җибәрмим. Кайткач Кубрат ханга әйт: маҗарлар х сәүдәгәрләрен Эске кнрмәнгә җибәрә калдылар, диген Маҗарларда кунып, өч көн юл баргач кына угорлар җиренә җитте- * ләр. Угорлар җәйләүләренә җиткәч, алостаз Дәян: — Багатыр, угор князе заманында Кубрат хан тарафыннан рәнҗе- с телде. Кичкә каршы җәйләүләренә бармыйк. Моннан ерак түгел төп 2 ыстаннары булырга тиеш. Аларның безне сагалап торулары бар £ — Алостаз Дәян, кунарга урын эзлә, туктыйбыз. Атлар да ял итәр. £ — Багатыр, бер киңәшем бар. Җибәрик алдан грек Агасикене? s Угор князе корал ясаучыларга тими, корал ясаучыларны изгеләр дип йөри. — Угорлар аюга табыналар, багатыр,— диде Ташбулат —Атка Табынучылары да бар. Шуның өчен аларда кыргый атлар күп була — Ташбулат, боер, төнгә тукталабыз. Кич белән ашап-эчкәч, тирә-якка каравыл куйдылар Ташбулат ша маннан кураен алып калган икән, курайда уйнап җибәрде Берничә алып җыр башлап җибәрде. Туктаулары кечкенә инеш буенда иде Инеш буйлап бераз барсаң, урман башлана. Ташбулатның сүзләре чынга аша бугай, урман буенда җиделәп ат күренде. Атларны күрүгә, Ташбулат кураен ташлап, снке- » pen үк торды — Кыргын атлар, багатыр! Тотыйм берсен. Арканым да үзем белән, багатыр? — Ярамас. Ташбулат Атка табынучылар да бар дндсн бит — Төп ыстандагылар аюга табыналар, багатыр Атка табынучылары төньяктарак яшиләр Атны алар башта суялар, тиресен тунап итен ашыйлар, аннары тире эченә үлән йолкып тутыралар, аннары шул атка атланып чыгалар Янәсе, шулай оҗмахка керәләр Аннары ул атка ут салалар, әче бал эчәләр дә бнн-бни күңел ачалар Төньяк угорларның колга башында ат башы күрдеңме, димәк, алар атка табыналар, аю башы күрдеңме — аюга Багатыр, тотыйм бер атларын Бергәләп өйрәтербез. күңелле булыр — Килешерме соң, Ташбулат Иоанн Фасиан бер генә халыкның да йоласын мыскыл итәргә ярамый, дн. — Алыплары җәяү орыша, болын тулы кыргый атлар йөри Нинди ьйола булсын ди ул. Бер ат кына тотам, багатыр?! — Барсын,— днде Агаснкс алар янына килеп — Тотсын, Тота алса. Ат куян түгел. Ташбулат мәргән артыннан барысы да карап калды ^рман буендагы атлар күздән язганнар иде инде Соңгы мәлдә генә уң кулы Ташбу латны җибәрүенә үкенеп куйды багатыр Менә караңгы төште. к\ктә йолдызлар җемелди башлады Ташбулат кайтмады да кайтмады Багатыр бик озак йоклый алмый ятты. Ул таң алдыннан уянып китте. Дәртләнеп кошлар сайрый, утлауда йөргән атлар пошкырып куя, каравыл алыплар бер-берсенә дәшеп, кычкырып торалар. Күп тә үтми таң нурлары чыңлый-чыңлый күккә үрләде, яктыра башлады. Үлән-чәчкә кыякларына төшкән чык тамчыларына тиеп нурлардан җиз кыңгыраулар зеңләп тора шикелле иде. Тиздән кояш чыгар, көн туар, чык тамчылары кибәр һәм бертуктаусыз зеңләп торган чык тамчылары юкка чыгар Багатыр торып утырды, тирә-ягына күз ташлады. Грек Агасике үзе белән алган кол янында йоклый Кол алып иясе яныннан бер генә минутка да китми. Ташбулат юк, кайтмады, тота алмадымы атны, әллә тотып ерак киттеме... Болгар алыплары кайсы баш астына ияр, кайсы ат япмасы куеп яткан, кайсы үлән йолыккан да хуш исле печән исен иснәп исергән — саташып куялар, төшләрендә кычкырып ук җибәрәләр. Алостаз Дәян да йокламый икән, багатыр янына килде. — Ташбулатны җибәрмәскә иде, багатыр. Агасике кушты дип. Ул грекка мин ышанмыйм Ташбулат бит башта Агасикене җибәрергә кушкан иде, ә ул, хәйләкәр грек, күрәсеңме эшне ничек борып җибәрде. Беләсеңме кичә нәрсә диде ул мина. Мәргән Ташбулатның угорлар шымчысы булып куюы бар, ди. Чөнки мәргән бар нәрсәдән дә хәбәрдар иде, ди. — Бу мөмкин түгел, алостаз. — Ярты төмән алай белән яу чапмыйлар. Угорлар безне эх дигәнче турап бетерәчәкләр. Кубрат ханны оныта алмыйлардыр әле. Угорлар белән Сура елгасы тула. — Без аларга орышырга түгел, изге ният белән килдек, алостаз. Кубрат ханны мәҗбүр иткәннәрдер... Тәңре болгарны ташламас, алостаз. — Тәңре күктә, без угорлар җирендә, багатыр Ун кулың Ташбулатны көтмә, багатыр. Угор урманда мәче кебек орыша. Әйе, аны әсир иткәннәр Алар әле дә бездән ерак түгелләр, сагалыйлар — Багатыр. кузгалырга ярамас. Мин елга башында угор алыплары күрдем Сөңге башларында ат коерыгы — Багатыр кояшка карады, көнне каршы алды, тәңредән игелекле көн теләде Юындылар, ашадылар да юлга җыена башладылар. — Багучылар җибәрикме? Кем бара!? — Мин, багатыр,— диде Дәян — Мин барам. Үзем белән ун алып алып барам. — Ал Без сезне биредә сабыр итәбез. Алыплар, атларыгызны тышауламагыз. Ял итегез. Алостаз Дәян ун алып белән ыстан яклап китеп барды. Менә алар да күздән яздылар Мәргәннәрнең эчләре поша башлады Арадан бе- рәүсе: «Алышабыз!>—диде. Тиз арада мәйдан оешты, мәйдан уртасына батыр чыгып басты. Алыплар көрәш башлап җибәрделәр. Егылган бер алып, мәйдан читенә барып утырды, екканнары мәйданда калды. Менә башта сабыр гына карап утырган Агасике дә мәйдан эченә керде. Кем чыга дип, өстендәге күн сырмасын салып ташлады. Агасике батыр чыккан өч көрәшчене эх тә итми бәрде. Мәйданны түгәрәкләп утырышкан алыплар сикерешеп үк тордылар. — Ай да, төптимерче, күр әле моны!..— диештеләр. Батырга карсак кына бер алып чыкты. Күрер күзгә таза да түгел иде алып Агасике аңа көлемсерәбрәк карап алды — Кил!— диде. — Кил түгел, әйдә, грек дус,— диде алып. Батырга чыккан алып белән грек Агасике көрәшен багатыр да карарга килде Көрәшчеләр билләреннән алыштылар, бер урында әйләнә- тулгана башладылар Агасике карсак буйлы алыпны күтәрергә итте, әмма шул мәлдә көтелмәгән бер хәл булып алды Карсак алып Агасике астына кереп китте, грекны күтәрде һәм гөрс итеп сыртына салды. < Алыплар моны көтмәгән иде, сикерешеп үк тордылар Тордылар да _ карсак буйлы алыпны кулларында күтәреп сикертеп алдылар Шуннан < сон гына Агасике алып янына килде, кулын кысты һәм үзе ясаган эн- † же саплы хәнҗәрен бүләк итте — Ал-ал. багатыр Грек Агасикене берәүнен дә екканы юк иде әле. £ ал,— диде. Көрәшеп тә туйдылар алыплар, кайсы-кая таралышып, сөйләшеп х утыра башладылар Кайсысы атын карады, кемдер коралын үткерләде. = — Төптимерче Агасике, нишлибез, кинәш бир5 — Көтәбез, багатыр Мәргән егет үзе кайтмаса. угорлар үзләре кн- * лерләр. түзмәсләр f — Агасике. ун-унбиш алып белән мин үзем эзли китәм Ташбулат- a ны Мин аны табармын. Агасике Табармын да шымчы булса башын 4 кисәрмен — Ташбулатны эзлисе түгел, багатыр Ул угорлар кулында — Ярый, төптимерче, тапшырдык. Тәңре безнең белән. Алайга син з ия. Агасике. £ Төптимерче Агасике тамагына нидер тыгылгандай ык итеп куйды, и әмма кайтарып сүз әйтмәде * — Алыпларым, боерам минем белән ун алып китә Кемнәр бара, җыеныгыз. Алай башы булып Агасике кала Анын боерыгы минем боерыгым! Ун алып белән багатыр да китеп югалды Көн уртасы җитте Агасике уйланды. Угорлар килеп чыксалар, күп тә үтмәс алариын башлары сөңге очына эленгән булыр Дөрес анысы болгар алыплары тиз генә бирешмәсләр, әмма ахыр чнкт > барыбер җиңүне сан хәл итәр. Төптимерче Агасике үз кул астында калган алыпларга күз йөртеп чыкты Алыплар тик тын торалар, бу болгар халкы өчен гадәти хәл Алар өчен баш итеп калдырылган кеше җавап бирә ул ни әйтте — шу ныц әмерен үтәргә, үлгәнче орышырга әзер алар 1 крактанрак китереп уйлаганда, бу очракта Агасике аларны болгарларга кардәш булган Субашларга яисә Тугрыхан җәйләүләренә дә алып китә алган булыр иде Әмма моның өчен ул нн әүвәл алостаз белән багатырныи башла рыи колга очында күрергә тиеш Башкача эшләсә тегеләр исән сау Фа нәгүргә әйләнеп кайтсалар Кубрат хан анын башын кистерәчәк. Ә ба зилевс шымчысы Агасикенен андый ахмак үлем белән үләсе килми ндс Ул ни әүвәл базнлевска Төн илләре, алариын халыклары турында мәгълүматлар алып кайтырга тиеш Юкса аны базнлевс га гафу итмәс Төн илләре. Төн халыкларыннан җыйган кыйммәтле тиреләр беркайда юк Эне. Болгарларның Төн халыклары белән бәйләнеше ба«н.тевска кирәк. бик кирәк Болгардан кайткан мәгълүматларга таянып, ба«нлснс Кубрат ханга карата үз политикасын корачак Илендә яшәгәндә үз алласына рәтләп табынмый иде Агасике ул ана монда килгәч кенә чын чынлап табына башлады Аңа монда курку килде Курку аны изге Гай- сә каршына китерде һәр көн булмаса да. көн аралаш Гайса сурәте каршына тезләнеп, аннан мәрх. мәт сорады Гайсасе аны әлегә саклап килә, угры Чалбай хан кадәр Чалбай ханнан исән калды Инде угорлар сөңгесеннән дә исән имин калса, яңадан туган кебек булыр нде төптимерче Агасике. Инде исән калмый икән, базнлевс анын семьясын † «К У • № « 17 ташламас, сөйләшү шулай иде. Базилевс белән шулай дип сөйләшүе^ сөйләште Агасике, Византия императоры вәгъдәсендә торырмы?.. Сон гы мәлдә күбрәк Кубрат ханга тартыла иде Агасике. Әллә соң гаилә сен Фанәгүргә чакыртып, бөтенләйгә монда калыргамы?— дип тә уйлады Агасике. Уйлап кына калмады, хәтта олуг хан белән киңәште дә Олуг хан аңа ышандырып ук җиткермәде, әмма тырышып карармын, диде. Шикләнебрәк калды бугай Кубрат хан. Болгардан төптимерче бик күп мәгълүматлар алып китәчәк — шуңамы шикләнә калды Әйе, Болгар турында Агасике хәзер күп белә. Су юлыннан башка Төн илләренә корыдан көтригурлар аша да килергә була икәп. Этил суы белән күтәрелү кыенрак булыр. Этил елгасының түбән ягы хәзәрләр кулын да. Хак анысы, базилевс хәзәрләрне дә, болгарларны да коралландыра Базилевс моны бу ике туган халык үзара орышып бер-берен кырырлар да үзенә Төн илләренә юл ачылыр дип уйлый булса кирәк. Ачылырмы? Маҗарлар яисә угор-фин кабиләләре каршы төшмәсләрме?.. Аннары көнчыгыштан һаман төркиләр агыла тора. Аварлар, алар артыннан төркиләр Юк, бу илләрне үз кул астында тоту кыенга киләчәк базилевска Кайткач. Агасике аңа барысын да аңлатып бирер Булган күршеләр белән тыныч яшәргә кирәк, буласы күршең нинди була бит әле, бер хода үзе белә. Болгар һәм туган як, туган ил Патшакала, Бөек Византия. Сагына иде Агасике туган илен, үзе киткәндә биш яшьтә калган улын да. инде кияүгә чыгарга вакыты җитеп киләдер — кызын да. Улын базилевс сарай мәктәбендә укытырга ышандырган иде. сүзендә тордымы икән? Укыйдыр, шәт. сүзендә торгандыр базилевс. Грек Агасике кисәк кенә кояшка карап чукынып алды. Моның белән ул болгарларның тәңренә дә, үз алласына да иман итте. «Әйдә, нинди генә йолага табынмасын, ул барыбер адәм баласы, ди әнә философ. Ике алланың саклавы — бер алла саклавы булмас».— дип, янә чукынып алды. Болгарга килгәч, олуг хан аны үз янына дәштерде. Агасике килгәч, ул аның каршына табак белән җнләк-җимеш, эчемлек китереп, үзе үк алтын чокырларга койды. Агасикенең коты алынды. Кубрат хан аның Болгарга нинди максат белән килүен белә икән бит! Хәзер хан аңардан сорау алыр, аннары җәлладыннан башын чаптырыр Болгарлар шымчылар белән аз сөйләшәләр, шымчыларны гына түгел, хәтта ирләренә хыянәт иткән хатыннарына кадәр ике аягын агачка бәйләп- ботын-ботка аералар Шундый хәлне күрде дә Болгарга төшә-төшүгә Агасике ике-өч көн рәтләп йоклый алмады Менә сиңа Болгар белән Рум арасындагы аерма базилевс фахншә хатыннар өчен өйләр салдыра. Кубрат хан исә фәхишә хатыннарны я ике агачка бәйләтә, я ат кой рыгына тактыра Базилевска һаман аз. Патшакала түрәләренең, сарай тирәсендә чуалган куштаннарның күңелен ачу өчен һиндстаннан, Са- санидлардан, Хорезмнан, тагын әллә кайлардан уенчылар кнтерттерә Аларны бушлай киендерә, ашатаэчертә. ә тегеләре үз чиратларында сарай түрәләренең һәм кала куштаннарының күңелләрен күрәләр, кайчак олы ук урында утырган түрәләрне аздыралар, үзләре белән ятакларына алып китәләр, җайлап-көнләп бар булган акчаларын алалар, ә кайчак ул т\рәләрнең затлы киемнәрен дә урлыйлар иде Бай кеше өенә кайта да янчыгын янә акча белән тутыра, уенчы хатын алып калган киемнәрдән дә затлырак киемнәр ала. Төптимерче кебек ярлы-яба- га. үз көнен үзе күргән кеше нишләргә тиеш? Ул. бахыр, чарасыздан базилевска баш иеп килә, ярдәм итүен сорый Аларның күбесен базилевс сарациннар белән сугышка җибәрә, кайберләрен. әйтик, Агасике кебекләрне махсус бурычлар йөкләп варварлар арасына озата. Ага- сикене дә мохтаҗлык китерде базилевска. һәм император аның хәленә керде — Фанәгүргә озатты. Соңгы вакытта уенчылар Патшакаланы баса башладылар кебек тоелды Агасикегә. Ярый әле китеп котылды. Мескен уенчыларның да хәленә керергә була иде, теге я бу уенчы куштаннарга ошамый башладымы, аны шундук базнлевстан кудыралар, шау-шу куптаралар. Хак, базнлевсның куштаннарга каршы киләсе килми, уенчыны куа Ә теге мескен кайчандыр үзе кебек үк куылган иптәшләрен эзләп каладан-калага йөри-йөри дә кеше күнелен ачар- ф га дучар ителә. Эшләргә бөтенләй өйрәнмәгән уенчыга яшәү өчен х башка чара калмый Уенчы азгын хатыннар янына Агаснке дә барга- < лады Даны калага таралган тимерче булса да, җилгә ташлый торгач, _ акчасы җитми башлады. Шунда Агаснке базилсвска мөрәҗәгать итте * Имеш, ул менә дигән тимерче, әмма яшәүнен очын-очка ялгый алмый * газап чигә. Император ана ярдәм итәргә булды. Ләкин бер шарт белән: * тимерче әүвәл өч-дүрт ел варварлар иленә чыгып керергә, алар турын- * да мәгълүматлар җыеп алып кайтырга тнеш булачак Ике арада җнт1 дн сөйләшү булды Ахыр Агаснке император тәкъдименә риза булды. “ Анысы бер хәл, мондый хәл Агаснке башыннан гына узмаган, меңләгән грек чит-ят җирләрдә базилевс шымчысы булып йөри. Болгарга * килеп төшүгә, аны Кубрат хан чакырып алды һәм Агаснкенең котын - алып: «Грек утының серен беләсеңме, тимерче?—дип сорады, аннары10 бик озак көтеп тә җанап ала алмагач:— Ярый. яшә. алачык ач. төпти- м мерче бул»,— диде Кубрат ханның авызыннан, грек утынын серен бе- к ләсеңме, белмисеңме, дип ишеткәч, Агаснке тәмам телсез калган иде. с Ул утның серен греклар җиде йөз елга якын үзләрендә саклыйлар Мо- ® ны эшләргә түгел, белергә маташкан бнк күпләрнең башлары чабылып п диңгезгә очты, хәтта еретиклыкта гаепләнеп утта яндырылганнары да булды. Агаснке хан алдына тезләнде, баш орды, ул утнын серен бел- j мим, диде. Имеш, мин бары тик тимерче, грек утын тимерчеләр ясамый, диде Кубрат хаи әллә ышанды аңа, әллә юк. әмма яңадан Агаен кедән грек уты турында сорамады. Агаснке күккә карады Бу кояш шул хәтле кыздыра ки, кая яшеренер хәл юк Урманга ке рергә ярамый, угорларның ташланулары бар, болгарлар урманда бөтенләй орыша белмиләр Аттан төштеме — орышчы түгел болглр алыбы Болгарларның өстенә яшел сырмалар, эссе булмасын өчен аркаларына тишекләр ясаганнар Болгар иләгән күп җиңел, йомшак, нәфис булыр Тирене болгардан да оста иләүче юк Агаснке өстендә исә атлас күлмәк, күлмәк өстеннән грек күненнән тегелгән сырма — хәтта тнкторгли да тирләтә. Каи да булса күләгәгә күчәргә инде әллә? Агаснке белән бер болгар да сөйләшми, ә янында яткан кол белән твптимерченен сөйләшәсе килми иде Багатыр да. алостаз Дәян да һаман юклар Түзмәде Агаснке. болгар алыплары кебек атынып тезгененнән алды да, атын ашата ашата йөренергә тотынды 10 Алостаз Дәян багатырны тапмады Урманны чыгуга, аның алыпларын йөзләп угор уратып алды һәм ана алыплар башлыгы ыстанга таба юл күрсәтте Аны да эләктерделәр димәк Ташбулат га Илбарыс багатыр да күптән угорлар кулындадыр N гор урманда мәче кебек үг кер, җылан кебек шома бүре кебек сизгер Дала белән диңгездән ган рене күрмәгән багатыргамы угорлар белән ярышырга \һ юкка җибәр де багатырны, юкка1 Хәзер әнә үзе дә килеп капты Төрки мәргәне Ташбулатны гел исәпкә дә алмады алостат Дәян әл лә бар ндс ул аның өчен, әллә юк Җилдән килгән җилгә китте дә. Ә мен.» багатыр өчен борчылды Дәянның түшендә Кубрат хан тарафыннан угор князе өчен бирелгән килешү тамгасы бар Килешүне Куб- г 19 рат хан белән князь теге вакытта бозау тиресенә яздылар. Шул тамгалы тирене Кубрат хан алостаз Дәянга биреп җибәрде. Олуг хан да угорлардан бераз шикләнгән, күрәсең, әйтергә генә кыймаган. Ыстанның ачык капкаларына чаптырып барып керделәр. Алар артыннан өзәңгесез атка атланган угорлар иярде. Капкаларны шундук ябып та куйдылар. Дәян атын туктатты, түшен капшап карады. Бозау тиресе урынында иде. — Мин олуг хан алыбы Дәян, мине князь янына илтегез!—диде алостаз, ат башына килеп тотынган угорга. Аңламады угор, тылмач чакырттылар. Тылмач шундук килеп тә җитте. — Тылмач, мин угорча бераз сукалыйм, дөрес аудар. Мин Бөек Болгарның алыбы Дәян, мине князьгә илтегез... Тылмач ат башыннан тоткан йөзбашка алостаз Дәянның сүзләрен аударып бирде. Бу сүзләрне ишеткәч, йөзбаш колагына кадәр елмайды, аннары сикереп атына атланды. Йөзбашта болгар өзәңгеләре иде, кылыч та болгарныкы. Эске кирмәнгә килгән коралларны алып торалар, дип уйлады Дәян һәм атының кабыргасына тибеп алдан киткән угор йөзбашына иярде. Ике катлы итеп салынган өй князьнеке иде, болгарлар килеп туктаганда князь болдырда басып тора иде инде. Ул ат башы итеп ясалган таягын күтәрде, ярдәмчеләренә: — Болгар илчесе алостаз Дәянны һәм аның алыпларын кунак итегез, каравыш кызлар бирегез!— дип боерды.— Алостаз Дәянны князь иртәгә кабул итә! — Олуг князь, без, болгарлар сиңа зур йомыш белән килдек. Олуг князьгә җиткән булса кирәктер, Эске кирмән янә Болгарда. Чалбай хан үтерелде, башы Фанәгүргә озатылды. Бүген иртәгә Эске кирмәнгә Рум сәүдәгәрләре килеп җитәчәк, Рум сәүдәгәрләрендә һәрвакыт затлы товарлар була, угорларга кирәк әйберләр... — Хәбәрең өчен рәхмәт, алостаз Дәян. Инде тагын нинди теләгең бар? — Олуг князь, мин Кубрат ханның тәрбиягә алган Илбарыс атлы угланын югалттым... — Багатырың миндә, алостаз Дәян. Ул ял итә. Багатырның уң кулы мәргән Ташбулат минем кызымны ай тырнагыннан коткарды, кызым бик үтенгәч, мин кызымны мәргәнгә кияүгә бирергә булдым. Багатырның уң кулы Ташбулат, алостаз Дәян, угорда калыр. Мин шулай кылдым. Багатыр ризалашты. — Баш өсте, олуг князь. Инде алыпларыгызга боерсагыз иде, олуг князь, калган алайны ыстанга дәшсеннәр иде. — Болгар алыплары тиздән ыстанда булыр, алостаз Дәян. Мин боердым инде. Ә син алыпларың белән ял ит. Шулай диде дә князь, борылып, сырлап-бизәкләп ясалган ишеккә таба китте. Алостаз Дәян аны ишектән кереп киткәнче баш иеп озатып калды. 11 Алдагы дүрт угор алыплары арасында — Илбарыс багатыр. алостаз Дәянны да дүрт алып уратып алган. Багатырның уң кулы Ташбулат җитен чәчле, ап-ак йөзле, маңгаена кызыл тасма бәйләгән князь кызы белән янәшә бара. Болгар алыпларын ыстанда ук калдырдылар, князь аланга алып барырга теләмәде. Кая алып бара князь багатыр белән алостазны? Төрки мәргән Ташбулат исәптә түгел, кыз чынлап та мәргән егетне сайлаган бугай, бер-берсеннән күзләрен дә алмыйлар Ни белән күңелен яулады микән бу мәргән егет князь кызының?.. Бер тәңре үзе белә моны. Чынлап та кызны мәргән аю тырнагыннан кот- карлымы, әллә булмаса егетнең һөнәрен күреп кияве итәргә булдымы бу князь?.. Сәеррәк хәл иде бу алостаз Дәян өчен Алайны ыстанда калдырдылар, ә аларны елга буена алып баралар Нигә? Әллә соң князьнең Кубрат ханнан үч алырга исәбеме? Кичә кич белән, ял итеп алгач, алостаз Дәян бозау тиресен князьгә жибәрде Әмма кичке якта да, иртән дә князь тире турында ләм-мим бер сүз әйтмәде, ә алостаз * үзе сорарга кыймады. Үч алырга иткән булса, князь башта, әлбәттә, ба- х гатыр белән аны суга батырып үтерер, аннары ыстанда калган бол- * гарларны жыеп китерерләр »_ Мәгәр соңгы мәлдә генә князь ыстанда калган болгар алыпларын * да китерергә боерды Күп тә үтмәде, Агаснкегә ияреп, болгарлар да * килеп життеләр Яр буена туктагач булды бу хәл. Елганың текә яр читендә берсен- ♦ нәнберсс ике адым ара калдырып, өч әйбер куелган иде ипи. кылыч, х туфрак өеме Күрде дә алостаз Дәян ни кыларга белми багатырга ка- “ рады. Әмма багатыр язмышы белән килешкәндәй башын иеп бара бирә иде. Туктадылар Дуга ясап, ике төмән алай болгарларны уратып алды * Бу хәтле тыгыз сафларны ертып кош булсаң да очып чыгып китеп * булмас иде Угор алыплары болгарларның һәр хәрәкәтен күзәтеп тор- “» дылар. Алостаз Дәян әле алдагы өч хикмәтле әйбергә карады, әле болгар алыпларына Юк, болгарлар жәя тартып өлгерә алмаячаклар Бе _ ренче сафта укчылар, икенче булып сөңгечеләр баскан, угорлар князь- е дән әмер генә көтәләр кебек иде Әллә соң бу төрки мәргәне князьнең шымчысы булдымы, болгарларны тотып китерүеме? Алай дисәң, ни кы ланып Чалбай ханга каршы орышты Кирмән динарына кадәр барып £ жнткән чаклары булды Угор шымчысы булса, ул кадәр тәвәккәл кы ланмас иде, ахыр чиктә шымчылар куркаграк булалар Ташбулат шым чы булса, алостаз ана хәнжәр атарга өлгерер Алостаз Дәян янә князьнең кызына күз төшереп алды Кызның аягында Болгардан алган сафьян читек, атланган атында да болгар йөгәне, йөгән Эске кирмәндә эшләнгән көмеш тәңкәләр белән би зәлгән Кодрак илхан көмеш ярата, шуңа аңа «Көмеш илхан> дип кушамат тактылар. Төс-йөзгә ул хәтле чибәр булмаса да. кыз матур иде, гелән үзенә тартып тора Олуг князьнең күзләре багатырла. жансакчылары князьнең һәр ишарәсенә омтылырга гына торалар Алостаз Дәян аңламады Нигә бу тамаша князьгә? Болгарларны үч алу нияте белән елгага батырып үтерергә булган икән, сузмасын иде инде. Мәгәр бу фәжигане Кубрат хан ишетер дә буйтурларынын берсен угор князен акылга утыртырга жнбәрер Явызлык янызлык тудыра — Бөек Болгарның багатыры Илбарыс. Кубрат ханның у(ланы Ил барыс,— диде, ниһаять, князь Шигем юк. син миңа изге ният белән килгәнсеңдер. Мин синең күңелеңдә изгелекме, иманлыкмы ята белергә телим Күрәсеңдер, багатыр. яр өстендә ашъяулыкта өч әйбер Шуларның жаның теләгәнен ал ла миңа китереп бир Багатыр ярдәм көткәндәй алостазга. аннары арырак басып торган төптнмерче Агаснкегә карады Иллә алар да әйберләргә ннндн мәгънә салынуын белмиләр иде һични әйтә алмадылар, шул ук вакытта князь багатырны ашыктырды — Иә-йә. багатыр. атла’ Илбарыс багатыр күккә каралы, баш очында гына тургай талпына иде. Менә тургай таш булып жиргә атылды, кинәт юкка чыкты Шул мизгел эчендә аның язмышы хәл ителер, ул әйтер сүзен лә әйтеп өлгерә алмас Багатыр алга таба кузгалды, әйберләрне юри тек.» яр кырына ук куйганнар Ялгышуы булыр, аның аркасына сөңге кадалыр, багатыр яр астына очар, аңа сөңгедән атарга унлап угор алыбы хәзерләнеп тора Багатыр моны артына әйләнеп карамаса да күрде. Ун адым . Бары тик ун адым ясыйсы да Кичә багатырны Ташбулат алдады Ул аны метанга чакырды Ыстанның капкалары, ябык иде Шунда Ташбулат. «Багатыр, мин монда, кер, князь сине кабул итә!»—дип кычкырды Шуннан аны кунак иттеләр, әче бал эчерделәр, князь уң кулы Ташбулатка кызын бирергә теләве турында әйтте Багатыр балны күбрәк эчеп ташлады буган Ташбулат аңа әйтте, угорларда бер яман гадәт бар, килгән бер олы кунакны су буенда сыныйлар. Сынауны бирә алмыйча башсыз калган «кунак»лар да булгалый икән. Башта багатыр моңа бик үк игътибар итмәгән иде, иртән иртүк князь шул сынауны уздырырга җыена башлагач ышанды. Ун адым, бары тик ун адым ясыйсы да... Алда бер өем туфрак тора. Нинди мәгънә салына микән алар таптап йөргән туфракка?.. Уртада кылыч Кылыч калкан өстендә, калкан кан кызылга буялган, димәк, Румнан килгән, Рум сәүдәгәрләре китергән. Әйбәт кылыч, Димәшкъ тимерчеләре суккандыр, корычы ялтырап, күзне камаштыра Өченче әйбер — икмәк Икмәк нигә?.. Их, багатыр яныңда төптәңре булса икән, я булмаса шаман Шаманны юкка җибәрде, ул барысын да белә иде Ун адым, бары тик ун адым ясыйсы да... Багатыр әйберләргә килеп тә җитте. Нигәдер ул уртага килеп басты. Язмыштыр, тәңре шулай язгандыр! Аннары нинди генә мәгънә салынмасын. ул алып, ә алыпка беренче чиратта корал кирәк. Коралсыз алып кынасыз калып. Багатыр кылыч-калканга үрелде, кулына кал- кан-кылычны алды. Әле тураеп җитмәс борын ук сизде ул аны уратып алган калык аһ! итте Шулай ук ялгышты микәнни? Тураеп басты һәм князьгә таба кузгалды. Шунда күрде ул, аңа уннарча сөңге, йөзләрчә җәя тартылган иде, барысы да аңа төзәлгән. Әйе. язмыштан узмыш юк. Багатыр князьгә таба китте. Шунда күрде ул: князь янына төшеп баскан уң кулы Ташбулатның йөзе ап-ак булды, ул кемнәндер мәрхәмәт сорарга дип авыз ачарга итә, әмма бер сүз дә әйтә алмый тора, аскы ирене калтырана иде. Сөйгәне-сайлаганы аның беләгенә ябышты, аның да күзләре акайды. Йолалары шулмы, гореф-гадәтләреме?.. Кыргый гадәт Әйе, язмыштан узмыш юктыр. Багатыр күккә карады, баш очында гына карлыгачлар черелдәп очыналар, әллә тургай бөтенләй булмадымы, күзенә генә күрендеме? Козгыннар күренми Үлем булмас Әйе, үлем булмас, аларның барысын да суга батырып үтерерләр. Козгыннар суга батырылган мәетләргә җыелмыйлар... Князьгә биш адым, өч адым калды, багатырның йөрәге кага башлады. Кан кызыл төскә буялган калкан һәм аның өстендә яткан кылыч тоташ бер төскә әверелде. «Бәхил бул. Чәчкәм, тәңре безнең язмышларны үзенчә хәл итте. Багатырыңонытма, мин үлгәндә дә синең турыңда уйлан үләм. Безне аера алмаслар, без синең белән оҗмахта очрашырбыз. Без изге җаннар идек» Соңгы мәлдә генә, князьгә ике-өч адым калгач, багатыр уң кулы Ташбулатка таба борылды, аңа таба китте. «Мин сиңа бирмим кылыч- калканны, князь. Үзем биргән кылыч белән үзең үк башым кисәр идең. Мин аны үземнең мәргәнемә бирәм. Синең шымчың булса, минем башым чабар, булмаса сиңа ташланыр»,— дип уйлады багатыр торгач саен йөрәге ярсына баруын тоеп. — Уң кулым. Ташбулат,— диде багатыр, мәргәнгә җитүгә.— Бу кылычны, калканны мин. каенатаң илен сакларсың, дошман белән дусны аерып чабарсың дип сиңа бирәм Рәхим итеп ал, мәргән! Сынау үткән төбәкне чолгап алган алыплар эх! дип, җиңел сулап куйдылар Уң кулы мәргән калкан белән кылычны багатыр кулыннан алды, артында басып торган җансакчысына бирде, үзе колачын киң җәеп, багатырны кочты. Олуг князь кам таягын күтәрде, шаулаша башлаган алыплар шым булдылар. . — Багатыр, угорда гореф-гадәт болан ди: туфракны алсан—син 6v жиргә яшәргә килгәнсең, ипине алсаң — кунагым булырсың, кылыч- калканны алсаң — кылычтан китәрсең. Кылыч күтәреп килгән — кылычтан китәр, ди, угор Син кылычны алдың, багатыр! Сынау төбәген божрага алган угор алыплары сөңгеләренә ябыштылар, янә жәя керешләре тартылды Шундый ук жәя керешләре калган ф болгарларга да тартылган иде. «Менә үлем сәгәте дә килде һавада коз- х гыннар юк... Аксакаллар ялгыша, козгыннар сизми калган орышлар да < була икән,—дип уйлады багатыр. Ташбулатның жансакчысы кулында _ яткан кылычка күз төшереп алды. Әйе. аны тиз генә ала алмаслар * Шул вакыт олуг князь аксакаллар белән нидер киңәшеп алды. Ан- * нары ул янә кам таягын күтәрде. * — Бөек Болгарның Кубрат хан багатыры Илбарыс! Ташбулат мәр- * гән минем киявем булу сәбәпле, син сынауны дөрес уздың кылычны = минем жирләрем, урман-суларым сакларга дип аңа бирдең Инде йола буенча, багатыр, яр башындагы тагын бер әйберне алып бир! Багатыр җиңел итеп сулап куйды һәм зур-зур адымнар белән ярга £ таба китте. Алар угор җирендә калмыйлар, ул хәзер белә инде, туфрак- = ны алмас, ипине алыр Багатыр ипине алды, әмма кире борылды, бер * уч туфрак та эләктерде, һәм князьгә китереп бирде. х — Син кунак, багатыр.—диде князь — Иллә бер уч туфрак нигә? £ — Бер уч туфрак уң кулым Ташбулатның угор җирендә калуын а аңлатыр, олуг князь Князь бу җавапны, күрәсең, бөтенләй көтмәгән нде, кам таягын 3 кисәк һавага чөйде. — Аксакаллар, алыпларым. Бөек Болгар багатыры Илбарыс минем иң олы кунагым булыр!—дип кычкырды Калганы бик тиз'эшләнде Кич белән князь сараенда зур мәҗлес булды. Мәҗлестә багатыр олуг князьгә Кубрат хан бүләген көмеш чүлмәкне бирде Кулына көмеш чүлмәкне алгач, князь башта соклану ын яшермичә бик озак әйләндерә-тулгандыра карады, аннары багатыр га биленнән кылычын салып бирде. Мәҗлестә грек эчемлеге юк. әче бал гына иде. Шушы әче балга өйрәнеп киткән грек Агасике варварла рының гореф-гадәтләреннән исән калу хөрмәтенә күбрәк эчеп ташла ган иде, ул, урыныннан торып, багатыр янына килде, сөенечен уртаклаш ты, аннары аш-су китерүче сары чәчле, зәңгәр күзле угор кызларын кочакларга үрелде. Әмма тегеләр, матур һәм буйсынучан елмайсалар да, җитез генә аның кочагыннан шуып чыктылар, серле елмаюлар ташлап, уз юлларына киттеләр Агасике князь янына барырга кыяр- кыймас тора нде, эчеп алгач, аңа таба кузгалды, мәгәр князьнең җан сакчылары аны ипләп кенә янәдән үз урынына китереп утырттылар. Мондагы мәҗлес тә, князь үзе дә. аның серле сынаулары да. сары чәч ле кызлары да ошады аңа. Хак анысы су буенда котны алдылар, аның каравы ахыры әйбәт—кунак нтәләр Олуг князь аягүрә басты, кулында агач жам, җам алтын тасмалар белән бнлләнгән Агасике дә торып басты, мәҗлескә күз ташлады Вәт хикмәт, әгәр дә мәгәр туган иле Румда хатыны, балалары булмаса, икс дә уйламый ул шушы варварлар илендә калыр иде Агасикенең янә шәсендә алостаз Дәян утыра. Төптнмерче бу кешене яратып бетерми. Артыгы белән күп белә, акыллы. Акыллы акыллыны, җүләр җ^ләр не яратмас, ди. Хәзер дә ул аңа ләм мим бер сүз әйтмәде. Ә бит сөйләшәсе килә. — Кунаклар,—диде князь,—Ышбу җамнарны кунаклар хөрмәтенә эчеп куйыйк. Мин ышандырам Болгар багатырын: кичекмәстән угор сәүдәгәрләре Эске кирмәнгә юлга чыгарлар. Барысы да аягүрә баскан килеш эчеп куйдылар. Ашчылар ризык- нигъмәт китерә башладылар Иң түргә, князь белән багатыр каршына ат башы китерелде. Ат башы — йола билгесе. Әче балны артыграк эчеп алган Агасике: — Бу дөньяда бердәнбер алла изге Гайсә,— дип атылып чыкты. — Юк,—диде аңа каршы моңа кадәр дәшми-тынмый утырган ал- остаз Дәян.— Тәңре бердәнбер алла. Дөньядагы бөтен жан иясен тәңре яраткан. — Юк’—дип кай тарафтандыр килеп чыкты угорлар шаманы. Моңа кадәр күренмәгәч, барысы да шаманга борылып карадылар.— Юк, Ага- сике, алла бер изге Гайсә генә түгел, бер тәңре генә дә түгел, дөньядагы һәммә җанны аю яраткан Ул бар нәрсәгә дә ия, урманга да, елга-су- ларга да. Олуг князь кулын күтәрде, тынычланырга кушты. — Мин сезгә бер сорау бирәм, Агасике, алостаз Дәян, хөрмәтле шаманым. Ярый, дөньядагы барлык жан иясен изге Гайсә, тәңре, аю яратты, ди. Әмма Гайсәне, тәңрене, аюны кем яратты икән? — Алла,— диде Агасике. — Тәңре,— диде болгар Дәян. — Аю,— диде угор шаманы. Олуг князь кам таягын күтәрде. — Агасике, моны ничек исбат итә аласың? — Олуг князь, аллаһы-тәгалә барлык жан иясен булдыргач, адәм баласын ясый, дөньяда йолалар күбәеп киткәч, аллаһы-тәгалә изге Гайсәне халык арасына җибәрә Изге Гайсә ялгышкан халыкларны изге юлга төшәргә өнди. Аны каферләр тоталар һәм агачтан тәре ясап, кул-аякларыннан кадаклыйлар. Гайсә жан бирә, әмма ул үлми, жаны күккә аша — Күрдеңме инде, грек Агасике, күк-кояш икән бит олуг тәңреләрнең олугы!— дип. сикереп торды алостаз Дәян. — Кояшны да, айны да, дөньядагы бар нәрсәне дә аю ярата. Кояшны, айны ул күлдән алып күккә ата,— дип шаман һаман үзенекен тукыды. Олуг князь уйга калды. Аюны, жир-күкне кем яраткан? Алла, ди Агасике, тәңре, ди болгар Дәян?.. Алланың үзен кем яраткан микән соң?.. Кеше үземе?. Әйе, дөнья катмарлы, һәркем үз алласын мактый, һәркемгә үз алласы, уз йоласы кадерле. Кубрат хан угор жирләрен яулагач, олуг князь илендә тәңре йоласына димләүчене калдырды, халыкны көчләп үз йоласына батындыра башлагач, угорлар аны кул- аякларын бәйләп урманга илтеп ташладылар Алар аңа болай диделәр: синең йолаң өстен икән, аю сиңа тимәс, инде йолаң ялган икән — аю сине ашар. Исән кайтсаң, йолаң кабул итәрбез, аю ашаса — бигайбә, тәңрең кичерер. Тәңре динен угорлар арасында таратырга калдырылган болгарны урманда аю ашады. Шул хәлдән соң угорлар үз йолаларында калырга булдылар. Кубрат ханга бу хәбәр барып җитсә дә, угорларга алай җибәрмәде. Бер сүз белән: «Аюга табынган угорларга төптәңре җибәрмәгез, табынсыннар табынган йолаларына»,—диде. Кубрат ханның бу сүзләрен, әлбәттә, олуг князьгә җиткергәннәрдер, бәлкем, шуңа болгарларны якты йөз белән каршы алгандыр князь? . Болгарларны олуг князь Сура елгасына кадәр озата килде. Елгага җиткәч, багатыр атыннан төште, князь янына килде, бил бөгеп, аңа тагын рәхмәт әйтте. Олуг князьгә багатыр ошады, күрәсең, атыннан төште дә муенына таккан аю сурәте төшерелгән алтын җепләр белән чигелгән бөтиен кунак муенына такты. ' Ак юл сиңа, багатыр Бөти сине төрле афәтләрдән саклар,— 12 Соңгы ике елда греклар урам-урам булып Фанәгүргә күчеп утыра * башладылар Греклар — оста һөнәрчеләр, «улларыннан килмәгән нәр- £ сә юк, җимеш үстерәләр, эчемлек ясыйлар, нкмәк игәләр Элек утрак * болгарлар кырга арпа, тары гына чәчәләр иде, греклар арыш бодай ♦ алып килделәр Әйе, греклар бар яктан да оста халык Әмма алар яу х чапмадылар, җәйләүдән җәйләүгә күчеп йөрүне яратмадылар Фанәгүр5 гә килә башлагач та грекларның бу ягын күреп алган Кубрат хан кул селтәде. Әйдә, белгәннәрен эшләсеннәр, матур матур әйберләр ясасын- > нар, таратсыннар Болгарның данын — сәүдә итсеннәр Соңгы вакытта £ болгарлар да җәйләүләргә бик йөрми башладылар Аларның кайбер- 2 ләре греклар кебек үк яши башладылар Аерма шунда гына иде грек- £ ларның яше карты сурәткә табына, болгарлар — тәңрегә Әйдә табына бирсеннәр. Көннәрдән бер көнне Кубрат ханга патрнкнй Симеон килеп керде, з Кич иде инде, кояш баеп килә, әмма сарайда якты иде әле Дин әһеле £ килеп керде дә ханга баш орды, аннары няреп килгән колына табгач v ефәгенә төргән әйберне сүтәргә кушты, хан каршына куйдырды Кар- * шындагы кол тотып тор1ан сурәтне күрде дә Кубрат хан әкрен генә тәхетеннән күтәрелә башлады Ис китәрлек хәл ндс' Аңа ханша Аппак карап тора. Ул шул хәтле чын һәм ихлас итеп ясалган кн. гүя авызын ачып ханына дәшәр кебек иде — Кем кулы ясады бу сурәтне’ Патрнкнй Снмеон кулларына карады Хан барысын да аңлады, янә елмаеп куйды. Патрнкнй Симеон ханнан мондый ягымлылыкны көтмәгән иде, күрәсең, тәхеткә якынрак килде Әмма бик үк якын килергә аңа Кубрат ханның кавханы бирмәде — Шуннан гына әйт сүзең,— диде кавхан ишетелер ишетелмәс кенә. — Сөйлә,— диде хан аның авыз ачып сүз әйтергә кыймый торуын күреп. — Бу сурәтне чиркәүгә куярга булдык, олуг хан Ханша Аппак бер дә Мәрьям анадан ким түгел икән Олуг ханның күңеле күтәренке иде. сынап, патрнкнй Симеонга каралы, үз итеп авыз чите белән генә елмайды — Чиркәү ачасың да мени? — Шушы атнада, олуг хан. синең изге теләген искә алып. Фанәгүр- дә яшәгән греклар (христианнар дияргә кыймады патрнкнй Снмеон) чиркәү чаңын ишетәчәкләр Бу икона Аппакка багышлап язылды, чиркәүгә куелыр, олуг хан Аны карарга бөтен Фанәгүр — Рәсем миндә калыр Снмеон Чиркәү өчен икенчене ясарсың — Снн әйткән кылыныр. олуг хан Өлгертә алсам - Снмеон ханга бил бөкте, чыгар ишеккә чигенә башлады — Истәлекче'—лиле хан — Утыр, яз һиҗри белән алты йөз лә кырыгынчы елда куян җәендә Фанәгүрдә чиркәү эшли башлады Чиркәү башы Симеонга олуг хан Гайсә пәйгамбәр җиргә ирешкән көнне чаң ка- гырга рөхсәт бирде. Хан янына кавханы килде, кыеп, сүз сорады. Кубрат хан ана няк кагып кына рөхсәт бирде — Олуг хан. бу хәбәрне ишеткәч, төптәнре үзе яклы кавханнар бе лән сарайга килерләр. Тәгәрәп киткән йомгакны җебеннән тартып кына җыеп булмый. — Килсеннәр,—диде хан, кавханы ягына карамый гына.— Килә бирсеннәр. Ахыр чиктә греклар да болгарларны данлар, Кубрат ханны Бүген чынлап та Кубрат ханның кәефе әйбәт иде. Иртәнге якта гына аңа Илбарыстан хәбәр ирештерделәр: багатыр Эске кирмәнне алган, Чалбай ханның башын кисеп, Фанәгүргә җибәргән. Багатыр үзе маҗарлар белән угорлар янына җыена икән. Моннан өч-дүрт еллар элек грекларга чиркәү салырга рөхсәт биргәч, хан янына төптәңре Ирсан килеп кергән иде. Ул, күрәсең, Кубрат хан моңа барыр дип башына да китермәгән иде. Шуннан түгәрәк бер нәтиҗәгә килде бугай төптәңре: хан чынлап та картайган, зиһене-акы- лы таркаулана башлаган. Башта ул өлкән кавханнар белән сөйләшергә булды, һәммәсенә кереп, Кубрат ханның картаюы, зиһене чуала башлавы, аның урынына илханнарның берсен утыртырга кирәклеге турында әйтте. Төптәңре Ирсанның алай ук тәфсилләп сөйләмәсә дә тел төбен аңлаган кавханнар теге якка да, бу якка да бер сүз әйтмәделәр. Өлкән кавхан Саксин гына төптәңре белән килешкәндәй ияк кагып утырды, мәгәр аның да кай якны яклавын аңлавы кыен иде. Төптәңре Ирсан ни кылырга белми гаҗизләнде, гасабиланды. Шулай берничә көн үтте, ә ул арада кала уртасына диярлек чиркәү дивары өя башладылар. Греклар биналарны, аерата чиркәүләрне оста салалар, нык итеп җиренә җиткереп эшлиләр. Шуның өчен төптәңре тизрәк чарасын күрергә теләде. Ул көннәрдә төптәңре тәмам аштан калды, әмма һични кыла алмады. Күп- уйлана торгач, сабыр итәргә булды. Әйдә, салсыннар чиркәүләрен. Салып бетерерләр, чаңнарын куярлар, иртәгә ачабыз дигәндә генә илханнардан ут салдырыр, бөтен Фанәгүр болгарын котыртып, нигезен җир белән тигезләтер. Әнә шулай ике ел узып та китте. Кичә аңа таныш грек: иртәгә чиркәүне ачалар, Румнан килгән чаңнарны элделәр, диде Бу төндә төптәңре бөтенләй йокламады. Әйе, бары бер көн калды. Кала уртасындагы чиркәү атна саен чаң кага башласа, болгарлар тәңредән ваз кичәр. Чиркәү йоласы да, синагог йола сы да, Фанәгүрдә күренгәли башлаган мөслим йоласы да болгарларга ят йола, барысы да кешене алла колы дип бара. Ә кол кем? Кол — кеше күләгәсе, ике аяклы хайван. Юк, болгар беркайчан да кол булмас, тәңре йоласы аны кол итмәс. Төптәңре болгарларны гадел юлга төшерергә тиеш Кешене кеше итүче йола — тәңре. Шулай уйланып утырганда төптәңре янына Илбарыс багатырдан кайткан атчабар килеп керде. Сөенче әйтте. Төптәңре атчабарның учына ике алтын салды. Илханнар барысы да Фанәгүрдә. Хәзер үк барырга да аңлатырга, үгетләргә, сорарга, үтенергә. Җәйләүләрен, ыстан-калаларын саклап калырга телиләр икән, бүген төнлә үк чиркәүне җир белән тигезләсеннәр. Шунсыз аларга җир дә, ил дә, җәйләүләр дә юк, Миркәү белән бергә үзләре дә империя канаты астында калырлар. Фанәгүргә греклар килеп тулыр, Тимеркүкне басарлар һәм болгарга көчләп йолаларын тагарлар. Йулыш каганга йөз тотса, аңа күчеп китсә?.. Әммә шундук төптән- ренең күз алдына алостаз Дәян килә. Төптәңре Ирсан алостаз Дәян белән беркайчан да тату яши алмады. Шул ук мәлдә кеше күзенә бәрелерлек дошман да түгелләр иде, алай да бу ике кеше арасында ихлас татулык булмады. Алостаз Дәян карусыз тәңрегә инанды, әллә бар иде аңа төптәңре, әллә юк, күрмәде дә, белмәде дә. Ул һәрчак мәгълүматлар җыйды һәм аларны түкми-чәчми ханга җиткерде. Нәрсә эшләргә җыена иде Кубрат хан ул мәгълүматлар белән — бер тәңре үзе белә. Эске кнрмәннән кайтып, атчабар, әлбәттә инде ханга алостаз Дәяннан да хәбәр алып кайткандыр Атчабарның аркасындагы дала тузаны әле булса күз алдында төптәңренең. Кирмәннән кайтып җиткәнче пичәмә ат алыштыргандыр Хәер, ат ни ана. Төпчәнре сөенчегә ике алтын биргән булса, олуг хан уч тутырып биргәндер Тәңре генә хаерхак бу- . ла күрсен, тәңрегә табынган, язмышын тәңре белән бәйләгән һәммә ке- _ ше боларның барысын да бушлай эшләргә тиеш нде дә бит, юк. ханнан ; башлап, сарай куштанына кадәр сөенче әйткән кешегә уч тутырып ак- * ча бирәләр Әйтик, греклар әнә бер дә диннәренә инанган өчен кеше- < дән акча сорамыйлар, яу чабалар икән — алла өчен, кеше үтерәләр * икән — хода кичерер Иоанн Фаснан торада тәңрене яманлый, тора дз * яманлый, ә хан тыңлый, дәшми Әйт шунда Иоанн Фасианга. синең ди ф нең мескеннәр дине дип, юк, дәшмәс була Алла колы патрикнй Симеон _ турында әйтеп тә торасы юк Әйе. чиркәү җимерелергә тиеш' Төптәңре урамга чыкты Аның йөрәге ашкына иде Әйе. бүген ни дә ч булса кылыныр Чиркәү җимерелер Кайсы илханнан башларга? Кай сысын киездә күтәреп олуг хан итәргә?.. Өлкән илхан Батбай Әйе. әйе л Батбай Аспарух илхан күңеле белән көнбатышка баккан. Кодрак ил = хан Төн илләре белән саташа. Балкырның җәйләүләреннән кайтып а кергәне юк Әйе. иң ышанычлы илхан — Батбай Нн сәбәпледер ул * башта ук Батбайга тартылган иде. Димәк, тәңре куша Тапшырдык н Батбайның кул астында Кубрат буйсындырган хәзәр бәкләре дә бар * Аннары болай. төптәңре үзе дә Батбайны яклап чыкты Булды андый _ хәл дә. Күптән түгел Йулыш каган бәкләренең берсе Батбай илханның “ ат көтүен куып алып кнткән иде Батбай илхан угрыларны куа барма j ran, ике ат яндырып, Кубрат ханга кайткан. Үч алырга алай сорады * Ә үзендә ун мең алай бар И орышты, и орышты илханны Кубрат хан. алдына гына тезләндермәде. Шунда аны төптәңре яклап чыкты, йола буенча илхан атланып кайткан атны чалып, корбан итсәң иярен каплап ияр өстенә корбан канын койсаң — языгы юыла Шулай итеп, өлкән илхан Батбай аксакаллар һәм саран түрәләре алдында акланды Батбайның рәхмәте зур иде төптәңрегә Ни кушса, шуны кылыр ул хәзер аңа — чиркәүне яндырыр, манарасын җимереп, чаңнарын тимерчеләргә биреп, кораллар ясатыр Болгарда бердәмлек югалып бара, һәр илхан үз җәйтәеен генә кай гырта Ханда исә бары бер генә кайгы — ничек грек утының серен кулга төшерергә . Болгар хәзер ком ярына салынган өй хәлендә пшгездә давыл куптымы, сука убылачак Кубрат ханга теше-тырнагы белән тәңрегә ябышырга нде дә бит, әллә ниткән диннәргә рөхсәт бирә Чукына сылары килә икән, грекләр әнә үз илләренә кантын чукынсыннар Болгар тәңрегә табына, тәңре белән тулы, тәңре белән үләр дә Кем Бөек Болгар итте оиагурларны'?.. Тәңре' Җимерсеннәр чиркәүне илханнар, чапсыннар яу белән роська, им пернягә. Иң мөһиме — күрше-тирә илләргә тынгы бирмәү Бүген Бөек Болгар ал арга яу чапмаса. иртәгә алар Болгарга яу белән килер Пу- лыш каган әнә җыена да инде Дәүләтең яшәсен дисәң яу чап яна дан яңа биләмәләр булдыр, җәйләү ызаннарына балбалләр утырт, үткән-сүткән сәүдәгәрләр күрсеннәр, кем иле аша үтүләрен белсеннәр. Болгар җире, Бөек Болгар җәйләүләре аша узалар нк > Кубрат хан Бөек Болгарны төзеп йөргәндә Ирсаига яңа унҗиде яз тулып килә нде Балачагы, яшьлеге аның далада, җәйл «үдәрдә узды Болгарның олуг ханы Фанәгүргә утыргрч та төптәңре тиз генә калага кайтмалы Кубрат хан белән яу чапкан чаклары да булды Хак анысы, мәргән алыплар чиратында йөрмәде, әмма аның кебекләр булмаса, Кубрат ханга ялан-ялан жннү килмәгән булыр иде Ун унбиш ел буе на тоташтан яу чапкан Кубрат хан үз алыпларын сынап бетергән ' Онагур — борынгы болгар кабмләсеиек атамасы иде инде, ул аларның һәрберсенә эш тапты: кайсын алгы сафка укчы итеп куйды, кайсыннан атларын каратты, кайсыларын олауга куйды, ук ясатты. Ирсан укчылар арасында йөрде, мәргән шсемендә үк йөр- мәсә дә, уктан ул оста атты. Шул елларда Кубрат хан аны төптәңре итеп куйды. Ирсан аның өчен үкенми, аның каравы ул бу һөнәргә Илбарис багатырны өйрәтте. Шундый игтеп өйрәтте Илбарыс углан җыен саен бүләкләр алды, Болгарны бөек Болгар итү өчен төптәңре кулыннан килгәннең барысын да эшләде. Төптәңре итеп билгеләгәч тә гел Болгар турында кайгыртты. Әле дә Бөек Болгар өчен, аның киләчәге өчен өзгәләнеп йөри. Җитәрдер, төптәңре Ирсан унҗиде яз буена Кубрат ханга бил бөкте. ул ни кушты, шуны эшләде. Хәзер ул Бөек Болгар башына үзе теләгән илханны куяр. Куяр да... i Аспарух илханны төптәңре Ирсан кояш баюга таба тәгәри башлагач эзләп тапты. Кылыч тотып, уңлы-суллы селтәнгән чагына туры килде ул илханның. Төптәңрене күрүгә, икенче |ишектән Саксмн кавхан чыгып китте. Төптәңре аны күрсә дә, күрмәмешкә сабынлы, илханга сәлам юллады, түргә узды. Кара чәчле, күксел кара күзле, буйчан гәүдәле Аспарух илхан төптәңрегә түмәр куйды, үзе янәшәдәге түмәргә утырды. Чаршау артыннан караган каравыш кызга илхан: — Кымыз китер,— диде. — Рәхмәт, илхан. Син мине һәрчак ачык йөз белән кабул иттең. Хатының бала тапты, диделәр, малай икән, игелекле булсын — төптәңре күкрәгенә кулын куйды, торып, бил бөкте. —Минем сиңа йомышым бар. илхан. Хәтерем ялгышмаса, атаң Кубрат синең яшеңдә көн-төн яуда булды. Ә син. күрәм. кылычың бушка селтисең, йулыш каган алай җыя, Түбән Әтилгә кирмән сала икән. — Без Эске кирмәнне салдык, төптәңре. Икенче калабыз Тимер- күк калкып чыкты. — Түбән Этил каганда калсынмы! Күршең Рось көч җыеп ятсынмы? — Рось белән Болгар килешүдә. Агабыз Ураган авар ханы Баянны тар-мар иткәндә каганның уң кулына рось князе баса. —Баса, баса, баса! Ашин белән Дулу да кайчандыр бер ыру булып яшәгәннәр. Хәзер әнә кан дошманнар. Кем аларны кан дошман итте?.. Дәшмисең?! Табгачлар императоры белән Рум императоры Төркине икегә аердылар, үзара сугыштыралар. Император Ираклий Кубрат ханга патрикий титулын бирде, Табгачлар императоры Йулыш каганны кул астына алыр. Тагын орышыр ике кардәш халык, тагын кан кояр, тагын императорлар ут уйнатырлар — отарлар. — Ата—баш. без — каш, анам — муен, төптәңре. Синең кем булырга исәбең?.. Дәшмисең! Хәзәр кузгалса, абам Батбай хәбәр итәр, энем Балкыр да тик ятмас... — Сиңа мәгълүм булсын, хәзәрлар белән болгарлар-төркиләр бер телдә сөйләшәләр, бер тәңрегә табыналар... Аспарух бик озак уйланып утырды. Төптәңре сүзләрендә хаклык бар иле Кайчандыр Дулу ыруы ла, Ашин ЫРУЫ ла бео каган КУЛЫ астынпа яшәгәннәр. Хәзер әнә ике туган халыкны икегә аердылар. Кем аерды?.. Табгач императорымы? Әллә булмаса, атасы йөз тоткан Рум императорымы?.. Юк, ыру башлары үзләре. Гасырлар буена бер-берсен үте- решеп-суешып яшәгәннәр. Соң инде аларны килештерергә, төптәңре, соң. Җәйләгәндә мин ИстерIII елгасына кадәр җнткәләдем. император тимәде. Хак, атам картайды, төптәңре, бер дә яу чабам дип тормый. Мәгәр кирәкме яу безгә? Кирәкми. Безгә булган җәйләүләребез бик җиткән. III Истер — Дунай. , — Сакай,— дип артына каерылып җансакчысына дәште Аспарух.— Бар, абам Батбайны чакыр, илханның йомышы төште, тиз килсен дип 'әйтте диген I «Сакай,— дип уйлады төптәңре, ишеккә таба китеп баручы алыпның аркасына карап — Сакай Көтригур алыбы, Көбер хан җибәргән алып. 1 Яшь хан җизнәсенә ел саен алыплар җибәреп тора Җизнәсенә ярарга ♦ I тырыша Кем белә, бәлкем бу Сакай Көбер хан тарафыннан Болгарга = t шымчы итеп җибәрелгәндер Тугрыхан кызына Кубрат хан өйләнеп * кардәшләшсәләр дә, элек көтригурлар белән онагурлар дошманнар иде. ьI Дөрес, дошманлыкны авар каганы Баян булдырды Баян хәзер юк. * I Баян каганның башына Ураган каган җитте . Әнә шулай, әнә ш\лак £ төрки бер-берсен кыра 1 Күп тә үтми, Батбай илхан килеп керде. Өлкән углан һаман өйлән- * I ми йөри Кубрат хан өйлән дип кыстамады, илхан үзе ашыкмады. Аспа- = рух илхан, атасы кебек, кәләшне көтригурлардан китерде, шуның белән = биләмәләрен бермә-бер арттырды Өлкән углан Аспарух илханга кара- ц Iганда буйга карсаграк, әмма төптән'юан, җилкәле иде. Илханнар ара- * Iсында көрәш булганда өлкән абалары өстен чыкты Тиле көч бар иде = кебек илханда Өлкән углан үсмер чакта ук төптәңре тиле көч күргән л 1 иде илханда Әнә хәзер шул көч, күзгә бәрелеп тора башлады Керә- " Iкерүгә Батбай илхан түргә узды, икесе белән дә кул биреп күреште _ Аннары каравыш кыз китереп куйган чүлмәктән кымыз коеп эчте Көч с !ленеке замана дипме, өлкән углан һәрчак югарырак утырырга тырыша 3 1иде Хәер, бу табигый иде — ул өлкән углан, анакайчан да булса бер « олуг хан буласы Дөрес, өлкән углан олуг хан булсын өчен аксакаллар- нык ризалыгы кирәк, әмма моны төптәңре үз өстенә алыр иде Аспарух 5 'илхан кебек акыллырак булса, белеклерәк булса, өлкән углан, мөгаен. (бүген үк тәхеттә утырыр иде инде Мәгәр Батбайга тәңре көчне күбрәк биреп, акылны кимрәк иткән, кызганган Хәер, олуг хан Кубрат кебек 'үк акыллы булырга тиеш түгел, иң әүвәл ул төптәңре кулында уенчык |булсын. Шул ук вакытта Аспарух илханга да каршы түгел иде төптәңре. Бераз кырысрак, дөньяви хәлләр турында күп сөйләргә яратмаган ’Аспарух та аның сүзеннән чыкмас Илханнарның төптәңрегә хөрмәтлә- ipe зур Балкыр да үз урынында илхан, икенче углан Кодрак та. Кодрак илханны Кубрат хан чит илләрдән дә кайтармый, рәтләп күзгә дә күр сәткәнс юк. Ни өчен булыр микән? Әллә соң нәкъ менә шул илханның 'тәхеткә утыруыннан куркамы олуг хан?.. Төпчек илхан Аслан турында уйлыйсы да килмәде төптәңренең. Ул күптән инде император колына әверелгәндер, төпчек илханның хәзер язмышын бары тик император 'хәл итәчәк. Болгарны тәмам кул астына җыйгач, император, бәлкем. |Илхан Асланны Болгар тәхетенә утыртыр Анда инде Бөек Болгар булмас, Бөек Болгар империянең бер өлкәсенә әверелер Менә шуны булдырмаска кирәк төптәңрегә. Ә моны булдырмау өчен беренче чиратта |Чиркәүне җимерергә | Бертуган илханнар янәшәдән утырдылар да орыш уеннары турында сөйләшә башладылар, гүя алар янында төптәңре дә юк иде ' — Угланнар, атагыз Кубрат картайды,— дни сузыбрак башлады |Төптәңре — Әйе, олуг хан картайды Бүген төнлә минем төшемә керде 'Тәңре төшкән икән, тәңре миңа олуг ханны үзем белән алам. Бөек Болгар тәхетенә олуг хан сайла, төптәңре Ирсан днде Кайсысын?— дип рорадым Аңлашмый калдым, кисәк юкка чыкты Колагыма чалынганы шул булды чиркәүне җимергәне дяде Иртәгә чиркәүнең ишекләре ачылачак, илханнар,— төптәңре илханнарга сиздерми генә күз төшереп алды, дикъкать белән тыңлыйлар иде—Кайсыгыз кыла бу изге эшне, шул утырыр олуг хан тәхетенә Илханнар күзгә-күз карашып алдылар, икесе дә күзләрен идәнгә төшерделәр Аталары Кубрат ханның ачуы яйан. ни сөйли бу төптән- ре? Кеше ишетсә?.. Атасы янында шымчы өстенә шымчы... Әллә соң төптәңре дә... Бу хәлне ишетсә, аталары кичермәс, икесен ике ат кое- рыгына тагып, далага чыгарып җибәрер. Илханнарга уйланырлык иде, 1 төптәңре аларны ашыктырмады. Ул белә иде, һәр ир-егетнең күңелен1 дә йөгәнле ат булыр. Бу мәлдә илханнарның миләрен көйдергәһ нәрсә: нигә аларны гына сыный? дигән сорау иде. Әйе, Кодрак илхан кая?.. Чит илдә. Булсын да, ди Балкыр илхан Фанәгүрдә ич, нигә аны да чакырмаган төптәңре?.. Төптәңре көтте. Шул арада ул бер фикергә килде. Олуг хан урынына Батбайны сайларга Күрде бит, сизде бит, Аспарух илхан бөтенләй югалып калды. «Батбай илхан!»—дип күңелен янә бер ныгытып кунды төптәңре. Төптәңре Ирсан торды, кам таягын кулына алды. «Ишегалдына чы гыйк, илханнар»,— диде. Ишегалдына чыктылар, йорт уртасындагы балбал янына туктадылар. — Әүвәл син әйт сүзең, өлкән углан Батбай? — Тәңре ни куша, шуны кылыр өлкән углан, төптәңре. — Инде син, Аспарух илхан? — Төптәңре,— дип кисәк кылычын селтәп алды Аспарух,—Төптәңре, олуг хан тәхете синең кулыңда түгелдер бит?! Түгелме! Шулай булгач, кеше күңеленә язык салып йөрмә, хан тәхетенә кем утырасын бер син генә хәл итмисең, аксакаллар, кавханнар хәл итә. Син бик кыю икәнсең, төптәңре. мәҗлес җый, мәҗлестә торып фикерең әйт. Мнн дә фикерем мәҗлестә әйтермен. — Мин мәҗлес җыя алмыйм, илхан, мәҗлесне бер олуг хан гына җыярга хаклы. — Шулай булгач, төптәңре, илханнар арасын болгатып йөрмә. Ил өстендә тынычлык булсын өчен мнн әйтәм: без ишетмәдек, син әйтмәдең бу сүзләрне, төптәңре. — Юк, туганкай,— диде Батбай.— Син хаклы түгел. Мин синең белән килешә алмыйм. Атамыз картайды. Безгә чынлап та яу чаба алырлык олуг хан кирәк. Аспарух һаваны чажлатып, янә кылычын селтәп алды. Төптәңре Ирсан әкрен генә күтәрелде, йомры башлы кам таягын күккә күтәрде. — йа, тәңрем! Яздырма акылдан илханны, аны шайтан котырта, < акылына зыян килтермә! Йа, тәңрем! . Төптәңренең кам таягы башында кояшсыман алтын чукмар, кара- күксел болыт астыннан чыккан кояш нуры шул чукмарда чагылып, күзләрне камаштырды. Аспарух кам таягы башындагы шарсыман нәрсәдән күзен дә ала алмый торды. Менә төптәңре чукмарбашны Аспарух- ның күзенә үк китереп терәде. «Ул мине сихерли»,— дип уйларга өлгерде Аспарух илхан һәм таякка ияреп кузгалуын сизми дә калды. Илхан туктарга тырыша, ә кул- аяклары гүя аныкы да түгел, гүя башка бер кеше аның аякларын хәрәкәтләндерә иде. — Күктә — тәңре, җирдә — мнн. Чыкма минем сүземнән, илхан... Батбай илхан син дә... Шул чак гөрелдәп каядыр еракта күк күкрәде. — Угланнар,— диде төптәңре телен көчкә әйләндереп.— Угланнар, мин тәңре белән сөйләштем... Иртәгә крн туганчы чиркәүне җимермәсә- , гез, Фанәгүрне җир убар... Ике туган илхан ни әйтергә белми телсез калдылар, әмма төптәңре кабат сүз катмады, борылды да китеп барды. Кисәк ул туктады, әйләнеп янә илханнарга карады, кам таягын күккә күтәрә башлады. Моны күреп, ике илхан тиң җиргә тезләнделәр. — Яндыру өчен аланнардан килгән нефтә алыгыз. Төптәнре китеп баргач та ике илхан тезләнгән килеш йорт уртасында тордылар. Ниһаять. Батбай илхан телгә килде — Чиркәүне кояш чыкканчы җимерәбез, Аспарух. Иртәгә кояш чы гар алдыннан алыпларым белән чиркәү янында булырмын,— диде Батбай. ♦ — Моның өчен атам башыбызны кистерер,— диде, ниһаять. Аспарух. ; — Барысы да тәңре кулында, Аспарух Язмыштан узмыш юктыр х Аспарух илхан бер сүз дә әйтмәде, китеп барган абасы Батбайның < аркасына бик озак карап торды. Хәтта Батбай абасы капкадан чыгып л киткәч тә ул бик озак уйланып бер урында таптанды. * ♦ Чиркәү җимерүгә күп өмет баглады төптәңре. Чиркәү җимерелгәч. _ базилевс Кубрат ханга үпкә белдерер, китәр ике арада бәхәс, өскә кал- s кып чыгар элеккеге вак-төяк килешмәүчәнлекләр Базилевс Фанәгүр- * дән грекларны чакыртып алыр, Иулыш каганга йөз тотар Бу хәлләрне * белеп алгач та Кубрат ханга буйсыныр-буйсынмас торган хәзәр бәкләре кузгалыр. Шунда төптәңре Ирсан тәхеткә өлкән илхан “ Батбайны тәкъдим итәр, йулыш каганның уң кулы Җаек бәктән яшь Ф ханга кыз соратыр Җаек та, каган да каршы килмәсләр, гореф-га- * дәте, теле-дине бер булган халык янә берләшер, янә дөньяны дер селн кетеп торыр Төптәңре Инсанга да Биләмҗнргә юл ачылыр Каганның д төптәңресе Урәгәй картайган икән, рәтләп сөйләшә дә белми икән Бер- - рәттән төптәңре Ирсан яраткан угланы Илбарысны да үзе белән Бн- J ләмҗир каласына алып китәр. Ф Әйе, бүген аңа багатыр Илбарыс кирәк иде. Илбарыс багатыр илдә * булса, ул да чиркәүне җимерергә барыр иде. Бәлкем, ул кайтып та киләдер инде, юлдадыр. Төптәңре Ирсан ни сәбәпледер багатыр Илбарысны түземсезлек белән көтте Илбарыс багатырның угры Чалбай ханны җиңүе турындагы хәбәре килгәч, ни кылырга да белмәде. Илбарыс багатыр хан өчен ба рысыи да эшләр: хан кызын аңа димләр. Тәхеттән төшерелгән Кубрат моңа риза булмас, дулар, мәгәр дулардулар да барыбер кызын бага тырга бирергә мәҗбүр булыр. Әйе. Илбарыс багатыр Фанәгүргә тизрәк кайтсын нде Чыны-ялганы белән шуны белә иде төптәңре базилевсның угланы Юстиниан кәләшен алырга юлга җыена икән Бу хәбәр чынлап та хак булып чыкса, Фанәгүргә кораб-кораб байлык җибәрер базилевс. сарай куштаннары моңа шатланыр. Күп тә үтмәс, хан кызы Чәчкә ба ласын күтәреп, кияве Юстиниан, ягъни ире белән Фанәгүргә әйләнеп кайтыр Кубрат хан кияүне уң кулына утыртыр. Анда инде Бөек Бол гарны яңадан үз мөстәкыйльлегенә кайтарам димә, Рум дәүләте әкрен ләп Болгарны канат астына җыяр. Әйе, ашыгырга, ашыгырга, иртәгә соң булуы бар. Ишегалдына әнә шундый уйлар белән кайтып керде төптәңре. бик озак җимеш бакчасында уйланып утырды. Төптәңре Ирсан йөрәге дөп-дөп тибүдән уянып китте Коточкыч төш күрде күктән төшкән аждаһа аны кай тарафкадыр күтәреп кнтеп бара Куркудан шыбыр тиргә баткан иде ул. Бакчадагы түмәргә уты рып. агачка башын терәгән килеш кенә йокыга киткән ләбаса Аждаһа аны дөрләп янган чиркәү өстенә алып бара иде. «Бу ни булыр?»— дип гасабнлана башлады төптәңре. Янә башын агачка терәде, янә йокыга китте Төше дәвам итте Юк. бу юлы аны аждаһа түгел, греклар янган чиркәүгә таба күтәреп алып баралар, янгын эченә ташламакчылар. Арада патрикий Симеон да бар икән, имеш. Бу юлы уянуга, төптәнре дер-дер калтырана башлады. Хәтта төшемме, өнемме икән дип, үз-үзен капшап карады, йа, тәңрем, бар икән соң әле, яман төш кергән янә. Төптәңре торды да өйгә керде, юынды, гарәпне чакырды, аш әзерләргә кушты. Ашап-эчкәч, гарәбе аны ишегалдына кадәр озата чыкты. Кол ике гарәп сәүдәгәрен дәшмәкче, ашап-эчертеп җибәрмәкче икән. Дәшсен Кунак итсен. Гарәпләр көчәеп бара, базилевсны нык кына борчый башладылар, шәһәр артыннан шәһәр югалта империя. Ниндидер Мөхәммәт дине белән көчлеләр икән гарәпләр. Мөхәммәт кырык алланы бер иткән, 601 елда пәйгамбәр титулы алган икән. Кол барысын да белә Сөйли, төптәңре дәшми. Аның үз кайгысы кайгы: чиркәүне яндыру Төптәңре гарәп колына ияк кенә какты. Янәсе, кайда кунакларың. Ирсан урамга атлады. Кояш чыгып килә иде. Туктап, көнне каршы алды, тәңредән игелекле көн теләде. Шунда аның колагына чаң-чоң иткән авазлар ишетелде. Төптәңре үз колакларына үзе ышанмады. Чиркәү яклап, көек исе килергә тиеш иде. Мәгәр шик юк, чаң кагалар, грек халкын чиркәүгә чакыралар иде. Төптәңренең аяк буыннары бушап китте, бер тынга ул аңына килә алмый торды Әйе, китте Фанәгүр Болгар кулыннан, үзенә-үзе кабер казыды Кубрат хан. Төптәңре чиркәү янына ашыкты. Аннан кисәк туктап калды. Кая илханнар, ни кылып яталар? Нигә ут салмаганнар, нигә чиркәүне жир белән тигезләмәгәннәр?! Янә кузгалды, чиркәү тирәсендәге хәлләрне үз күзе белән күрәсе килә иде. Карале, барысы да — болгары, грегы, яһүденә кадәр чиркәүгә ашыга, төптәңрегә күз ташлаучы да юк. Башка вакытта... Башка вакытта ничек була торган иде соң әле? Әйе, грегы, яһүде,.. Болгарлар турында әйтеп тә торасы юк, төптәңрене күрүгә, бил бөгәләр, хөрмәтләп сәлам бирерләр иде. бүген исә әллә халыкның күзе тонган инде... Тыярга, туктатырга, туктатырга! Ничек кенә ашыкмасын, төптәңрене узып китүчеләр дә булды, берәү хәтта: «Юл, юл бирегез!» — дип кычкырды. Чиркәүгә ашыгучыларның күбесе грек иде, әлбәттә. Әмма болгарлар да күренә, алар кая ашыгалар? Фанәгүрдә грекларның шулай күп булуын төптәңре күз алдына да китермәгән иде. Диңгез бугазы аша Боспор дәүләтеннән күчеп килделәрме әллә?.. , Менә чиркәү мәйданы Үзенә күрә бер моң чыгарып, туктап-туктап чаң кактылар, греклар чукына-чукына чиркәүгә тулалар, ә чиркәүне җимерергә тиешле бер генә алып та күренми Кая Батбай, кая Аспа- рух илханнар?! Җитмәсә, тамаша кылыргамы, чиркәү ишеге янына болгарлар җыелган, барысы да авызларын ачып, ишек төбендә вәгазь укучы патрикий Симеонга карап торалар. Дин әһеленең тавышы төптәңрегә ишетелә иде: — Халаек, Фанәгүргә чиркәү салынды, бүген якшәмбе көн, изге Гайсәгә иманлы кешеләргә чиркәү ишекләре ачык. Алла колы Симеон- нан фатиха алырга теләгән һәр кеше, нинди генә телдә сөйләмәсен, чиркәүгә керә ала Мәрьям ана алдына тезләнеп, менә болай чукынды исә, муенына менә бу тәрене такты исә, үз гомерендә Гайсә пәйгамбәр аның турында кайгыртачак, киңәшчесе, ярдәмчесе, афәтләрдән саклаучысы булачак. Изге Гайсәдән иман алган изге кешенең җаны үлгәч тә җәннәттә булыр... Күр әле ничек халыкны котырта, кара чикмән кигән албасты. Тәңрем, кыл бер-бер нәрсә, җирдән уптыр, уттан ялмат үзен, диварларын җимерт, түшәмен иш, җил-җилә куптар Тәңрем!.. Төптәңре чиркәүгә якын килергә кыймады, танулары бар иде. Әнә, караштыргалап та куялар түгелме... Борылды да кире китте Аны мон да болгарлар күрсә, тәңредән ваз кичәрләр, һәрберсе патрикий Симеон кулыннан муенына тавык тәпие тагып чыгар Төптәңренең йөрәге кысылып-кысылып куйды, тамак төбендә әче төер бөерләнде Нигә, нигә Батбай илхан белән Аспарух сүзләрендә тормадылар икән?! Ә бит ут салабыз, көфер оясын җир белән тигезли без дип калганнар иде 5 Төптәңре туп-туры сарайга юнәлде Кабул итәрме хан? Итәр, итми * хәле юк Ул аңа барысын да сөйләп бирер, ханны үгетләр һәм шуның < белән күкрәгендә көйрәгән утны басар Юкса бүген төптәңре Ирсан | яшен суккан корыган агачтай дөрләп янып бетәчәк * Төптәңренең йөзендә борчу күреп, каравыл алыплар сөңгеләрен * читкә алдылар. Төптәңредә ят бер хис уянды, ул гүя хан янына да 1 керми, ә базилевсның үзенә кереп бара Кубрат хан тәхетендә утыра иде, төптәңре ишектә күренүгә, башын ч күтәрә төште, хан да төптәңренең борчулы кыяфәтенә игътибар итте. — Әйдүк, түрдән уз, төптәңре, уң кулыма утыр,— диде гаҗәпкә « каршы олуг хан Төптәңре Ирсан хан янәшәсенә утырды, тирән итеп көрсенеп куйды п Шунда аның күзләре Кубрат хан каршындагы рәсемгә төште Таң кал * малы иде Юк, бу Аппак рәсеме түгелдер, тәңредән туган ай үзедер £ Алты бала анасы дип кем әйтер. Па, тәңрем, бирсәң бирерсең икән ке 3 шегә гүзәллекне! Сурәт-рәсем алтынга буялган ырмага куелган иде u Каерылып карап торудан төптәңренең хәтта муены авырта башлады 3 Ханша Аппак күксел-зәңгәр томан артыннан чыгып килә Анда, томан ® артында, Кубрат ханның сурәт чалымы, әмма хан сурәте шул хәтле 5 сыек төшерелгән иде ки, таныса да бик якыннары гына таныр иде олуг ханны — Аппакның сурәтен патрикий Симеон чиркәүгә куйган икән,—ди де олуг хан — Болгарларны котырта дип уйлама, тагын Мин Болгарда йолаларга ирек бирергә булдым Син ничек уйлыйсың, төптәңре? Төптәңре Ирсан бу сорауга бермәлгә югалып калды. Ни дип әйтер гә? Кубрат хан кулында Шөгер бабадан калган җәйпәк чүлмәк такта Хан бармаклары белән капшап, җәйпәктәге изге юлларны укый иде Кубрат хан яшь чакта Патшакала сараенда тәрбиядә булгангамы, грек телен бераз сукалый, гректан килгән китапларны да укыштыргалыА иде Картая башлагач, Кубрат хан күбрәк уку белән гомерен уздырды Әллә соң шуңамы дөньяви хәлләр белән кызыксынмый башлады хан’ Әйе, базилевс җибәргән философ Иоанн Фаснан искиткеч хәйләкәр булып чыкты, нәрсәгә керешмәсен, хан иң әүвәл аның белән киңәш.» Кайчан китә микән бу философ Фанәгүрдән? Базилевс аны иленә ча кырган икән дип тә сөйләделәр, ә үзе һаман Фанәгүрдә Менә ничә ел инде олуг хан да җәйләү чыкмый, философтан белем ала — Болгар бер Фанәгүр генә түгел хәзер, олуг хан. күзгә күренеп Тимеркүк үсеп килә Биләмәләрендә уннарча телдә сөйләшүче халык яшн Аларның барысы да диярлек тәңре йоласына табына Тәңре йола сы угорлар табынган аю түгел, аның нисби гомере алты мең елдан арт ты,—дип сөйләп китте ярсына барган төптәңре.— Хәйлә белән алдыр* макчы Симеон, Аппак рәсемен ясаган да. Болгарны христиан диненә аудармакчы Бүген әнә чиркәү ишекләрен ачтылар, грегы — грек инде, болгары шул тарафка агыла, иртәгә яһүде килә, гарәбе Болгар тәңре белән яу чапты, тәңре белән дан тапты Яу чап, олуг хан. яңа күрше ләр табарсың — Яңа күршеләр.— диде үртәлеп хан — Яңа күрше искедән яман рак булса?.. Дәшмисен. Юк инде, төптәңре. Кубрат исән чакта я\ чабу булмастыр 33 Шулай „иде дә Кубрат хан, янә алдындагы җәйпәкне укырга кереште. Ул аны авыз эченнән генә укыды, төптәңре Ирсан исә бабалардан калган җәйпәк белән бөтенләй кызыксынмады. Төптәңре рәсемгә якынрак килде. Никадәр хиссият, никадәр садәлек, никадәр чынлык иде рәсемдә. Ханша Аппакны чынлап та изге Мәрьям ана иткән бу патрикий Симеон. — Йә-йә, төптәңре,— диде Кубрат хан. — Базилевс йоласы Болгарга килсә, ата улны, ана кызны танымас, олуг хан. Болгар тәүге гайрәтен җуяр, ыру-кардәшләр арасында ызгыш китәр. Болгарның көч-гайрәте тәңредә, олуг хан. — Ул килде инде, төптәңре, яңа йола. Килеп ята. Аппакка тимә. Табыналар икән Аппак рәсеменә греклар, табына бирсеннәр. Борчылма, төптәңре, Болгар үз динендә калыр. Мәгәр мин башка йолаларны да тыймаска булдым. Орышсыннар үзара йолалар. Кайсы өстен чыгар, шул йоланы алыр болгар. Без әнә иртән торабыз да тәңредән изге көн телибез, кеше үлсә ярты байлыгын җир астына күмәбез, ә философ әйтә, бу — кыргыйлык, ди. Байлыкны җир астына күммәскә, хан казнасына җыярга кирәк, ди. Аннары нинди генә йолага табынмасын кеше, күңеле пакь булса, ул һәрвакыт саф күңелле булып калыр, инде кешенең күңелендә әшәкелек өстенлек итә икән, нинди генә йолага табынса да, ул һәрчак явызлык кылыр. Ник дәшмәс булдың, төптәңре?.. Дошманнарым мин бик яхшы күрәм, менә йолама табынган кешеләрем арасындагы дошманнар белән ни кылырга? Киңәшең әйт. Көнбатыш- көнчыгышта әнә сарациннар көчәеп килә, гарәпләр. Ни куәт бирә аларга?.. Мөслим дигән яңа дин, яңа йола, ди философ... Мин бер йолага да каршы түгел, төптәңре. Җиткерделәр миңа, Батбай илхан белән Аспарухны аталарына каршы котыртып йөрисең икән... Хакмы? Дәшмисең! Кисәтәм, төптәңре, илханнар син котырткан җәбергә керешсәләр, мин синең дә, аларның да башларын кистерәчәкмен. — Олуг хан, танмыйм, мин аларны чиркәүне җимерергә котырттым, мәгәр илханнар куркак булып чыктылар, һични кылмадылар. Симеон миңа аңлаешлы, ә менә син якын иткән философ нинди динне яклый, олуг хан? — Хакыйкатьне яклаган динне, төптәңре, хакыйкатьне! Без бази- левска тире, бал, балавыз, балык җилеме сатабыз, ә ул безгә корал бирә, киемсалым китерә. Бөек Болгар күзгә күренеп байый, аның даны ерак Римгә, ерак Табгачларга җитте, Димәшкъ сәүдәгәрләренең киткәне юк, Кодрак илхан өченче тапкыр корал алып кайта инде. Кисәтәм, төптәңре, моннан ары илханнарны ханга каршы котыртма. Хан данын, ил данын күтәр. Бары тик шунда гына башың исән калыр, төптәңре. Кубрат хан тәхетеннән төште, таягы белән идәнгә төртте, шундук җансакчылары килеп керделәр, Кубрат хан аларга чыгып китегез дип ишарә ясады, җансакчылары чыгып киттеләр, алай да төптәңре агарынып киткән иде, Кубрат хан моны күрми калмады, әлбәттә, ирен чите белән генә елмаеп куйды. Олуг хан төптәңре янына килде, иңбашына кулын салды, авыр иде ханның кулы, төптәңренең иңбашы иңеп куйды. — Төрмә, төптәңре, бер коллар өчен генә салынмый, анда хан әмеренә, хан боерыгына буйсынмаган кайнар башлар да ябыла. Тарихта кабатлана торган хәлләр була, атаң язмышын кабатламасаң иде, Ирсан Сиңа да әйтим, мин базилевс кулындагы грек утының серен кулыма төшермичә, илханнарга тәхет бирмәскә булдым. Тиздән Илбарыс углан кайтып төшәр, ә ул углан грек телен яхшы белә, мин аны Пат- шакалага илче итеп җибәрергә булдым. Базилевс Чәчкәне алып китәргә ашыга, җыена да икән инде. Мин аңа ашыкмасын, тагын бер яз килгәнне көтсен дип әйтеп җибәрдем. Максатым башка, грек утын ясаучыны Фанәгүргә алып кайту. Илбарыс углан моны эшләр, мин аңа ыша нам Төптимерче Агасикедә шигем бар иде. Шуңа күрә мин базилевстан аның хатыны белән балаларын Болгарга җибәрүен сорадым Базилевс риза булды, бүген-иртәгә Агаснкенең гаиләсе биредә булыр. Грек уты ясауның серен төптимерче Агасике белә икән, гаиләсе килгәч, ул Фанә- гүрдә калыр, грек утын ясый башлар Грек уты ясауның серен кулына төшергәч кенә Болгар Болгар булып калыр, төптәңре. Киңәшем шул ф бу эшемдә ярдәмчем булсаң иде. Илбарыс углан кайтуга, мин аны буй- ж тур итәчәкмен, аксакаллар каршы килмәс, багатырнын кылган яулары « мактаулы булды Ә сине мин, төптәңре... Төптәңре кисәк хан алдына тезләнде. — Мин синең колың, олуг хан. — Тор, төптәңре. Синдәй акыллы кешегә хан алдында тезләнеп то- * ру килешмәстәй хәл дип уйлыйк Атаң синең башта акыллы яшәгән ♦ Киңәшем шул булыр сиңа, атаң язмышын кабатламасан иде. Инде хуш! х Төптәңре акрын гына чыгып китте, ишектәге сакчылар айбалталаs рын ике якка алып юл бирделәр. Төптәңре аларга хәтта күз сирпеп тә карамады, хан аның гүя җелеген суырып алган иде. Каланы ничек чыкканын белмәде, бары тик диңгез ярына җиткәч “ кенә туктап калды Хәер, бүген төптәңрегә кай тарафка таба барса да 2 барыбер иде. ® 13 Илбарыс багатыр алае белән Фанәгүргә җитеп килә дигән сөенче « килгәч, сарайда ыгы-зыгы купты. Аерата Чәчкә очынды Итек башлары * гына күренеп торган кызыл төстәге чапан кигән Кубрат хан капкадан сарай ишегенә келәм җәяргә кушты. Урамда алыплар күренүгә, хан болдырдан төште. Чак кына алгарак чыгып, куанычыннан ни кылырга белми Чәчкә басып тора. Кубрат хан кызына кырын күзе белән генә карап алды. Кайчандыр, бик ихтимал, Аппак та үзе сөйгән көтригур багатырын шулай шатланып каршы алгандыр, әмма Аппакны тәңре ана язмады. Син, бала, багатырны сөясең булса кирәк, мәгәр син аңа булмассың, киләсе язга ярәшкән егетең килер һәм сине Патшакалага алып китәрләр. Син рәхәт тормышка бик тиз өйрәнерсең, яшьлектә бул ган мәхәббәтең исеңә төшереп карамассың. Кубрат хан кызына нидер әйтергә иткән иде, кызның кәефен бозарга теләмәдеме, дәшмәде Әйдә, сөенеп калсын, яшьлек ике килми Сарай капкасыннан беренче алыплар килеп керделәр. Иң алдан Илбарыс багатыр килә, аннан бер адым гына кала төшеп алостаз Дәян, төптимерче грек Агасике Янә шуңа игътибар итте хан багатыр Чәчкә не күрүгә, адымын тизләткәндәй итте, әмма шундук тыелып калды Килеп җиттеләр дә ханга өчесе берьюлы баш ордылар. Олуг хан алар- ны берәм-берәм кочаклап, үбеп чыкты, төптимерче грекка җиткәч, ул җансакчысына кул изәде. Ни күзе күрсен — Агаснкегә таба хатыны, җитеп беткән кызы, улы киләләр иде Агаснкенең күзләрен яшь пәрдәсе томалады, аннары ул хатынына каршы китте Аларның очрашу шатлы гыннан күзгә яшьләр килде Агаснкенең киң җилкәсе вак-вак калтырана иде Кубрат хан аңа аерата дикъкать белән карады Чынлап та үз хатыны, үз оланнарымы? Үзенекеләрдер, бу чиккә җитеп шатланышмаслар, җыелышмаслар иде. Кубрат хан кочканнан соң, Чәчкә — Абам|—дип, Илбарисның күкрәгенә капланды, һәм акрын гы на — Мин сине сагындым, сагындым, сагындым, багатырым,— диде Кубрат хан халыкны аш бүлмәсенә чакырды Төптәңрене багатыр аш бүлмәсендә күрде. Төптәңре багатырны күрде дә, күз яше белән җылап җибәрде Багатыр аның башын күкрә генә кысты, үзенең дә күзләренә яшь элпәсе эленде. Кисәк кенә рәхәт булып китте төптәңрегә. Менә кем җитмәгән икән бит аңа Менә кем аның өчен кадерлеләрнең кадерлесе! — Багатырым, балам, оланым,— дип бертуктаусыз тәкърарлады төптәңре — Өметем минем, бердәнберем. Исән-имин, сау-таза нлдәсең... — Табынга! Табынга дәшә олуг хан!—дип кычкырды табынбаш. Бары тик бер җам эчемлек эчкәч кенә төптәңре табындагыларга күз йөртеп чыкты. Олуг ханның уң кулында философ утыра, философ янәшәсендә төптимерче Агасике, ханның сул кулында Илбарыс багатыр, багатыр янәшәсендә алостаз Дәян. Җамнарга эчемлек коелгач, Кубрат хан сүз алды. Олуг хан башта табындагыларга күз йөртеп чыкты. Ул теләгән аксакаллар, кавханнар, илханнар монда иде. — Аксакаллар, кавханнар, мин ышбу мәҗлестә угланым Илбарыс багатырга буйтур титулы бирәм!—Хан шау-шу тынганны көтеп торды .— Сөрәнче, иртәгә көн тугач, минем боерыгым халыкка җиткер. Мин әйттем. Хан җамны күтәреп эчеп куйды, муенындагы зур алтын тәңкәне багатырга такты, аннары кочаклап үпте. — Атам, олуг хан,— диде багатыр каушый төшеп.— Багучым, ризык бирүчем, йомышың үтәүдә һәрчак ышанычың булырмын! Мәҗлестән соң буйтурны олуг хан шахмат бүлмәсенә алып керде. Өстәл янына утырыштылар. Хан шахмат шәкелләрен кулына алды. Шахмат шәкелләре сөяктән ясалган иде, аларның ялтыравында үзең үтә күренмәле. — Акмы, карамы, буйтур? — Ак, олуг хан. Ханның уенда уен түгел иде, игътибары таркау, начар, ахыр отыл* ды. Икенчегә шәкелләрне дә тезеп тормады. — Углан, мин сиңа тагын зур эш йөкләргә булдым. — Минем өчен синең йомышны үтәү дан, олуг хан. — Данны сорап алмыйлар, буйтур, дан кешегә үзе килә. Ул сиңа килде инде, кадерен белеп саклый күр. Мин сине, буйтурым, Патшака- лага җибәрергә булдым, йомышым җитди, катлаулы. Мәгәр мин сиңа ышанам, буйтурым Яшьлек ышаныч белән, картлык тәҗрибә белән алдырыр, дигәннәр аксакаллар. Без ике акылны бергә кушыйк та Әнә, үзең дә чамалыйсың... Әйе, буйтур, Болгарга грек утының сере кирәк. Утның дәһшәтлесе—империядә Грек уты кулыма төшү белән мин Йулыш каганны җир йөзеннән юк итәчәкмен. Патшакаладан исән-имин әйләнеп кайтсаң, сиңа кавхан титулы бирелер. — Ышанычың акларга тырышырмын, олуг хан. Ханнан чыккач, буйтур укытучы Константин янына китте. Укытучы ни әйтер? Аның иленә бара бит, бәлкем кемгә дә булса сүзе бардыр Укытучы аны ачык йөз белән каршы алды, түргә әйдәде. Утырыштылар. Илбарыс ана Патшакалага сәфәр чыгачагы турында әйтте. Башта укытучы бу сүзләрнең мәгънәсенә төшенми торды бугай, аннары аңлады һәм чак кына буйтур алдына тезләнмәде. — Йомышым үтәрсеңме, Илбарыс? Буйтур аның каршына тезләнде, алар шулай бер-берсеиә карашып тордылар Икесе дә тезләнгәч, икесе дә бер нәрсә турында уйлыйлар. — Мин аны күрермен, укытучым Син биргән хатны бирермен. Беркем дә белмәс Ышан Укытучы буйтурның башыннан кочты, бер тын сүзсез торды. Мин аңа хат язам. Ул хатны аннан башка беркем дә укымас Укымас бит. буйтур? — Укытучым, мим сүземдә торырмын. Императрицага Буйтур ни әйтергә белми тотлыгып калды — Иртәгә. Иртәгә мин снна ул хатны бирермен, буйтур. Хәзер мнн сина сарайдагы тәртипләрне, кагыйдәләрне өйрәтәм — Миңа боларны философ өйрәтергә булды — Зыян итмәс. Син укыган кеше син минем укучым Тә- * кәббер император варвар белән очраштым дип, үзен синнән өстен сиз- = мәсен Син болгар халкының вәкиле, укымышлы, белекле вәкил Буйтурны укытучы бик озак өйрәтте Аннары ул хат яза калды ; Сөйгәненә, бердәнберенә. Буйтур чыгып китте. Ул аның хатын импера 3 'трицага бирер, вәгъдәсендә торыр. Укытучы аның өчен бердәнбер изге £ кеше, анын кебек үк гашыйк кеше. Илбарыс буйтурны Патшакалага озату ханга шактый мәшәкать * тудырды Бар нәрсә җыйналды, төгәлләнде дигәч тә, әллә ниткән өстә- = мә эшләр туа торды Үзара рәтләп сөйләшә белмәсәләр дә, шул ике өч £ көн эчендә төптимерче Агасикенең кызы Эгина белән хан койрыкчысы х Денис табышалар һәм чиркәүдә никахлашалар Кызның теләге белән к койрыкчы Денис чиркәүгә кереп христиан динен кабул итте. Денисның Е муенына патрикий Симеон тәре тагып чыгарды Чиркәүдән сон койрык- * чы Денис белән Эгинаны далага алып китте, Перун алласыннан риза- £ лык алып кайтты Патшакалага иң зур корабларның берсе әзерләнгән £ иде, олуг хан корабны озатырга Фанәгүрдә булган барлык илханнарны, х кавханнарны, тарханнарны чакырды Кичә кич белән, мнн дә илемә кайтып китәм, дип ханга кергән Агаснке соңгы мәлдә генә үкенү кебек бер нәрсә тойды. Ә бит ул Фанәгүрдә дә кала ала, җыйган мәгълүмат ларын улына бирер дә үзе Фанәгүрдә калыр Әмма туган туфракның җегэре көчлерәк булып чыкты — Агаснке корабта, хан бөтен куштан нары белән аларны озата килгән. Хан боерыгы белән корабка бер мичкә эчемлек тәгәрәтеп керттеләр, сәфәр чыгучылар да, озатучылар да китүчеләргә ак юл теләп, бер чокыр эчемлек эчтеләр Бу хәлгә грек Агасикенең күңеле тагы да нечкә pen китте. Олуг хан үзе аның белән чәкәшел эчте Базилевс моны эшләр идеме? Мәңге юк Ул Агаснке кебек кешеләрдән җирәнә, җирәнмә 1 гән хәлдә дә бер мичкәдән эчемлек эчми. Үзе болай саран да түгел кебек император Ираклий, киң күңелле булып күренергә тырыша, мәгәр барыбер ярлы белән байлар арасындагы чик чаманы белә — атлап чыкмый иде Императорның үз даирәсе, үз мохиты, ул ярлыларнь 1 ын хәлен белми, Агаснке уйлавынча, беләсе дә килми иде Ә монда олуг хан аның белән кочаклашып саубуллаша Кубрат хан ишкәкче коллар га кадәр эчемлек бирергә кушты Фанәгүрдәге коллар ниндидер күләм дә иректә яшиләр иде, өйләнергә хокуклары бар, мәгәр баллары хан кулында иде — кемгә тели, шуңа кияүгә бирә, кая тели шунда җибәр > Коллыктан котылу өчен колны сатып алучы иясенә мең алтын түләргә тиеш Китәр алдыннан Агаснке ике колын сатып калдырды һәм кесәсе нә шактый алтын тутырды Кыскасы, баеп кайта иде тимерче Агасике Болгардан Озатучылар төштеләр, басма алынды, ягнрләрне күтәрделәр Кораб әкрен генә ачык диңгезгә кузгалды. Соңгы мәлдә генә килеп җиткән ■ мптәңре багатырга ак юл теләп кул.изәде «Яшьлек — иленә булган тугрылык белән, картлык — иман белән кадерле Тәңрене онытма буй тур. һәр көн дога кыл'» Кораб кузгалып киткәч тә яр башындагы һәммә кеше күккә карап сәфәрчеләргә ак юл теләде Озатучылар арасыннан барысы өчен дә иң борчылганы, мөгаен, олуг хан үзе булгандыр Әлегә кадәр ышаныч баг лаган төптимерче Агасике китте, белгән булса үзе белән ут серен дә алып тайды. Сиздермәде, чишелмәде Хәзер бөтен өмете багатырда иде Кубрат ханның. Хәерле юл аңа. Башта һичкемгә күрсәтми, төнлә генә озатырга иткән иде корабны Кубрат хан, әмма соңгы чиктә бу уеннан кире кайтты Әйе, базнлевс ның шымчыларын шиккә калдырмаска. Илчеләрне озатырга кызы Чәчкә дә килде Кыз, томыраеп, буйтурга карап тора. Алар, Кубрат ханга калса, күзләре белән сөйләшәләр иде. «Бала ай, ошамый миңа синен бу кыланышың. Синең ярәшкән кешең бар — Юстиниан Тәңре насыйп иткән булса, киләсе яздан да калмыйча Патшакалада булырсың. Дөнья ча бер император сараенда кадер-хөрмәттә генә яшәрсең>. Әйе, Румга капчык-капчык мал-мөлкәт җибәрде Кубрат хан. император ни җибәрер?.. — Император берни дә җибәрмәс, юкка өмет итмә! «Кем бу, ни дн?» Хан тавыш килгән якка, артына әйләнеп карады, әмма бер генә дә шикле кешене күрмәде Әллә соц колагына гына шулай ишетелдеме, тәңредән илаһи тавыш килдеме?. Хан кузгалды, шунда гына ул халык арасыннан чыгып килүче төптәңрене күрде. Менә кем әйткән икән, минем эчке уйларны укый, күр әле син аны! Халыкны котырта, илханнарны, җитмәсә монда килеп ни ди. Базилевс белән тату яшәүне ошатмый Аның белән орышып яшәсәк, кан койсак?.. Ә бит син сукыр, сукыр, төптәңре Мин синнән күп тапкыр ераграк күрәм. Мине Болгарның бүгенгесе түгел, киләчәге дә борчый Ә синең күзеңне нәфрәт уты томалаган. Акыллы кешегә исә нәфрәт юлдаш була алмый Болгарның тәңресе мин үзем—^Кубрат хан. Кубрат хан беркайчан да тәңрегә хыянәт итмәс. Тәңре минем җәйләүләремне, биләмәләремне ишәйтте Үлгәндә дә тәңре белән үләр Кубрат хан.. 14 Киңәш мәҗлесенә барлык җәйләүләрдән дә илханнар, тарханнар чакырылган иде Кубрат хан аларның һәрберсенә сораулар бирде Ти мер капка каласы тарханы әйтте йулыш каган Биләмҗир каласына утыз мең алай җыйган икән, уң кулы Җаек бәктә дә шул чама алай, ди Әмма тарханга ышансаң, йулыш каган бер дә Болгарга яу чабарга җыенмый икән, киресенчә, кардәшләшергә тели икән Шымчылары дөрес җиткергән булса, каган тиздән Фанәгүргә Кубрат хан кызына яучы лар җибәрергә җыена, имеш Кыскасы, Йулыш каган Кубрат хан кызы Чәчкәне сорамакчы. Тарханның бу сүзләренә ни әйтергә дә белмәде Кубрат хан. Яман хәбәр алып килгән өчен Тимер капка каласы тарха нын тотып орышыр иде, аксакаллар килештермәс Аннары ул гаеплеме, тархан ишеткән-белгәнен сөйли Аннары яучы җибәрү төрки дөньясын да гаепкә саналмый, яучы димләргә килә Ә инде риза булуы яисә булмавы кызның, ягъни аталарының үз иркендә Әлбәттә, Кубрат хан риза булмас, Чәчкә ярәшкән Ничек бозмак кирәк вәгъдәңне! — Балкыр илхан, хәзәр-болгар чикләренә албагучылар җибәрденме?— диде Кубрат хан, Тимер капка каласы тарханын җавапсыз калдырып— Миңа Җаек бәк шул тирәләрдә алае белән йөри дип ишеттер деләр. — Бүгенге көндә хәзәр чигендә йырмак алай тотам, атам Алар миңа атна саен хәбәр китереп торалар . — Хуш. углан Җәйләүдә күпме алаең бар, төп ыстанында? — Ун төмәнгә якын. атам. — Алыпларың канәгатьме, ашау-эчүдән зарланмыйлармы, илхан? Зарланмыйлар, атам Үлән күп, мал-туар көр быел. — Инде Батбай илхан, син әйт: аланнар иленә кайчан китәсең? Кайчан карама, син Фанәгүрдә. Моны ничек аңлатырга исәбең? — Олуг хан, кул астымда сигез төмән алаем бар, калганнары алан башлыкларында. Хәбәр салу белән алар миңа ике төмән алай китерергә вәгъдә бирделәр. — Эске кирмәнне ныгытасы иде, олуг хан,— дип, Саксин кавхан сүзгә кысылды — Җаек бәк шул төбәкләрдә хәрәкәт итә дип ишеттерделәр. — Кемнәр? — Хорезмнан сәүдәгәрләр килгән иде, олуг хан. — Кодрак илханга минем алаемнан ике төмән укчы бир, Саксин кавхан. Бүген-иртәгә ул юлга чыгар. Илханның калган алае Фанәгүрдә кала. — Баш өсте, олуг хан. — Кодрак илхан, үзең белән сеңлең Чәчкәне дә алып китәрсең. Җәйләүне анда уздырыр. Кирмәндә Адай тарханда кимендә бер төмән алай бар. Эске кирмәнне сакларга өч төмән алай җитеп торыр Алай- болай булса, хәбәрче чаптар җибәр. Ярдәм итәрбез. Алатыр буйтурның угланы Чаканда бер төмән алай бар. Үз алаеңа кушарсың. Чакан миндә булып китте, сәүдә бик әйбәт бара икән, куандырып китте. Мин әйттем, илханнар. Өлкән кавхан Саксин олуг ханга баш иде, бу аның киңәшенә дә колак салган өчен Кубрат ханга рәхмәте иде. Олуг хан урыныннан кузгалды, аксакаллар ягына борыла төшеп утырды. — Аксакаллар, ишеттегез, Иулыш каган кызыма яучылар җибәрергә җыена икән, нә кылыйм? — Яучыларны кабул ит, кыз бирүне үзең кара,— диде берсе ап-ак сакалын сыпырып. — Кызың ярәшкән, хан, килешерме соң? — Килешер, аксакал. Яучыларны кабул итәрмен, аңлатырмын. Бер кызны ике тапкыр ярәшмиләр,— диде олуг хан. — Хак анысы, хан, ярәшмиләр. Иллә кемгә ярәшкән кызың? Тәң регә табынучы кагангамы, муенына тавык тәпие тагып йөрүче христиангамы? Хан торып ук басты, җыендагыларга күз йөртеп чыкты, аннары артында басып торган җансакчысына: — Боерыкчыны дәш!—диде —Илханнар, кавханнар, тарханнар, иртәгә үк җәйләүләрегезгә китәсез. Аспарух илхан, син дә. Кыз минеке, аксакаллар, нә кылырга үзем уйлармын, киңәшләрегез күңелемдә... Мәҗлес тәмам, аксакаллар. Мин әйттем. Илханнар кала. Табында илханнар һәм хан үзе генә калгач, Кубрат хан бер тын уйланып утырды. Ниһаять, ул башын күтәрде, Батбай илханга текәлде. — Батбай углан, каган беренче булып сиңа ташланыр. Бик ихтимал Ышанычым югалтма. Мин әле каганның хәйләсен белеп бетермим, шулай да бераз чамалыйм Аның исәбе — Чәчкәгә өйләнеп, Бөек Болгарны канат астына алмакчыдыр. Йулыш каган болгар-хәзәр тәхетенә килеп утырса, миңа гына түгел, сезгә дә көн калмас. Ашин ыруы гомер- гомергә Дулу ыруына үчле булды. Җаек бәк, каганның уң кулы, Әтил- нең урта җирендә җәйли икән. Йулыш каганның да шул тарафка юл алуы бар Андый хәбәр килә икән, мин сиңа чабышчы җибәрермен, Батбай илхан. Тиз арада алаең алып, мин чакырган төбәккә килерсең Аспарух илхан, син дә, Балкыр илхан, син дә. Кодрак илхан, сиңа аерым хәбәр булыр. Мин әйттем, илханнар. Фанәгүр өстендә кара болытлар йөзә. Кубрат хан кояшта җылынырга дип, диңгез буендагы Кызсарайга китте. Биек дивар уратып алган сарай йөзе белән диңгез ягына баккан. Диңгез яклап та, кала як- лап та капкалар. Капкаларда һәрчак сакчылар торыр. Диңгез ягындагы капкаларны ачсак, җиңел галера баскычына чаклы килә ала. Болгарда хәзер йөздән артык шундый галера бар. Шушы галераларга грек утын куясы иде дә Этил буйлап менеп китәсе иде хәзәрен, саксннын, маҗарын буйсындырып, угор аша узып фин затларына ук барып җитәсе иде Әмма бу бары хыял — татлы, тормышка ашмас хыял гына иде. ♦ Кубрат хан чапанына төренгән килеш ачык тәрәзә каршында уты- х ра, дингез яклап тымызык кына дымсу һава агыла. Салкынча һава муе- * нын кытыклый, чапан изүе аша култык асларына керә. Шуна тән куы- »- рылыпкуырылып китә, әмма Кубрат хан тәрәзәне япмый Кызсарайга & тәрәзәләрне грек осталары ясап куйдылар, пыяланы Кодрак илхан * Димәшкъ каласыннан алып кайтты Анда күптән пыяла коялар икән инде, ә Болгардагы күп өйләрдә карындык. Шул пыяла коючыларны да * китерсәң.. Әнә хорезмлылар табгачлардан кәгазь ясаучылар китергән, 1 ди Бозау тиресенә язмый хәзер хорезмлылар, ап-ак кәгазьгә яза * Дингез өстендә акчарлаклар кычкыра, вак-вак дулкыннар йөгерешә, ара тирә балыкчы көймәләре күренә. Кызсарай каршында балык * тоту тыела, шунын өчен балыкчылар бик еракта йөриләр. Шушы тәрә- х зә төбендә ханша диңгезгә карап утырырга ярата, ул биредә көннәр “ буе утыра ала. Кайчак, аеруча монсу вакытларында ханша җырлап х җибәрә. Аның җыры диңгез өстендә очкан акчарлакларны дәртләндереп ь җибәрә, кошлар тагын да тырышыбрак чәрелдәргә тотыналар, шул чак- с ларда хәтта акчарлаклар тавышында да моңсулану ишетелә Кайчак 3 ханша бик эссе көннәрдә баскыч буйлап аска төшә, чишенә, өрсәң очып « китәрдәй тукымадан тегелгән күлмәктән генә калып су коена Ханша- нын су коенганын Кубрат хан яшертен генә карап торганы бар. z Аппакның тәне шундый пакь ки, күз чагылыр сыман Су астында ул тән тагы да ак үренә, әйтерсең, су анасы үзе. Су анасын шулай апак тәнле диләр Ханша әле дә аның күз алдында Аскы баскычта утыра кебек Өстендә үтә күренмәле юка күлмәк, күлмәк аша аның тәне Патшакалада күргән хатын-кыз сыннарын хәтерләтә. Андый сыннарны греклар бик оста ясыйлар, күрсән — тан калмалы Патшакалада тәрбиядә чакта андый сыннарга Кубрат көннәр буена карап йөрер иде. Сыннар — Аппакка. Аппак сыннарга охшаган Аның гәүдәсен ак мәрмәр сыннардан аеру кыен иде. Әйе. Аппакка сокланмаган кеше юктыр Философ кадәр философ, Аппак килеп кердеме, бит очларына кадәр кызарына Кубрат ханга Аппак һаман яшь. чибәр тоела иде. Ә бит ана Аппагы биш ул. бер кыз табып бирде Әле булса хәтерендә, беренче тапкыр Аппакны күргәч. Кубрат тәмам телдән калган нде. Күктән төшкән алиһә кебек күренде кыз ана Башта ул аны айга тиңләде, аннары кояшның үзенә Баштанаяк коралланган, яу чаба чаба дала исе килеп торган ханны күргәч, Аппак үзе дә әллә нишләп киткән иде Гәүдә-куәте, килеш- килбәте. коралыннгъмәте белән сихерләде бугай ул кызны һәм шул җитте Тугрыхан кызы Аппакның язмышы әнә шулай хәл ителде Ул бә хетле булды кебек, ә менә кызын нинди язмыш көтә икән? Юстннианны Чәчкәнен күргәне дә юк, бәлкем ул кеше карамастай ямьсездер Хәер, матурлык — туйда, акыл тормышта кирәк, диләрме әле. Ирләрнең матурлыгы йөздә түгел, акылда, кылган эшләрендә Язганмы тәңре Чәчкәгә Юстиниан хатыны булырга, юкмы3 Дөнья булгач төрле хәлләр була Моннан күп еллар элек, империягә бер яктан аварлар, икенче як тан фарсылар ташлана Әнә ш\ндый кыен чакта Ураган каган бази- левска ярдәмгә килә Угланы Бүрене Тимер капка каласы аша Иберия гә җибәрә, үзе аварларның артларыннан төшә Ярдәм килүне к\реп. император Ираклий кнрмәинән чыга һәм кыска гына вакыт эчендә уртада калган аварларны кырып бетерәләр Шул орышта авар каганы Баяр үтерелә. Аварлар язмышы хәл ителгәч, иленә юнәлә Ураган каган, чөнки анда Ашнн ырулары баш күтәргән булалар. Император нраклий исә Бүре угланга ярдәмгә Ибериягә китә Шул елда император фарсылар яулап алган бик күп калаларын кире кайтарып ала, ахыр Бүре угланга ярдәмгә килеп, Тифлисне камыйлар. Айдан артык камауда тоталар кирмәнне. Әмма ала алмыйлар. Тифлистә Бүре илхан белән очрашкан император, илханның башына үзенең таҗын салып кигерә, яшь багатырны кочаклап өч тапкыр үбә. Бүре илхан императорга утыз төмән алай бнрә. Шушы куанычтан ни кылырга, яшь илханга нинди изгелек эшләргә белмәгән император аңа кызын кияүгә бирергә вәгъдә итә, хәтта Бүре илханга кызы Евдокиянең рәсемен дә күрсәтә. Икенче елны төркиләр Тифлис каласын алалар, ә император Ираклий Әрмәнстанны буйсындырырга керешә. Шул вакытта Иран шаһы Хөсрәү Фәрвазны үтерәләр, аның урынына шаһ угланы Кавад Шөрәй килә Кавад Шөрәй император Ираклийдан солых сорый, ул яулап алган җирләрне императорга калдыра Нәкъ шул елларда төрки каганатында чуалышлр башлана. Иленә кайткан Ураган каган чуалышларда Ашнн ыруы Төркҗанны гаепли һәм аны үтерә, әмма чуалышлар вакытында Ураган каганны, Кубрат ханның агасын да үтерәләр. Ураган каганның уң кулында йөргән Кубрат хан көнбатыш төркиләргә баш булып кала, көнбатыш төркиләре аны ак киезгә салып, хан итеп күтәрәләр. Бүре илхан Тифлисне алганнан соң бик күп байлык төяп иленә кайта, әмма ике ыру арасындагы ызгышта аны да үтерәләр. Шунысы кызганыч, император Ираклий сүзендә торган була, кызы Евдокияне бер төмән алай һәм бик күп байлык белән Бүре илханга җибәрә. Бүре илханның кәләше Боспорга җитә һәм илханның үлеме турында ишетә Кәләш бөтен байлыгы, бер төмән алае белән кире Патшакалага борыла. Язмаган була Бүре илханга Евдокияне. Шушы хәлләрне исенә төшергән саен Бүре илхан өчен уңайсызлана башлый Кубрат хан. Күптән булган хәл, әмма һич кенә дә күңел түреннән куып җибәрә алмый. Әйе, барысы да тәңре кулында, кызы Чәчкәнең язмышы да. Аны әнә тәңре көтригур кызы Аппак белән чәчен-чәчкә бәйләде. Кубрат үзе дә, каенатасы да бер-берсен бик тә яраттылар. Кызы Аппак бала тапкан саен Тугрыхан Фанәгүргә килде, килгән саен бер төмән алай алып килде һәм аны Кубрат ханга биреп калдырды. Алты балага алты төмән алай килде көтригурлардан. Хәзер болгар белән көтригурны аеруы да кыен, Аппак аңа бик теләп килмәде. Башта кыз Кубрат ханга аяк терәп каршы булган икән. Әмма соңыннан килешкән. Моны аңа каенатасы сөйләде Бу хәл өченче угланы Аспарух тугач булды. Кубрат хан кызын сорагач, Тугрыхан Аппактан «Сине Болгар ханы Кубрат сорый, өнисеңме ханны, юкмы?»— дип сораган. Кыз атага «Юк, атам, өнәмим Болгар ханын»,— дигән. Шунда ата «Өнәмәсәң өнәмәссең, син аңа барырсың, бармасан, тышаулап озатырмын»,— дигән. Кыз бер сүз дә дәшми, яшенә тыгылып, үз ягына чыгып китә. Бераздан кыз янына Тугрыхан керә һәм, кәнизәкләрнең котын алып, аяк тибә Кәнизәкләрне шундук җил ала, атасы исә Аппак янына килә дә: «Җыен1 » — ди Бары шул бёр сүзне әйтә. Атасының кырыс холкын белгән кыз килешеп ияк кагудан ары китә алмый. Тугрыхан кәнизәкләрне чакырып ала һәм кызны юлга җыярга куша ’ Аппак Фанәгүргә килгәч, олуг ханның хатынын күрү өчен барлык җәйләүләрдән тарханнар агылды, йөк-йөк бүләкләр китерделәр... Яши башлагач, Аппак Кубрат ханга ияләште Шул елларда Кубрат хан грек осталарыннан диңгез буена Кызсарай салдырды Кызсарай салынып беткәч, алар Аппак белән икәү кулга-кул тотынышып, манарага менде- 42 ләр. Аппакның болай югарыдан диңгезне беркайчан да күргәне булмаган икән, башы әйләнеп китте, ирнең киң күкрәгенә капланды һәм елап та җибәрде Соңыннан Кызсарай бүлмәсендә йокларга калгач, Кубрат ханнын җылы куйнына сыена-суена «Кубрат, миннән дә бәхетле хатын юктыр бу дөньяда Булса да мин беренчеседер»,— диде. Иртәнге якта Аппакны сихерләгән нәрсә — чыгып килгән кояш ♦ булды Көнне бергәләп каршы алдылар, тәңредән игелекле көн теләде- х ләр Кубрат хан урнысыиа барып ятты, үтәли күренмәле күлмәк кигән * Аппак тәрәзәдән диңгезгә карап тора башлады Аппакның мондый сих- н ри манзараны беренче тапкыр күрүе иде, тәмам әсәрләнеп карады. Шун- £ да Кубрат хан хатынны кулына күтәреп алды. Аппак аның муенына £ сарылды, сөеп чәчләреннән сыйпады, киң, куе кашларына кагылды. Хан тансык сөелүгә эреп китте, күзләрен йомды. Үлеп яраткан хатынын * нан беренче тапкыр сөелүе иде аның. Ир-хан яшь түгел иде инде, маң1 гае җыерчыклар белән ермачланган, тирән утырган күз төпләрендә ка- ч pacy-шәмәхә төс, тутсылрак йөзендә кояш нурлары биешә, кысыла төш- ч кән юка иреннәре тәүге сөю сүзләрен кабатлыйлар кебек. Кичә ул * хатынын аккошка тиңләгән иде, бүген исә күктән төшкән алиһәгә х ошатты “ | Гомер диген син аны, кайчан гына җәйләүләрдә йөреп кайткан х саен күңеле менә шул Кызсарайга ашкына торган иде. Ханша аны шун- н да көтеп алыр иде, капкадан килеп керүгә, Кубрат-ирнең кочагына иңәр к идс Кызыксынудан чарасыз калып торган каравыл алыпка хан күз J кысып алыр иде. Әйе, Кубрат ханга да картлык килде, кул-беләкләрен- » дә буын сыек, мәгәр йөрәктәге дәртдәрман җиде алыпка җитәр кебек £ иде әле. х Болын яклап ат караучылар чыгымчылаган атларны няр-йөгәнгә өйрәтәләр Кычкырышалар, шау-гөр киләләр. Бераздан алар да каядыр китеп югалдылар. Диңгез өстендә кычкырышкан акчарлаклар моңы гына йөрәккә өеп-өеп сагыш тутыра иде. Далага тартыла күңел Атка атланып, яшь чактагы кебек далага чыгып китсәң иде. Очсыз-кырыйсыз дала Тезгенне җибәрәсең дә, малкайга: «һоп!» дип, үз итеп бер дәшеп аласын. Синең ни теләгәнеңне аңлап алган малкай сөлек кебек сузылып чаба башлый. Юк, ул мәлләрне онытып буламы!.. Хәзер әнә атка да кеше ярдәме белән генә атлана Кубрат Ат көйсезрәк юырта башласа, эче төшә, имчедән эчен сылатып интегә. Аппак та сукыр түгел, ханнын f картаюын күрә Килеп утыра да хан янына, нидер әйткәнен көтә Ни әйтсен ана Кубрат Әлегә берни дә әйтә алмый. Башта ул грек уты ясау- нын серенә төшенергә тиеш Бары тик шуннан соң гына тәхетен илханнарның берсенә бирер. Ана кеше, кодрәтеннән килсә, угланнарының дүртесен дә хан итәр иде Төпчек углан санда түгел, төпчек углан тотык хәлендә Аннары ул, күзгә бик чалынмагангамы, ятрак кебек ханга Хәерле булсын Бөек Болгар ханы корыч куллы булыр Кубрат хан илханнарны сыный сыный гына куяр хан итеп. Кайсы лаек? Вакыт күрсәтер Юк. Кубратта көч бар әле, атка кеше ярдәме белән атланса да, кулында кылычын нык тота әле ул. Күпме генә әтәчләнмәсен, Кубрат хан, сонгы вакытта еш кына үлем турында уйлана башлады Төшенә еш кына тәңре керә, үз янына дәшә Ьср тапкыр хәтта Ураган агаен күрде. Ураган агасы җитәкләп алды да Кубратны ниндидер тауга алып менеп китте Ярый әле каяндыр Аппак ^«илеп чыкты һәм йолыккалап. тарткалап алып калды «Юлдадыр ул үлем дигән нәрсә, килеп кенә җитә алмыйдыр»,— дип уйлады Кубрат төшенкелеккә бирелеп Бу сүзләрне үлем урынында яткан кешеләргә төп ,әкре әйтер иде Үлемең юлга чыккан, әмма син ашыкма, анын килер «■ты озын, бик озын әле. дияр иде. Элек хан төптәнренен һәр сүзенә их л,ст»и ышана торган иде, хәзер юк, хәзер анын күзен философ ачты йола ул кеше күңеленә төшкән иман гына икән, хикмәт кайсы диндә булуыңда түгел, хикмәт инануда. Соңгы вакытта Кубрат хан бу диннәр мәсьәләсендә тәмам буталды Еш кына сәүдәгәрләр сараена барып утыргалады, төрле илләрдән җыелган дин әһелләренең бәхәсләренә колак салды. Әмма берсенең дә өстенлеген күрмәде. Төптәңре аңа һәр өй дә өй иясе бар, мәгәр ул беркемнең дә күзенә күренми дип сөйли торган иде. Гомере узып бара, Кубрат ханның төптәңре сөйләгән хикмәтләрнең берсенә дә тап булганы юк. Курыкканга куш күренә, диләр. Курыккан нарга бәлкем күренәдер дә ул ияләр, әмма Кубратның күргәне булмады. Курыкканы Кубрат ханның өй йорт ияләре түгел, көчәеп, ишәеп килгән Ашин ыруы иде. Йулыш каган ашыга-ашыга алай җыя Нигә булыр? Билгеле инде, яу чабарга. Кай тарафка чабар Йулыш каган?.. Болгаргамы, угоргамы, маҗаргамы, роськамы? Кай тарафка чапса да, әйләнер-тулганыр да Болгарга килер йулыш каган. Шуңа күрә Кубрат ханга грек уты кирәк, бик күп кирәк. Йулыш каганга Хорезм шаһы ярдәм итә ди Хорезмдагы алай санын берәүнең дә белгәне юк. Орына күрмәсен Алостаз мәгълүматларына караганда, андагы халыкның иге- чиге юк. Кояш кичке якка таба авыша барган саен диңгез яклап дымлы һа ва агылды. Кубрат хан чапанына төренә төште, әмма тәнгә җылы кил мәде. Алтмыш беренче язы юл алганга да шактый булды инде. Халык та күрә башлады олуг ханның картаюын, күрә, әмма бер сүз дә әйтми Моны Кубрат үзе дә сизә, кавханнарына кадәр шикләнебрәк карый баш ладылар Сарай тирәсендә, тәхеткә яшь хан килә, дигән сүз йөри. Төп тәңре Ирсан эше, итәк астыннан ут йөртә... Төптәңре Ирсанның да үп- кәләрлеге бар иде Кубрат ханга. Ике тапкыр яраткан кешесеннән мәх рүм итте диярлек. Ачуны эченә җыя килгән икән, менә хәзер Кубрат хан картая башлагач, чыгарырга кереште. Башкаласы итеп Фанәгүрне сайлагач, Кубрат хан сарайга кешеләрне үзе сайлады. Юк, ул агасы Ураган кебек үз янына аксөякләрне генә җыймады, шул аксөякләр жит теләр агасының башына. Кубрат хан үзе белән яуда йөргән, үзенә кару сыз хезмәт иткән алыплар арасыннан сайлап алды сарай хезмәтенә ке шеләрне. һәм үкенми, уңды. Бары тик бер Ирсан гына Йулыш каган тегермәненә су коя. Кояш баеды: уйлану, үткәннәрне искә төшереп утыру тәмам арыт ты Кубрат ханны, ул әкрен генә күтәрелде дә түр бүлмәгә менә башлады Әмма анда гына тукталып калмады, манарага күтәрелде. Аннан, югарылан бер тын тирә-якка тамаша кылып торды. Болындагы ат өйрәтүчеләр учак алганнар, казан асканнар, учак тирәли утырганнар да сөйләшеп утыралар Аларның үз дөньясы дөнья, әмма аларга куп тапкыр җиңелдер Кояш баюга, күрмәсләр дипме, балыкчылар Кызсарай га якынрак күчә башладылар Шул вакыт берәүнең манарага менеп килүче аяк тавышларын ишетте хан. Аяк тавышлары Аппакныкы иде. Кубрат ханның күңеленә тынычлану килде Хан тиз генә Аппакка каршы төшә башлады, әмма манарага менүче ханша түгел, кызы Чәчкә иде. — Атам,— диде кыз ханны күрүгә.— Анам. — Анаң кая, Чәчкә? — Ул сине чакырды, атам. Мин кояш баеганны күрергә дип ме- нәм Иртәгә Кодрак абам белән Эске кирмәнгә кузгалабыз. — Бик җиңел киенгәнсең, салкын тимәсме, өшемәссеңме? — Мин өшемим, атам Манарадан каравы шундый рәхәт. Атам, әйт әле, диңгезнең чиге бармы? — Бар, балам Патшакала биредән еракмы, атам? — Ерак, кызым. Сине аннан кораб белән килеп алырлар. Зур кораб белән Ишкәкчеләре генә йөз кеше булыр.. Чәчкә уфтанып куйды, күзләре дымланды. Кубрат хан кызынын башына кулын куйды, чәченнән сыйпады. — Юстиниан илхан начар кеше түгел, диләр, кызым Син анын белән бәхетле булырсың. Ике-өч көннән Илбарыс абан Патшакалада бу- * дыр, базнлевска Болгарның бүләкләрен тапшырырлар Мин каенатаң ; буласы император Ираклийга хат яздым Синең арттан килүне бер язх га кичектерсеннәр Кодрак абаңда утырмада бул, аннан Аспарух абаңа < барырсың, телисең икән Батбай абаңа Тимер капка каласына кит. Бал- л кыр абаң да сине көтә... 5 Хан сүзсез калып кызына карап торды. Сылу иде Чәчкә. Кызның ф сылулыгын Рум сәүдәгәрләре император сараена җиткергәннәр, буласы _ кияве Юстиниан да ишеткәндер. Яратыр ул сине, бала, яратыр Чәчкә- С иеп күзләреннән агылган нурдан күңелләргә моң килә, дигән иде илче, ч Кубрат хан үз кызына соклануын яшермичә карады 4 — Атам, патрикий Симеон минем сурәтемне ясый, һәр көн үз яны- а на чакыра. Бетерә инде — Ясасын. Болгарда акыллы кешеләр арткан саен ил даны дөнья- £ га тарала, балам Симеон иконалар язучы, аның һөнәре шул Минем * илдә батырлар күп иде, хәзер акыл ияләре дә була башлады Мин үзем, *- кызым, патрикий Снмеонны өнәп бетермим Миңа философ күп тапкыр £ якынрак Акыллы ир, киңәше ипле. — Атам,—диде Чәчкә очсыз-кырыйсыз диңгезгә карап — Атам, » Илбарыс буйтур әйләнеп кайтыр микән? ® — Мин аңа иң ышанычлы кешеләрем биреп җибәрдем, бала Илба- х рыс абаң кыю йөрәкле буйтур. Аның яшендә мин берәүгә дә буйтур аты биргәнем юк иде әле. Илбарыс ике-өч тел белә, мин аны илчем итәрмен Ж,уләр илче — бер алып, акыллы илче мең алыпка торыр, дигәннәр бабаларыбыз. Озак торма, кайт... Капкадан үткәндә каравыл алыплар айбалталарын читкә алдылар Сарай урамының башында берәү әкрен генә кубызда уйнап утыра иде, ханны күрүгә, аягүрә басты, бил бөкте — Уйна, уйна Җырлап утыручысы ханга хәтта күтәрелеп тә карамады. Ул, күзләрен йомган да, мәрткә киткәндәй җыр хиссиятенә кереп чумган нде Кубрат хан китеп барды Җырны ана Аслан илхан чыгарган диделәр Җырны Аслан илхан Болгар сәүдәгәрләләренә җырлап күрсәткән икән, ә тегеләре отып алганнар Менә хәзер бөтен Фанәгүр шул җырны җырлый Җыр —туган ил, туган як турында Утырдым мин, әй, кәмәнең түренә. Карялым мнн суларның тибенә Су телләрендә. ай. кара юк. Хак язмышын күрми, әй. чара юк Су телләрендә, ай. кара юк. Язмышларны күрми чара юк Карлыгач кара. ай. муйны кара ала. Ник моная икән лә бу бала. Моңаймас та. ла, нде бу бала. Эчләрендә аның, ай ла. ут яна Кубрат хан туктап җырны ахырынача тыңлап торды Йөрәге кысы лып куйды, тамак төбенә төер килеп тыгылды Кузгалып китте Хан турында чәчәннәр нинди генә җырлар җырламыйлар. Кубрат аларның береги дә болай хисснятләнеп тыңлаганы юк нде әле Ә монда Аслан к. тәңре саклый Кораб кирәк тарафка яткач. Денис буйтурга диңгездә йөзгән зур ко- ркблар турында сөйләде Иң яхшы койрыкчылар греклар түгел, финн киялеләр икән. Әмма аларны табуы кыен икән хәзер Кайсы-кая тара лып беткәннәр Кайчандыр, моннар күп еллар элек. финикиялеләр дөнья читенә кадәр бара алганнар, әмма кире әйләнеп кайтмаганнар, әллә яңа жир тапканнар әллә үзләрен диңгез алласы алган Диңгез алласының бик күп кызлары бар икән Аларны су анасы диләр. Су анасы кораблардан күбрәк ирләрне ала икән Бу турыда Дениска философ сөйләгән Денис грек философны ярата, ул аңа бик күп хикәятләр сөйли икән Философның буйтурга да диңгез турында хикәятләр сөйләгәне бар. Ул әкәмәтләрне тыңлый-тыңлый төннәре йокысыз үтәр иде. Греклар болан итә икән диңгездә давыл купса, диңгез алласы ачулана, корбан сорый дип, башта ишкәкче колны ташлыйлар. Анда да давыл туктамаса. икенче ишкәкчене дулкын эченә ыргытканнар, анда да туктамаса. дйңгез алласы сине сорый дип. кораб башлыгын ташлыйлар Хәзер андый хикмәтләр бик сирәк сирәген, әмма булгалый. юк-юк та кешеләрне су анасы алгалый икән. Диңгез кояшында Денис чүлмәктәй каралды, болан да җирән сака лы тагы да җирәнләнә төште Зәңгәр күзләре генә офык читеннән кодрәт көткәндәй алга карыйлар. Җил шактый ипле исә. болай барсалар тиздән изге София чиркәү манарасы да күренер Яшь хатыны аңа изге София чиркәве турында төннәр буе сөйләгәне бар. хәзер койрыкчы шул әкәмәт чиркәүне менә-менә офыкта күренер дип көтеп бара иде Буйтур Денисны сирәк борчыды, хәтта ни белергә теләсә дә «Денис. Патшакалада каласыңмы, кире Фанәгүргә кайтасыңмы?»— дип сорамады Ул ышана иде, койрыкчы Кубрат ханга хыянәт итмәс. Шулай да вакыт-вакыт күңелгә шик гөшә, андый чакларда ишкәкчеләр янына үтә буйтур. каравылбаш Камай белән сөйләшеп утыра иде . Грек Агасике. Патшакалага якыная башлауга, бүлмәсеннән бөтенләй чыкмас булды Ул озын көн буена хатыны, улы. кызы янында утыра. нидер сөйләшәләр, киңәшләшәләр Кнңәшерлеге бар төптимерче баеп кайта Патшакалага якыная башлагач, койрыкчы Денис үз-ү тенә урын таба алмый интекте Ул әле буйтур янына килеп хтырды. әле ишкәкчеләр янына төште. Кояш баер алдыннан Денис өске катка менде һәм кызарып барган офыкка карап җырлап җибәрде. Җыр үтә дә таныш нде буйтурга. Ил- барыс койрыкчы янына барып утырды, җырга КУШЫЛДЫ Денис башта аптырап калды Каян белә буйтур рось җырын? Дөньяда нинди хозурлык' Шәфакъ нуры сүрелеп бара, күңел әллә кайларда, туган якларда Җитмәсә буйтур аның туган телендә җырлый — Туганкаем, кем син? Каян беләсең бу җырны? — Анам җырлый иде,— диде Илбарыс Денис аягүрә басты, буйтурның күзләренә карады — Минем дә туган илем бар, буйтур Ул еракта, бик еракта Елгалар. урманнар артында. Синең бу җыруың миңа, минем кардәшләрем яшәгән ыстаны.м хәтерләтте Чине явыз князь бик яшьли Кубрат ханга биреп җибәрде Минем анда бабам-анам. туганнарым калды Бабам да. атам да көймә ясаучылар иде Атамны князь бервакыт яхт а алып китте, шуннан ул әйләнеп кайтмады Князь мине үзенә алды, шуннан Кубрат ханга биреп җибәрде Ышанма, буйтур. хан белән князьләр вәгъдәсенә, йомышын йомышлый алмасаң, хан синең башың кисәр Ханнар белән князьләргә кеше башы бер тиен дә тормый Денис, мине өнәсәң, әйтмә Кубрат хан турында яман сүз, ул мина ата булган кеше, ул мине бакты, сараенда белем бирде Яман сүз кеше үтерер, ди. г ү Беләм. буйтур Алан да күнелемдәген әйтми булдыра алмыйм Хан сине барыбер Фанәгүрдә калдырмас, кызын сиңа бирмәс Син грек утының серен белергә барасың, буйтур — Син каян белдең. Денис? — Агасике белән кызы сөйләшкәнне тыңлап тордым. Греклар ул утның серен гасырлар буена саклыйлар. Алар Кубрат хан сине юри җибәргәндер, диләр. — Денис, мин үзем дә ул утның серен белүчене табуыма шиклә- нәм. Мина чынлап та Кубрат хан шундый бурыч йөкләде. Мәгәр алып ♦ кайта алмасам да Кубрат хан минем белән берни дә кылмас. х — Мин сиңа кулымнан килгән кадәр ярдәм итәрмен, буйтур. Ант * эчик — Денис хәнҗәрен чыгарды, бармак очын кадап канатты канны ь пычак йөзенә буяды, аннары буйтурга бирде, буйтур да шулай ук нт- | те — Инде ант эч, буйтур Денис хәнҗәр йөзен иреннәренә тигезде, буйтурга бирде, буйтур да канлы хәнҗәр йөзен иреннәренә тигезеп алды ♦ Кемдер тамак кырды, аларга таба Агасике килә иде, Денис тиз ге- * нә хәнҗәрен кынысына тыкты — Буйтур,—диде Агасике аларга килеп җитәр-җнтмәс.— Сине ми- ч нем улым дәшә. Аның сиңа әйтер сүзе бар Буйтур бар көченә Денисның кулын кысты. Бу — мин синең белән = ант эчтем, диюе иде. “ — Әйдә,—диде буйтур һәм Агасикегә иярде. х — Буйтур, сине императорның алачыгы кызыксындыра дип ишет- н тем, хакмы шул? с — Мине бернинди алачык та кызыксындырмый, Агасике. — Ярый, буйтур, син дигәнчә булсын Ачуланма, синең нә ' йомыш « белән Патшакалага килүең билгеле. £ — Төптимерче Агасике,— диде тавышын күтәрә төшеп буйтур— s Төптимерче Агасике, исеңә төшеримме әллә, мин Патшакалага кораллар алырга барам — Алай да син тыңла әле мине, буйтур Сөйләш улым белән Ул сиңа ярдәм итәргә тырышыр Болгарлар — император өчен варварлар, минем өчен хәзер кардәшләр Патрикнй Симеон да, философ Иоанн Фасиан да Болгарга сөрелгән кешеләр. Алар Болгарны изге дингә димләргә тиешләр. Болгар җитди сынау алдында тора Сарациннар көчәеп килә. Болгарда иң ышанычлы акча—дирһәм Сарациннар акчасы дирһәмгә ияреп яһүд-сарациннар килә башладылар Кая китте Болгардагы грекның көмеш милирәсе, кая китте императорның алтын солиде!... I Юк алар. Сарациннар, яһуд сәүдәгәрләре йотып кала Болгарны, император да кала арты кала югалта Императорны әнә шул борчый бүген, буйтур, улым сөйләде. Бүген аңа Кубрат хандай дуслар кирәк Рум- Болгар татулыгы бозылмас, бозыла күрмәсен иде Агасике гаиләсенә иң зур бүлмә бирелгән иде Буйтур бүлмәгә килеп керүгә, төптимерче гаиләсенә түбәнчелек белән баш иде Аңа түр- дан урын бирделәр — Исеңдә тотсаң иде, буйтур, мин Кубрат ханга яманлык теләмим,— диде Агасике һәм хатыны белән кызын бүлмәдән алып чыгып китте — Мин дикъкать белән тыңлыйм сине, буйтур — Рәхмәт, оста Мин сипа оста димен, ялгышмыймдыр5 — Юк, буйтур. ялгышмыйсын Мин чынлап та император алачы гында эшлим — Егет савытларга чүлмәктән эчемлек койды — Болгарларга минем хөрмәтем зурдыр Болгар ханы атамны бай итте Атам ми- ► на әйтте, сине, буйтур. грек утынын сере кызыксындыра диде — Оста, мине бернинди дә грек уты кызыксындырмый, бары шун нан мин — буйтур, оста алып Орышка йөргән һәр алып яңа корал бе- лан кызыксына ШУЛ гына — Болгарлар — варвар Никадәр генә империягә дус булмасыннар, базилевс аларга грек утынын серен бирмәс. Кызганыч, буйтур. бик кыз- ганыч, грек уты мин эшләгән алачыкта ясалмый Император анда варварларны түгел, грекларны да энә күзеннән үткәреп кертә. Грек утын ясаучыларны халык арасына чыгармын. Ул алачыкта эшләгән кеше йә шунда үлә, йә сугышка китеп котыла. Алачыкта эшләгән осталарның берәүсе дә сугыштан әйләнеп кайтмады. Сугышта үлмәгән хәлдә аны... — Үтерәләр... — Мин алай дип әйтмәдем, буйтур. Аннан бары тик бер оста чыкты, буйтур. Симокатта карт. Аның оныгы моннан бик күп еллар элек Болгарда тотык итеп калдырылган икән. Ә ул шагыйрь булган, императрица Мартинаны яраткан, аңа багышлап шигырьләр язган. Оныгын сагына карт. Болгардан сәүдәгәрләр килгән саен портка килә, көннәр буена шулар янында урала. Ут серен сатмасын дип, император шымчылары аңардан күзләрен дә алмыйлар Ни өчен үтерми соң ул картны дисеңме?.. Хикмәте бар, кайчандыр император Ираклий аның белән бер күршедә үскән, ярдәме тигәндер картның, диләр. — Аның оныгы Константин мине дә укытты. Ул чынлап та шагыйрь. — Карт әнә шул оныгын сагына. Грек утының серен белсә, шул карт белер, буйтур. — Кабат әйтәм, оста. Мине ул ут бөтенләй кызыксындырмый. — Мин сиңа белгәнем әйттем, буйтур. Аңлашмадык булып чыга. Без икебез ике ярда басып торабыздыр, күрәсең. — Анысы хак, оста. Без чынлап та икебез ике ярда басып сөйләшәбез. — Алай да киңәшем тотсагыз иде, буйтур. Картны мин сиңа үзем күрсәтермен. Калганы аның эше. Буйтур үз бүлмәсенә кергәндә тышта караңгы төн иде инде. Кораб дулкыннарда чайкала, өске катта каравыл алыплар йөренә, койрык ягында пыскып кына ут яна. Буйтур шәм кабызды, сәкегә ятты, утында сүндерергә онытып, шундук йокыга китте. Әмма күп тә үтми уянды да Кемдер бүлмә ишеген капшый кебек иде. Чынлап та, шудыргычны ачарга тырыша сыман берәү. Буйтур сак кына урыныннан торды, кулына хәнҗәрен алды. «Кем £улыр, ни калган?—дип уйлады буйтур. шыпырт кына ишеккә атлады — Кем аның янына керергә тели? Камай? Юк, Камай аңа дәшәр иде. Кем? Агаси- ке?! Түгелдер. Төнлә. Агасике аласын алды инде болгарлардан. Кем?...» Илбарыс буйтур аяк очларына гына басып, ишеккә якын ук килде. Кем капшана? Шудыргычны ачу мөмкин түгел Ничек керергә исәбе бүлмәгә бу кешенең? Каракмы? Кубрат ханның алтынын алмакчымы?.. Алтынны алган хәлдә кая кача ала ул Тентерләр, табарлар, каракны шундук диңгезгә ташларлар. Каравыл сакчылар кая? Нигә йөрмиләр?! Буйтур кисәк шудыргычны тартты һәм тышка чыкты. Ишеккә терәлеп диярлек каравыл торучы алып йоклый иде Буйтур аның якасыннан эләктереп алды да селкә башлады. — Уян, уян диләр сиңа, Камай!'— дип гамагы ертылырдай зәһәр тавыш белән кычкырды буйтур — Каравыл, Камай! Буйтур янына каравыл алыплар йөгерешеп килделәр, сулышына кабып, каравылбаш Камай килеп җитте Килеп җитте дә каравыл алыпның яңагына чабып җибәрде Алып күзләрен ачты, керфекләрен каккалап торды. Ниһаять, ул тәмам айныды, шаккатып, үзен урап алган халыкка карады. — Йә, йә, айныдыңмы, ни булды?— диде Камай — Су анасы,—диде алып — Су анасы — Су анасы?!—дип кайтарып сорады Камай.—Нинди су анасы, Иләсләндеңме әллә? — Әйе, булмаганны, тузга язмаганны,— диештеләр. Айлы якты төн иде. Шул мәлдә диңгез өстендә бер алиһә пәйда булды. Кайсыдыр күреп — Әнә ул’— дип кычкырды — Әнә. әнә! Чынлап та. ярты гәүдәсен чыгарган кллеш су анасы корабка таба йөзеп килә иде. Кайсы җәясен тартты, кайсы сөңгесенә ябышты. Ай яктысы ни якты булса да, су өстендәге хикмәтне аермачык күрү мөм- * кнн түгел иде, шулай да корабтагылар моның чынлап та су анасы нкә- ; ненә ышанып, беравыздан диярлек кычкырып җибәрделәр Су анасына * тияргә ярамый, моның өчен диңгез алласы давыл чыгарыр, корабны < кыяга орыр. з — Укка алмаска, сөңге ыргытмаска! Тәңрегә дога кылыгыз!—дип 5 боерды буйтур. Ф Корабтагы һәммә кеше идәнгә тезләнде, кулларын күккә күтәреп тәнредән ярдәм сорады Дога укылды, тәңре аларның теләкләрен ка- 5 бул итте, күтәрелеп караганда диңгез өстендә су анасы юк иде инде. «; Беренче булып каравылбаш Камай исенә килде * — Икенче каравыл алып кая? « — Аны, каравылбаш, су анасы алды,— дип тәүге сүзен кабатлады х тәмам исенә килгән алып * Барысы да моңа ышандылар һәм янә тәңрегә дога кылдылар. к Шулай итеп, бу төндә корабтан бер каравыл алыпны су анасы ал- »- ды. Иртән кояш чыгып, якты көнне каршы алгач, грек Агасике буйтур * янына килде. * — Каравыл алыпны су анасы түгел, диңгез алласы алгандыр,— « диде — Гадәттә су анасы адәмнәрне сирәк ала, алыпның гаебе, языгы ® булгандыр Икенче каравыл алыпны да диңгезгә ташламасагыз, су ана- х сы иртәгә дә, берсекөнгә дә килер — Денис!— дип кычкырды буйтур — Койрыкчы Денис, кил әле бире! Койрыкчы кыюсыз гына алар янына килде. — Тыңлыйм, буйтур. — Койрыкчы Денис, бүген каравылда синең белән икәү торырбыз.. Күрде буйтур, шул сүзләрне әйтүгә, грек Агаснкенең күзләре дүрт булды. Төптнмерче кинәт буйтурның алдына тезләнде. — Буйтур, кылма андый боерыгын, диңгез алласының сине дә алуы бар. — Денис,— дип кабатлады буйтур — Бүген төнлә өске катта без ' икәү каравыл торабыз — Баш өсте, буйтур. — Койрыкчы Денис, боерыгымны кабатла! — Бөек Болгарның олуг хан буйтуры Илбарыс, бүген төнлә койрыкчы Денис каравылда булыр!. Кич кояш баегач, Буйтур белән койрыкчы өске катка каравыл чыктылар. Корабта барчасы да йоклый шикелле, шул ук вакытта буйтур белә беркем дә рәтләп йокламый. Үткән төндә булган хәл барысын да йокыдан калдырган иде. Кичәге төндә булган хәл ишкәкчеләргә кадәр ирешкән, аларны да куркуга салган иде Денис корабның койрыгына килгәндә. Илбарыс буйтур түргә — борынга таба узды. Диңгез өстендә дулкыннар йөгерешә. Патшакала ягында кичке шәфакъ яна, икенче яктан әкрен генә, иренеп кенә ай калкып килә. Диңгез алласымы, су анасымы кичә дә нәкъ менә ай кал- •кып бераз күтәрелгәч өскатка менә һәм бер алыпны кочаклап ала да, матур-матур сүзләр әйтә-әйтә, битләреннән сөя сөя диңгезгә алып төшеп китә Аннары янә күтәрелә, икенче каравылны сихерли башлый, шулай ук кочаклый, иркәли, назлый, әмма каравыл алып коты очып куркуданмы, андый хикмәтләрне аңламый, чытырдап буйтурның ишек бавына ябыша. Шуның белән исән кала. Философ белән укытучы Константинның сөйләвенә ышансаң, диңгез алласының су астында патшалыгы бар икән, патшалыкта кызлар гына яши икән, теләгән адәмне юха лап диңгез төбенә алып төшмичә, кызларның кияүгә чыгарга хаклары юк икән. Буйтур боларның берсенә дә ышанып җитмәде. Бит аңа соңыннан философ әйтте, болар барысы да матур әкият диде. Ничек инде матур әкият булсын ди?.. Әнә, кичә төнлә белән бер каравыл алыпны алды, бүген икенчесен алып китсә... Денис белән очрашкан саен буйтур, сер бирмәскә тырышып: — Су анасын тотсам, мнн аңа әйләнәм, Денис,— диде. Денис ашык-пошык кына куеныннан перун алласын чыгарды, нидер пышылдап кире куенына тыкты. Шуннан соң гына: — Тәңреңә иман кыл, буйтур, шулай әйтергә ярыймы? Денис су анасының өске катка менүенә ихластан ышана, җаны- коты үкчәсенә җитеп көтә иде. Диңгез өстен көмеш төсенә кертеп, тирә- юньне тонык кына ай яктырта башлагач. Денисның ышануы тәмам чигенә җитте. Ул шылт иткән тавышка да ялт итеп әйләнеп карады, кулындагы сөңгесен ныграк кысты. Аның бер дә үләсе, дөресрәге, су анасына китәсе килми иде. Су анасыннан да матур, сылу хатыны Эгина бар, ул аны ярата, ул аны сөя, ул ансыз яши алмый. Буйтур үзе дә ни батыр кыланса да курку тоя, туктап һәр тавышка колак сала, шулай дикъкать белән тыңлаудан аның колаклары чыңлый, ахыр ул гасабила- нуын яшерергә теләп, авыз эченнән генә җырлый башлый. Кораб борынына таба үткәндә дә, койрыкка әйләнеп килгәндә дә буйтур бер генә мәлгә дә бүлмәсе ишеген күзеннән яздырмаска тырышты. Бар хикмәтләргә күңеле ышанган хәлдә дә аның бүлмәсендә Кубрат хан биреп җибәргән ике мең алтын бар. Ул алтын императорга дигән бүләк түгел... ул алтын грек утының серен кулга төшерү өчен бирелгән. Алтын буйтур бүлмәсендәге кечкенә сандыкта ята Сандыкны бүлмәдән алып чыгып китүе җиңел түгел, сандык күрше бүлмәдәге каравылбаш Камай ягына нечкә кыл белән бәйләнгән, кыл башымда көмеш кыңгырау. Сандыкны күтәреп алуга, кыл өзелер һәм каравылбаш бүлмәсендә көмеш кыңгырау чыңлар Әмма оста һәм тәҗрибәле каракның кылны өзеп, сәке аягына бәйләп куюы да бар иде. Ары үткәндә дә, бире килгәндә дә буйтур бүлмәне күздән яздырмады, ахыр бүлмә ишегенә килеп сөялде. Ай күк гөмбәзенең уртасына җитеп килә, диңгез өсте тыныч, ник бер җан иясе күренсен, курка-шикләнә ятсалар да арулары җиткән булса кирәк — корабта сөйләшүләр бетте, йоклады халык. Тып-тын. Мәгәр нәкъ менә шул үтә тынлык күңелгә торган саен ниндидер курку, шом өсти бара. Иртәгә иртән алар, койрыкчы ялгышмаса, Пат- шакалада булырга тиешләр. Инде максатларына ирештеләр дигәндә су анасы килеп чыксын әле. Бүген дә су анасы күренсә, кемне булса да диңгез алласына алып китәргә итсә, иртәгә бер колны суга ташламый булмастыр. Су анасы шунсыз тынычланмас. Шунсыз кораб Фанәгүргә әйләнеп кайтмас, давыл чыгып, кыяга бәрелер, берәүсе дә исән калмас, буйтур үзе дә. Буйтур су анасына ышанып та җитми иде, шулай да күңел шомлана, тыныч түгел. Чынлап та, су анасы аның каршында пәйда булса, ул нишләргә тиеш. .. Су анасын үтерергә ярамый, аннары диңгез алласы аларны көне белән юк итәр Юк, күргән хәлдә дә үтермәскә, куркытырга, хәнҗәр белән янарга Ә ул болгар телен аңламаса? Аңламаса, күтәрергә дә суга атып бәрергә Су анасы суда батмый. Буйтур ни кылырга белми әйләнә-тирәне күзәтте. Атнага якын юлда улдылар, диңгез түзәрлек тыныч булды. Соңгы көндә генә әллә нишлә- де, жял купты, дулкыннар йөгерешә башлады Менә төн килүгә янә тынычланды диңгез, алай да дулкыннар тынып ук бетмәделәр, койрыкчы ярдәмчесе дулкыннарга каршы тотса да чайкала иде кораб. Дулкыннар йөгерешә... Корабтагы тынлык белән диңгездәге тынлык бер түгел шул... Кинәт буйтурның зиһене ачылып киткәндәй булды Бернинди су ♦ анасы да юк, корабта карак бар һәм аның бүлмәдәге алтынга күзе х кызган. < Буйтур яныннан Денис үтеп китте һәм күп тә үтми янә әйләнеп н килде — Мин бу Камайның алыпларына шаккатам, ни кылып яталар > икән көннәр, төннәр буена? — Шахмат уйныйлар, койрыкчы. Син беләсең булса кирәк, Кубрат ♦ хан сарай сакчыларына кадәр шахмат уйнатып ала х — Анысы хак, мине дә өйрәтте Ышансаң ышан, ышанмасаң юк, s буйтур, көннәрдән бер көнне бу миңа үзенең җансакчысын җибәргән... Мине шахмат уенына өйрәтергә килгән. Ни ул мина сөяк шәкелләр. * Менә кораб ясарга дисәң, кулларым кычыта башлый Их. давыл куп- “ маса гына ярар иде, буйтур,—дип уфтанып куйды Денис — Иртәдән дә » сонга калмыйча Патшакала күренер Мине Эгнна һаман Патшакалада * калырга кыстый, буйтур — Кубрат хан ошатырмы соң, койрыкчы? Әйтәсе юк, император Б синдәй останы колач җәеп каршы алыр, биш куллап.— Миңа калса, з буйтур, бу грек Агасике кызы Эгинаны тикмәгә генә сиңа бирмәгәндер, £ тикмәгә генә берни дә эшләми грек. — Туган ягым Рось, торган җирем Болгар булды, буйтур Болгарда • игелекле яшәдем. Олуг хан төпоста итте. . — Болгар-Рось элек-электән бертугандай тату яшәгәннәр Әле борын заманда ук Әтиолан белән рось дружинасы франкларга яу чабалар. Яуда росьлар арысландай орышалар Әтиоланга яшь воевода ошый, ул аңа кызын бирә, кайтыр юлда алар иленә туктый Туктаган тешкә зур кала салдыра — Кияүкала Әтиолан киявенә бер төмән алай да биреп калдыра... Кубрат хан да росьлар белән тату яшн. күрше-тирә илләрне буйсындыргач, Роська юнәлә, князьгә бнк күп бүләкләр алып бара. Князь аңа минем анам Анняне һәм бер оста биреп җибәрә — Мин ул, мин, буйтур! — Снн! ► — Әйе, мнн. Князь мине Кубрат ханга биреп җибәрде Анаңны беләм. мин нибарысы ундүрт яшьлек малай идем, анаң җиткән кыз иде инде. Менә каян рось җырларын беләсең икән снн, буйтур. Шул чакта диңгез өстендәге йөгерешкән дулкыннар арасында нәрсәдер күренеп китте Каравыл торучылар ачкан авызларын яба алмый шым булдылар Дулкыннар эчендәге кара нәрсә бер күренде, бер күздән язды. — Буйтур, буйтур,—днде Денис өненә килеп — Буйтур. су анасы . Әнә. әнә... — Деннс, йөгер, Камайны чакыр Шаулама Тиз бул? Тотабыз аны Денис китеп тә өлгермәде, хатын-кыз сурәтендәге су анасы өске катка менде Су анасы шул хәтле зифа сынлы иде кн, буйтур бермәлгә •нссз калды Юк, су анасы түгел икән бнт. Чәчкә, аның сөйгәне Чәчкә килә ана таба Әнә күр йөреше дә. буй-сыны да гел Чәчкәнеке. Су анасы әкрен генә килде дә буйтурның кулыннан алды, колагына ► нидер пышылдады, ниндидер серле сүзләр әйтте Буйтур карусыз аңа иярде Мәгәр зиһене томаланмый калган бер өлештә «Ул мине снхер- лвде. ул мине үзе белән диңгезгә алып төшеп кнгмәкче. мин һнчнн кыла алмыйм. Тәңрем, снн кая? Коткар, коткар буйтурынны' Тәңрем' »—дип 'Яларга өлгерде. — Буйтур, буйтур!— Кораб койрыгы яклап каравылбаш Кагай, аңа ияреп берничә алып йөгерәләр. Алар буйтурга дәшәләр, әмма буйтур бармагын да селкетә алмый, һаман кораб читенә таба атлый. Менә кораб чите. «Су анасы мине диңгез патшасына алып бармакчы Тәңрем!..» — Буйтур, буйтур Илбарыс! Буйтурның йөзенә дулкыннардан очкан тозлы су чәчри, шул чак аны Камай тотып ала, селкеп, үз ягына таба әйләндерә. — Буйтур. нишләвең бу? Диңгезгә чумасың киләме? Буйтур. башына суккандай бер мәлгә миңгерәүләнеп, һични аңламый каравылбаш Камайга карап тора. — Чәчкә... Су анасы... — Нинди Чәчкә, нинди су анасы, буйтур? Буйтур башына тотынып, як-якка чайкалды. Чынлап та, нинди су анасы? Күктә ай йөзә, диңгез өстендә һични юк, дулкыннар йөгерешә, кораб салмак кына чайкалып тора. — Денис кая? Койрыкчы кая, каравылбаш?! — Денис!—дип кычкырды Камай —Денис, койрыкчы! Ни карап торасыз, алып килегез койрыкчыны! Ике алыпны гүя җил алды, алар Денисның бүлмәсенә таба йөгерделәр. — Мин монда, буйтур. Монда,— дип бөтенләй башка яктан килеп чыкты Денис.— Монда мин, буйтур. Синең бүлмә ишегең ачык, буйтур. — Ничек, ачык?! Кем ачты!? Буйтур йөгереп барып бүлмәсенә керде, сәке астыннан сандыгын тартып чыгарды, ачкычы белән ашыга-кабалана ачты. Алтын урынын да иде. Шуннан соң гына бүлмәсенә күз йөртеп чыкты Бүлмәдә ике шәм яна, кем кабызган? Ни эзләгәннәр бүлмәдә?.. Әйберләрнең асты- өскә килгән Кием сандыгын тартып чыгарды. Сандыкта әйберләр калмаган, кансы-кая сибелеп аунап ята. Илбарыс буйтур аларны тиз-тиз генә җыйды, сандыкка салды. Ишек яры каравылбаш Камай, койрыкчы Денис карал торалар. Агасн- ке килеп җитте, ул да кызыксынып кардп тора башлады. «Агаснкегә ни калды микән?»— дип уйлады Илбарыс буйтур.— Денис, ишекне яп та бире кер әле. Камай, син урныңда бул* Денис эчкә керде, бүлмә ишеген япты. Буйтур күрше бүлмәгә сузылган кылны тикшереп карады. Кыл өзелмәгән иде «Димәк, карак ялгыш икенче сандыкны ачкан Ачкан, бөтен әйбернең астын-өскә китергән, әмма алтынны тапмаган Кем булыр? Су анасы, имеш. Яшь, чибәр, хан кызы Чәчкәгә охшаган. Мин аны хәтта Чәчкә днп белдем... Денис хатыны?»— дип уйлады буйтур һәм кинәт зиһене ачылып киткәндәй койрыкчының якасыннан эләктереп алды. — Денис, хатының кая синең? — йоклый, буйтур. — йоклый?! — Әйе, буйтур, миннән йоклап калды. — Әйдә сиңа! Денисның күзләре зурайды, янып торган шәмнәргә карап алды. — Снн, буйтур, минем хатыннан шикләнәсең? — Шәмнәр яндырып, иркенләп эзләгән... — Кем, буйтур? — Киттек! Денис бүлмәсенә килеп керделәр Бүлмә иясе кабалана-кабалана шәм алды Буйтур шәм белән идәнне яктыртты, идәндә су тамчылары ялтырый иде. — Менә ул су анасы!— Илбарыс буйтур Денис хатынының чәченә кагылды Хатынның чәче юеш иде. Хатын уянмады ыңгырашып икенче якка әйләнеп ятты. — Аңлашыла. Әйдә, Денис, Камай бүлмәсенә Буйтур белән койрыкчы каравылчы алыплар бүлмәсенә килеп керделәр. Сәке астыннан тартылган кылны буйтур бик тиз тапты -г Кемнәр йокламаган иде? ♦ Өч алып буйтур каршына бастылар - — Күрше бүлмәдә берәр төрле тавыш ишетмәдегезме? — Юк, буйтур, без бернинди тавыш та ишетмәдек, синең тавышны *- гына ишеттек. — Денис,— диде буйтур койрыкчыга таба борылды — Денис, ал- £ тынга синең хатының кергән Кичә ул бер каравыл алыпны суга аткан . Бүген мине олактырмакчы иде... ♦ — Буйтур, буйтур!— Денис Илбарыс буйтур алдына тезләнде — = Буйтурым, ни дигән сүз бу? — Бумы, койрыкчы?! Синең хатының йә шымчы, йә карак. Ул без- п ней алтынны урламакчы булган! — Юк-юк! Ул андый түгел, буйтур! Андый түгел! Булмастайны = свйләмә, буйтур... ’ •« — Греклар диңгездә балык кебек йөзәләр, Денис — Хатыным түгел, буйтур Ышанмыйм. Кайната Агаснке эше _ Эгина ана бармас. Синең хакка, минем хакка.. Е — Денис, тор, тынычлан Тынычлан һәм минем белән килеш Без 3 кергәндә хатының йоклаганга сабышып ята иде, чәчләре юеш. идәндә ® су тамчылары.. Юк, Денис, хаталанма — Юк-к, буйтурым, ул андый түгел, түгел!.. Ул албасты түгел! х — йә-йә, ярсынма Ышанмасаң, бар, үзең тикшер, юеш теме чәче, юкмы? Бар-бар, аннары миңа килеп әйт . Денис йөгерә-атлый бүлмәдән чыгып китте. — Син, син,—диде буйтур ике алыпка — Койрыкчы Денистан күз дә алмагыз, ул кая бара, сез шунда Ишеттегезме' Йокламаска! Каравылбаш Камай кайтып керде — Буйтур, Агаснкедә шигем бар — Агаснке түгел, Денисның хатыны кергән бүлмәгә — Әйтәм күзләре бик елтырый иде. Сихерчедер бу днп уйлаган идем, хак икән. Әфсен дә укый белә инде болай булгач Әфсен укын да су анасы рәвешенә керә, әфсен укый да янә Денисның хатыны була, бер сүз белән әйткәндә, албасты. Илбарыс буйтур сәкегә утырды Төрле хайваннар рәвешенә әверелә алган сихерчеләр, албастылар, күз буяучылар турында сөйли торон иде укытучы Константин. Ул кеше башта синең күзенә карый һәм сине сихерли. Ул синең алдыңда әле бала була, әле карчык, әле жнткән кыз Эгнна һәм Чәчкә? Ул минем күземә Чәчкә сурәтенә кереп кү ренде. Буйтурның шнге-шөбһәсе калмады, алтынга Эгнна кергән Ә менә үзе генәме эш итә, атасы Агасике беләнме — монысын буйтурга ачыклыйсы бар иде. Ә Денис, Денис белгәнме? Әллә булмаса Денистан башка гына эш итәләрме?. Алтынны алган хәлдә кая китәргә уйлады икән? Буйтур башын күтәрде, әмер көтеп торган каравылбаш Камайга — Каравылга ике алып куй, минем белән Денис урынына Сак булсыннар. Мин ял итәргә ятам Буйтур үз ягына чыкты, шәм кабызды, сәкегә сузылып ятты Кн | сәк бүлмәгә жил кергәндәй булды, почмактагы уентыга утыртылган шәм калтыранып, куркынып, дерелдәп куйды, аннары тагын тураеп басты. Янә жил керде, янә шәм калтырана башлады, шәм уты куләгә- сеннән диварда шомлы күләга/.әр йөгерде Буйтур урыныннан сикереп торды, Денис бүлмәсенә юнәлде. Ишекне шакыды, жавап бирмәделәр Киереп ишекне ачты, түргә узды. Сәке буш иде Мендәр юеш иде. «Юк, ул ялгышмаган Эгина йә карак, йә сихерче». Бүлмәгә Денис килеп керде, шәм алды. — Буйтур, Эгина гаепле түгел. — Мендәр әле дә юеш. Денис мендәрне кулына алды, битенә тигезеп карады. Мендәр чынлап та дымлы иде. — Юк минем Эгинам. Ул беркая да юк, атасы янында да! — Сихерче синең Эгинаң, Денис. Бүген су анасы, иртәгә карчык, тели икән... — Эгина су анасы, буйтур. Минем Эгинам!— Денисның күзләре шарланды,— Су анасы... Аның тәне һәрчак салкын булыр иде... Шулай ук... — Әйдә, Денис, Агасикегә. Мәгәр Денисның хатыны Эгина атасы белән анасы бүлмәсендә дә юк иде. Кызының юкка чыгуын ишетүгә, Агасике яткан җиреннән сикереп торды, хатыны чукынырга кереште. Агасике чишенми яткан иде, бу хәл буйтурны янә шиккә калдырды, әмма ул төптимерчегә бер сүз дә әйтмәде Әгәр дә мәгәр Эгина чынлап та сихерче икән, ул турыда Агасике дә белмидер, инде Эгина карак кына икән ул корабтан беркая да китә алмас. Нәкъ менә шунда буйтурның күзе Агасикенең улы ятагына төште. Ятак буш иде. Улы кая төптнмерченең? — Агасике, мин бүлмәдә синең улыңны күрмим,— диде буйтур һәм Денискә күз сирпеп алды. — Ул өстә йөри, буйтур. Нигәдер ул йоклый алмый интегә. «Йоклый алмый интегә,— дип эченнән кабатлады буйтур.— Кулына төшмәгән алтын йокысын качырдымы?..» Атасының сүзен раслап, бүлмәгә төптнмерченең улы кайтып керде. Таң нуры белән килеп кергән кунакларны күрде дә, гаҗәпләнә калып, чакырылмаган кунаклар белән баш кагып кына исәнләште, үз ятагына таба үтте. Таң атты, тышта яктырып килә, эче пошудан йоклый алмаган кешенең өске катка чыгып йөрүе табигый иде. Әмма Денисның хатыны кая? Денис үзе дә борчулы күренә. «Бу бичара йә хатынының сихерче икәнен белми, йә белеп миннән яшерергә тырыша. Алай дигәндә алар мине бу бүлмәдә бөтереп тә алган булырлар иде»,— дип уйлады буйтур, кулын хәнҗәре тирәсендәрәк тотып. — Эгина үзендә, бүлмәсендә йоклап ята,— диде егет ятагына сузы- ' лып яткач.— Эгина үзендә йоклый, җизни. Денис белән-Илбарыс күзгә-күз карашып алдылар. — Бүлмәдә, йоклап ята?!—дип кайтарып сорады Денис. — Бүлмәдә, бүлмәдә,—дип кабатлады терсәгенә таянып егет,— Бүлмәдә! , Денис кабаланып чыгып китте һәм күп тә үтми әйләнеп тә килде. Койрыкчының куанычы йөзенә үк бәреп чыккан иде. — Буйтур, Эгина чынлап та йоклап ята. Мин аны уяттым, ул беркая да чыкмаган... Чәчләре дә коры... Бу юлы Агасике белән улы күзгә-күз карашып алдылар. Өске катта ыгы-зыгы, шау-шу купты, Денис белән Илбарыс тышка чыктылар. Койрык ягыннан ике алып йөгереп килде. — Буйтур. буйтур. койрыкчыны су анасы алды. Ярдәмчесе авыз ачып сүз әйтә алмый, әллә эчкән, әллә иләсләнгән. Буйтур белән Денис койрыкка йөгерделәр. Койрыкчының ярдәмчесе кораб читенә тотынган да бертуктаусыз каравыл кычкыра, килә-ки- лүгә, буйтур алыпны үзенә таба йолкып алды, күзләренә карады. — Акырма! Туктал. Б\ — мин, буйтур! Ишетәсеңме,—диде буйтур аның колагына иелеп.— Ишетәсеңме, кычкырма! Бу —койрыкчы Денисның икенче ярдәмчесе иде, беренче ярдәмче сен су анасы алган булып чыга. — Буйтур, Илбарыс буйтур,— диде ярдәмче тнрә-ягына карап алды,— Хәзер генә корабта су анасы булды. — Су анасы безгә ачу тота, корабта языклы кеше бар, аны суга ташламыйча су анасы безне ташламаячак, башкача безгә котылу юк, ♦ туганнар,— диде Денис — Тиктор, Денис! Ишетәсеңме, тиктор! Бернинди дә су анасы * юк,— диде буйтур, күзе белән каравылбаш Камайны эзләп тапты — н Камай, әйдә минем белән. Алыпны имче карасын Буйтур йөгерә-атлый бүлмәсенә кайтты, каерып ишекне ачты. Бу- * саганы атлап керде дә туктап калды. Бар нәрсә дә үз урынында кебек иде, Буйтур тиз генә сәке астыннан сандыкны тартып чыгарды, ачкыч * белән йозакны борды, ачты. Алтын урынында, исән иде. Буйтур шапыл- = датып капкачны япты, сандык өстенә утырды, жине белән маңгаена ти- “ беп чыккан тир бөртекләрен сөртеп алды, — Буйтур,—диде каравылбаш Камай — Икенче алыпны су анасы * алды Денис языклы кеше булгандыр, ди. Языксыз кеше буламы. Син s дә әнә хан кызы — Каравылбаш Камай, менә бу сандыктан бер тәңкә алтын юга- к ла икән, шул булыр синең языгың, беренче нтеп сине суга ташларбыз! ь Денис белән мин үзем сөйләшермен. Коткы таратып йөрмәсен — Буйтур,— диде Камай кыюлана төшеп — Буйтур, мин алардан 2 шикләнәм, греклардан. Денисның хатыны суда балык кебек йөзә. Кыз- £ сарай алдында коендылар, үзем күрдем... Буйтур бер тын каравылбашка карап торды, аннары терсәге белән * тезенә таянды да, башын кулына куйды. — Ишкәкчеләр нигә шаулыйлар? — Су анасы икенче алыпны алганнан сон ишкәкчеләрнең котлйры алынган, алыпны кочаклап суга сикергәнен күргәннәр — Тынычландыр үзләрен, су анасы колларга тими диген. Кылган языклары булса, тәңредән кичерү сорасыннар Хәер, дөрес әйтәсең, кем языксыз бу дөньяда Бүген бер алыпны, иртәгә бәл.кем мине алыр Каравылбаш Камай жнлкә аша як-ягына төкеренеп алды — Син әйтмәдең, мин ишетмәдем, буйтур. бу сүзләрең, авызыңнан жил алсын Әйттем-кайттым, днгез — Әйттем-кайттым — Буйтур йөрәгенә чыдый алмый ачуланып то- 'рып басты, сандыкны сәке астына этеп куйды — Алтын өчен башын белән жавап бирәсең, Камай' — Баш өсте, буйтур. . — Мә сандык ачкычын. Бер мизгелгә дә бүлмәне ташлатма, каравылга иң ышанычлы алыпларың куй! — Кояш чыга, кояш чыга!— дип кычкырдылар өстә Буйтур бүлмәдән чыгып китте, Камай башын кашып, ишек бавына тотынып калды Алтынны саклый алмаса, Кубрат хан аның башын кистерәчәк Буйтур кояшны каршы алды, тәңредән игелекле көн бирүен теләде. Шунда берсе — Патшакала!—днп кычкырды. Чынлап та, алда иртәнге зәңгәрсу төскә кертеп өртелгән һава аша әкияттәге ташкаладай Патшакала жәйрәп ята иде Әнә, Денис күрергә теләгән София чиркәве, аның алтын түбәсендә кояш нурлары биешә, г»’’иык кына чан суккан тавыш ишетелә Греклар дүртесе дә өске катка Акканнар иде. Патшакалага карап тиз-тнз чукынып алдылар Гүзәл Патшакалага кораб якыная башлауга, койрыкчы кияве яны И| грек Агасике килде. — Бир әле, кияү, койрыкны. Читкә китеп тор. Шулай. Кубрат хан корабын император бухтасына кертәм. Болгар илчеләренең корабын үз портына кертергә боерган император... «Кайчан, кем?-^дип сорыйсы килде Денисның, ләкин бер сүз дә әйтмәде, читкә тайпылды.— Керт әйдә боергач». Агасике шул хәтле оста туктатты корабны, Денис кайнатасына сокланып карап торды. — Ташла ягирләрне!— днп кычкырды Агасике, аннары борылды да:— Шул булыр император порты, кияү,— диде. Яр яклап сумала, дегет, балык исе килә. Ягирләрне төшереп, яр буендагы баганаларга аркан ыргытып та өлгермәделәр, сарай ягыннан корабка таба өч кеше килүе күренде. Алар ашыкмадылар, һәрхәлдә буйтурга шулай тоелды. Басма салынды, басмага беренче булып буй- тур аяк басты. Өч кеше килеп җиткән, корабтан төшеп килгән буйтурны көтәләр иде инде. Буйтурга грек Агасике, аның гаиләсе, кияүләре Денис иярде. Алар артыннан императорга дигән бүләкләрне күтәргән хезмәтчеләр кузгалдылар. Болгар илчеләрен каршы алырга килүчеләрнең өстендә кызыл бәрхеттән теккән чапан, башларында кибән хәтле башлык, аякларында болгарның сафьян итекләре. Илчеләрне каршы алырга килүчеләрнең берсе алгарак чыгып баскан, икесе исә бераз арттарак торалар. Киемнәрендә аерма юк кебек. Әһә, бар икән, алдарак басып торганының билендә кан кызыл төсенә буялган киң пута, путага алтын тәңкәләр тезгән, тегеләренең путаларында көмеш тәңкәләр. Илбарыс якынаюга, кунакларны каршы алучылар, сөйләшкәндәй, берсүздән бил бөктеләр. — Галиҗанәпләре Болгар илчесе Илбарыс! Килер юлыгыз ерак. Cayимин килеп җиттегезме? Буйтур күкрәгенә кулын куеп бил бөкте, аннары: — Юлыбыз уң булды^ рәхмәт сезгә, ил күркәмнәре! Буйтур артына әйләнде, Дениска:— Аударып бир, ни карап каттың! ------------ диде. Денис буйтур янәшәсенә килеп басты, буйтурның сүзләрен аударып бирде. Мәгәр буталды, телен көчкә әйләндерде Ул арада Агасике алга чыкты, каршы алучыларның берсенә: — Дарнан! Син исән?! — Агаснке, туганкай! Син дә... — Исән, Дарнан, исән! Аллаһы-тәгала саклады. — Син Болгарданмы?... Ә-ә, беләм... Әйт әле бу варварга, сарайга кузгалсыннар, император көтә диген. — Чү-ү, Дарнан, Болгар илчесе грекчаны синең белән миннән оста рак белә. — Белсә... Кузгалдык!—дип кул изәде илчеләрне каршы алучы. Барысы да аларга иярделәр, Агаснке Дарнан белән янәшәдән атлады. — Бер кулың йөрмиме әллә, Дариан? — Сарациннар яралады. Император ташламады, сарайга хезмәткә алды. Зарланмыйм. Яхшы түлиләр,—Дариан буйтурга әйләнеп карады, көтеп алгандай итте.— Агасике, Болгар илчесен император көтә... Күр әле син бу скиф токымын, матур адәми, һич тә варвар димәссең үзенә. — Дариан, Болгар илчесе грекча белә дидем түгелме мин сиңа! — Ә-ә, кичер, Агасике, гел онытып җибәргәнмен. Кичә хәзәрләр килгәннәр иде, бер авыз сүз белмиләр, бөтенесен тылмач аударды. — Болгар илчесен грек Константин укытты. Шагыйрь. — Императрица Мартннаны яраткан шагыйрьме? — Үзе, Дариан. — Андыйларны император тотамы, һай, карале, кайтасы да килмиме?.. — Аның анда гаиләсе бар, балалары. — Ә императрица?.. Ул аны әле булса оныта алмый, диләр, хат язышалар икән —Дариан як-ягына каранып алды.—Әллә син дә шагыйрьдән императрицага хат алып кайттыңмы, Агасике5 .. Үләм шундый хикмәтле хәлләрне яратам. Юкмы... Ә өйләнүе хак булса, кызганыч Сорама, императрица аның өйләнгәнен белми, димәк. — Агасике,— диде Илбарыс.— Агаснке, укытучы Константин бер- ♦ кемгә дә өйләнмәде, берүзе тора ' х — һо-һо-һо, менә сина варвар, менә сиңа скнф оныгы, бик һәйбәт х сөйләшә бит бу изге телдә... и — Мин шулай дип ишеткән .генә идем, буйтур, кичер,— диде Агаснке | Алар янәшә атлыйлар иде инде. Ике якка ачылмалы тимер капка- * ларны уздылар, айбалталы сөңгеләр тоткан каравыл алыплар Болгар илчеләрен сәерсенеп озата калдылар Алыпларның берсе ак аю тиресен * күтәргән иде, мондый затлы тиреләрне күрүгә, грекларның күзләре х янды ’ Ике канаты челтәрләнеп коелган капкаларны узуга, күп санлы ч болгарлар гөлбакчадан бара башладылар. Ике якта да хатын-кыз, нр- * ат сыннары. Бер кулына гөлҗимеш чәчкәсе, икенче кулына кабырчык х тоткан хатын кыз сынын күрүгә Денис — Күр әле, буйтур. тач су анасы,— дип пышылдады « — Су анасы диңгездә калды, бу су анасының сыны, Денис и — Философ шулай дидеме? х Буйтур дәшмәде, су анасының сыны гаҗәеп-гүзәл нде Сын яшькелт > мәрмәрдән уелган, гөлҗимеш чәчкәсеннән күз яшедәй тамчы тама, ә о кабырчыктан су бөркелеп үк тора нде. Дариан белән Агаснке дөньяларын онытып сөйләшеп баралар, бу х могҗизалы сарайда йөрү алар өчен гадәти хәл нде, күрәсең «Димәк, Агасике биредә бер тапкыр гына булмаган,— дип уйлады буйтур.— Кем син?.. Кемгә ялландың, кемгә хезмәт итәсең? Кемне сатасың, кемне яклыйсың?.. Дусмы син Болгарга — Кубрат ханга, дошманмы?.. Әллә булмаса Болгарда да император теләкләрен үтәп йөрдеңме?.. Юк, Агасике Кубрат хан яклы түгел, хан яклы булса императрицага дигән хатны укытучы аңа биреп җибәргән булыр иде Хатны укытучы мина бирде, димәк, грек Агасикегә караганда ул миңа ышанарак төшә > Баскычлардан югары менделәр, төп сарай ишекләренә юнәлделәр Илчеләр килеп җитәр-җитмәс ишекләр ачылды Ниһаять, Болгар илчеләре тәхет бүлмәсенә керделәр. Диварларда — канатлы фәрештәләр, ят җирләрен һәм гәүдәсен тукыма белән каплаган ир-атлар, сурәткә төшерелгән аксакаллар, идәннәре мәрмәрдән, ялтырап тора, бүлмәнең нәкъ уртасына куелган балык авызыннан һәм аның янәшәсендәге гөлҗимеш гөленнән су бөркелә Бүлмәдә дымсурак саф һава Җәннәт дигәннәре шулмы әллә, дип сөйләнде болгарлар Ике якка баскан сакчылар янын нан уздылар. Сакчыларның кулларында капкада торган сакчыларныкы кебек айбалталы сөңге түгел, ятаган, киемнәре дә кыска, үзгә иде — Болары императорның җаисакчылары,— диде буйтур, Денис бнк каерылып карый башлагач Императорның тәхете янына якынлаштылар. Дариан алгарак чыкты, төзрәк атлап китте. Бүлмә түрендә биек тәхеттә башына алтын таҗ кигән император Ираклнй утыра, аның уң кулында. «Па. тәңрем,— дип сихерләгәндәй императрицага карады буйтур — Па, тәңрем, бу кадәр Аппак ханшага охшар икән» Бер күрүгә үк императрицага үзе дә анламаган якынлык тойды Илбарыс Ирексездән укытучы биреп җн бәргән хатны капшап карады Түшендәге хат исән нде — Галнҗанәпләре бөек императорыбыз, күп яулар каһарманы, бөтен дөньяга ия хода илчесе Ираклнй, кыеп әйтергә мәҗбүриен, Болгар илчеләре исән-имин килеп җиттеләр Илчеләр башлыгы Кубрат ханның буйтуры Саклаб улы Илбарыс сезнең алда! Тантаналы рәвештә илче турында әйтеп биргәч, Дариан бер читкә китте, артында янәшә басып торган Илбарыс белән Дениска юл бнрде. Императорның уң кулында чукмар башлы таяк: өстендә кызылга алтын җепләр тукылган чапан, аякларында болгарның сафьян итекләре «Кубрат хан бүләге»,— дип уйларга өлгерде буйтур. Императрицага карап алды. Бая ул, күргәч тә императрицаны ханша Аппакка охшаткан иде. Хәзер исә алар арасында андый охшашлык күрмәде. Императрица Мартина тутсыл йөзле, кара чәчле, төз, озынчарак борынлы иде. Күзләре коңгырт. Императрицаның күзләрендә әйтеп бетермәслек мө- лаемлек, бөркелеп торган наз күрде буйтур. Императрицаның аяк астында аю тиресе, иңендә кеш тиресеннән тегелгән шәл, шәле иңнәреннән төшебрәк тора, ялангач иңбашларын үтә күренмәле челтәр белән каплаган. — Бөек Византия империясенең галиҗанәпләре, Бөек Болгар дәүләте илчесе Илбарыс сезгә исәнлек, саулык, тазалык һәм мәхәббәт тели. Император ярдәңчесенә күз сирпеп алды, елмайды, императрица исә кызыксынып илчегә карап куйды. Илбарыс буйтур белән Денис императорга, аннары императрица Мартинага бил бөктеләр. — Хәерле килүең белән, илче! — Галиҗанәпләре бөек император Константин углы Ираклий, Бөек Болгар ханы Кубрат гүзәлләрнең гүзәле императрица Мартинага, дөнья халыклары белән идарә итүче Ираклийга күптин-күп сәламнәр юллады. Хәбәр итәргә кушты: болгарларның башкаласы Фанәгүрдә чиркәү салынды, барлык христиан халкы якшәмбе көн саен гыйбадәт кылырга җыелалар, аллаһытәгалә ирке белән киләчәктә дә йөрерләр. Император бу юлы башын түбәнрәк иде, императрица ягына карап, бөтен битен тутырып елмаеп алды. — Янә шуны әйтергә кушты Бөек Болгар ханы Кубрат, галиҗанәпләре, кызы Чәчкәне улыгыз Юстинианга бирү вәгъдәсен бозмады хан, әмма кайбер сәбәпләр белән киләсе язга кадәр кичектерүегезне сорады. Император белән императрица күзгә-күз карашып алдылар, императрица сизелер-сизелмәс кенә ияк какты. — Теләген кабул итәм, илче. Кубрат ханга җиткер, император риза диген.— Император Дениска ияк кагып күрсәтте:— Кем дип белик ярдәмчең, илче? — Тылмач,—диде буйтур,—Тылмач итеп алган идем. — Илчене кем укытты? Грекча бик әйбәт белә?.. — Шагыйрь грек илче Феофан улы Константин, галиҗанәпләре. Константин исемен ишетүгә, императорның кашлары җыерылды, императрица исә чарасыз кузгалгандай итте. Денис буйтурга: — Корал, корал турында әйт!—дип терсәге белән җай гына төртеп алды. Император ярдәмчесе белән ярымтавышка гына сөйләшә башлады. Илбарыс күзләре белән императорның улы Юстинианны эзләде. Кайсы икән? Монда юктыр. Булса читтә тормас иде. Күр әле, илхан Аслан... Буйтур Асланны күрде дә елмайды. Аслан һични аңламый аңа карап тора иде. Аслан илханны тану мөмкин түгел, ул нәкъ дин әһелләречә карадан киенгән, кулында күн тышлы китап. — Корал турында әйтәсеңме, юкмы буйтур?—Денис тәмам гасаби- лана башлаган иде.— Буйтур дим! — Шапырынма, бүләкләрне китерә башлат,— диде аңа буйтур. Аннары императорга сүз әйтергә теләп, бил бөкте:— Галиҗанәпләре бөек император изге Константин углы Ираклий, Бөек Болгар ханы Кубрат сездән бик күп корал сорады. Көнчыгышта, Этил елгасы тамагында хәзәрләр күтәрелеп килә... Әмма әүвәл, галиҗанәпләре, сезгә Кубрат ханның бүләкләрен тапшырырга рөхсәт итегез,— буйтур, әйберләрне император алдына куярга дип ишарә ясады, җофар тиресеннән тегелгән тунны императрица каршына куярга боерды. Алдына өелгән бүләкләрдән канәгать калуын яшермичә, император аягүрә басты, кузгалды, килеп буйтурны унлы-суллы кочаклады Бүләкләр арасында ниләр генә ♦ юк иде Сафьян итекләр дисенме, көмеш өзәцгеләр, тәпән-тәпән бал, х сандал агачыннан ясалган иярләр, хатынкыз калфаклары, затлы тире- * лэрдән теккән бүрекләр, иләгән күннән эшләнгән күлмәкләр, өс киемнә- ь ре дисенме — һәммәсе бар иде. Җофар тиресеннән тегелгән тун исә * күз явын алып императрица иңенә салынды. Хатын-кыз биредә дә ха- £ тын-кыз булып калды, бүләкне алгач, императрица күрше бүлмәгә чы- * гып китте Бераздан ул әйләнеп тә керде, күз йөзе елмая, бүләктән ка- * иәгать иде. Хатынының елмаюын күреп, император тәхетенә утырды, х кулына таягын алды. 5 — Илче, патрикий Кубрат хан империягә гаять матур бүләкләр ц җибәргән. Болгар илчеләре минем иң кадерле кунакларым булыр Бү- * ген үк Кубрат ханга өч кораб корал озатыгыз!— дип боерды янәшәсен- х дә баскан ярдәмчесенә император.— Иң әйбәт коралларны илченең ко- •» рабына төягез. Үтәгез! ™ Император сөйләүдән туктап, бер тын уйланып утырды, аннары ь тәхет тирәсендәгеләргә күз йөртеп чыкты. Шиге калмады, кирәкмәгән к кешеләр юк иде. Чөнки кичә генә ул йулыш каган сәүдәгәреннән кол- з лар сатып алган иде һәм бер кораб корал биреп җибәргән иде Коллар £ бик кирәк иде императорга, якшәмбе көннәрдә ипподромга чыгып орыJ шырдай көчле алыплар калмады. Ә халык тамаша көтә, ипподромда * бер-бсрсен үтергәнче алышкан кол алыплар орышын күрергә гадәтлә неп киткән куштаннар гауга куптаралар, бу хәлдә күбрәк императорны гаеплиләр иде, аннары императорның үзенә дә үлемсез алышларны карарга күңелсез була башлады Ә хәзәр сәүдәгәрләре Төн илләреннән әллә ниткән батырлар китерәләр. Аларныц бер-берсе белән канга ба тып орышулары, үлем белән яшәү арасында тартышуларын каравы үзе бер гомер. Ул колларны сарациннарга каршы сугышка җибәрәсе иде дә бит, халык шаулый, азынды, бабалардан калган гадәтләрне таләп итәләр Шуның өчен коллар алырга алтын да, корал да кызганмады император Ахыр чиктә, кол тамаша кылу өчен генә кирәкми иде империягә, кол сугышта беренче булып кирмән диварына меИүче дә иде Кол артка 'чигә алмый, император укчылары аны шундук үтерәчәкләр, колга дошман дивары өстепә менү күп тапкыр артыграк Чөнки дошманны җиңгән хәлдә генә орышта катнашкан кол ирек алачак иде Ниһаять, илче Илбарыс императорга соңгы амәнәтне тапшырды — Кубрат ханның пергаментка язган хатын бирде Шунда ул укытучысы ның императрицага булган хатын янә капшап карады һәм императрицага текәлеп карап алды. Күңеле сизде бугай императрицаның, шул хәрәкәтләрдән соң ул буйтурдан күзен дә алмады Буйтур да моны сизде һәм күзе белән генә аңа да хат булуы турында сиздерде Император пергамент төргәген кулына алгач, әйләндереп тулган дырып карады Шиге калмады тамга Кубрат ханныкы иде Император хатны вәзиренә бирде Тегесе төргәкне сүтте һәм кычкырып укый баш лады Кубрат хаты грек телендә нде «Философ язган»,— дип уйлады Илбарыс Хат укылгач, император Кубрат хан үтенечен хәзер үк үтәргә дип ^нә бер тапкур боерык бирде Шуннан сон гына базнлевс императрица га күз төшереп алды Үзенә генә бнлгеле булган бер эчке сиземләү белән тойды императрица ире тарафыннан варварлар арасына куылган сөйгәне, шагыйрь Константин Болгар илчесе аша ана хат җибәргән Константинның хатларын әлегә кадәр император төрле юллар белән кулына төшерә килде, укыды, әмма бу турыда беркайчан да императрицага сиздермәде, һәрхәлдә, сиздермәскә тырышты. Әмма императрн ца белә иде иренең бу эшен Кабул итү мәшәкате бетте, император илчеләрне урнаштырырга кушты. Аларны Дариан килгән ишекләр аша алып чыгып китте, Агаси- ке император янында калды. Болгарларны корабка кадәр Дарианның ярдәмчесе озата китте Илче Илбарысны һәм аның тылмачын кунак сараена урнаштырдылар. Кунак сарае түшәмнәренең биеклегенә ис китмәле иде. Түшәмнәрдә янә төрле сурәтләр — аллалар ясалган. Сарайның мәрмәр баганалары көзге кебек ялтыратылган Бизәкле идәннәр, мәрмәр баганалар, түшәмдәге рәсемнәр — барысы да сине шаккатыра, күренеше белән әсир итә Мондый мәһабәт биналарны Болгарларның күргәне юк. Таң калырлык иде гүзәллек, мәһабәтлек иде сарайда. Кисәк кенә Илбарыс үзен шушы бинада бик кечкенә тузан бөртеге кебек итеп сизә башлады. Бина түшәмнәре аны басар, сытар, изеп ташлар, мәһабәт мәрмәр баганалар җимерелер, диварлары өстенә ишелер сыман иде. Илчеләрне каршы алган Дариан ян ишеккә алып кереп китте. Менә алар төрле сыннар куелган бүлмәгә килеп керделәр. Сыннар менә-менә’ кузгалып китәрләр, кузгалып китәрләр дә кемнәр болар, нигә монда йөриләр, дип сорарлар кебек иде. Ишекне ачып аларны сарай хезмәтчеләре каршы алды. Дариан аларга хәтта күтәрелеп тә карамады, ә тегеләре исәДарианга барчасы бил бөгеп калдылар. «Монда халык та мәрмәр сыннар кебек,— диде пы- шан гына Денис.— Күр әле әнә тегесен, башына ни кигән, кош оясы диярсең». Буйтур аңа җавап кайтармады. Ул һаман укытучы хаты турында уйлады. «Аңладымы икән императрица сөйгәне Константиннан хат алып килүем турында? Аңлагандыр, түшемдә аңа хат булуы турында ишарә ясагач, ничек кинәт йөзе яктырып китте. Мәгәр ничек бирергә аңа бу хатны?.. Дарианга бирсәң?.. Юк, Дарианның сатуы бар... Асланга бирергә. Аслан императрицага тапшырыр. Аслан, Аслан, ничек син яшисең биредә?.. Кыендыр сиңа Син бит далада, киң болыннарда үскән кеше Ә монда бар нәрсә дә сине изәдер, сытадыр». Бары тик шуны аңламады Илбарыс: ни өчен император сарайларын мәһабәт сыннар белән тутыра да, Кубрат ханны бөтенләй башка" нәрсә — грек уты кызыксындыра икән? Әллә соң моның төп сәбәбе әнә шул мәһабәт сыннардамы, зур-зур биналардамы?.. Кубрат ханга бүген яшь дәүләтне ныгыту кирәк, шуның өчен тырыша, ә император боларга бик күптән ирешкән. Кем белә, дәүләт нигезен һәм чикләрен ныгыткач, бәлкем Кубрат хан да сарайларына әнә шундый сыннар ясата башлар, менә шундый мәһабәт биналар салдырыр. Греклар барысы да христиан диненә табына. Христиан дине кеше сурәтен ясауны тыймый, әнә яһүд-мөселманнар сурәт ясауны тыялар, ди философ Кемдә хаклык? Кемгә зыян килә бу сыннарны ясаудан! Бит соклангыч итеп ясалганнар, карап туярлык түгел. Сул як ишеккә борылдылар, тарлавыктай озын арадан уздылар. Дариан янә бер ишекне ачты. — Рәхим итегез,— дип ул алдан Илбарыс белән Денисны кертеп җибәрде.— Яшәвегез шунда булыр. Дариан аларны эчкә алып керде, йөрәк турына кулың куеп саубул лашты да чыгып китте. — йа хода, бу кешедән дә котылыр көнебез булыр икән! Ошамады бу кеше миңа, буйтур. — Без аңа ошадыкмы? ... — Анысы анын эше, әмма бу тәкъва кеше белән мнн яуга чыкмас идем — Синен белән яуга барырга жыенмый да ул, Денис. Анын үз дөньясы дөнья. Бу кеше, беләсен килсә, сарациннар белән сугышта яраланып кайткан һәм аны, батырлыгы өчен, император сарайга эшкэ алган — Таяк йоткан кебек йөри. — Тукталс, Денис, синен хатының кая? — Ул анасы белән китте, буйтур. Кайтыр ул, кайтам диде Ә нигә буйтур? Илбарыс дәшмәде, императорның тәхете кебек итеп ясалган, әмма бермәбер ким итеп ясалган урындыкка утырды Бүлмәгә күз йөртеп чыкты Түр якта каракош утыра, ишек яклап балык койрыклы итеп ясалган хатын-кыз сыны кулындагы чүлмәктән су агып тора, шул тирәдә үрмә гөлләр Түр тәрәзә каршында нефрит таштан ясалган өстәл, сул якта чыбылдык, чыбылдык эчендә ятак булырга тиеш — Хатынын бире алып килсәң, Денис, мин корабка китәр идем. Мондый ятакны ханнарның да күргәне юктыр. — Исең китмәсен, буйтур. Безнең Кубрат хан аю-бүре, кеш-жофар тиреләрендә генә йоклый, ә монда мамык тутырылган чүпрәк. Дкмәшкъ сәүдәгәрләре бөтен болгар базарын тутырдылар мамык чүпрәк белән — Хатыныңны алып килмисенме, Денис?.. Алып кил. күрсәт үзенә жәннәтне — Юк, буйтур, алып килмим Илендә кунак булып калсын Бер киткәч, әллә күрә, әллә юк туган якларын. — Кызык та сон бу хатын-кыз язмышы, Денис Синен хатын әнә Болгарга китәр, хан кызы Чәчкәне тиздән бирегә китерерләр Ишек шакыдылар Буйтур сикереп урыныннан купты, грекча «керегез» днп әйтте Чүлмәкләргә салып, сарай эчемлеге, кимешләр керттеләр Икенче ашчы жиз табак белән өстәлгә ризык-ннгъмәт китереп куйды Ашчылар ничек керделәр, шулай таныш-тынсыз гына чыгып та киттеләр, әммз берсе ялт кына янадан әйләнеп керде һәм буйтурга императрицаның танкәсен сузды Илбарыс императрицаның тәңкәсенә күз төшереп алды — Императрицаның нң ышанычлы кешесе Харон,— диде ашчы, буйтурга бнл бөкте — Императрица Константинга днп хат бирде Ха рон ишек яры карап алды һәм буйтурга түшеннән пергаментка язылган хат чыгарып бирде Тамга императрицаныкы, укытучы бу тамганы ана күрсәткән иде инде Буйтур укытучы хатын түшеннән чыгарды Харонга бирде, императрицаныкын түшенә яшерде Харон шунда гына елмайды, буйтурга кул бирде — Ак юл сиңа, Илбарыс буйтур Мин сезне шундый кеше дип күз алдыма китергән дә идем Укытучыга миннән дә сәлам юллагыз — Ха роннан — Ашарга бушка китермәгәннәр, акча аллы,—диде буйтур Денис ка таба борылып — Утыр, капкалап алыйк Нишләптер авыз корып китте Денис ана шикләнебрәк карады, әмма бер сүз дә әйтмәде, кулларын юды. өстәл янына килеп утырды, чокырларга эчемлек койды К\з- га-күз карашып кына чәкәшеп алдылар, эчеп куйдылар Табында кыздырылган каз, ниндидер үләннәр, тоз. борыч, тагын әллә ниткән хикмәтле ризыклар бар иде Денис аларның һәрберсен кабып-тәмләп карады Кайсын капкач Йөзен жыерды. кайсын кабуга, авызын чәпелдәтеп елмайды — Менә бу ризык ичмасам, буйтур Менә бусы, бусы.—дия дия ул үзе кабып караган тәмле дип тапкан ризыкларны буйтурга да к яратам Билләһи, китәр идем Кая. җибәрәме соң император Сизә нитә калса. Болгарга кадәр кудыртыр.. Ни өченме?.. Сорап тора бит әле. Симокатта карт егерме елдан артык гомерен император алачыгында грек утын ясап уздырды. Җелегем суырды ут ул минем, җелегем... — Китик,—диде Агасике буйтурга — Бу картның эше беткән. Чит илләрдән килгән кораблар янында тик уралып гомерен уздыра. Ник днп сорама, әнә бирдең бит әле, акмаса да тама. — Нигә курка ул императордан, Агасике? — Ишетмәдеңмени. Карт император алачыгында эшләгән, грек утының серен белә. Гадәттә аннан кеше исән чыкмый. Бу әнә чыккан, исән-сау, чөнки улы Феофан императорның иң якын илчесе. Алар кораб янына җиттеләр, баскычтан менә башладылар. — Агасике,— диде буйтур басмада туктап.— Агасике, ярдәм ит миңа, җибәр картны миңа биреп, ә?.. Алтын кызганмам, син мине беләсең... — Беләм-белүен... Алай да күпме бирер идең?.. — Әйткәнемчә, ике мең алтын, Агасике. — Ике мең. Ярый килештек. Эше авыр, буйтур. Үзең беләсең, мин бу карт урынына берәүне үтерергә, аның киемнәренә киендерергә һәм билгелерәк җиргә ташларга тиешмен. Симокатта карт икәненә кешеләр ышанырга тиеш. Исемен карт җуяр, исемен-әтын җуймаса, император аны кая китсә дә эзләп табар,' — Аты Симай булыр. Болгарда Симай исеме белән йөрер. — Тукта, ашыкма. Үзе риза булырмы соң?.. Бармыйм дисә?! Ки- лешмәсә?.. Оныгы өчен риза булса гына инде. Константин аның чынлап та бердәнбер оныгы. — Агасике, инде килештекме, ике мең алтын? — Килештек, буйтур. Миңа бу эш җиңел булмас-булуын. — Симокһтта картны мин кич белән көтәм, кояш баегач. — Юк, иртәнгә, буйтур. Таң атар-атмас Симокатта карт корабта булыр. Бурычың әзерләп куй. — Агасике, син әйбәт кеше. — Юк, буйтур, мин начар кеше. Әйбәт кеше ил серен сатмый. — Картның ул ут серен белмәве дә бар,— диде буйтур, Агасикенең сүзләренә игътибар итмәскә тырышып. — Грек утын ул карт сукыр көйгә дә ясаячак. Ышан Агасикегә. Агасике басмадан чыкты да китеп барды. Кияве белән кызының хәлен кереп белмәве буйтурны бераз сәерсендерде сәерсендерүен, иллә киләчәк бит әле, ул картны китерәчәк. Эгинаны атасы да, анасы да җибәрмәскә иткәннәр икән, әмма хатын, имеш, качып киткән. Шулай дигән булды Агасике. Корабка менеп басуга, Илбарыс буйтурны ишкәкче коллар уратып алдылар. Шаулашалар, нидер таләп итәләр. Буйтур кулын күтәрде. — Кешеләр, сез ирекле. Каравылбаш Камай, һәр кешегә ике алтын акча бир. Ирек аларга! Хәзер үк корабтан чыгып китсеннәр! Моны сезгә Кубрат хан буйтуры Илбарыс әйтте. Буйтурдан шул сүзне ишетүгә, коллар аның алдына тезләнделәр. Бу тәүлек арасында алар бик күп гыйбрәтле нәрсәләр күргәннәр икән. Империядә аларны янәдән кол итәчәкләр, шуның өчен кире Болгарга, шунда ирек алырга исәплиләр икән. Илбарыс буйтур һични аңламады. Коллар юл буена аңардан ирек дауладылар, ә монда янәдән ишкәккә утырырга ризалар. — Ярый,— диде буйтур, колларның үтенечләрен тыңлап бетергәч.— Мин риза, калыгыз. Коллар яңадан шаулаша башладылар. — Тагын ни?—дип сорады китә башлаган буйтур. — Буйтур, алар синнән вәгъдә иткән алтынны сорыйлар,—диде Камай. — Бирегез!— дип боерды буйтур. Денис килеп чыкты, буйтурнын иңенә кулын салды. — Иртәгә таң белән кузгалабыз, буйтур. Кайната кызы Эгкна белән дә саубуллашмады. Эгинаны җибәрмәскә иткәннәр — Әйтте ул миңа Эгина турында,—диде буйтур — Гафу ит мине, Денис. Мин синең хатының Эгинага ышанып җитмим Аның исемен А ишеттемме, күз алдыма теге төн киләл * — Буйтур, Эгина андый түгел. Эгина ул төнлә чәчен юып яткан ; булган ** Буйтур җилкәсен сикертеп алды, шунда ул корабка таба килүче < кызыл чапан кигән Дарианны күрде. Күрде дә басмага таба китте Да- J рианны шунда каршы алды. ж — Болгар илчесе, Илбарыс. Сине император дәшә Миңа сине са- > райга китереп җиткерергә боерылды. Буйтурнын ике ягына ике алып килеп басты — Хәзер үкме, Дариан? — Хәзер үк, Илбарыс буйтур һәм үзегез генә. — Мин тылмач, мин барам буйтур белән,— диде Денис >а — Юк, Денис, каласын Император минем үземне генә дәшкән = Буйтур юл буена уйланып барды. Нигә чакырыр икән император? « Әллә сон ул-бу сизенүеме?.. Агасике — шымчы. Бернинди Симокатта * карт та юк, уенчы, шымчы уенчы, мине тотар өчен эшләгәннәр *- Император аны беренче көнне каршылаган кебек үк ачык йөз бе- * лән кабул итте. Янәшәсендә элеккечә императрица Мартина утыра i_ Бүген императрица башында таҗ түгел, бизәкләп бәйләнгән матур кал- J фак иде, утыртма якасына энҗеләр тезелгән, билләп тегелгән алсу күл- ® мәге күзне камаштырыр сыман Илче килеп басуга, императрицаның * куе күксел-кара күзләре буйтурга төбәлде Тәхеткә җитәр-җитмәс буйтур баш орды, киредән басты да импе ратрина Мартинага бил бөкте — Якынрак кил, Илбарыс буйтур, якынрак,—диде император Император янындагы кеше алтын чылбырдан ясалган китап тотып тора иде. — Илче буйтур, минем Кубрат ханга хөрмәтем гаять зурдыр, мин ана Рум тарихын бүләк итәргә булдым — Галижанәпләре император Ираклийга, гүзәлләрнең гүзәле нмпе ратрица Мартинага рәхмәтем чиксездер. ■ Императрица сабыр-тыйнак кына елмайды, император ягына сирпелеп алды һәм буйтурга үбәргә кулын сузды. — Без сине яратып та өлгергән идек инде. Буйтур укытучы өйрәткәнчә Мартннаның кул аркасыннан үпте Императрицаның кулларыннан хуш исләр килә, бармакларындагы йө- эекмәрҗәннәрдән күз чагыла иде — Илче,—диде император — Патрнкнй Кубрат ханга әйтәсе сүзем шул булыр олуг хан философ Иоанн Фаснанны Патшакалага кайтарып Жнбәрсен, Феофан улы Константин калып торыр — Император кырын күзе белән генә хатыны Мартина ягына карап алды — Константин болгар балаларын укыта икән, укыта бирсен Патрикий Симеонны да логофет кайтармаска кушты Алла ярлыкасын Буйтур баш иде, аннары алга бер адым ясады — Галижанәпләре Бөек Румнын бөек императоры нзге Константин улы Ираклий, инде минем үтенечем тыңлагыз хан улы Аслан илгә кай ' ТУ теләген белдерде Император белән императрица бер берсенә карашып алдылар — Александрга Фанәгүргә кайтырга иртәрәк әле, илче Хуш! Менә шул, бары тик шул Император яңадан аның белән сөйләш- ■Ичәк. Император илче белән эше һәм сүзе бетүен аңлатып, китап тоткан адәмгә карады, императрица исә урыныннан кузгалды, буйтур янына килде. — Мин сиңа, илче, тагын бер тапкыр рәхмәт әйтәм.— Бу юлы императрица үбәргә дип кулын сузмады, аналарга хас итагатьлелек белән буйтурның маңгаеннан үпте һәм пышылдарга өлгерде. «Мин аны онытмадым, илчеэ,— диде. Аннары императрица кулына китапны алды, буйтурга бирде. ■ — Күз караң кебек сакла. Бөтен Рум тарихы. Олуг хан Кубратка бүләге... Хуш, ак юл сиңа, хөрмәтле илче. Буйтур, китапны ике кулына тоткан килеш борылып, ишекләргә таба китте Аны берәү дә туктатмады, аңа берәү дә дәшмәде. Буйтур йө- герә-атлый баскычлардан төште, әмма артына әйләнеп карарга кыймады. Порт капкаларын керүгә, ул үзенә таба килүче каравылбаш Камай- ны күрде. — Буйтур, без борчыла башладык... — Азык-төлек, су ал, каравылбаш Камай. Иртәгә таң белән кузгалабыз. Төн бик акрын узды, күзгә йокы кермәде. Агасике сүзендә торырмы? Император аны Симокатта карт өчен чакырмаган. Димәк, Агасике- нең чынлап та картны алып килүе бар. Буйтур торды, сәке астыннан сандыкны тартып чыгарды. Ачты һәм ике мең алтынны санап, күн капчыкка койды, әйбәтләп бавын бәйләп куйды. Грек уты серен алып кайта алса, Кубрат хан ни кылыр? Ни сорасаң, буйтур, шуны бирәм дисә?.. Ул Чәчкәне сорар Хан биргән вәгъдәсеннән ваз кичәрме?. Чәчкә дә әйтер, мин атам, буйтурны яратам, дияр. Әйтер, йөрәккә йозак салып булмый. Азык-төлек алынды, мичкәләр белән су кертелде. Камай һәр мичкәгә көмеш акча ташлап чыкты. Көмеш булганда су тиз генә сөрсеми, моны сәфәр чыккан һәркем белә, болгарлар су мичкәләренә һәрчак көмеш ташлыйлар иде. Буйтур бүлмәсеннән чыкты, өске катта йөренә башлады. Каравыл алыплар арлы-бирле йөреп торалар, ә яр буенда беркем дә күренми. Кисәк җил чыкты, дулкыннар йөгерешә башлады, буйтур яр буеннан күзен дә алмады Нигә озак бу Агасике?.. Бик вакыт инде. Тиздән таң атыр. Әнә ата да инде. Чынлап та, жил белән бергә көнчыгыш тарафта күк гөмбәзенә кояш нурлары үрләде. Агасикегә дә җиңел түгелдер. Симокатта картны канауга төшеп үлде дип ышандырыр өчен ана чынлап та картка охшаган берәүне үтерергә туры киләчәк. Портка төнлә керү өчен һәрбер сакчыга уч тутырып димәсәң дә алтын бирергә тиеш булачак Барысы уңай чыккан хәлдә дә Симокатта карт исемен алыштырырга риза булырмы?.. Агасике риза булыр, диде. Риза булгач, нигә һаман юклар... Таң да атты. Күк гөмбәзенә таба көлтә-көлтә кояш нурлары сузылды. Яр буена берәү дә килмәде. Буйтур янына Денис килеп басты. — Буйтур нигәдер йоклый алмый?.. — Йокы алмый шул, Денис. Ә син нигә йокламыйсың?.. — Эч поша, буйтур. Карале, буйтур, минем кайнатам теге картны биреп җибәрү өчен чынлап та берәрсен үтерергә тиешме? . — Денис, нигә аңа кеше үтереп торырга. Патшакалада көненә меңләгән кеше үләдер . Аннары нинди үтерү ди ул, кем әйтте сиңа? — Эгина әйтте, буйтур, мин барысын да беләм. Эгина бүлмәдән бер тапкыр да чыкмады, каян белә ул атасының кемне булса да үтерергә тиешлеге турында?.. Юк, монда нәрсәдер бар.. йә Эгина чынлап та сихерче, йә кияве Денис Агасике белән бәйле... — Әнә алар, киләләр! Денис изүен ачып перун алласын чыгарды, нидер пышылдады да якадан яшерде. — Тәнрем,— диде буйтур тан атып килгән якка карап.— Тәңрем, ярдәменнән ташлама, игелекле ит туасы көнен Агасике белән карт бер дә ашыкмыйлар кебек, әмма бу көтеп тору ♦ чыларга гына шулай тоела иде. чынында исә Агасике белән карт йөге- х рәатлый корабка таба киләләр. Буйтур корабны кузгалырга хәзерләр- * гә боерды, корабта ыгы-зыгы, шау-шу купты Буйтур янына каравылбаш Камай йөгереп килде — Ягирләрне дә күтәрикме, буйтур — Күтәрегез! Агасике басмадан йөгереп үк менде, картны алдан уздырды һәм ♦ буйтур кулыннан күн капчыкны алды х — Сау бул, картлач,— днде ул Снмокатта картка — Бәхетле бул. * Оныгын күрергә язсын Аллаһы-тәгалә ярлыка күрсен — Сау бул, Агасике Патшакалада калма, кая да булса күчеп кнт * Алла сакласын... Снмокатта карт Агасикегә кул болгады һәм корабка керде, чукы- * нып алды Шуннан сон гына — Буйтур, шушы мизгелдән мин Снмокатта түгел, мин Симай w карт,—диде — Күрсәт мина бүлмәмне. к — Төкле аягың белән, хөрмәтле Симай ата! 3 — Ә-ә, игелекле бул. Күрәм, оныгым тәрбиясе Варвар кем ул? X Варвар шул ук кеше, башка телдә сөйләшә торган кеше Греклар үзләи ре аңламаган телдә сөйләшкән кешеләрнең барысын да варварлар днп * атыйлар. Бер дә акыллы сүз түгел. Симай ата Матур исемдер бит Миңа ошый, кыска, әйтергә җиңел Буйтур Симай атаны бүлмәсенә кертеп җибәрде, үзе өске катка кү гәрслде, яр башында кул болгап калган Агасикегә кул нзәде Кораб ашыга ашыга диңгезгә чыкты һәм Фанәгүр ягына юнәлеш алды «Тәнрем бар соң икән әле»,— дип эченнән сөйләнде буйтур Агасике нең ксчсрәйгәннән-кечерәя барган гәүдәсенә карап Төпгимсрче муенын дагы кызыл тукыманы ул бик озак күрде Ниһаять, барысы да күздән язды, иртәннән бирле ныклап исә башлаган җил, ачык диңгезгә чыгуга, очыртып алып китәргә теләгәндәй корабны алга әйдәде Корабның й« решс, җилкәннәрнең киерелеше буйтурның күңел киеренкелегенә тәңгәл килә иде Яр буйлары күздән язгач кына, буйтур Симай ата бүлмәсенә керде Бүлмәгә кергәч тә чукына башлаган карт, кораб җилле генә йөзеп киткәч, тынычланган, сәкегә менеп яткан, күзләрен йомган килеш нидер үзалдына сөйләнеп ята иде Илбарыс буйтур сак кына ишекне япты, әйдә йокласын, ял итсен, төн буена чаба чаба арыгандыр Офык читенә таба дулкыннар йөгерешә, кып кызыл калканны хәтерләтеп зәңгәр дингез читеннән кояш чыгып килә иде Херсонеска җнтәрәк Илбарыс буйтурны өскә дәшеп алдылар Кара аләм кадаган корабны беренче булып күргән койрыкчы Денис — Хәзәрләр!— днп кычкыра иде Илбарыс буйтурның каган әләмен күргәне юк иде әле. кызыксынып карап торды Элек хәзәрләр Понте1 диңгезендә болай иркенләп йөрмә ' Понте - Кара аикгез 81 гәннәр, греклар җай бирмәгән Хәзер әнә әләмнәр тагып йөриләр. Көчәя хәзәр. Мәгәр бу бер дә сәүдә корабына охшамаган. Димәк, хәрби кораб. ' Нишләп йөри монда Византиядән кайтып киләме, ни төягән?.. Дулкыннар тагын да ярсына төштеләр, кораб ныгытмалары ың- гырашыпыңгырашып алды. — Хәзәрләр бик акрын баралар, буйтур. Корал төягәннәрме әллә? . — Бик ихтимал, Денис Симай ата әйткән иде аны... — Бер дә исең китмәсен, буйтур, императорга кемгә корал сатса да барыбер Коллар китергән булганнардыр, император колларга, уенчыларга туймый. Хорезмлылар Хәзәрләргә, хәзәрләр Ьумнарга, румнар дөнья каласы Римгә илтеп сата колларны. Императорның кылган эшләрен санасаң... Фанәгүрдә генә йөзләгән шымчысы бардыр. Минем кайната да әнә аның шымчысы булган икән. — Агасикегә тимә, Денис. Ул безнең өчен бик зур эш эшләде. Минемчә, император ул кылган эшне абайламыйрак калды. — Абайлагандыр Бер сүздәләрдер әле. Карга карганың күзен чукымый. — Минемчә, Денис, безгә тияргә аңа императрица Мартина кушмаган. Императрица Мартина, койрыкчы Денис, минем укытучымның сөйгәне, аны яраткан өчен император укытучыны Болгарга сөргән... — Әнә ничек икән ул.. Күр әле, буйтур, хәзәрләр безгә тагылдылар. — Тагылсыннар Син аларны күрмә, Денис. Тиздән Херсонес. Кич кояш баегач кына буйтур, хәлен белергә дип, Симай атаның бүлмәсенә керде. Көнозын йоклап кайткан грек карты, буйтур керүгә, сәкегә торып утырды, Илбарыска түмәрдән урын күрсәтте. Буйтур ут алды, бүлмә эче яктырып китте — Хәзер безгә ашарга китерерләр, Симай ата. — Ашау ярый Утыр, нигә тагын бастың. Сораш, белгәнем сөйләрмен Утыр, утырып сораш Аяк өсте ялган, утырышкан чынын көйләр, дигәннәр Утыр, утыр. Мин битне генә сыпырып керәм. Ул арада ашы да килер. Карт чыгып китте, ашчылар аш китерделәр, өстәлгә кипкән ит, сыр, балык куйдылар. Симай карт та әйләнеп керде. — Җилле барабыз, җил уңай Тиздән Херсонеста булырбыз. Ә-ә, аш та килгән икән — Карт кулын кулга ышкып алды.— Әллә, мәйтәм, буйтур, аш алдыннан. кичәдән бирле тамак төбе кычытып тора.— - Карт үрелеп кенә сәке астыннан чүлмәк алды, ике чокыр куйды. — Эчемлек хәл кертер, ашау чыгарыр, ди Христос кичерер, иншал- ла — Симай карт чокырны күтәреп эчеп куйды, иткә үрелде.— Эч, буйтур. Эчемлек эчкән кеше я исәр булыр, я күсәк булыр, диләр бездә. Мәгәр мин аның хикмәтен беләм аз эчсәң зиһен дигәнең ачыла, күп эчкәндә томалана. Сине оныгым Константин укыткан икән... Килмәде аңа. Анасы бик яшьли үлде. Атасы Феофан улын гел үзе белән йөртте. Атасы бер дигән илче, мохтаҗлыкта үсмәде малай, сарай мәктәбендә белем алды, атасы илче итеп хәзерләргә иткән иде, ә ул юк, әнә шагыйрь булды. Мартинаны кем яратмас, кем гашыйк булмас ул гүзәл затка. Тартылгандыр үзенә бичара, кояшка тартылган чәчкә кебек тартылгандыр. . Оныгым, сине дә күрер көнем булыр микәнни!—дип, карт почмактагы Мәрьям анасына карап чукынып алды. Ашагач-эчкәч карт янә сәкегә менеп сузылып ятты. — Иртә таң тирәсендә Херсонеста булырбыз. Җил уңай. Аннан ике . көнлек юл кала, җил уңай булганда бер көндә дә үтеп була. Белә, белә, Симай карт бу юлларны Килрн-кнткән сәүдәгәрләрдән сорашып, җаннарын ала торган идем. Фанәгүргә кораблар киткәндә күземнән яшь кипмәде Юк, ташламый аллаһы тәгалә бер дөньяга китергән баласын, ташламый, иманы саф булса ташламый. Нигә дәшмисең, буйтур?.. Со- раш Грек уты турында сораш. Симай атан аны күп ясады, бик күп. Аны ясый башласам мин сезгә мәшәкать тудырырмын Олуг ханыгызны әйбәт бәндә, диләр. Сорашмыйсыңмыни^.. йә. бар, ял ит. Иртәгә. Симай картнын берүзен калдырып Илбарыс буйтур һавага чыкты. ♦ Җилкәннәр киерелгән, ишкәкчеләр ял итә Уңай жил алар өчен күктән х төшкән алла. £ Иртәнге якта жил басыла төште. Херсонес күренде Ишкәкчеләргә * ишәргә боерылды Фанәгүргә кайткач, ирек ышандыргангамы, алар ае- > рата тырышып ишәләр иде. — Денис!— дип боерды буйтур — Койрыкка үзең бас! ♦ Менә яр аерма-ачык күренде, яр башында чаң суга башладылар, х Чит кораб килә, яр буе каравылларына хәбәр салалар Илбарыс буйтур s корабның әләмен күтәрергә кушты Әләм күтәрелгәч, яр башындагы- лар чаң кагудан туктадылар Таныш әләм, Болгар кардәшләре Үзенә бер дәүләткала булып яшәгән, әмма днне-рухы белән импе- S риягә буйсынган херсонеслылар яр буена мәһабәт храм салып яталар, ю храм тирәсендә кешеләр мәж килә. Күптән түгел херсонеслылар Внзан- £ тиядән аерылырга теләп карадылар, әмма император шундук бирегә үзенең иң ышанычлы төмәнен җибәрә һәм херсонеслыларны янә импе- £ риягә буйсынырга мәҗбүр итә. Херсонеслылар дала яклап бнек-биек з дивар өеп, манаралар утыртып, кирмән салганнар, Кнрмән бик нык сак- £ лана. Әмма ул диңгез яклап ачык, император Ираклийның төмәне ко- и раблар белән нәкъ шул диңгез яклап калага килеп керәләр Шул хәл • дән соң император Ираклий бер генә мәлгә дә Херсонесны күздән яз- ' дырмый Шул ук вакытта херсонеслылар Кубрат хан дәүләтен дә танырга мәҗбүрләр Чөнки Фанәгүрдән аларга тире, бал, ашлык килә Херсонеслылар үз чиратларында болгарларга чүлмәк, пыяла, корал, кораблар ясап саталар Херсонесны коллар каласы дияргә була. Биредәге колның нсәбе-хн сабы юк. Мәгәр болгарлар килеп, калага үзләренең тарханнарын куйгач, соңгы вакытта херсонес патшасы императорга бик үк буйсынмый башлады. Болгарлар херсонеслылар белән бары тнк сәүдә генә итәләр, болгарларның һун бабалары куеп киткән тарханнар әллә кайчан греклар булып беткәннәр Кораб күпергә җитүгә, ягнрләр ташланды, басма салынды Басма дан корабка Херсонес тамгачылары керделәр, товарларны өстән өстәй генә карап, чыгып киттеләр. Херсонеслылар чыккач, ике җансакчысын ияртеп корабка Болгар тамгачысы килеп керде, кирәк ярак әйберләрне керттердс — һәй, кардәшләр, коллар кирәкмиме? Кораб башы кем була? — Мин,— диде буйтур аның каршына басып — Мин булам, кардәш, кораб башы — Ишкәкче коллар кирәкмиме? — Алсаң — сатам,— диде Илбарыс буйтур көлемсерәп — Син. кордаш, Херсонес каласындагы Кубрат ханның илчесе бит? — Үзе, буйтур Кая колларың багыйм әүвәл Кыз-кыркынмы? — Кыз кыркый юк. кичер, кардәш — Мин кыз-кыркыннар гына алам. Әй,—дип кычкырды ул яр ба шында әвәрә килгән колларга.—Мичкәләрне тизрәк тәгәрәтегез —Аннары ул буйтур янына килде, бер кисәк бозау тиресен җәйде —Тамгаң сал, буйтур Өч мичкә эчемлек. Ике читән кипкән балык, дүрт мичкә су. Ит күпме кирәк? Дүрт читән икән дүрт читән Тамгаң сал. Хуш, буйтур, юлың уң булсын. — Рәхмәт сиңа, тамгачы Басмадан төшә башлаган тамгачы туктады, буйтурга карады. — Бер киңәш сиңа, буйтур. Биредә кунмагыз, диңгезгә чыгып ягир ташлагыз... Сәбәбен син сорама, мин әйтмим, һәй, бер атна элек коллар баш күтәрделәр, берише котылды, далага качтылар. Урманда яшеренеп йөриләр, диләр Төнлә килеп корабыгызга керүләре бар... — Тагын бер рәхмәт сиңа, кордаш. Сау бул!—Буйтур койрыкчы янына узды,— Кузгал, Денис. Ачык диңгездә кунабыз. — Баш өсте, буйтур. Иртән бик иртә кузгалдылар. Диңгездә һаман дулкыннар йөгерешә, ә жил юк хәлендә, ишкәкчеләр эшкә кереште. Кораб кузгалуга, буйтур Симай карт бүлмәсенә юнәлде. Картны ул баштан ук үз бүлмәсенә алырга теләгән иде, әллә нигә соңгы мәлдә генә кире уйлаган булды, күңелдә ниндидер шом. Күңелдән һич кенә дә су анасы китми. Бит аның үзен дә су анасы диңгезгә алып төшеп китә язды, буйтур тәмам ихтыяр көчен җуйган иде. Илбарыс күк йөзенә карады, күк гөмбәзен тоташ болытлар томалаган. Бөркү, шыксыз көн туып килә иде. Бу хәл буйтурның күңелендәге шикне тагы да тирәнәйтә төште. Бүлмә ишеген шакыды. Юк, карт дәшми. Эчтә «аһ»! дигән тавыш ишетелде. Буйтур үз-үзен белештермичә, ишеккә орылды. Ишек келәсеннән ычкынды, ачылып китте. Бүлмәдә ике кеше көрмәкләшә иде, тоташ кара кием кигәне картны тышка сөйрәмәкче була. Мәгәр буйтур- ны күрүгә, тоташ карадан киенгән кеше күз ачып йомганчы картны калдырып, ишеккә ташланды. Буйтур аңа үзе дә сизмәстән юл бирде, бары тик озын чәчле, сылу гәүдәле кешенең хатын-кыз икәнен абайлап алгач кына исенә килде. Гәүдә артыннан ташланды, әмма ике атлап, авыз ачарга өлгермәде, карадан киенгән кеше диңгезгә сикерде. Буйтур бар тын тораташтай басып торды, ахыр бүлмәгә борылып керде. Симай ата кул-аягы бәйләнгән килеш идәндә ята, авызына чүпрәк тутырылган, ыңгыраша, тәгәрәп йөри иде. Буйтур аның авызыннан чүпрәген алды, тиз генә кул-аякларын чишеп ташлады. — Ни булды, Симай ата? Кем иде ул?.. Симай карт башын чайкады, ишеккә таба ымлады. Буйтур аны күтәреп алып сәкегә салды, ишекне ачып каравыл кычкырды. Аның янына шундук ике алып килеп бастылар. — Берең Камайны дәш, икенчең картка эчемлек салып бир Әнә шул чүлмәктән. Тиз! Симай карт сәкегә торып утырды, эх тә итми бер зур чокыр эчем лекне эчеп куйды. Аннары сәкегә сузылып ятты да күзләрен йомды Буйтур каравыл алыпка картны бер минутка да ташламаска кушып, бүлмәдән чыкты, диңгезгә карады. Диңгез өстендә һични күренми, һични юк кебек. Тагын су анасымы? Ни кылмакчы иде су анасы Симай карт белән?.. Яшьләр булса бер хәл. Буйтур әйләнеп бүлмәгә керде. Симай ата эчемлек чүлмәгенә таба ым какты, буйтур каравыл алыпка салып бирергә кушты. Симай карт утырды, чираттагы чокырны күтәреп эчеп куйды, һәм янә сузылып сәкегә ятты. — Мине су анасы урламакчы булды, буйтур,— диде ул бер тын яткач. — Су анасы?!—дип кайтарып сорады буйтур. Су анасы сүзен ишетүгә, каравыл алып ык! итеп кузгалып куйды Буйтур аның иңеннән умырып тотты, үзенә тартып китерде. — Тавышың чыгарсаң, шундук диңгезгә ташлыйм. Ишек келәсен рәтлә, карттан күзеңне дә алма. Ишеттең! — Баш өсте, буйтур. Шулай дип әмер бирде дә Илбарыс чыгып китте. Ул туры Денис бүлмәсенә юнәлде, койрыкчы бүлмәсенә килеп җитәр-җитмәс үк ачык ишек күреп, шиге тагы да арта төште. Ишек каерылып ачылган, эчтә һичкем юк — Эгина да, Денис та. «Эгнна — су анасы, пәри»,— дигән уй буйтурнын зиһенен өтеп алды. Буйтур туры койрыкка йөгерде, койрыкта анын ярдәмчесе генә иде Йөгереп килгән буйтурны күреп, койрыкчы курка калды. — Денис кая? ф — Аны Эгина чакырып алды, хатыны, буйтур х — Эгина?! £ — Әйе, буйтур, хатыныЭгина Килде дәйомышым бар, койрыкны ь ярдәмчеңә бир диде дә култыклап алып китте. — Камай!— дип тамагы ярылырдай дәрәжәгә житеп кычкырды S буйтур — Камай! Каравылбаш кабалана каплана койрыкка килеп житте ♦ — Ни булды, буйтур? х — Бөтен корабны астын-өскә әйләндерегез, койрыкчы Денисны та- “ был китерегез! Е — Баш өсте, буйтур — Камай алыпларына — Ишеттегезме буйтур * боерыгын, корабны астын өскә китереп булса да койрыкчыны табарга. - — Җилкәнчеләр, жилкәннәрне төшерегез Камай ишкәкчеләргә 10 әйт, бар көчләренә ишсеннәр. Тынламаганнарын соңыннан мнңа күрсә- * тсрсек. Койрыкчы, корабны ярга таба бор! Камай, ишкәкчеләрнең жа- и нык ал, ишсеннәр.— Буйтур барысына да эш тапты — Бернәрсә дә кү- Е рүче юкмы?! 2 — Буйтур, мин ярга таба китеп баручы көймә күрәм* ' п — Куып житәргә! Ишетәсеңме, Камай, ишкәкчеләргә әйт, көймәне ® куып житә алмасалар, барысын да диңгезгә ташлатачакмын! г Көймә белән кораб арасы күзгә күренеп якыная башлады Ишүче берәү генә иде, икенчесе көймә төбендә ята Ярга да ерак калмаган иде, корабның төпкә утыруы бар Шул чак кораб тизлеген югалта төште — Камай, әй, астагылар, ни булды? • — Буйтур, ишкәкчеләр хәлдән тайлы, ишүдән баш тарталар — Каравылбаш Камай, баш күтәргән ишкәкчене диңгезгә ташла! Мин әйтәм моны сиңа, Кубрат хан буйтуры! Алай да буйтурнын янавы файдага китте, кораб көймәне куып житте — Оста йөзүче алыплар, суга сикерергә! Берсе артыннан берсе өч-дүрт алып суга сикерделәр һәм көймәгә таба йөзә башладылар Алар көймәгә житкондә генә ишкәкче дулкын эченә кереп югалды — Су анасы!— дип кычкырып жибәрде бер алып Аны кемдер куәтләп — Су анасы, су анасы!— дип чәрелдәргә тотынды Ярга таба йөгерешкән дулкыннар арасында су анасы күренепкү- ренсп киткәли иде Кояш чыкмаган әле, әмма диңгез өстендәге нәрсә ап-ачык күренә Су анасы калдырып киткән көймәне корабка күтәреп алдылар, көймә төбендә кул-аяклары бәйләнгән килеш яткан койрыкчы Денисны күреп бер мәлгә өнсез калдылар Койрыкчыны өч-дүрт алып күтәреп алдылар, буйтур боерыгы буенча бүлмәгә кертеп, сәкегә сузып салдылар — Имчене дәшегез! Буйтур боерыкларын кыска-кыска бирә торды — Койрыкчы, корабны Фанәгүргә бор, жилкәннәрне күтәрегез' Ишкәкчеләргә берәр чокыр эчемлек бирегез' Буйтур янына каравылбаш Камай кнлде. — Илбарыс буйтур,—диде ул тавышын тыя төшеп.— Синең әмер белән ике ишкәкчене диңгезгә ташладык. — Калганнарын әйбәтләп сыйлагыз. Диңгезгә ташлаганнарын су анасы сорады диң, юкса барыбыз да диңгез төбендә Ьулыр идек диң. Безгә уңай җил чыгып тора. Су анасы сораган корбаннарны бирдек! Диңгез алласы уңай җил бирде! 16 Фанәгүргә бер көнлек су юлы калгач, көтмәгәндә офыкта ят кораб күренде. Хәле арулана башлаган Денис буйтур янында басып тора иде, ят корабны күрүгә, кычкырып ук җибәрде: — Хәзәрләр корабы! — Шаулама, Денис. Ишетәсеңме, шаулама. Исән калганыңа дога кыл. — Буйтур, Эгинам кая минем, кая китте ул? — Эгина түгел ул, су анасы, кеше сурәтенә кергән су анасы. Денис куеныннан перун алласын чыгарды, үбеп алды, авыз эченнән нидер пышылдады. — Ул мине ырымлаган, сихерләгән булган, буйтур. — Шаулама, Эгина су анасы булса, ерак китмәгәндер, корабны озата киләдер. — Эгина су анасы?.. Буйтур, ул минем хатыным иде. — Ул Эгина сурәтенә кергән булган, синең хатының сурәтенә. Кая хатының, Эгинаң кая?.. — Бүлмәдә ул, йоклый. Буйтур койрыкчының изүеннән умырып тотты. — Синең бүлмәңдә беркем дә юк. Мин анда каравыл куйдым. — Хак, буйтур, Эгина анда юк. Эгина минем йөрәгемдә калды. Ярата идем мин аны. буйтур... — Су анасынмы? Албастынымы? — Эгина су анасы булса, су анасын, буйтур. Алар янына каравылбаш Камай килде. — Камай, Симай ата нишли? — Нишләсен, җырлый-җырлый да җылап җибәрә. Эчемлекне авызыннан өзми. Мине базилевс шымчылары урламакчылар иде дип сөйләнә. Буйтур коткарып калды, ди. Саташамы шунда. Койрыкчының хатыны Эгина турында ул гректа бер оста йөзүче ди. Ул бер дә Агасике кызы түгел, император шымчы итеп җибәргән кәнтәй, ди. — Агасике кызы түгел?! — Тәңрең ишетер, буйтур, кычкырма шул тиклем. Су анасы шымчы буламы? — Белмим, койрыкчы, Симай ата шулай ди. — Димәк, койрыкчы Денис, синең Эгинаң Агасике кызы булмаган, алдан ук сөйләшеп җибәрелгән шымчы кыз булган? Никадәр мәкер бу императорда, Денис, никадәр мәкер! Ә бит ни тамаша төчеләнде. Димәк, ул Симай атаның китәсен алдан ук белгән. Әйе, алтынны да алалар. картны да алып калалар. Соңыннан кем урлады дисәк, су анасы алды. Шулаймы, Камай, шулаймы Денис?! — Буйтур,— дип алар янына каравыл алып килде.— Буйтур, хә- зәрләр безгә каршы төшмәкчеләр. — Узып китәргә! Буйтур, койрыкчы белән каравылбашны калдырып, Симай ата бүлмәсенә керде. — Уз, утыр, буйтур. Таралып ятам. Сәкене болгар киң ясый икән. Әйт әле, буйтур, кем сине кызыксындыра? Су анасымы, император шымчысы Агасикеме?.. Әһә, икесе дә, димәк... Симай ата сәрхүш иде, каравылда калучы алып буйтур боерыгын арттырып үтәгән, түмәр өсте тулы ризык, чүлмәк белән эчемлек Симай ата торды, көн яктырып килсә дә, почмактагы икона янындагы шәмнәргә ут алды, Мәрьям ана сурәтенә карап чукынып куйды. Шуннан сон гына ике чокырга эчемлек койды. — Минем исән калуга, буйтур. Эч, эч, әйбәт эчемлек зиһенне ача, ♦ канны куа, ир-атка гайрәт өсти Эчмәгән булсам, императорнын иң оста х йезүче шымчысы Симай картны әллә кайчан херсонесларга илтеп тап- * шырган булыр иде инде. Эчеп алуым ярдәм итте, җан гайрәте белән чә- н бәләндем Ни чәбәләнсәм дә бәйләде бит, убырлы нәмәстә, кычкыра ь башлаган идем, авызыма чүпрәк тутырды Җен көчләре бардыр ул ха- * тында Бернинди су анасы да түгел ул, буйтур Гап-гади йөзүче Әмма балык та балык, бу да балык... Элек булса олимп каһарманы булыр * нде, хәзер әнә император нинди эшкә җигә башлаган кешеләрне Җит- = мәсә хатын-кыз бит .. — Сине алып китәргә тырышуы мина билгеле, нигә ана Денис кн- ч рәктехикән? Менә шуны әйт син мина , — Дениснымы, койрыкчынымы? Яратты ул аны Бик яратты Үзе х белән алып китмәкче булгандыр. — Алып китмәкче?! к — Ә нигә, император Ираклий остага туямы? Бөтен дөньядан ос- ь талар, уенчылар җыя. Тиздән кәгазь ясый башлар. Табгачлардан кәгазь с ясаучы сатып алган. Тегеләр ак кәгазь ясыйлар икән Базнлевснын та3 магы тыгылганны күрә алмадым инде, киттем, аллам ярлыкасын Улы я Юстиниаины мактыйлар, әйбәтлиләр Син борчылма, буйтур. мин Куб £ рат ханга грек утын ясап бирермен Иллә белеп торсын иде, император ж ул утны Хәзәрләргә күптән сатып ята инде Бер колга бер чүлмәк диме шунда . — Симай ата, нн сөйлисең син?!. — Мин нн сөйләгәнемне бик яхшы беләм, буйтур Император әллә кайчаннан бирле инде Болгарны да, Хәзәрне дә коралландыра Мине каравыллап утыручы тоз күз хәзәрләр корабы күренә диде мина Ни төягән дип беләсең син аны.!, һе, товар булмый нн! Товар ди сиңа Грек уты тутырган чүлмәкләр дә корал, сугыш коралы, буйтур Мин ул утның серен Болгарга ачармын, буйтур, оныгым хакына эшләрмен мин аны Хикмәт чүлмәккә тутырылган грек утында түгел, хикмәт аны үзен да ясый башлауда Ә хәзәрләр аның серен белмиләр, ялындылар, ял вардылар алар мнңа. тылмачлары табанымны гына яламады Юк, мнн сатлык җан түгел, буйтур! Түгел! Мнн оныгым хакына эшлим моны Кубрат ханга — Димәк, хәзәрләрнең корабында грек уты тутырылган чүлмәкләр, Симай ата? — Константин, бәгырем, сине күрер көнем дә булырмы, гомерем өзелеп калмасын. Шагыйрь ул, буйтур, ә шагыйрьләр үлмиләр, үзләре үлсәләр дә сүзләре кала Буйтур әкрен генә күтәрелде һәм Симай атага сиздерми генә бүл мәдән чыгып китте Сарай мәктәбендә укыткан шагыйрь Константин аларга еш кына шигырьләр укый нде Күп кенә шигырьләрен ул ханша Аппакка багыш лый торган нде. Шигырьләргә ак болыт, ак бәхет, ак ат, ак күлмәк, аппак чәчле хатынның хиссият дөньясына чумып, ак чәчкәләр җыеп йөрүе *урында нде Кемгә җыя? Сөйгәненә икән ласа. Укытучы аларга иле турында сөйләр нде. Византия нигездән чери, император янында йо- макайланып Йөргән сарай көчекләре нл турында кайгыртмыйлар, базн- левска ихлас күңелдән хезмәт итмиләр, кулларына алтын зиннәт Кергәндә императорның үзен сатып җибәрергә дә күп сорамыйлар ■кан Кыскасы, империя таудан тәгәрәгән кар түмгәген хәтерләтә, дигән иде. Ул вакытта буйтур укытучысын.аңлап җиткерми торган иде, хәзер, империянең үзендә булгач, моңа ышана башлады. Әйе, укытучы хаклы, империя нигездән чери. Кая карама ришвәт алу. Күр инде син бу Агасикене! Эгина бөтенләй үз кызы булмаган бит. Бәлкем аның кызы да, улы да, хатыны да үзенеке булмагандыр, император җибәргән шымчылар булгандыр? Шымчылар. Кем өчен тырышалар алар? Империя өчен. Димәк, империя укытучы әйткәнчә үк тиз генә таркалмас. Тиздән император Ираклий дөнья куяр, аның урынына тәхеткә улы Юстиниан утырыр, ул исә яңа реформалар алып килер, империя яңарыш чорын кичерер. Янарыш чорын империягә китерүченең хатыны аның сөйгәне Кубрат хан кызы Чәчкә булыр... Йә, тәңрем, мөмкин хәлме бу?! Буйтур янына, урыныннан кубып, Симай ата чыкты, каравыл алып аны озата килде. • — Буйтур, буйтур, хәзәрләргә ышанмагыз. Базилевс мәкерле җан, аларга да корал сатты. — Чынлапмы бу шулай, Симай ата? — Ант итәм, буйтур.— Карт уңлы-суллы чукынып алды.— Тәрем тотып ант итәм, буйтур. — Хәзәрләр шул ук төркиләр, болгарларга кардәш халыклар. — йа-йа, шулайдыр, шулайдыр. Император аларны үзара сугыштырырга телидер. Ярый, шулай да булсын... Мине бүлмәмә илт, алып. Алып дим, нигә синең чәчләрең бакыр төсендә? Ә? Менә минем чәчләрем күмер күк кара, ә менә синең чәчең нәкъ бакыр. Нигә бакыр, нигә кара түгел, ә?.. Белмисең, варвар... — Грекча аңламый ул, Симай ата. — Аңламый? Ярый. Аңламаса да мин ана әйтәм. Чөнки ул дала кешесе, дала баласы, шуңа бакыр аның чәчләре, буйтур. Нинди кояш астында яши кеше, хода аңа шундый төс бирә. — Алып кит син аны, урынына яткыр,— диде буйтур алыпка. Каравыл алып Симай картны култык астына кыстырды да бүлмәсенә алып кереп китте. Буйтур койрыкчы янына килде. — Хәзәрләр калышмый баралар, нишли алабыз? — Җилкәннәрнең барысы да күтәрелгән, буйтур. — Көн бик тиз үтте. Иртәгә Фанәгүрдә булырбыз. Уза алсаң, уз Хәзәрләрне. — Алар безгә тимәсләр, буйтур. Бергә-бергә кайту җиңелрәк. — Шулай дисеңме?.. Алайса тот шулай, бик якын да барма, бик үк ерагайма да... Сакчылар арлы-бирле йөренәләр, кораб әкрен генә йөгерешкәндәй дулкыннар кочагында чайкала. Иртәгә алар Фанәгүрдә булырлар. Анда туган ил, анда Чәчкә... Чәчкә Кодрак илхан белән Эске кирмәнгә киткәндер. Кубрат хан Румга илче итеп җибәрмәгән булса, ул да анда булыр иде, бәйләме белән буйтур Кодрак илханда. Кубрат хан ат үрчетә, алай җыя. Көбәк елгасы тугайларына хан көтүләреннән башка маллар кертелми. Атларны яу чабуга ашаталар, ияргә, йөгәнгә өйрәтәләр. Атна-ун көн саен орыш уеннары уздыра. Болгарлар да көтригурлар кебек үк уйлый, көтригурлар көенә җырлый сыман. Аппак йогынтысы. Бүлмәгә күзгә күренмәс ярыклардан тымызык кына диңгез һавасы тула башлады. Каравыл алыплар арлы-бирле йөренделәр... Иртән аны Денис уятты. — Буйтур. хәзәрләр корабы безгә таба килә. Буйтур әштер-өштер киенде, кылычын да алмый бүлмәдән чыкты. Кара әләм таккан кораб аларга таба килә иде. — Уят, быргы белән уят, Денис! К\ «си угалый-угалый каравылбаш Камай килеп житте — Камай, алыпларына боер, хәзәрләр якын килсәләр, орышабыз. Өстә Денис, мин, койрыкчы Барыгыз да аста, күренмисез. Үтә, каравылбаш! һәй, тукта, ишкәкчеләргә әйт, яхшы ишсәләр, Фанәгүргә кайткач. буйтур, тагын ике алтын ышандыра диген Бар! Симай ата бүлмәсеннән чыкты, буйтур янына килде. Картның күз- ♦ ләре кысылган, күз төпләренә капчыклар салынган иде. Килә-килүгә х ул хәзәрләрнен корабына күз төшереп алды — Орышырга кирәкмәс, буйтур. Хәзәрләрнен кораб борыннары - тимер белән тышланган, сезнеке бакыр белән 3 — Денис, койрыкка үзең бас Корабны һәрдаим яны белән куй £ — Баш өсте, буйтур. — Ярдәмчең яныңда булсын. — Буйтур, аларның йөкләре дә авыр, кораб-корабка орынса, безне = сытып китәрләр. ч — Китмәсләр, Симай ата Денис аларга корабны аркылы куймас. =: Ул арада хәзәрләр өске катка күтәрелделәр, кызыксынып болгар- * ларны күзәтә, киңәшә башладылар. х — Кинәшәләр,— диде Симай ата. £ I — Кинәшсеннәр Симай ата, барыгыз бүлмәгезгә бикләнегез. Тән- х ре сакланганны саклармын дигән. и — Тәңре,—дип карт авыз эченнән мыгырдый мыгырдый китеп к барды — Камай, корабта без икәү дә койрыкчы Денис Ишкәкчеләр дә « без. Ишетәсеңме, Камай Алыпларын аста, әзер булсыннар Шым бул! £ Ә хәзер, сиздерми генә түбән төш, барлык ишкәкче колларга корал ж өләш — Мөмкин хәлме бу, буйтур Ишкәкчеләргә корал өләшсәк, үзебезне турап ташламаслармы сон?.. — Бар, ишкәкчеләргә корал өләш, каравылбаш Камай! — Баш өсте, буйтур. Буйтур янына тагын Симай ата килде — Буйтур, мина да корал бир. Грек үлгәндә дә корал тотып v1JP га тиеш Алла хакы өчен’.. Ямат бәк бу Пагшакалага коллар китереп сатучы сәүдәгәр. Ул мине бик кодалады Бир мина корал һич югы акинак бир . — Камай, мен әле монда — Каравылбаш менеп басты — Симай әтага ятаган бир — Буйтур, колларга корал өләшенде, куанычтан ни кылырга белмиләр — Камай, хәзер аска төш, ярдәмчең үз урыныңа калдыр Мимнән боерык булу белән өскә күтәрелсеннәр Хәзәрләрнен сөрәнчеләре оран сала башлады — һәй, болгарлар, кәй тарафка юл тотасыз? — Дәшмәгез, куркалар дип белсеннәр — Болгарлар, нигә дәшмисез’!—дип кычкыра торды сөрәнче Диңгез өсте тыныч, вак вак дулкыннар йөгерешә, Денис хәзәр ко рабының һәр хәрәкәтен күреп, һәрчак аларга борыны белән борыла — Өсгә сигез алыбы күреиә Ямат бәкнсн. Камай Аста ничә алыбы бар микән? Ул да ишкәкчеләргә корал өләшкән булса5 . Ә. Камай дим? Саранче алыбыңны дәш Сөрәнче мснеЛ тә житт» ' - Алып, сөрән сал Ямат бәк. диген, нигә корабыгызны бе»гә та 6а борды i ыз, ни йомыш төште, диген Болгар сөрәнчесе кычкырганнан сон хәзәрләр бер мәлгә тынычлан дылар —• Тагын кинәшәләр. — диде Камай. — Денис, якын кил, качма, курыкма. — Бер дә бүтән түгел, безне кол итмәкче бу, Ямат бәк,—дип сөйләнде Симай карт — Грекны кол итмәкче. Итми тор! — Без күбрәк, буйтур. Ишкәкчеләр коралланды. — Аларда ишкәкчеләр юктыр дип беләсеңме, Камай? — Безнең коллар ирекле, буйтур. — Ирек яулаганда якташ якташны гына түгел, туган туганны юк итә, Камай. Кораблар нык кына якынайдылар, хәзер сөрәнчеләрнең кирәге калмады, буйтур корабның өске катында кукыраеп басып торган Ямат — Ямат бәк,— дип кычкырды.— Кунакка керсәгез, коралларыгызны калдырып керегез. — һәй, сез, Кубрат этләре, корабыгызны алыгыз, сытып китәбез! — Ямат бәк түгел, ярдәмчесе. Күрәм-карыйм да, буйтур, монда кан коелуы бар. Хәзәрләр белән бәйләнүне Кубрат хан котлармы?—диде Камай. — Кире уйларга соң инде, каравылбаш Камай. Орышка әзерлән. — Җәячеләр яшеренгән, уклар җитәрлек, коллар коралландырыл- ды, буйтур. Шул чак ян-яклары белән кораб корабка орынды, җилкәннәр эленгән баганалар шыгырдап, ыңгырашып куйдылар. Шунда ук өч-дүрт хәзәр алыбы болгарлар корабына сикерделәр. Денисның ярдәмчесе кылычын кулга алып дошманга ташланды, әмма аны шундук хәзәрләр укка алдылар. Ул ярдәмченең күкрәген тишеп чыкты. Моны барысы да күрделәр. Алып яман итеп кычкырып, идәнгә капланды. Яшеренгән болгар укчысы җәя тартучы хәзәрне укка тотты. Кораб читендә басып торган хәзәр алыбы диңгезгә очты. Хәзәрләр сак кына буйтур белән каравылбашка таба килә башладылар. — Буйтур, коралларыгызны ташлагыз! — Ташламый тор әле,— диде Камай һәм әче итеп сызгырып җибәрде. Астан дүрт-биш болгар алыбы күтәрелде һәм алар буйтур белән каравылбашка таба килүче хәзәрләрнең юлларына аркылы төштеләр. Җинел төрки кылычы белән коралланган хәзәр алыбы ике болгарны суеп та ташлады. Буйтур хәзәрләрнең берсенә хәнҗәрен атты. Күкрәгенә хәнҗәр кадалган хәзәр кораб читенә чалкан төште. — Камай, алга, ур-ра! Аскы каттан үч канына сусаган, кулларына корал эләгүгә йөрәкләре ярсып киткән ишкәкче коллар күтәрелде, алар бердәм ташкын булып хәзәрләр өстенә ябырылдылар. Корабта бу хәтле болгар булыр дип күз алдына китермәгән Ямат бәк тә барлык көчен өске катка күтәрде. Ишкәкче колларга Камайның алыплары иярде. Башта хәзәрләр кысрыклаган кебек иде, әмма Камай алыплары күтәрелгәч, хәзәрләр Болгар корабына сикерми башладылар Корабка сикереп төшкән һәр хәзәр күкрәгенә йә ук. йә сөңге кадалып ятып калды. Хәзәр корабына үрләүче колларның кайсысы диңгезгә очты, кайсысы хәзәрләр корабына менеп, шунда орыша башлады Аларга янә болгар алыплары иярделәр. Бу хәлне һич тә көтмәгән Ямат бәк ике кулына ике корал тотып, җиде- сигез алыбына ешына-ешына борынга таба чигенде, Бер төркем хәзәрне койрыкка, икенче төркемне борынга таба кысрыклый башлаган, коллар сафы сирәгәя барды, аларны болгар алыплары алыштырды Гомерен орыш кырында, орыш уеннарында уздырган тәҗрибәле болгар алыпларын тиз генә ала алмады хәзәрләр, күзгә күренеп чигенә башладылар. Ике арада каты орыш китте. Ниндидер бер мизгелдә Ямат бәк орышны оттыруы турында аңлады, соңгы чөен салып, өч болгар алыбын кадады Моны күреп алган болгарлар Ямат бәк төркеменә ташландылар. — Ямат бәкне үтермәскә, әсир итәргә!—дип кычкырды буйтур. Хәзәрләр аз булмаганнар икән, һаман астан күтәрелә торалар Шума карамастан, болгарлар аларның корабына күчеп киләләр иде инде. Денис койрыкны өченче ярдәмчесенә бирде дә хәзәрләр корабына ♦ сикерде Ул атылып койрыкчы янына килде. Башына тутый кош кау- х рыйлы очлым кигән хәзәр койрыкчысы Денисны күрүгә, койрыкны яр- * димчесенә бирде һәм кылычын чыгарды Хәзәр койрыкчысынын кылы- н чы кәкре иде Бу кылыч болгарларда да бар, Дениснын беренче күрүе 2 генә түгел, әмма мондый кылыч тоткан алыпка каршы беренче тапкыр * орышуы иде. Кылыч төркиләрдән килгәндер, ялтырап тора Әнә шул ялтырап китү Дениснын сулышын кысып алгандай булды. * Денис димәшкълеләрдә ясалган кылычын күтәреп сугарга җыен- х ган арада хәзәрнен кылычы койрыкчынын очлым читен уеп алды Де- * ннс читкә тайпылды, моны күреп, хәзәр алыбы тагы да кыюлана төште ц Шунда Дениснын кылычы һава ярып, хәзәрнен ун ягын уйды Бу * юлы хәзәр алыбы читкә тайпылды. Дениснын кылычы койрыкчынын бо- = зау тиресеннән теккән сырмасын ярып җибәргән иде Денис хәзәрне ал- * дар өчен багана артына чигенде, хәзәрнен кылычы баганага чабылды, х зур гына йомычка уелып дингезгә очты н Шунда Денис болгарларнын «ур-ра!» тавышын ишетте Хәзәр кой- с рыкчысы артында кулына грек ятаганы тоткан ишкәкче кол пәйда бул2 лы Койрыкчы мизгел эчендә ана селтәнде һәм шул мәлдә Денис аның » башына кылыч белән чапты Тутый кош каурые бер читкә очты, хәзәр ° койрыкчысы миңгерәүләнеп калды, икенче селтәнүдә Денис анын ян- ® башына чапты һәм кылычнын дошман тәненә батып керүен тоюдан сискәнеп китте. Әмма хәзәр койрыкчысынын аркасына ишкәкче кол да ятаганын кадаган булып чыкты Ишкәкче ятаганын сурып алды да аска төшеп китте «Ишкәкче хәзәр колларын чылбырлардан коткарырга тели»,— днп уйларга өлгерде Денис. Ләкин бу турыда шундук онытты да, борынга таба сугыша сугыша чигенүче Ямат бәк төркемененә ташланды Алдан баручы ишкәкче колларның күбесе хәзәрләр кулыннан һәлак булганнар, кайсылары суелган, чабылган килеш идәндә ауныйлар, кайсылары яраларын тотып аккан каннарын туктатмакчы була, кайберләре имчедән ярдәм сорап үкерәләр г Хәзәрләр корабына менүгә Илбарыс буйтур ике алыпны ияртеп аскы катка төште Шунда ук алар өстенә нке сакчы ябырылды — Ун кулдагысын мин алам,— диде алыпларга буйтур Хәзәр алыбы ана пычак ыргытты, буйтур чак кына тайпылып өл герде — Ташла коралыН? Җавап урынына алып алга сикерде һәм шунын белән зур ялгышлык кылды кулыннан кылычы төште Буйтур аның кылычына басты, алыпның бугазына кылычын терәде - Кулларыңны күтәр! Тиз! Хәзәр алыбы кулларын күтәрде, өскә менә башлады Болгар алып лары икенче хәзәрне кадаганнар иде ннлс Икесе дә әсир хәзәр артын нан менеп киттеләр Буйтур бүлмәләрне каерып каерып ачты Бер бүлмәдә кылыч калкан, ятаган-хәнҗәр булса, икенчесендә кием-салым, A*6.i күлмәкләр. Фчлымнар иде Өченчесендә буйтур ачкан авызын ’•бп алмый торды* анда грек уты тутырылган чүлмәкләр нде Шунда ук артында аяк тавышы ишетте Ялт итеп әйләнеп карады, •иа таба кулына ятаган тоткан болгар ишкәкчесе, ана ияреп ишек чылбырларыннан арындырылган хәзәр коллары килә иде - Буйтур. юл бир безгә!— диде ятаган тоткан ишкәкче кол Хәзәр ишкәкчеләренең күзләрендә чаткылар чәчә-чәчә нәфрәт уты яна, буйтур күз ташлау белән аңлап алды моны. Ни кылырга? Орышыргамы, ярдәмгә чакырыргамы?.. Өстә болгарларның «ур-ра!» тавышлары көчәйгәннән-көчәя бара иде. — Корал кирәкме, ишкәкче? — Корал кирәк, буйтур. Без сине изеп ташларбыз, кит юлыбыздан!— Ишкәкче кол әкрен генә буйтурга таба килә башлады,— Буйтур, без сиңа тимибез. Кораб безнеке, корабыгызны алыгыз да китегез. — Мин сиңа ирек вәгъдә иттем, ишкәкче. — Син бирсәң, башкасы алыр. Ирекне без үзебез яуладык, буйтур. «Камай хаклы булган, колларга корал өләшмәскә иде>,— дип уйларга өлгерде буйтур. һәм ишкәкче кол аңа ташланганчы ук чигә башлады. — Алыгыз коралдар, коралланыгыз. Канга — кан! Ишкәкче коллар ишеге ачык бүлмәгә ябырылдылар, мәгәр анда чүлмәкләр генә күреп, буйтур артыннан ташландылар Әмма буйтур баскычтан өскә менә иде инде. Өске катта хәзәрләрне әсир иткәннәр, кулларын бәйләп, бер төбәккә җыйганнар иде инде. Буйтур артыннан ук хәзәр ишкәкчеләре күтәрелделәр, алар башка бүлмәләрдәге коралларын тапканнар, кайсылары хәтта көбә күлмәкләр дә кияргә өлгергәннәр. Ыгы-зыгы, шау-шу белән болгарлар ишкәкче колларны абайламый калдылар, күрәсең. Алар тиз арада оешып, койрык янына җыелганнар иде инде. Астан чыккан коллар да аларга кушылды. — Денис, Камай!—дип кычкырды буйтур.— Алыпларны бер төбәккә җыярга боерыгыз. Сөрәнче! Сөрәнче калын тавыш белән болгарларны кораб очына җыелырга чакырды. Коллар һичнинди чакырусыз койрык якка, исән калган болгарлар борын башына җыелдылар. — Буйтур.— диде Денис.— Койрык алар кулында, корабны аерып алып китүләре бар. — Борын яклап корабларны бер-берсенә ныгытырга! Өч-дүрт алып боерган эшне башкарырга ташландылар, коллар әкрен генә борын якка таба кузгалдылар. Күзләрендә ачу кайный, кулларына менә дигән корал кергәч, аларның каны тагы да кыза төште, күрәсең. — Буйтур, безгә син Ямат бәкне бир Үзең алыпларың белән корабыңа күч.— диде алгарак чыгып җирән сакаллы кол. — Денис, кем бу, якташың түгелме? — Юк, буйтур, якташым башын салды. — Атың, җирән сакал, атың әйт, атың кем? — Атым Киши, телем угордыр, илем ерактыр, буйтур — Белекле угор,— диде буйтур.— Мин сезнең барыгызга да ирек бирәм. — Ямат бәкне бирсен!—дип кычкырдылар арттагылары. Җирән сакал кулын күтәрде. — Буйтур, без ирекне яулап алдык. Ишкәкчеләрегезнең яртысыннан күбесе һәлак булды. Безне синең ишкәкче колың коткарды, без аны кораб башы итәбез. — Ямат бәкне, Ямат бәкне бирсен! Җирән сакал кычкыручының якасыннан эләктереп, аны алга йол | кып чыгарды: — Тыел, эттән туган! — Ә ник тыелырга тиеш ул?!—дип кычкырыша башлады арттагы коллар Җирән сакал ятаганын күтәрде, мәгәр шунда ук аның аркасы- нз берәүсе пычак салды. Җирән сакал артына әйләнеп карарга итте, әмма өлгерә алмады, буш капчыктай ишелеп төште Болгар алыплары кузгалышып куйдылар Коллар алардан шактый күбрәк иде Буйтур кулын күтәрде — Кузгалмаска. Җәячеләр, алга чыгыгыз, сөңгечеләр икенче рәткә басыгыз! * Колларны кемдер бик тиз жыйды Җирән сакалны диңгезгә ташла- х дылар. Алга баягы болгар ишкәкчесе чыкты — Буйтур. иманым тәңредер, телем көтригурдыр Җибәр безне. - койма кан. Без күп. сезне сытып ташларбыз Ямат бәкне бирегез, ко- 3 рабны калдырыгыз Калдырмыйсыз икән корабны, без сезнең корабка * күчәбез — Ишкәкчеләр, тагын бер тапкыр үтенәм. коралларыгыз ташлагыз Ирек сезгә, ирек Моны сезгә Кубрат хан буйтуры Илбарыс итә. Кан = коймагыз Тәңре шаһит, мин сезгә кылыч күтәрергә теләми»!. Минем £ янда Кубрат ханның иң мәргән алыплары Үзебезнең корабта да алыплар бар. Бер-беребезне кырышмыйк Канны кан белән юмыйлар акыл * ны акыл ' белән юалар х Коллар бик озак киңәштеләр. £ Болгарлар корабыннан кулына ятаган тоткан Симай ата күчте, х койрык тарафта оешып торган коралланган колларны күрел, акннагын н идәнгә ташлады һәм колларга таба китте Ис киткәне шул булды идән- Е гә ташланган ятаган да ана иярде, ул ничектер жылан кебек шуышып J бара иде. а — Сез язык кылырга телисез, коллар Язык кылсагыз сезне берәм- берәм су анасы алыр, диңгез алласы давыл жибәрер, корабыгызны г кыяга орыр Ташлагыз коралларыгызны минем ятаган янына Идәндә яткан ятаган селкенеп куйды аннары икенче ягына әйләнде Иң алда торучы болгар ишкәкчесенең моны күреп, күзләре акайды, кулындагы ятаганы Симай картның коралы янына барып төште — Буйтур сезгә ирек ышандыра Ул аны эшләр Су анасы ана тимәде Су анасының каһәре яман, катлар үзегез кердегез Симай картның кулында чүлмәк пәйда булды ул чакма таш алды да ут салды һәм чүлмәкне идән уртасына ташлады Чүлмәк авызыннан бөркелеп ут чыга, чаткылары колларга кадәр барып сибелә иде Коллар берсе артыннан берсе Симай картның янына коралларын ташлый бардылар Чүлмәктән һаман ут көлтәсе бөркелде Бу хәлгә коралланып алган коллар гына түгел кораллы болгарлар да өнсез калдылар Симай карт бер урында ут бөркн-бөркн бөтерелә башлаган чүлмәк не кулына алды диңгезгә барып төшкән чүлмәк яман итеп шартлады һәм су өстенә ядкын капты Корабтагыларнын барчасы идәнгә тезлән де. тәңредән мәрхәмәт сорады Симай карт буйтур янына килде, коралларын тиз генә жыеп алырга кушты Болгар алыплары коралларын жыс-п алгач буйтур алгарак чыкты, коралларга якын ук килде — Мин сезгә бүгеннән кол димим ишкәкчеләр Сез ирекле' Хәзер боерам, һәркем үз урынына ишкәккә утыра. Ямат бәк корабын гагабыз Да кузгалабыз Фанәгүрдә сезнең һәрберегезгә дүрт алтын һәм ирек бирерләр! Коллар аска төшә башлагач, буйтур Симай ата янына килде — Симай ата. ни иде ул? ’ - Грек уты. буйтур Грек уты шулай яна шартлый — Мин сезгә гомерем буе бурычлы. Симай ата — Бурычларыбызны теге дөньяда түләшербез, буйтур Син мине тнзрәк оныгым янына алып кайт. Шул булыр синең миңа булган игелегең Кораблар кузгалып киткәч, буйтур Ямат бәкне бүлмәсенә китерергә боерды Ямат бәкнен өстендә кеш тиресеннән тегелгән камзул. Озынча йөзле, зур борынлы, үзен гаять эре тота, билендәге кылычсыз кынысына тотынып-кагылып ала иде. — Ямат бәк? Иулыш каганнын сәүдәгәре Ямат бәк! — Кубрат хан буйтуры Илбарыс, сине моның өчен Иулыш каган башыңнан сыйпамас' Кубрат хан да. Иулыш каган Кубрат хан белән карендәшләшергә торалар. — Ямат бәк, Иулыш каган атын телгә алганда, Кубрат хан исемен телгә алма. Алар икесе ике кеше. Дулу ыруы, Ашиннар белән беркайчан да килешмәсләр. Син миңа шуны әйт. Ямат бәк, коралларны колларга алмаштыгызмы? Әллә булмаса, колларны алтынга сатып, коралларны һәм грек утын император бүләк иттеме? — Мин синең бу соравыңа жавап бирмәмдер, буйтур. Урным-дәрә- жәм Кубрат хан белән сөйләшердә минем... — Ярый, Ямат бәк, шулай итәрсең.— Илбарыс буйтур болгар алыбына Ямат бәкне алып китәргә, аскы бүлмәләрнең берсенә бикләргә кушты,—Кара аны, күз карасыдай сакла!—диде ул аңа бәкне алып чыгып киткәндә Буйтур бүлмәсенә Симай ата килеп керде. Симай ата керүгә, буйтур аягүрә басты, ике чокырга эчемлек койды. — Борчылмагыз, ата, тиздән Фанәгүрдә булырбыз. Әнә таныш ярлар, Аютауны узып барабыз, тиздән Алтын капкага житәрбез. — Батыр халык сез, болгарлар,— диде чокырны читкә этәрә төшеп Симай ата.— Мин эчмим, буйтур Оныгыма кеше сурәтендә күренәсем килә. Рәхмәт. Инде инандыңмы, буйтур. императорның икейөзләнүенә. Әйттем бит, ул болгарларга өч кораб корал сатса, хәзәрләргә бишне сата. Базилевс кебек хәйләкәр, мәкерле кешене грек белмәде. — Симай ата, сиңа ихтирамым зур булса да әйтергә кыям император Ираклийга сүз әйтмә Әйе, ул синең оныгын кугандыр, әмма ул Кубрат ханга патрнкнй дәрәҗәсе бирде. Болгар белән теләп сәүдә игә, иң әйбәт һөнәрчеләрен җибәреп тора — Жибәрмәгәннәрен урлап китәсез. Шулаймы? Ярый, буйтур, мин сиңа әйттем, калганын үзен кара. — Әйдә әле, Симай ата Ямат бәк янына Аста утыра ул. төрмә бүлмәдә. Ул миңа яный, каган моның өчен синең башыннан сыйпамас, ди. — Юлсыз төрки булмас, башсыз бүрки булмас, ди торган иде алачыкта эшләүче бер төрки кол Төрки барда — йөрү бар дип йөри-йөри качып та китте бичара Буйтур белән Симай ата аскы катка төштеләр. Ямат бәк утырган бүлмәне сакчы алып ачты Симай ата бүлмә бусагасын беренче булып атлады. — A-а,—диде ул кирәгеннән артык сузып.— Таныш зат. Ямат бәк. Исәнмесаумы, коллар сәүдәгәре. Менә бит аны язмышны, тагын очраштык, Ямат бәк.— Симай карт буйтурга таба борылды.— Әйбәт тутый кошны эләктергәнсең, буйтур Шул кеше булыр мине Бнләмжиргә димләүче, буйтур. Саклый күр үзен Ычкынуы бар. җылан да җылан, Ямат бәк тә җылан. Симай картның бу сүзләреннән соң Ямат бәк түшен киеребрәк утырды. Коллар сәүдәгәре бер дә Симай атадан курыккан* кешегә охшамаган иде. — Рәхмәт, буйтур,— диде ул.— Изгелегең онытмам Бу кеше түгел, тәңредән дә, үз алласыннан да көлә. Илен саткан — динен дә сатар, диләр Илемә тәңрем исән-сау алып кайтса, һәр христианның муенына тавык тәпие тактырырмын Кылган языгың тәңре хәл итәр, бәне илемә җибәр, ишкәкче колларым, корабым бир Корабсыз кайтсам каган минем башымны кисәр, ат коерыгына тагар. — Олуг бәк Ямат, орышны син башлаучы, күрәсең, тәнре безнең якта булды Кем беренче булып янады?' Ямат бәк жавап бирмәде, йөзен читкә каерды. — Калдыр, буйтур син аны.—диде Симай ата — Хан үзе хәл итәр ♦ Камайнын алыбы ишекне япты, богау элде Өскә күтәрелгәч, буйтур т Камайны дәшергә кушты. ' * — Камай, ишкәкчеләргә берәр чокыр эчемлек бир. әйбәтләп ашат, н игелекле бул 2 Симай ата үз бүлмәсенә китте Буйтур койрыкчы янына юнәлде £ — Денис, кич житеп килә, Судаг кирмәненә тукталабызмы әллә?.. Ишкәкчеләр арыдылар... * — Судаг әнә. туктасак туктыйк, буйтур Фанәгүргә төнлә кайту = килешмәс. Z — Син хаклы, Денис. Бор корабны. Судаг кирмәнендә аларны Боспор дәүләтенең тарханы каршылады. * Боспор дәүләте дә, болгарлар да бер-берләреннән товар өлеше алмый- = лар, шуңа күрә тархан корабка да кереп тормады Боспорда греклар, £ гөтригурлар, болгарлар, греклашкан һуннар яшиләр Корабтан ярга х басма ташлауга, коллар янә шаулаша башладылар. н — Ни булды тагын? s Өскә Камай йөгереп менде. — Буйтур, колларның кайберләре Боспорда калырга телиләр — Калсыннар j Өскә күтәрелгән колларга буйтур дүртәр алтын бирде, хәерле юл ® теләде, үзе уйлады «Боспор греклар кулында, греклашкан һуннар кулында Боларның күбесен янә кол итәрләр Ни ул дүрт алтын Иреккә чыгу белән кайберләре эчемлеккә ябышыр, шуннан күп тә үтмәс тагын кол хәленә калырлар»,— дип. буйтур халык арасына кереп югалган ишкәкче колларның аркаларына карап калды Буйтур хаклы иде Боспорда колның исемен көне белән алыштыра лар, аларга иң ямьсез исемнәрне кушалар Төсе-йөзе белән дә. килеш килбәте белән дә колларны боспорлылардан аерып булмаганда да'кол булган кеше һәрчак исеме белән аерылып торыр Авыр хәлләрдә яшәп коллар бик тиз картаялар, хәтта аналары биргән исемнәрен онытканнары да булгалый Ахыр чиктә, картаюы житкәч. колны ияләре ишәк ^урынына өйдән куып чыгаралар Кол шакшы сулар эчеп, чүплекләргә ташланган ризык нигъмәт ашап, тиз арада агулана яисә авырып үлә. яисә ачтан үлә. Үлгән колларны императорның кала караучылары һәр кан иртән арбаларга төяп диңгезгә илтеп ташлыйлар Патшакала, Херсонес, Боспор калалары тирәсендәге яр буйларында көтү-көтү кеше ашаучы акулалар йөри Император, кала башлыклары, патшалар, ханнар боларны күрмиләр, алар һәркөн күңел ачалар, жарняләр биетәләр, ипподромда тамаша кылалар Җырлый яисә бии алмый башлаган уенчыларны император куып жибәрә һәм алар император биләгән илләр буенча жырлап биеп тамаклык акча жыеп. үз көннәрен үзләре көтә башлыйлар Грек лар ипподромнан куылган уенчыларны чегәннәр дип атыйлар Аларнын күбесе табор-табор булып оешалар, үзләреннән юлбашчылар сайлый •lap һәм каладан калага күчеп йөри ййри көн күрәләр Чегәннәрнең иллә күбәеп китүләренә базнлевс бер дә борчылмый, ул һаман яңадан- Д1на мәзәкчеләр китертә Төн кунып, Судагтан чыгып киткәндә кояш чыккан иде инде Судаг- тан чыккач та Симай ата буйтур бүлмәсенә килеп керде һәм юл буена Патшакаладагы яңалыкларны сөйләп барды Ахыр карт сөйләп туйды, күрәсең, янә оныгын искә төшерде. — Оныгым күрер көн булыр микән, буйтур. Ул һаман шулай яшь кебек миңа. Чын шагыйрьләр картаймый, диләр бит. — Күрерсең, күрерсең, Симай ата. Укытучы һаман да яшь әле. Ул миңа: жирдәге тереклек белән — вакыт, вакыт белән үлем идарә итә, дип әйтә торган иде. Барысына да төшенсәм дә мин аның шул сүзләрен аңламый идем Кичә булган орыштан соң мин әнә шуны аңладым, Симай ата. — Оныгым хаклы, вакыт үтүчән, үлем котылгысыз, буйтур. Менә сиңа жавап. Аллалар гына үлмң, Христос әйткән: бәндәм башта син миңа ышан, шуннан соң гына мин сиңа яшәү һәм вакыт серләрен ачармын дигән. Кеше кайчан үләсен белми, белсә яман булыр иде, кеше һәрчак өмет белән яши. Каравылбашың Камай миңа сине Кубрат хан кызы ярата дип әйтте. Шуннан миңа синең өчен курку килде/ буйтур. Әйе, кеше коткыдан азат түгел шул, кешенең беренче аты-исеме булса, икенче аты коткы булыр Кеше үтерү язык, дибез. Чиркәү дә, яһүдләр дә, сарациннар да шулай дип баралар, болгарлар да, хәзәрләр дә. дөнья читендәге табгачлар да, буйтур. Бер куллары белән орышны котлыйлар аллалар, икенче куллары белән аны жуялар. Синең тәңрең исә кеше үлми, теге дөньяга гына китә, ахырзаман житкәч, кире әйләнеп кайта, дип бара. Юк, буйтур, кеше дөньяда бары тик бер тапкыр гына яши, бары тик бер тапкыр. Ул беркайчан да якты дөньяга әйләнеп кайта алмаячак. Моны борынгы грек галимнәре әйткән, буйтур... Симай карт терсәгенә таянды да уйга калды. Буйтур да уйланды. Чынлап та, греклар кылган языкларын жую өчен чиркәүгә киләләр һәм поп аларны языкларыннан арындыра. Болгарлар исә тәңре алдында үзләрен аклау өчен иярләрен каплыйлар, яшь тай, сарык яисә балык корбан итәләр, корбан канын үз каннарына кушып иреннәренә тигезәләр дә кылган языкларыннан арыналар. Симай атаны аңлавы кыен иде. Менә икенче көн инде буйтур үзен начар хис итә. Хәзәрләр белән булган орыш, Ямат бәкнең янавы, хан кызы Чәчкәне йулыш каганга димләүгә маташуы — барысы да аның кәефен кыруга көйләнгән иде. — Варварларга ярдәмем тисә, чиркәү дине миие кичерсә дә Зевс кичермәс, буйтур. Зевсның талканы коры. Христос ярлылар алласы, йомшак күңелле. Христос белән эш итү жиңелрәк. Бөек Зевс ут рухы алласы Прометейны кешеләргә ут биргән өчен бик тә яман үлемгә дучар итә: ул аны һөнәрчеләр алласы Герместан таш кыяга чылбырлар белән богаулата һәм шул кыяларда яшәүче бөркеткә һәр көнне Прометейның бавырын чукырга боера. Мондый яман жәзаны моңа кадәр бер генә алланың да уйлап тапканы булмаган. Ә Прометей, ут рухы алласы, үзенә калса, кешеләргә игелек эшли бит Илгә кайтсам, мине дә император шулай итәр, илгә хыянәт иткән өчен миңа иң яман үлем жәзасы уйлап табар. Син борчылма, буйтур. Мин үземнән курыкмыйм. Менә монда ул грек утының сере — Симай ата күкрәгенә төйде.— Менә монда. Мин бирермен ул серне болгарларга, бирермен, күпләп ясармын. Хәзәрләр әнә каганнары бик ялгыша башласа, аны ефәк бау белән буып карыйлар. Ничә ел каганлык итәсең тагын, дип сорыйлар икән. Әйтә икән, тагын бер ел Дип, бер елДан үтерәләр, әйтә икән ике ел дип, ике елдан үтерәләр. Моны кем уйлап тапкан, буйтур? Дәшмисең? Тәңре. Тәңре уйлап тапкан, тәңрегә табынган төптәңреләр . Кубрат хан йолаларга ирек биргән икән, Фанәгүргә чиркәү салдырган, йола белән йола сугышкан вакытта чиркәү салдыра. Сарациннар ни өчен империянең кала арты 1 каласын алалар. Яңа йола уйлап тапканнар, яңа йола. Феофан шул алладан курка Сарациннарның аллалары яманрак, христиан дөньясын йотмагае, ди. Ил белән ил сугышмый хәзер, йола белән йола сугыша, буйтур. Сарацин белән христиан тыныша алмый. Әйдә, сугышсын* иар — чөнки икесе ике йола, ә менә нигә бер телдә, бер аллага — тәңрегә табынучы кардәш халыклар сугыша? Менә шуны аңламый йөдим мин, буйтур Бертуган төрки халыклар ни бүләләр? — Төрки булсалар да, болгар белән хәзәр икесе ике халык. Симай ата Без —Дулу, алар — Ашин ыруыннан — Әнә шулай диде бугай шул Феофан. Ике ыру тыныша алмый ди ♦ ле Хәер, барысы да алла кулымда, буйтур. Ул ни кыла, шул булыр, без х адәм балалары, бары тик алла коллары гына х 17 I Византия императоры Ираклий җибәргән көзгедә чын йөзен күреп, Кубрат хан куркып китте Улмы, Кубрат ханмы бу?! Чәчләре чаларган. * сакалы тимер төсенә кереп бара. Юк, бу көзгедән башка берәү күренә1 дер, Кубрат хан түгелдер. Кая китте кодрәте ташудан әйләнә-тирәдәге ’ илләрне дер селкетеп торган Кубрат хан! Әллә соң тәнре дәрманы бе- ч ләи бөтен булган көче куәте балаларына күчә барамы? Кичә кич белән Кубрат хан өлкән угланы Батбайны сарайга чакырт х ты Корал хикмәтләрен тагып, төз басып тәхеткә таба килүче угланны 10 күрде дә, йөрәге кысылып куйды ханның. Үзе түгелме, яшь Кубрат х Буе бераз базынкырак та, йөзе җәйпәгрәк, юкса гел үзе Тәңре нлаһы и белән Батбай угланы да, Кодрак та, Аспарух та, Балкыр да янында с лар. Ә менә Аслан угланының йөзе күз алдыннан җуелып бара инде 3 Кайтарасы иде үзен, туйганчы сорашасы иде үзеннән Үскәндер, кү‘п « нәрсәләр беләдер Әйдә, кайтыр әле, өйрәнсен белемгә. Кайткач болгар £ балаларын укытыр, белекле сәүдәгәрләр артыр Сәүдәсе барның беле- ® ге дә булырга тиеш Кичәгенәк Кубрат ханга җансакчылары бер сарацинны тотып ки терделәр, болгарларга акча өләшә-өләшә үз динен таратып йөри икән Кубрат хан аңа янамады, иртәгә сәүдәгәрләр сараена килер дип җибәр де Сарацин килер, килми хәле юк, ул болгар алыпларыннан качып ки тә алмас, аның каладагы һәр адымын Кубрат ханның кешеләре күзәтеп тора Кубрат хан уйланды. Сәүдәгәрләр сараенда янә бәхәс кубар ни көчле, иң куәтле дин кайсы? Тәңреме, Христослы, Буддамы. Мөхәммәт ме? Мөхәммәтне үлгәндә, мнн алла илчесе дип әйтеп киткән, диләр Сәере шул иде, кем ил юлбашчысы була, шул алла илчесенә әверелә Ка ген кул астыннан чыккач, Кубрат хан да үзен тәңре илчесе итә ала иде Юк, алай йҮмәде, үзенә төптәңре сайлады — Ирсанны Төптәңре Ирсаи бу исемне алуга, чит илләрдән килгән сәүдәгәрләр аны нл алла сы дип йөри башладылар. Кубрат хан моңа чик куйдырды Төптәңре олуг хан кешесе Тәңре — күктә баш, без — җирдә Кубрат хан сарай бүлмәсенә күз йөртеп чыкты һичкем юк Әмма аның һәр боерыгын үтәргә уннарча, йөзләрчә, меңнәрчә кешеләр әзер торалар Әллә соң алла дигәнең әнә шул кешеләрне боерыгыңа буйсын дыра алудамы?. Юк, алай диясе килмәде Кубрат ханның Аның боерыгын үтәмәгән кешеләрне дә күп күрде ул. Андыйларның беришен аг коерыгына так тырды. беришен җәллад балтасына бирде Кубрат ханга ышану, аңа иярү аның илдә кол сатуны тыюыннан башланды Хәзер әнә коллар белән Иулыш каган сату итә. Коллар сатудан баш тартып Кубрат хан дөрес эшләдеме? Дөрес эшләде. Батбайга аланнар илен биреп дөрес эшләдеме? Дөрес эшләде. Кодрак угланына Эске кирмән җәйләүләрен биреп дөрес эшләдеме? Дөрес эшләде Аспарухка Этил елгасының урта буйларын, көнбатыштагы җәйлә, ләрен биреп дөрес эшләдеме? Дөрес эшләде. ' Балкыр угланга Әтилнең түбән ягындагы җәйләүләрен биреп дөрес эшләдеме? Дөрес эшләде. Аслан оланын базилевска тәрбиягә биреп дөрес эшләдеме? Дөрес эшләде. Болгарларга да белекле кешеләр кирәк. Чәчкә кызын император Ираклий угланы Юстиннанга ярәшеп дөрес эшләдеме? i Дөрес эшләде. Әйе, барысын да дөрес эшләде кебек, әмма күңелдә әллә ниткән борчу бар. Ул борчу Патшакалага киткән Илбарыс буйтурның кайтып җитмәвеннән иде Кубрат хан зиһенен җыя алмый интекте. Ни өчен'Йулыш каган аңа яу чабарга тиеш соң әле?. Бу хәбәрне китергән сәүдәгәрләрне кат кат чакыртып сорашты Кубрат хан Әмма рәтле җавап ала алмады Тегеләр һаман бер сүзне тукыдылар — каган алай җыя. Кем аны җыймый, Кубрат ханмы, император Ираклиймы?. Ашин ыруы гаять усал булды, Дулу ыруын һәрчак буйсындырып яшәргә омтылды. Төрки дөньясы — бер халык, аны икегә аерып, икегә бүлеп, һәрчак ике ыру башлары ызгышты. Дулуларны кара халык дип йөртәләр иде, әмма төсйөзләренә карап түгел Төс-йөзгә дулулар ак чырайлылар, ә хәзәрлеләр киресенчә, кара чырайлы Табгачлардан бу тамганы алган дулулылар һәрчак кара болгарлар дип йөртелделәр, кара, ягъни буйсынган, табгач императорына йөз тоткан, ашиннарга буйсынган, буйсынырга тиеш булган төркиләр Ханнар исемлегенә караганда, төрки башында һәрчак дулулар торган Шөгер баба да, аннан килеп Әти баба да, Әтиолан да дул ул ардан була. Ниһаять, төрки дөньясына, аның бөтен халкына исем биргән Иафәт бабадан Төрки углан туа Төрки атаның ун угланы була: Агаер, Тнрас, Авар, Угыз. Бәҗән, Торун, Хәзәр, Янур, Болгар, Савир. Гомеренең соңгы көннәрендә Төрки баба угланнарын җыя да һәрберсенә җәйләүләрен бүлеп бирә. Күпмедер вакыт төрки угланнар үз җәйләүләрендә дөнья көтәләр. Иллә көнчыгыштан табгачлар кысрыклый башлагач, көнбатыштагы туганнарының җәйләүләренә керә башлыйлар. Китә туганнар арасында ки- лешмәүчәнлек Үзара ызгышлар Беришесен көнбатыштагы Табгач императоры котырта, беришесен көнчыгыштагы Рум императоры канат астына ала Әнә шулай төрки халкына тамга сугыла, көнчыгышларга— ашин, көнбатышларга—дулу. Ашин тарафдашлар үзләрен дулу- лардан өстен саныйлар Мәгәр төрки ыруы башында гел дулулар була. Ашиннарның төрки дөньясына баш булмауларын Болгар баба оныгы Кубрат хан исбат итте Ашин ыруына йөз тоткан төркиләрнең күбесен буйсындырды, күбесен Хорезм шаһы биләмәләренә күчеп китәргә мәҗбүр итте. Әнә шуннан, Хорезм дәүләтеннән көч алып. Иулыш илхан төрки дөньясының өстенә менеп утырмакчы Шактый алай белән Би- ләмҗир каласына килгән, каган дәрәҗәсенә ирешеп, Биләмжирне башкаласы иткән. Базилевска рәхмәт, Кубрат ханга тугры кала» кораб-кораб кораллар җибәреп -тора Хан сарай алаен тагын өч төмәнгә арттырды Кубрат хан тәхет терәгенә кулларын куйды, эчке бер талгынлык тоеп оеп утыра бирде Тәхет урындыгы биек терәкле, алтынга өретелгән затлы ташлар белән бизәлгән иде. Баштагы елларда, җәйләү ыстанна- рында йөргәндә Кубрат хан иң биек, ип югары урынга иярен куеп утыра торган иде Хәзер әнә императорга охшарга тырыша, тәхет урындыгы ясатты. Кубрат хан кузгалырга итте, әмма оеп киткән сөякләрен кузгатасы килмәде. Кайчандыр аттан төшмичә атналар, айлар буе яу чапкан Кубрат түгел иде инде ул. Әллә соң аны да Болгар бабасы чакырамы? Дулу ыруы ханнарын диңгез буендагы калкулыкка күмгәннәр. Әллә бабалары чакырамы Кубратны? Картаюы җиттеме? ♦ Картаюы җиткәндер. Кайсы улын, кайсы илханны ак киезгә салып, = олуг хан итеп кавханнардан күтәртергә?.. Тәңре дәшии иде. Димәк, үзе * утыра әле. Килер ул үлем Кубратка да. Кубрат үлгәч, грек остасы ; ташка уеп: «Болгар углы Кубрат хан йнр-суы» дип язып куяр Төрки а Сабаның гадәтен боза буламы Кубрат. Тагын күңел түренә кызы Чәч- 2 кә килде Олуг хан тураебрак утырды. Күңеленә Чәчкә кызы килүгә. . күз алдына Илбарыс буйтур килеп басты. Менә кем кирәк аңа бүген, менә нигә аның эче поша Кубрат хан s исәбе буенча Илбарыс буйтур Фанәгүрдә булырга тиеш иде инде, ә ул * юк та юк. Кубрат хан буйтурга зур өметләр баглый иде Буйтур грек > утының серей алып кайтса, хан ул коралны шундук ясата башлаячак * Дингез буена зур-зур алачыклар салдырды, әле булса эш кайный. Бу * тезелешне күргән философ башта аптырабрак калган иде. нигә, имеш, күрми. — Олуг хан, синең кулыңда зур дәүләт, дистәләрчә җәйләүләр, ка ♦ лалар. Болгарны чын мәгънәсендә бөек итәсең килә икән, яңа дин ка- х бул ит Яшәү ул — көрәш, олуг хан, кеше күңелен биләүгә киткән көч, * сәләт, акыл Күккояш һәммә йолага табынучы кеше өчен дә бердер ч Мика шунысы билгеле: гарәпләрнең һәр кабиләсе үзенә бер аллага та- * быиган Шуннан Мөхәммәт килгән Килгән дә башка барлык аллалар- £ ны юкка чыгарып, кешеләрне кәгъбәдәге күктән төшкән бердәнбер ка- « ра ташка табынырга өнди башлаган Ул шагыйрь дә, оста оратор да. £ үз йоласына кайнар өндәүче дә булган, олуг хан Мөхәммәт 571 иче ел- и да туадыр, 601 нче елда пәйгамбәр дәрәҗәсенә ирешәдер, 632 нче елда с вафаттыр Үзе вафаттыр, йоласы калды әнә . 3 Кубрат хан философны сабыр гына тыңлады, әмма теге якка да. бу £ якка да сүз әйтмәде Ул йолалар турында бөтенләй уйламады Аның -ә көткәне Патшакалага киткән Илбарыс буйтур иде Иртән бик иртә уянды Кубрат хан. ул хәзер күп вакытта диңгез буендагы Кызсарайда йоклый Биредә җанга тынычрак Иртән торып, иге-чиге булмаган зәңгәрсу кара диңгезгә карап утырырга була, аннары шул тарафтан илчеләре кайтырга тиешләр. Кубрат хан тарафыннан куелган вакыт күптән үтеп китте, борчылмаслык та түгел нде шул Кубрат хан әкрен генә урыныннан кузгалды, шулай ук салмак кына адымнар белән баскычтан түбәнгә төште Соңгы баскычка җиткәч, тукталды, янә көнбатыш тарафка күз ташлады Анда дулкыннар йөгерешә, бер генә көймә дә, кораб та күренми нде. Таң күптән атты, ниде кояш чыгып килә. Кубрат хан соңгы баскычка утырды, чапанына ivpe нә төште Баскыч кырына дулкыннар йөгерешеп килә, берсе артыннан берсе куышып киләләр дә кире тәгәриләр Дулкын Кем аны кузгатып җибәргән7 Тәңре. «Тәңре!»—диде Кубрат хан һәм нрексездән таң ягына — кояшка карады, кулларын күккә күтәреп көнне каршы алды Шул вакыт капка ачылганы ишетелде, берәү ашыгып йортка керде, каравыл алыптан ханның кайдалыгын сорады Кубрат хан аягүрә басты, чапанына төренә-төренә йортка юнәлде — сөенче, сөенче, олуг хан! Кавхан аңа тамгалы төргәк бирде. Кубрат хан тиз генә төргәкне сүтте, кыенлык белән булса да язуны укыды Аннары — Па, тәңрем!— диде — Кавхан, император Ираклий Болгарга кораблар белән кораллар җибәргән Каршы ал. сәяхәтчеләрне сыйла — Баш өсте, олуг хан — Тагын ни? — Олуг хан, әйтергә кыям, Пулыш каган кызыгыз Чәчкәгә яучылар җибәргән Дала як капкага килеп туктадылар Бүләккә бик күп мал. җилем җиһаз алып килгәннәр — Кавхан. боерам, яучыларны калага керткән хәлдә дә алармы ка бул итүдән баш тартам — Ул кадәр мал-товарны кире алып китсеннәрме, хан? — Базарга чыгарсыннар. — Олуг хан, кыеп әйтергә кыенсынсам да әйтми булдыра алмыйм: каганның уе изге, яучы җибәрү төрки дөньясында бабалардан калган гадәт. — Олуг кавхан,— дип тавышын күтәрә төште хан.—Олуг кавхан, беләсеңдер кебек: Кубрат хан кызы Чәчкә император Ираклий угланы Юстинианга ярәшкән. Бер кызны ике тапкыр кияүгә бирмиләр кебек иде төрки дөньясында. — Беләм, аңлыйм, олуг хан, хәзәрләр каганы йулыш төрки тәңрегә табына, базилевс угланы Юстиниан... — Син картайдың, ахрысы, олуг кавхан. Иртәгәдән Балкыр илхан җәйләвенә китәрсең, үз урыныңа яшь кавханың калдыр Мин әйттем. — Халык синнән канәгать булмас, олуг хан. Туган өйгә ут салмыйлар Мин башка бер сүз дә әйтмим, олуг хан... Олуг кавхан борылды да капкага таба китте. Кубрат ханның йөрәге кысылып куйды. Олуг кавхан Савир белән Кубрат хан бик күп илләргә яу чапты. Савир кавхан һәрвакыт сул кулында булды, якын киңәшчесе иде. «Юкка рәнҗеттем кавханны,—дип үкенү тойды Кубрат хан кавха- ны капкадан чыгып барганда.— Бир, тәңрем, сабырлык кешеңә...> Кубрат хан үкенү тойды, әмма капка ябылганчы кавханның аркасына карап калды, дәшмәде, туктатмады. Әйтеләсе әйтелгән иде инде, иртәгә үк кавхан Балкыр илханга китәр, Балкыр илхан аны уң кулы итәр. Кубрат хан үзе дә аңламаган бер теләк белән сарайга ашыкты, тәхетенә утырды, әйтерсең аның тәхетенә кем дә булса утырыр кебек иде. Тәхеткә утыруга, хан кычкырып ук җибәрде. — Ханшаны дәшегез! Олуг ханның бу тавышына гадәтләнмәгән җансакчылары ни кылыр- ia белми каушап калдылар. Моны күреп, Кубрат хан тынычлана төште. Әмма үзүзен тынычландырырга теләве аның тышкы күренеше генә иде, күңелен һаман исә Савир кавханга әйткән сүзләрдән үкенү тойгысы көйдерә. — Ханша кая?—дип кабатлады ул, тавышын тыя төшеп. Ул арада ханшаны китереп тә җиткерделәр. Ханның кыланышын ханшага җиткергәннәр, күрәсең, ул да бераз аптырый калган иде. — Ни булды, ханым? — Берни дә булмады. Әйдә, утыр, хәбәрем бар. Менә шул,—диде Кубрат хан фикерен тупларга тырышып.— Чәчкәне йулыш каРан сорый, яучылар җибәргән. — Каган?!—диде ханша гаҗәпләнүен яшермичә.— йулыш каган яучылар җибәргән?! — Әйе, ханша. Безнең кызыбыз сорап, йулыш каган Фанәгүргә яучылар җибәргән, тегеләр тау-тау бүләкләр китергәннәр, дала капкасы ягыннан кереп яталар. — Керсеннәр, кабул ит, яучы ил алырга килми, кыз сорарга килә, хан. — Ашин ыруына кызым биреп, каган белән кардәшләшергә теләмим, ханша.— Кубрат хан тәхет терәгенә ябышты, кул бармаклары агарынып китте.— Ишетәсеңме, ханша, теләмим! — Ачуыңны эчеңә җый, хан Олуг кавхан хаклы, каган белән без кардәшләрбез. — Кыз — ярәшкән! — Ярәшкән, ярәшми ни!—диде кинаяләп ханша. Хан урыныннан купты, җилләнеп йөренеп килде. — Кыз күптән ярәшкән, ханша! — Хан, яучыларны кабул ит! Кубрат хан тәхетенә барып утырды — Киңәшен шулмы, ханша’ — Кинәшем шул. хан Кавхзннарын ни уйлар, аксакалларым? Ялгыш яткан, ялгыш торыр да. яучыларга әйтер сүзең әйт — Кече кавханны дәшегез!—дип боерды Кубрат хан жан якчыларына ♦ Кече кавхан килеп җитте, баш иде. — Кече кавхан Актай, киңәшең әйт Иулыш каган кызым Чәчкәне * сорап яучылар җибәргән, кабул итимме, юкмы’ н — Олуг хан. каган төрки нәселеннән, аныц белән кушылу Болгарны ? тагын да көчәйтә төшәр иде Мәгәр бала минеке түгел, бала скиеке. * олуг хаи. ничек кылсаң, шулай булыр Кубрат хан урыныннан купты, кече кавхан янына килде, текәлеп ♦ күзләренә карады Кече кавхан күзләрен читкә алмады, киресенчә, үзе х сорау бирде * — Олуг хан. әдәп йөзеннән булса да каган яучыларын кабул итәр- ч сен Бабаларыбыз әйткән «Әгәр дә хан үзе кылса яманлык, канчан * булмак халаекта аманлык» — Кыюсың, Актай кавхан, ай һай кыюсын Дәш илханнарны, дәш * кавханнарны. дәш тарханнарны Яучыларга әйт мәҗлес җыелган көн- х не сезне Кубрат хан кабул итәр диген Мнн әйттем ь с 19 > Олы мәҗлескә барлык илханнар, тарханнар, кавханнар җыелды J Җәйләүләрен ташлап килгән илханнар йөзендә канәгатьсезлек билгесе ® күреп. Кубрат хан янәшәсендә утыручы төптәнре Ирсанга карап алды Төптәңре бнк тырышып, укытучы Константиннын императрица Марти- нага язган хатын укый иле Кубрат хан моңа кадәр укытучының хатла рын үзе генә укый торган иде. бу хатны төптәңрегә хкытырга булды Чөнки сарай балаларын укытучы грек Константин императрица Map- тинага язган хатларында тәңре йоласы турында кызык кына фикерләр әйткән иде. Әйдә, тәңре йоласындагы кимчелекләрне төптәңре Ирсан да белсен, дип уйлавы иде Кубрат ханның Укытучы Константин, тәңре йоласының кулай якларын күрсәтү белән бергә, андагы күп кенә кыр гыйлыкларны да ачкан ИДе Төрки баба заманнарыннан килгән йола ның камилләшкән яклары бар Кубрат хан аны яхшы белә, әмма йолада чынлап та кыргыйлыклар кылырга юллар калган гадәтләр дә бар икән әле Әйтик, борын борын заманда төркиләр, андый мондый афәт тоташтан килә башласа, хан гаиләсендәге бер ир баланы тәңрегә корбан итә торган булганнар Күп еллар буена килгән бу кыргыйлыкны Әтнолан баба туктата Ул аны бнк гади хәл итә атка күчерә, кайбер ырулар эт корбан итәләр, болгарлар әнә малга, балыкка күчтеләр Моның өчен алар an ак җәйпәк балыкны алалар, канын чыгарып үз кан нары белән кушалар Соңгысы Кубрат ханга ошый Әмма тугрылыкны бер балык белән тәңрегә корбан биреп кенә яулап буламы’ Укытучы Константин сөйгәне Мартннага бу турыда гаҗәпләнеп яза Укытучы хатларындагы йола мәсьәләләренә игътибар итте дә. итмәде лә Кубрат хан. аиын белән »нә төптәңре шөгыльләнсен, ул өлкәне Күбрат хан аңа тапшырды Ктбрат ханны укытучы Константин хатларындагы дәүләткә караган хәлләр. әй телгән фикерләр кызыксындыра иде Элек әнә ул хатларны укуы тхрыида олуг Савнр кавхан гына белә иде. бүген әнә төптәңре Ирсан ла белде «Белсен, халыкны б ии кылырга белмәде. Кече кавхан керде, грек картының ана керергә теләве турында әйт- * те. Кубрат хан тынычланырга теләп х — Дәш!—диде. = Мәгәр бу теләге аның ихтыяр көченә буйсынмый, шатлыгы йөзенә t? бәреп чыккан йде Кубрат хан Румнан китерелгән көзге каршына килеп басты, өс-ба- 2 шына күз ташлады. Грек утынын серен белүче остага гайрәтле булып *° күренәсе килә иде аның. Кыяфәте ару икән болай Ханның өстендә ба- * зилевсныкы кебек үк кан кызыл чапан, читләре кеш тиресе белән каелган, күкрәгендә уч төбе хәтле алтын тәңкә, аякларында сафьян читек Е ләр Башындагы очл ымның нәкъ маңгай турысына кояш сурәте ясалган з алтын, билендә кайнатасы бүләк итеп калдырган пута Кубрат хан ки , леш-килбәтеннән канәгать калып, тәхетенә менеп утырды Останы буй- о тур үзе алып керәчәк, ишек янындагы сөрәнче тәхет бүлмәсенә юнәлгән * һәр кешенең атын, дәрәҗәсен кычкырып тора Бераздан грек карты керде, аннан бераз кала төшеп буйтур атлый Грек карты күрер-күзгә мөлаем генә күренә чал чәч, кара сакал, киң маңгай Өстендә яшелгә кызыл буй төшкән юка чапан — Олуг хан,— диде алгарак чыгып Илбарыс буйтур — Тор, буйтур Оинең алдыңда мин баш ияргә тиеш бүген Тор. уң кулыма килеп утыр — Олуг хан, диде грек карты тыйнак-тыенкы гына баш иде Мин оныгым Константинны эзләп килдем Карт оста сүзен әйтеп бетерә алмады, Кубрат хан аның янына кил де, тез чүгәргә әзерләнгән картны култык астыннан эләктереп алды — Кирәкмәс, оста Ханның бу кыланышын ни дип юрарга да белмәгән грек карты бер мәлгә аптырап китте — Хөрмәтлем, Симай ата' — Самокатта мнн. олуг хан Хәзер Симай аксакал буламдыр Буй турың кушкан атым — Колагыңа ят булмаса, оста, мнн дә сиңа Симай ата диярмен Карт елмайды, тагын нидер әйтергә теләде, әмма грек телен бнк үк шәп белмәгән хан аны култыклап алды һәм юлбарыс тиресе җәйгән урынлыкка утыртты — Мнн, Кубрат хан, бик шат синең Болгарга килүеңә, оста Килүең сәбәбе оныгын укытучы Константин Симай ата янә аптырап калды Әллә соң аны грек утының сере ки рәк дигән булып, бөтенләй башка максат белән китерделәрме Фанәгүр гә? Кайчандыр базнлевс та оныгы Константинны атасына гына ияртеп җибәрә Соңыннан Самокатта картның ишеткәне бар иде. базиләве үзе яратмаган кешеләрне варварларга җибәрә һәм алардан үтерттерә Иллә оныгыннан килгән хатларда бер дә андый мәкерле явызлыклар күрмәде Ул гынамы. Константин Болгар халкын мактап яза торган иде Аннары Кубрат хан барлык йолаларга да ирек биргән икән — Мин бик күп нәрсәләр беләм, хан. Болай каршылавын белән син мине тәмам аптыраттың. Тукта, буйтурыңнан сорыйм әле. Әйт, әйт әле кадерлем, бу кеше чынлап та Кубрат хан үземе. — Үзе, үзе, оста,— диде буйтур көлемсерәп. — Йа, хода, мин тагын бөтен нәрсә дә алла кулында дип йөри идем, алла сурәтендә йөргән ханнар да бар икән бит бу дөньяда! — Куй, оста. Барысын да вакыт хәл итә, бар кылган эшләребез дә тәңре тарафыннан күзәтелә. Мин бары тик тәңрем кодрәте белән генә шушы тәхеттә утырам. Симай ата түшәмгә карап, чукынып алды. — Олуг хан, Фанәгүргә’чиркәү салдыргансың икән, хакмы шул? — Хак, оста. Базилевс кызЫмны улы Юстннианга ярәште Буласы киявемнең теләге: чиркәүдә никахлашу диделәр. . — Алла куәт бирсен, чын ир-затлар нәселеннән икәнсең, олуг хан. Иллә, олуг хан, базилевска ул хәтле ышанып ятмавың теләр идем. Базилевс бер кулы белән Болгарны, икенче кулы белән Хәзәрне кораллан дыра. Буйтурың шәһит. Хәзәр корабында грек уты төялгән иде. Ул утны хәзәрләргә беренче генә җибәрүе түгелдер базилевсның. — Базилевс турында яман сөйләмәсәң иде, оста. Олуг оста, мин бу сүзләрне синең авыздан ишетмәдем. Син монда оныгың күрер өчен түгел, ә бәлки грек уты ясау өчен китерелдең. Сиңа, олуг оста, сарайдан иң әйбәт бүлмә бирелер, телисең икән оныгың үз яныңа ала аласың. Сарайда кавханнарым да булмаган дәрәҗәдә йөрерсең. Симай ата бер тынга уйга калды. Кубрат ханны аңлавы кыен иде Бер мәлгә Симай картка куркыныч булып китте. Рум дәүләте гасырлар буена грек уты ясауның серен саклап килә, ә ул, империя алачыгында эшләгән иң хөрмәтле осталарның берсе, утның серен варварларга сатарга тиеш. — Сиңа да, оста, оныгың Константинга да җил тимәс. — Җил тимәс, ә менә император Ираклийның кулы җитәр. — Моңа кадәр Болгар үзе яклы булган берәүне дә рәнҗеттермәде, Симай ата. — Ярый, хәерле булсын, мнн риза, хан. Күрсәт алачыкларыңны Хан кул чапты, шундук кече кавхан килеп керде. — Останы алачыкка озат. Күпме кеше кирәк, шул хәтле һөнәрче бир Ocfa сарайның иң яхшы кунак бүлмәсендә яшәргә, хан табынын- дагын ашарга тиеш. Мин әйттем. Симай ата чыгып киткәч, Кубрат хан ятим угланы буйтур Илбарыс янына килде, угланны кочагына алды һәм тынып калды Күңелендә бер шатлык кайный иде: грек уты булачак! Кешеләр кайгыдан битәр, шатлыктан тизрәк үлүчән булалар. Грек утын күрсә, үлсә дә үкенмәс иде Кубрат хан. 18 Далага чыгуга Илбарыс буйтурга һәрчак тынычлану килә иде. Кояш баешка таба тәгәри, кичке дала җиле йомшак кына битне сыйпый Диңгез буенда калган Фанәгүр артта калды, менә диңгез дә кичке сыек эңгер томанлыгына кереп эреде. Атлар баралар һәм пошкырып куялар. Менә хан болынына җиттеләр, бу болында бары тик яу атлары гына утлыйлар Вакытвакыт көтүчеләр атлар арасыннан иң әйбәтләрен сайлап тоталар һәм иярйөгәнгә өйрәтәләр. Ияр-йөгәнгә өйрәткәндә яшь атны кан тире чыкканчы чаптыралар, шуннан хайван сабырлана, башындагы йөгән һәм өстендәге ияргә ияләшә, гадәтләнә башлый, дуламый, чыгымламый, йөгәнгә һәм ияргә өйрәтелгән атлар хан болынына яңадан әйләнеп кайтмыйлар, шул көннән алып алар кешегә хезмәт итә- лар: яу чабалар, сөенче йөртәләр, хәбәр җиткерәләр, жир сукалыйлар, шул көннән алып аларнын сыртларыннан ияр. башларыннан йөгән төшми Шушы хан болыны яныннан үткәндә байталлар рәхәт яшәгән чакларын исләренә төшереп, болында гамьсез утлаган яшь атларны, нәсел атларын күреп, сагышланып кешнәп җибәрәләр, каерылып болынга карыйлар. Кешегә яшьлек кире кайтмаган кебек, башларына ♦ йөгән кидерелгән атлар да бу болынга кире әйләнеп кайтмыйлар Алар х нын күбесе орыш кырында ятып кала, беришесе пычактан китә. Кыс- * касы, ат үлгәнче кешегә хезмәт итә Хайван моны беләмедер, кеше белә *- һәм кулына кергән атны кадерләп карый, вакытында эчерә, ашата, аны 2 кайгыртып яши Хан болынын үткәндә Илбарыс буйтурның Кашкасы да каерылып- каерылып карады, сагышланып кешнәп куйды * Әйләнеп кайтырмы кайчан да булса шушы болынга Кашкасы, әллә х сон иясе кебек чит-ят җирләрдә ятып калырмы?.. * Вакыт аларга буйсынмый иде, анын үз бизмәне, үз үлчәме Кичә иртән буйтур Илбарысны олуг хан чакырып алды Артыннан * ханнын җансакчысы килгәч, буйтур сискәнеп киткән иде Нигә булыр’ s Әл^ә сон Чәчкә турында бер-бер нәрсә әйтергә телиме? Күнелдә ннн- •“ дидер өмет чаткысы да җемелдәп куйган булды, шул ук вакытта йө- * рәккә ниндидер курку да төште н Олуг хан аны берни булмаган кебек каршы алырга теләде, мәгәр к буйтур күрде, хан борчулы, гасабнлана, күзләрендә кангыру галәмәт3 ләре. X «Илбарыс углан,— диде олуг хан. буйтур янына килеп басуга—^ Илбарыс углан, оика мин янә бер йомыш йөкләргә булдым Башкарган х эшләрен өчен хан башым белән сина баш орам, углан Болгарга игелеген күп булды, йомышым шуннан гыйбарәттер, углан. Үзен белән Пат- шакалага барган Камайны ал да көтрнгурлар ыстанына кит Көбер хан сина бер төмән йырмак алай бирер Шул алай белән Әтнлгә юнәл Этил буйлап каганнын ун кулы Жаек бәк җәйлн. янында утыз мен алай, ди. Әтнлнен ун ягына чыкса Жаек бәк — орыш, көчен сынап кара, мәгәр кулына эләгергә тырышма Көчен сына да кач Барышын Эске кир мән булыр, торышын янә шунда Кодрак илханнын ун кулына басар сын. Мин әйттем, углан» Менә алар юлга чыктылар Бик тиз кояш баеды, күзгә күренеп караңгы төшә башлады Атларга юл таныш, бертуктаусыз терк-терк юырталар Буйтур күккә карЛды Күк гөмбәзе йолдызлар белән бизәлгән Күк йөзен икегә ярып йолдыз атылды, шул ук вакытта артта ат тоякла ры тавышы ишетелде Илбарыс буйтурнын йөрәге кагып куйды, тезгенен җыя төште, тиз генә юл буендагы таллыкларга борылды Камай сүзсез буйтурга иярде. Таллар арасына кергәч, атларыннан төштеләр, ат башларын кочаклап, тынып калдылар Чаптырып унлап җайдак үтеп китте Кайсыдыр «Ерак китмәгәннәрдер. кояш баер алдыннан гына чыктылар»,— диде Буйтур кылыч сабына тотынды Ат тоягы тавыш ларына тынып калган тартай яңадан кычкыра башлады — Буйтур, мин берәүсен тавышыннан таныдым Сарайда хезмәт ит.» Хан җансакчыларымы әллә? Кемне эзлиләр? — Юк. болар хан сакчылары түгел, каган шымчылары Бер нәрсә гә гаҗәпләнәм. кем аларга хәбәр итте икән? — Фанәгүрдә каган шымчылары! — Фанәгүрдә, Камай. Фанәгүрдә Болгарда да каган яклы кешеләр бар, хәтта илханнар арасында да — Әйт, әйтеп бетер, буйтур — Атлан атына, күп белсән тиз картаерсың Киттек. Камай Икен че юлдан киттек Әйе, боларның Батбай илханның кешеләре булуы да бар иде. Хәтерли, Илбарыс, ханның өлкән угланы Батбайны төптәңре Ирсан укытты, укытучы Константин килеп җитмәгән иде әле. Өлкән углан беркайчан да төптәңре сүзеннән чыкмас. Ул аны олуг хан атасыннан да якынрак күрә. «Нигә кирәк булдым икән Батбай илханга? дип уйланды Илбарыс буйтур Чынын гына әйткәндә, аның илханнар арасында барган бәхәсләргә катнашасы килми иде. Кубрат хан буйтурны Кодрак илханга бирде. Соңнан буйтурга җиткерделәр: Батбай илхан аны үзенә сораган булган икән. Олуг хан аны тыңларга да теләмәгән. Менә хәзер аны Батбай кешеләре куа чыктылар. Җиткән хәлдә ни кыларга тиеш иде ул. Орышырга, яисә аларның теләген үтәргә?.. Юк, орышырга, ул олуг хан йомышы белән бара. Диңгез яклап җил кузгалды. Далага дымлы һава тарала башлады. Көтүчеләр учак алганнар, берсе җырлап утыра. Элек булса Илбарыс буйтур көтүчеләр янына туктар, алар белән яңа суйган куй ите ашар иде, бүген исә аның берәүгә дә күренәсе килмәде. Ул кичәле-бүгенле генә инанды, илханнар арасында бердәмлек юк. Батбай илхан сиздереп каганны яклый, Чәчкәне каганга бирү ягында Ә Чәчкәне император улы Юстинианга да, Иулыш каганга да бирдерәсе килми буйтурның, ул үзе хан кызын ярата. Юлга чыкканда хан аңа: «Буйтурым, исән-имин әйләнеп кайтсаң, мин сине куандырырмын Иң зур теләгеңә ирешерсең,— диде, һәм буйтурның йөзенә чыккан шатлыкны күреп:— Кешегә сиздереп беркайчан да шатланма, углан, балага гына килешә шаулап шатланырга, чын ир-ат кайгысын гына түгел, шатлыгын да яшерә белергә тиеш». Хан яныннан чыкканда буйтур: «Ул миңа Чәчкәне ышандырды!»— дип уйлады. Хәтта кайтарып сорыйсы килде, әмма укытучысы әйткән мәгънәле сүзләр исенә төшеп, туктап калды. Укытучысы аңа: «Кошны атып, мәхәббәтне яулап алалар, яулап алган мәхәббәт татлырак була»,— дигән иде. 20 Чираттагы мәҗлес шуны күрсәтте: илханнар да, кавханнар да икегә аерылдылар. Берәүләре каган белән берләшик дип баралар, икенчеләре империягә йөз тотарга өндиләр. Кубрат хан бу якка да. теге якка да дәшми утырды Төптәңре Ирсан белән өлкән углан Батбай каганны яклыйлар, алар белән килешеп, кайбер кавханнар баш кагып утырдылар. Мәҗлестән соң Кубрат хан Балкыр илханга куылган олуг кавха- нына хат язарга булды. Ул аны яңадан сарайга чакырды, олуг кавуан еч-дүрт тел белә, ул хезмәт иткәндә кавханнар арасында ике төрле сөйләүчеләр юк иде. Гаҗәбе шул иде каганны ханша да яклый сыман тоелды ханга. Әллә тоелды гынамы? Кайнеше Көбер хан да апасын яклап чыкса? . Дөрес, яшь көтригур ханы аның белән бәхәсләшеп тормады, миңа барыбер дигән кебек, кул селтәп, мәҗлесне ташлап чыгып китте Мәсьәлә ачык иде: көтригурлар ханы бер якны да якламый. Болгарда ике төркем барлыкка килде. Уйланырлык иде Кубрат ханга. Мәгәр күпме генә уйламасын, ул биргән вәгъдәсеннән кире кайтмас — император Ираклнйга тугрылыклы булып калыр. Шул. Моңа кадәр Кубрат хан кавханнарның берсен дә җәзага тартмады Хәер, сәбәбе дә юк иде. Хәзер әнә үзенә каршы булган кавханнар- ны да җәзага тартмый булмастыр. Ул алардан берәм-берәм сорау алыр. Башта төптәңре Ирсанны чакыртыр. Әйе, төптәңре Ирсаннан башларга, дигән фикергә килде ул һәм аның артыннан йомышчысын җибәрде. Төптәңрене китереп тә җиткерделәр. Килеп керде дә төптәңре, тәхет 110 янына узды, әмма ханга баш ормады, ияк кенә кагып алды һәм бер- читкәрәк барып утырды — Сөйлә, төптәңре, ни өчен бирегә китерелүен чамалыйсындыр дип уйлыйм5 — Мин сина бик күп еллар игелекле хезмәт иттем, хан Хәзер Ьнә ин яман дошманына әверелеп барам Син. хан. хаклыкны үзендә генә * дип барасын Ә мин — юк дим Яман яу кардәш хәзәрләр ягыннан тү- ; гел, румнардан киләдер Син, хан, төптәнре сукыр көйгә эш итә, берни х күрми дә, белми дә дип уйлыйсын бугай Төптәнре Ирсан беркайчан да < сукыр көйгә эш итмәде. Синен шымчыларын янында минекеләр дә йө- л ри, Биләмҗирдә дә кешеләрем бар. каган чынлап та Болгарга яу ча- х барга җыена Мәгәр анын Болгарга яу чапмавы да мөмкин Монын ф өчен Күктә —тәңре, җирдә —мин — Җирдә—мин,— диде хан, кинаяләп үзалдына сөйләшкәндәй—х Жнрдә — мин Синме хаклы икән, төптәнре, минме5 Әйдә, без аны шахмат бүлмәсендә хәл итик. Син җиңсәң — синеке дөрес, мин җиңсәм — * минеке Кем җинә, шул тәнредән куәт-зиһен ала булып чыга, шул * хаклы булыр, төптәңре Җиңеләсең икән, төптәнре, мин синең белән ни ’ телим, шуны кылырмын Мин барысын да беләм. төптәнре Батбай ил- * ханны да, кайбер кавханнарны да котыртучы син Каганны яклап чы * гуынны мин аңламыйм Заманында каганның нәселен. Ашин ыруының g тамырын кисеп йөрүчеләрнең берсе синең атаң булды Каган моны белә, 3 .кулына килеп керү белән ул аны хәтереңә төшерер һәм сине ат коеры - гына тагарга кушар Күрәсең, төптәңре. телисеңме моны, юкмы, безнең * язмышлар бергә бәйләнгән Батбай илхан бары тик синең коткыга би- » релгән, ул үз хатасын бик тиз аңлар Өлкән илхан буларак ул да каган * илханнарын юк итүдә катнашты Кичерерме илханны каган5 Белмим Каган нәселеннән бер йулыш илхан исән калды, аны ашннлылар ак ат тиресенә салып каган итеп күтәргәннәр. £ны каган итүче — минем кылычтан котылып калган Җаек бәк. Мин картайдым, төптәнре, ханша Аппакның да мина каршы булуын телисендер Мәгәр алай булмастыр Утыр, төптәңре. ал кулыңа ак һәм кара шәкелне Әйе, сиңа кара шәкелләр белән уйнарга туры килер, каралар чыкты Пөр, төптәнре Пөр йөр Шахмат уены күңелне тынычландыра, шул ук вакытта дошманың нын көчен билгеләргә мөмкинлек бирә Шахмат өстәле өстендәге ат шәкеле чын ат түгел, йөр, кыю бул, мәҗлестәге кебек Исеңнән чы гармасаң иде, төптәнре, кешегә үз хыялын тормышка ашыру өчен иң әувәл тәхет кирәк Ә Болгар тәхетендә Кубрат хан утыра, син түгел • Минем сараемда егерме төмән алаем бар. һәр илханда унар төмәннәи артык, илханнар минем бер сүзем белән яуга кузгалырга торалар Әмма мнн моны эшләмим Каганның көчен сынау өчен мин Әтнлгә йырмак алай җибәрдем, Фанәгүрдән түгел, Фанәгүрдән җибәрсәм, каган шым чылары бу турыда аңа бик тиз җиткерерләр иде, мин ана йырмак төмәнне Кибер ханнан алырга куштым, буйтурыма, угланыма, Саклаб умамы Илбарыска Буйтур Җаек бәк алае белән очрашыр, көчләрен сынашырлар Илбарыс буйтурга мнн ышанам, йомышымны йомышлар Беренче тапкыр гына күзгә күз дошман белән очрашуы түгел Аннан исән-имин кайтса, мнн аны кече кавхау Актай урынына куярмын Хан сөйләде, төптәнре Ирсан уйланды Никадәр мәкер бу Кубрат ханда Анын улы кебек кешене күрә торып үлемгә җибәргән Җаек бәк тә кимендә утыз төмән алай. Илбарыс буйтур ана каршы бер төмән алай белән бара, нмеш Әйе. тозакны әйбәт корган Кубрат хан Әмма бернәрсәне уйлап бетермәгән — Болгардагы каган шымчыларын Төптән ре алар белән иртәгә үк элемтәгә керер Керер дә Җаек белән Ил барыс бүйтурнын йырмак алае очрашканчы каганга хәбәр итәр Орыш булмый калыр Буйтур каган ягына күчәр Менә ни өчен төптәнре Ир- сан ханга каршы сүз әйтмәде. Аның биредән нсән-имин чыгып китәсе килә иде. Кубрат хан яныннан исән-имин чыгып җитә алса — ул бары- • сына да ирешер — ике туган халыкны орыштырмас. Төптәңре Ирсан өчен кайсы ыру ил башында торса да барыбер, бары тик ике туган халык кына кырышмасыннар. Ике туган халык тату яшәргә тиеш. Дулу белән Ашин ырулары икесе дә төркиләр, дала бүләселәре юк, җәйләүләре Табгачлардан Румнарга кадәр. Аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар, дигән бабаларыбыз Ә Кубрат хан моны аңламый, бер базнлевска.йөз тота. Вәгъдә, имеш, андый вәгъдәләрне мең бирә, мең тапкыр кире ала греклар. Төптәңре Ирсанның ханга оттырасы килми иде. Кубрат хан элек- электән үк шахматта әйбәт уйный, шуңа күрә аерым бүлмә булдырды. Бу бүлмәгә хан рөхсәтеннән башка хәтта кече кавханның да керергә хакы юк. Бу бүлмәдә хан берничә тапкыр шахмат уеннары уздырды. Уеннарга илханнар, кавханнар, тарханнар катнашты. Уен отканнарны хан олылады, бүләкләр бирде, оттырганнарны мыскыл итте, мүкәләтеп йөртте, үгез, кәҗә итеп кычкыртты. Хан үзе ул хәтле үк көчле уенчылардан түгел иде. Әмма вакыт-вакыт иң көчле уенчыларны да шаккатырып тоташтан откалады, беренче урынга чыккалады. Шахмат шәкелләрен ул да Димәшкъ каласыннан китертте, һәр шәкелгә алтын белән түләде Шахмат бүлмәсен саклыйлар, һәрчак унлап алып каравыл тора. Бүлмәгә бары тик хан теләгән кешеләр генә кертелә иде. Төптәңре уйланды, ханның эче поша башлады, тәрәзәгә карап алды. Көн кичкә авышып килә иде инде. Төптәңре сизде, хан каядыр ашыга, я булмаса кемне дә булса көтә. Моңа кадәр хан һәрвакыт төптәңрене җиңеп килде, ләкин бүген хан таркау уйнады. Гадәт буенча, уен оттырган кеше отучыга бер көмеш дирһәм түләргә тиеш. Үзе кертте бу гадәтне хан һәм барысыннан да карусыз үтәүне таләп итте. Хан үзе дә янчыгында һәрчак алтын-көмеш йөртте. Күптән түгел хан угланы Аспа- рухка оттырды. Шуннан соң Аспарух илханга сабы зөбәрҗәт ташлар белән бизәлгән тимер хәнҗәрен бүләк итте. Уен дәвам итте, төптәңре ашыкмады, озын-озак уйлады. Көтмәгәндә төптәңре ике шәкелен югалтты. Хан аркасын терәбрәк утырды, кинаяләп елмайды. — Бирел, төптәңре, шахмат ул хәрбиләр уены. Шахмат ул орыш кыры Ә син, төптәңре, тәңре корты. — Бирелдем, хан. Төптәңре Ирсан янчыгын чыгарды, ханга бер көмеш дирһәм сузды. — Булыр-булыр, төптәңре, куй. Бер сүзем бар сиңа, төптәңре. Мин сине бүген сарай төрмәсенә ябарга боерам Ачуланма Сабыр, сабыр ит, төптәңре Шымчыларым җиткерделәр һаман илханнарны котыртасың икән. Минем илханнарны сынап карарга исәбем, төптәңре. Ул-бу булмаса, димәк, аларны котыртучы син, төптәңре. Син югалгач, ни кылырлар Әйем, кылган эшләренә карап җәзасын бирермен. Мин әйттем. — Олуг хан?.. Кубрат хан аны тыңламый иде инде, ул кул чапты һәм бүлмәгә шунда ук ике алып килеп керде Алар төптәңрене култыклап алдылар һәм чыгып та киттеләр. — Олуг хан, олуг хан, минем сиңа бер сүз әйтәсем бар... — Туктагыз! Әйт. төптәңре, сүзең! — Бүген-иртәгә Эске кирмәнне Җаек бәк камап алачак, кызың Чәчкәне әсир итеп Биләмҗиргә алып китәчәк. Син соңга калдың, олуг хан. — Моны сиңа кем җиткерде, мәкерле җан? — Дала җилсез, ил хәбәрсез булмый, хан. Кубрат хаи кул селтәде, алыплар төптәңрегә якадан сөйләргә бирмәделәр, җилтерәтеп алып чыгып киттеләр Кубрат хан чапанына төренә төште, шахмат бүлмәсендә ишекле түрле йөренергә кереште. Каганнан килгән яучыларны ул тоткарларга кушкан иде. Яучылардан күз дә алмый ышанычлы кешеләре йөри Яу ♦ чыдар ябуда диярлек Аларны кунак итәләр, ашаталар, эчертәләр, һәр _ адымнарын күзәтеп торалар Төптәңре Ирсан яучыларны кайтып кит « теләр дип белә, чөнки Кубрат хан аларны капкадан озатып җибәрткән w иде, берара юл киткәч, кире кайтартты Яучылар Фанәгүрдә. Шулай ' булгач, кем җиткерде икән каганга буйтурның Әтнлгә китүе турында’ S Кубрат хан ни кылырга белмәде. Эске кирмән камауда Күпме то ра алыр Кодрак илхан? Бит аңарда нибарысы өч төмән алай Утыз тө * мән алай белән Эске кирмәнгә килгән Жаек бәк кнрмәние алгандыр да х инде, Чәчкәне каганга алып китеп барадыр Хан тәхет ягына үтте, кече кавханны чакыртты Актан килеп тә п житте — Мин тыңлыйм, олуг хан — Кече кавхан, яучыларның барлык әйберләрен, атларын, дөяләл рен биреп, капкадан чыгарып җибәр Менә бу хатны баш яучыга бир. Z ә менә бу кылычны,— хаи кече кавханга Димәшкъ сәүдәгәрләре китер , гәп кылычны сузды,—Кубрат хан исеменнән Иулыш каганга тапшыр с сыннар. Мин әйттем — Кылыч! — дип аптырый калды кече кавхан.—Иулыш каганга т кылыч.. Бу бит, олуг хан £ — Кавхан Актай, үтә кушкан боерыкны! г — Баш өсте, олуг хан Кече кавхан чыгып киткәч, Кубрат хаи каганга язган хатның эчтә леген исенә төшерде Хатның эчтәлегеннән ул янә бер тапкыр канәгать калды «Тәңре киңәше белән язам мин бу хатны, кече каган Тәңре үзе иман итте мина- төрки халкының олуг ханы Кубрат. Иулыш каган, сиңа кн ңәш итәм: җәйләүләремә, болын тугайларыма кермә Мин картай тым. мәгәр минем биш илханым бар, алар белән орышырга туры килер сиңа, кече каган. Чәчкә кызымны сиңа бирмәскә булдым Төрки вәгь дәсез, кош канатсыз булмас, кызым базнлевс угланы Юстиннанга ярәш кан Мин әйттем Дулу ыруы Бөек Болгар олуг ханы Кубрат» Хат эчтәлеген янә бер күңеленнән укып чыгуга. Кубрат хан җансак чысын чакырды — Ханшаны дәш! — Баш өсте, олуг хан Ханша озак көттермәде, кнлеп тә җитте Ханша өстендә Румман кайтарылган алсу төстәге бәрхет күлмәк, аякларында укалап эшләнгән болгар читеге, башында кеш тиресе белән уратып каелган энҗеле калфак — Ханша,— диде хан. Аппак түргә узуга — Ханша, авыр көннәр житте ханыңа Ж.аск бәк Эске кнрмәнне камаган, Чәчкәне әсир нтмәк че Илбарыс буйтур барып җитә алдымы икән ыстанга. энең Көбер хан бирдеме икән 'йырмак алай? Чәчкәбезне коткарырга кирәк, ханша Атаң ыстанына кузгал, ханша Үзең белән минем бер төмән йырмак «лаем ал Алайга үзең баш, ханша Мин әйгтем — Соравым өчен кичер, ханым Илбарыс угланга ни вәгъдә иткән *Дең? — Мин аны сарайга кавхан итеп алырым. ханша Аппак ханша баш иде. борылып кнтмәкче булды, мәгәр яңадан тук тады — Кубрат,— диде ул тыныч кына.— Каган орыш кыры эзли, Фанә- гургә юнәлсә, бер үзең генә йолып кала алырсыңмы? — Фанәгүрне саклармын, ханша Миндә грек уты бар Фанәгүрне ала алмас каган, килә кала икән каберен шунда табар. Аппак хан белән килешеп ияк какты һәм чыгып китте. Кубрат хан ачулы иде, үз-үзенә ачулы иде, хатынын нинди җаваплы йомышка озата, кавханнарына әмер биргәндәй сөйләште. — йомышчы! — Ни боера хан? — Кем син, әллә грекмы? — Атам болгар, анам грек, олуг хан. — Туным -бир. Ханга шундук камалы тун китерделәр. Кубрат хан ашыгып сарай алачыгына китте. Алачыкта Симай ата аны елмаеп каршы алды. Алачыкта йөзләрчә кеше эшли, бер урында нидер кайнаталар, икенче урында нидер кипҮерәләр, һәр җирдә төбе очлаеп килгән калын чүлмәкләр, өченче җирдә шушы чүлмәкләргә грек утын тутыралар иде. — Ничә чүлмәк ясалды инде, оста ата? — Йөздән артып китте, хан — Ташаткычларга куя торганнары да ясалймы, оста? — Ясала, хан. Ташаткычларны корабларга да куярга була. — Корабларга? Әйбәт — Базнлевсның ташаткычлар куйган меңгә якын галераёы бар, хан. Хан дәшмәс булды, тын гына алачыкны карап йөрде, ахыр чыгып китте Аннан ул кораб осталары янына китте. Кораблар белән янә грек эш итә иде, аның кул астында дистәләрчә кеше эшли, яр буендагы комлыкта унлап кораб кынасы корылып ята, алар тирәсендә кешеләр мәж килә. Олуг ханны күрүгә, оста грек аңа таба ашыкты. Хан аңа эш хакын алтын белән түли иде. грек акчага хирыс иде. — Олуг хан, монда килеп безне дә бәхетле иттең. — Бәхетең шуннан гына торса, мин килгәләрмен, төпоста,—Хан ясалып бетеп яткан корабларга күз төшереп алды.— Ничә кораб суга төшерелде инде? — Унике,—дип кабатлады хан,—Әзер корабларга ташаткычлар куйдыр. Һәр ташаткычка өстәмә хак алырсың. — Булыр, олуг хан. Ташаткычлар куелган булыр — Унике, олуг хан. 21 Төптәңрене аерым төрмәгә яптылар. Төнлә белән ышанычлы кешесе аша ул Саксин кавханны чакыртты Челтәрле тимер тәрәзә аша алар озак сөйләштеләр Каравыл торучы алып алар янына килеп-килеп киткәләде Хан бу турыда белсә, каравыл алыпның башын кисәчәкләр. Каравыл борчулы, Саксин кавханның тизрәк китүен тели иде. Фанәгүрдә төптәңредән барысы да курка, каршы сүз әйтергә кыймыйлар Төптән- ре төрмәдә утырса да. күреркүзгә тыныч иде Саксин кавханга ул Кубрат хан белән низагы турында сөйләде бугай, тегесе тизрәк китү ягын карады. Саксин кавхан киткәч, төптәңре уйланып утырды. Кубрат хан барысын да беләм, күреп торам дип уйлый бугай, әмма ахыр чиктә төптәңре барыбер аны төп башына утыртыр. Мәгәр Кубрат хан төптәңре уйлаганча ук гамьсез түгел иде. Төптәңрене төрмәгә утырткач та ул каравылбашны чакыртты һәм төптәңре янына килергә теләгән бер кешене уздырырга, әмма чыкканда тотып ябарга боерды Саксин кавханнан сон төптәнре янына тагын бер кеше килде Төптәнре анын белән дә бик озак сөйләшеп торды һәм бу кешене дә тотып яптылар Япкан җирдән хан каршына китерелгән Саксин кавханны Кубрат хан кайтарып җибәрде, ә менә икенче кешене тоткарлады ♦ Чем кара сакаллы, чәчләре иннәренә хәтле төшкән кеше, каршы- х сында Кубрат ханнын үзен күргәч, бөтенләй коелып төште, дер-дер кал- * тыранырга тотынды. Кубрат хан ана эчемлек салып бирергә кушты, ь көмеш табакка куеп китерелгән бер җам эчемлек эчкәч кенә ят кеше- jj йен куллары калтыраудан туктады Бераздан ул шактый тынычланды, * иркенләбрәк утырды. Әмма куркуы үтмәгән иде әле Анын күзләре ялт- йолт килә, чынлап та хан алдында утыруына ышанып җитми нде кебек * — Атың әйт. атың ничек?—дип сорады Кубрат хан — Атым Карат, олуг хан. көбәче Бакыр угланы Карат Кубрат хан чабу астыннан итек башын чыгарыбрак куйды Ханнын е; хәйләсе шуннан гыйбарәт иде: әгәр дә мәгәр бу адәм каган кешесе бул- * са, ул аның итек башын үбәргә егылачак, инде каган кешесе түгел = икән, моны эшләмәс, .чөнки ялагайланучыларлы ханнын җене сөйми £ иде Кубрат ханнын итек башын күрүгә, кеше лгермәүдән интегер дип Киңәшләре хак, бүген үк Батбай белән Ас- = lapyx угланнарга хәбәр салырга: Маныч елгасына килсеннәр, үзем * маем белән шунда юнәлермен. Грек — калада, төрки — далада оры- ч иыр Фанәгүрне аксакалларга калдырам, сакласыннар». Кубрат хан таягын янә идәнгә дөңкеде, шундук каршына алсакчы х пмеп керде, j — Кече кавхан Актайны дәш! * Кече кавхан Актай килеп керүгә, хан тәхетеннән кузгалды к — Кавхан, Батбай илхан белән Аспарух илханга хәбәрче чаптыр к Бар булган алайларын җыеп, Маныч елгасына таба кузгалсыннар Ис- * тәлекче яз Сәне алты йөзлә кырык икенче язның тычкан елында Бол- X гар ханы Кубрат угланнары белән каган алаена каршы Маныч елгасы- j на таба кузгалды Кече кавхан, бу әмерем снна хан болынындагы яу z атларын нярләп, йөгәнләп алыпларга өләшсеннәр Мин әйттем — Баш өсте, олуг хан. Олуг хан. кыеп әйтергә базам җәллад Карабаш кайтты, керергә сорый — Керсен,— днде хан, йөзен үзгәртеп Кубрат.ханга кинәт курку килде Төптәңре Ирсаннын үлеме шулай куркыттымы Җәллад Карабаш беркайчан да аның боерыкларын үтә- иичв калмады, барысын да җиренә җиткереп кайткандыр Җәллад Карабаш аның янына кыяр кыймас кына килеп керде — Йә-Йә, ни булды? L — Олуг хан, боерыгың үти алмадым, төптәңре Ирсанны Батбай ил >н аланнар иленә урлап алып киткән Кубрат хан иркен сулап алды, эченә җылы йөгерде — Тептәңре исән, аны Батбай илхан урлаган һәм син аны урлат тын? — Олуг хан, Батбай илханда өч йөзләп алай иде, без һнчнн кыла алмадык 123 — Бар кит! Кнт. югал күземнән! Сыртың каезлыйсы иде дә синен ионын өчен Ярый, оныт ул турыда, Карабаш. Ишетәсеңме, оныт' Җәллад Карабаш чыгып китүгә. Кубрат тәхетеннән торды, йөренеп китте «Барсың икән әле, тәңрем, барсың икән днде ул. әллә куаныч ™. әллә ачудан —Юк. ачудан түгел, куанычтан. Куанычтан да түгел. •’Рсәдәв соң?..» — Кече кавхан, миңа каган яучыларын китер Әйе, әйе, миңа, менә иоад». тәхетем каршына Яучыларны төптәңре Ирсан белән озаттык бит. олуг хан г ~ Шулай бит әле. Вакыт төн инде, олуг хан ' Каган сәүдәгәре Яматны китер дияргә иткән идем мнн. кече и|,,и Соң булса да китер Менә монда, тәхетем каршына [£Зүдәгәр кергәндә Кубрат хан тәхетендә утыра иде инде Каган •И*әре Ямат бәк Кубрат хан янына узды, баш орды Хан нтек ба шын чапан чабуы астына яшерде, яратмый иде хан итек башын ялаучыларны. — Тор, сәүдәгәр, тыңла. Син каган йомышын йомышлый алмадың. Син каган сәүдәгәре, каган сине үзе хөкем итсен. Мин сине Биләмҗиргә кайтарып җибәрергә булдым. Әйе, Ямат бәк, сиңа мин тормыш бүләк итәм. Әмма ул бүләкне минем йомышым йомышласаң гына алырсың: каганга менә бу хатны тапшыр. Киңәш итәм: акылың алдан аягың арттан йөрсен. Хан үтенечен үтәмәсәң, тәңре безне теге дөньяда булса да очраштырыр, тәңренең кодрәте зур. Сәүдәгәр хатны кулына алды, авырлыгын тойгандай тотып ^горды, аннары иснәп карады, хаттан дала үләне исе килә |иде. — Кече кавхан Актай, Йулыш сәүдәгәренә ат бир, биш көнлек азык бир. Ямат бәк янә хан аягына егылырга иткән иде, аны ике яктан ике алып эләктереп алдылар һәм җилтерәтеп алып чыгып киттеләр. 22 Илбарыс буйтур Көбер ханнан алган бер төмән алае белән уң як ярдан Эске кирмәнгә күтәрелә, аның һәр адымын күзәтеп, Җаек бәк t елганың сул ярыннан бара иде. Икесе дә ашыгалар, атларын бик сирәк ' ял иттерәләр иде. Җаек бәкнең елга аша чыгарга теләмәвен буйтур аңламый иде. Шуннан буйтур хәйләгә кереште. Ул алаен дүрт төркемгә бүлде һәм Җаек бәк албагучылары күзәткән төбәкләрдә уратып-әйлән- дереп ике-өч тапкыр уздырды Буйтурның тизрәк Эске кирмәнгә җитәсе килә иде. Анда Чәчкә, анда Кодрак илхан. Әле уратыбрак, әле яр буйлап юыртып барганда Илбарыс буйтур аръяктан күзен дә алмады. Киң болынга килеп чыктылар һәм шунда кунарга булдылар. Көтригурлар үзләре белән ерактан күрүче хатыннарын йөртәләр. Буйтур аларны Камай багатырга бирде. — Багатыр,— дип кычкырды буйтур.— Камай багатыр, аръякта хәзәрләр күренәме? Хатыннарың карасын әле. Камай багатыр килеп тә җитте. — Буйтур, Җаек бәкне күрүче юк, әллә монда, әллә юк. Күренми. Минемчә, буйтур, хәзәрләр икегә бүленгәннәрдер. Җаек бәк төп көче белән Эске кирмәнне камауда тотадыр, ә монда йырмак алаен җибәргәндер Күп булсалар бире чыгарлар иде, орышырлар иде, буйтур. Шул чак хатын-кызларның берсе кычкырды: — Аръякта хәзәрләр! Алайның очы күренми. Ял итәргә каршы як ка туктадылар! — Нишлибез, буйтур, кунабызмы, кузгалабызмы? — Кунабыз, атлар йончыды. Боер: һәр ике якка каравыл алыплар җибәр, ашчылар казан ассыннар. Шулай диде дә буйтур атыннан төште, сул кулы аның Кашкасын тышаулап җибәрде. Буйтур ияр өстенә утырды, яр кырына килеп ҖИ' теп урнаша башлаган хәзәрләргә карап тора башлады. Ул арада хәзәр алыплары белән болгар-көтригур алыплары укта» алышка керештеләр Әмма тегеләрнең дә, боларның да уклары ярп җитми иде. Шуннан берсен-берсе мыскыл итү, көлешү китте. Илбары< буйтурга бу ошамады, алыпларга укларын әрәм итмәскә кушты. J*» йөртүчеләр дә сукраналар, алар да уктан атышкан алыпларны орыша лар иде. Кара чәчле, ак тәнле көтригурлар кәҗә сакаллы Хәзәрләрдә» кәҗә булып кычкырып көләргә тотындылар, тегеләре болгар-көтригур ларны бүре булып улап мыскыл иттеләр Ук атышып, мыскыл итешеп туйгач, ике як ярдагы алыплар атла| белән әкәмәтләр күрсәтә башладылар. Сул як ярдагы хәзәр кола ай гырын ике аягында йөртеп алып китте. Болгар мәргәне дә моны кабат лады Ул да түгел бер хәзәр думбыпа чиртергә тотынды, хәзәрләрне 124 1ТЫ шул көйгә ауман-тәүмән кнлә-килә биеп китте. Болгарлар шаккат- ылар Мәгәр болгар алыплары арасында да җитезләр табылды. Бер лып атка сикереп менде дә ат чабып барганда ат корсагы астыннан йләиел кире ияренә менеп атланды. Җавап итеп аръяктагы хәзәр янә- 1ән атын ике аягында йөртеп алып китте. Хәзәрнең кыланышы бунтур- а ошамады, кинәт аның күз алдына мәргән Ташбулат килде. Укларын М аръякка җиткерер, кәпрәеп атын ике аякта йөрткән хәзәрне укка |лыр иде. Кайларда йөри икән ул кыю һәм батыр мәргән? Көтрнгур Юргәие угор князенең кияве булды да куйды. Угорлар Болгарга да, (эзәргә дә, Роська да ясак түләмиләр, әмма өчесе белән дә бик теләп йүдә итәләр. Илбарыс буйтур күк йөзенә карады. Бнектә-биектә тилгән тибрәлә аде. Үткен күзле тилгән. Аръякта күпме алай, син барысын да күрәсең. ) менә мине билгесезлек борчый. Кая Җаек бәк? Нигә күренми? Тилгән узеиә корбан эзлидер. Җаек бәк кемне эзли микән? Җаек бәк кирмәнне алса, Чәчкәне әсир итәр. Бер Чәчкәне генәме?! Юк. Җаек бәк кир- мэнне ала алмагандыр Кирмәнне алган булса, йырмак алаен безнең |рттан җибәрмәс иде. Җаек бәкнең бу алае кирмәнне камап торган ran алайның хәбәрчесе. Эске кирмәнгә зур алай килә кала икән. Җаек бәк тиз генә аръякка чыгачак, котылу җаен эзләячәк. Бик ихтимал, ич. Иртәгәдән дә калмый алар Эске кирмәнгә җитәрләр, орышсыз булмас. Илбарыс буйтур көтмәгәндә килеп чыгар һәм хәзәрләрие кисәр-ка дар да тагын качып китәр, бераздан тагын килеп чыгар, тагын орышыр. Шул вакыт аръяктагы хәзәрләр арасында шау-шу купты, бер төркем җайдак елганың югары ягына таба чапты, озак тормастан алар әйләнеп тә кайттылар. Илбарыс буйтур Камайга карады — Хатыннарны чакыр, багатыр — Ераккүрер хатыннар буйтур яны ма килделәр— Ни күрәсез, шул турыда сөйли барыгыз. — Буйтур,— диде кулын маңгаена куеп хатыннарның өлкәнрәге.— Яр буйлап әсир төшкән болгар алыпларын алып киләләр. Ничә алыпмы?. Җиде.'"Җиде адып күрәм. Алардан алдарак арбага утырган хатын-кыз күрәм. Арбасы ике көпчәкле. Буйтур үткер күзле хатын янына ук килеп басты — йә, Йә, тагын ни күрәсең? — Аларга бнк күп алыплар ияргән. Бик күп, буйтур. Арбадагы хатын-кыз күркәм киемле, түшендәге тәңкәләре ялт-йолт итә Хәзәрләр утларын атлатып кына, ашыкмый гына киләләр р Өске яклап төшүче хәзәрләр якынайган саен болгарлар яр кырыена елыша бардылар Шик юк, Хәзәрләрнең кулында болгар әсирләре иде Ә менә хатынкызы кем? Үткер күзле хатыннар танымыйлар Менә арба нык кына якын килде, таллыклар янына туктады Арбадан Илбарыс белән Камай беравыздан диярлек. — Чәчкә, хан кызы Чәчкә!—дип әйттеләр һәм бер-берсенә карашып идылар Бу хәлгә ышану мөмкин түгел иде Эске кирмән Кодрак ил- МН кулында . Шулай ук хәзәрләр кирмәнне алдылар микәнни5 — Алай түгел, алай түгел, буйтур Кирмәнне хәзәрләр ала алмас' — Ә Чәчкә, хан кызы Чәчкә ничек хәзәрләр кулына әсир төшкән?! — Буйтур, алар кирмәнне алганнар Әнә. Җаек бәк үзе килә Әнә. Чрэсепме тулпарын Бу чынлап та Җаек бәк иде. Җаек бәк килеп җитәрәк, ана каршы ’•Иван җайдаклар нидер әйттеләр, әмма бәк елганың уң ягына рәтләп W* дә ташламады Җансакчыларына нидер әйтте һәм алар көлешеп .ршир “ Чәчкә Җаек бәк кулында'— дип беравыздан кычкырып җибәрде- W багатыр белән буйтур Илбарыс буйтур үзендә багатыр Камайның карашын тойды, ул аңар- көтте, мәгәр буйтур бу мәлдә сүз әйтүдән гажнз иде. — Чынлап та хан кызы Чәчкә бит бу, буйтурдиде Камай. — Күрәм,— диде, ниһаять, буйтур —Исегез китмәгән кебек кыланыгыз. Багатыр, боер, алыплар учак-учак таралсыннар, ашарга утырсыннар. Таллар артына ике-өч чатыр кордылар, Җаек бәк шунда юнәлде. Күп тә үтми, Хәзәрләрнең сөрәнчесе яу кырына килде. — Илбарыс буйтур, алаең Җаек бәк ягына алып чыксаң, бәк сине уң кулы итәчәк, хан кызын иленә җибәрәчәк. Илбарыс буйтур яңак итен чәйнәде, дәшмәде, аның янәшәсенә сөрәнче килеп басты, буйтур ни әйтер дип, оран салырга хәзерләнде. — Сөрәнче, әмер булмаячак. Сабыр итик. Җаек бәк безне тозакка каптырмакчы Ашыкмыйк. Аръякта сөрән салучы кычкырды да кычкырды. Шул бер үк сүзләрне кабатлады. — Әйт, сөрәнче. Юкка тамагың ертма диген. Илбарыс буйтур бәк теләген кабул итми диген. Болгар сөрәнчесеннән бу сүзләрне ишетүгә, хәзәр сөрәнчесе таллыклар арасындагы чатырларга таба китте. Чатырларны бер-берсеннән шактый ерак куйганнар. Сөрәнче иң арыга куелган чатырга кереп китте, шактый озак торганнан соң әйләнеп килде, һәм бик озак дәшми торды. Болгарлар да, хәзәрләр'дә сабырсызлана башладылар. Берничә хәзәр алыбы тез тиңентен суга кереп, яр башындагы болгарларны укка алмак булдылар, әмма уклар ярга җитәр-җитмәс суга чумдылар. Ниһаять, сөрәнче кулларын авызына куыш итеп куйды. Әмма сөрән салмады, болгарлар ягына уктан аткан алыпларга нәрсәдер әйтте, тегеләре ашы- га-ашыга судан чыктылар, яр башына менеп утырдылар. «Димәк, боларның биредән китмәскә исәпләре,— дип уйлады буйтур.— Без дә китә алмыйбыз. Ж аек бәк белә, буйтур беркая да китмәячәк, чөнки әсир болгарларны, Кубрат ханның кызы Чәчкәне күреп алды. Аннары буйтурга кирмәнгә баруда ни файда. Иртәме-соңмы кир- мән барыбер каганныкы булыр, иң мөһиме — алар кулында хан кызы Чәчкә иде. Җаек бәк нигәдер елга аша чыгарга теләми. Нигә? Әллә бар максаты хан кызы Чәчкәне кулына төшерү идеме?.. Шулай да булуы бик мөмкин ич. Йулыш каган хан кызына өйләнер, телиме моны, юкмы Кубрат хан, тора-бара ризалашыр... Юк, алай дип уйлыйсы килми иде буйтурның. Йулыш каган Кубрат ханның кан дошманы, ул аңа кызын бирергә беркайчан да риза булмас. Риза булмаса ни, кыз бит инде каган кулында. Бүген-иртәгә хан кызын Биләмҗиргә илтеп җиткерерләр. Каган Кубрат ханга илче җибәрер ... Килешер Кубрат хан, килешми кая барсын... — Буйтур, сөрәнче дәшмәс булды. Иртә кичтән хәерлерәк дип уйлавыдыр Җаек бәкнең. — Шулайдыр. Камай. Әйдә, ашыйбыз. Ашап-эчтеләр, һәр ун кешегә учак алдылар. Буйтур һәр ун алыпка өчәр учак куярга кушты. Җаек бәк буйтурда алай аз дип уйламасын. Кояш баеды. Буйтур һаман 'ияр өстенә утырып уйланды. Ул бөтен бер Болгар илен, җәйләү-биләмәләрен күз алдына китерергә тырышып карады. Кубрат хан Батбай илхан белән Аспарух илханга хәбәр салгандыр — Маңыч елгасы буена килегез. Балкыр илханның каганнын йырмак алайлары белән орышып йөрүе бар. Төп орыш кайда булыр?.. Буйтур белми иде. Хәбәр килү белән. Илбарыс төп орыш төбәгенә китәр, әмма ул башта Кодрак илхан янына барыр, аның уң кулына басар. Нинди хәлләрдә кулга төшерделәр икән хәзәрләр хан кызы Чәчкәне^ Кая Кодрак илхан, кая алае?.. Барысын да кырып бетерделәрме әллә? Эңгер инде, төн килде, караңгы төште. Ике ярда да учаклар яна. Буйтур ягында да учаклар шактый Бәлкем, Җаек бәк төп көчен күрсәтмәс өчен учакларны азрак яктыргандыр?. Аръяк яры сөзәк, яр буеннан ук таллыклар, болын башлана, бире якка шактый текә һәм биек яр менәсе бар Хәзәрләрнен күбесе яр астында ятып калыр, болгарлар тиз генә бирешмәс Әмма барыбер сан кал итәр. Ни өчен сон әле Җаек бәк бу якка чыгарга тиеш ди? Аның ♦ кулында хан кызы. Ул максатына иреште Ул туры Биләмҗнргә китәр, = каганны куандырыр. J Буйтур уйланды, учаклар да сүнә башлады Уң кулы Камай буйтур - янында, ул да буйтурына ни әйтергә белми изалана Ниндн киңәш бир- £ сә да кабул итмәс кебек буйтуры Аръякта чатыр тирәли пумала кисәү > тотып каравыл йөренә. Чәчкә шул чатырда булса кирәк, үткер күзле хатыннар шулай диделәр Чатырда Чәчкә булса, Җаек бәк тә андадыр * Чәчкә Җаек бәк кулында Кубрат хан йулыш каганның яучыларын ку = ып кайтарып җибәрде дияргә була, ә монда хан кызы Чәчкә аның ку- “ лында. Хан кызы кулына төшү белән Җаек бәк каганга сөенче җибәр- ч гәндер... Буйтур ияренә кырын ятты. Ике як ярда да каравыллар тора Болгар- х ларнын атлары үз яннарында гына, тезгеннәре аякларына «бәйләнгән, £ ^быргы кычкыруга, яисә сөрәнче оран салуга алар сикереп торырга әзер. * Алып атка мендеме, аны тнз генә алуы кыен Төркидә тикмәгә генә г- «Атка менгән — канат элгән»,—димиләр Буйтурнын Кашкасы яр буЕ еидагы чирәмне кимерә, аның вакыт-вакыт тынычсызланып, аръяктагы J атларның кешнәүләренә колакларын торгызуы буйтурнын күңеленә әл- » ла ниткән шомлы уйлар сала иде. Бераздан Кашка тынычланды, янә ® чирәм кимерә башлады, ахыр ашап туйдымы, буйтурнын халәтен аң- х левы идеме, иясе янына килде, иңенә башын салды, бер тын нн әйтер икән хуҗам дигәндәй, шул рәвештә торды Буйтур атнын йомшак иреннәреннән сыйпады, маңгаеннан сөйде, колак артларын, муен асларын кашыды Хуҗага рәхмәтен белдерергә теләпме, Кашка иреннәрен кыймылдатып, буйтурнын чәчләренә кагылып алды — Их, Кашка-Кашка, белсәң икән хуҗаңның хәлләрен,— диде буйтур уфтанып. Ат, иясенең хәлен аңлагандай, башын күтәрде, колакларын торгызып аръякка карады» «Әллә сон атым да беләме минем ник борчылганны?»— дип уйлады буйтур, атның кыланышына аптырый ч калып. £ Каравыл алыплар яр буйлап йөренәләр, кайсы ат өстендә, кайсы тезгенен бил путасына бәйләгән дә тирә-юньне күзәтә-күзәтә атлый бире. һәрбер каравылның багасы төбәге бар, иң әүвәл ул шул тирәне күзәтә Ләкин инде караңгы төште, рәтләп күренми башлады Аръякта учаклар гына җемелди. Буйтур торып басты, атының башыннан сөйде, уң кулы Камайга дәште — Камай, кил әле бире. Киңәшем бар Мнн аръякка чыгарга бул- лым Кнрмәннең ни хәлдә калуын белеп булмасмы? Юкса Җаек бәк безне юри биредә тота кебек Әсир болгарлар янына үтә алсам, белерХан кызы Чәчкәне Җаек бәк нык саклыйдыр Кенай багатыр сикереп торды, каушабрак, мәгәр тавышын тыя төшеп ; — Мөмкин хәлме, буйтурым. хәзәрләр әсирләрне дә. хан кызын да »уз карасыдай саклыйлар Сине тотулары бар' Уң кулым Камай. мнн шулай хәл нттем Боерам мин кире әйлә- кайтмасам. иртәгә тан беленер-беленмәс йырмак алай белән Зеке •крнәигә юнәләсең Мнн Эске кнрмәннең Җаек бәк кулында булуына нш|нып җитмим Миңа калса, Җаек бәк хан кызы Чәчкәне хәйлә бе кулына төшергәндер. Алай белән аръякка чыгып орышсак, алар бик күп, безне турап ташларлар. Мин үзем генә чыгам, тәңре ярдәмен нән ташламас... Чыкмагыз, китик, Эске кирмәнгә, буйтур? Юк, багатыр Мин шулай кылдым. Буйтур уң кулы Камайны кочагына алды, битләрен-биткә куеп ал дылар. — Мин барысын да син кушканча эшләрмен, буйтур. — Минем Кашканы үзең белән ал Кирмәнгә исән-имин барып җит сәгез, барысы да сау-таза булсалар, атымны Кодрак илханга бир Алыпларга иртән генә әйт: буйтур хан кызын коткарырга аръякка чыкты, безгә кирмәнгә кузгалырга боерды диген. Буйтур ук савытын салды, калканын, өске киемен Камайга бирде. Аннары ике укны сындырды да бил каешына кыстырды, ике хәнҗәрен ике яккӘ такты. — Әйләнеп каитмасам, багатыр, кылычым Кодрак илханга тапшыр.., — Буйтурым, юлың тәңрегә тапшыр, аның кодрәте киң... Буйтур тагын бер ук алды, өчкә сындырды да ике өлешен Камайга бирде, уклы башын үзенә алды. Укның урта өлешен төптәңрегә, койрыгын укытучыга бирерсең. Фанәгүргә кайта алмасаң, икесен дә Кодрак илханга бир. Илбарыс буйтур яр буена төште, су янында киемнәрен салды, каешын шәрә биленә такты Аннары ике камыш кисеп алды, баш-башла- рын кисеп, өреп карады, шуннан соң гына киемнәрен бау белән бәйләде, баш очына күтәрде Игелекле юл сиңа, буйтур!—дип калды Камай багатыр Су буйтурның тезенә җитте, биленә, Илбарыс әкрен генә, шыпырдамаска тырышып, аръякка таба йөзеп китте. Буйтур аръяктагы вак таллыкларга чамалады, әмма аны елга агымы түбәнрәк агызып алып китте. Аягы төпкә тигәч, ул ике камышны алды, авызына капты һәм чумып. су төбеннән барды Сай җиргә җитү белән башын судан чыгарды һәм сак кына яр буена чыкты. Яр буенда каравыл йөри. Буйтур судан чыгуга, таллыкка керде, чүгәләп тынып калды. Авыз эченнән җыр мырлый мырлый каравыл үтеп китте, күп тә үтми янә әйләнеп килде. Каравыл таллык яныннан гына узды, буйтур аның хәтта әчкелтем кием исен тоеп калды Каравыл алып бертуктаусыз арлы-бирле йөренде. Каравыл алып, үч иткәндәй, нәкъ буйтур чүгәләгән куак таллар яныннан ике-өч тапкыр узды. Чүгәләп утыра-утыра буйтурның аяклары оеды, ахыр буыны тәмам сүтелде, артына утырды. Арт астында чыбык чыртлап сынды, алып йөгереп таллар куагына килде. Шул мәлдә яр б\енда балык чупылдап алды. Каравыл, тирә-ягына карана-карана бер тын басып торды да, үзалдына сөйләнә-сөйләнә китеп барды. Буйтур сынык укларның берсен авызына капты, биленнән каешын салды, тиз тиз өстен? киенде. Шуннан соң сак кына таллар арасыннан чыкты, куак кырына посып, каравылны көтә башлады Буйтур торып басты Бу юлы яр буеннан ук килә иде каравыл алып. Буйтур таллыккарак чигенде, каравылның үтеп киткәнен көтеп торды. Ниһаять якын-тирәдә аяк тавышлары тынды. Буйтур яр өстенә менде, куактан куакка күчә-күчә чатырларга таба китте. Менә ул җиргә ятты, чатырга таба түшендә шуышып барды. Чатырга ун-унбиш адымнар калгач, әрем куаклары артына посып, бик озак күзәтеп торды. Ки-, сәү тоткан ике алып чатыр, ишеге янында торалар, чатыр арасында беркем ’дә күренми. Бу чатырдан арырак, куе шомыртлык башлана, анда янә ике чатыр тора. Төн караңгы, әмма күз ияләшә төшкәч, ун-унбиш адымнар кеше гәүдәсен абайларга була иде Хан кызы Чәчкә кайсы чатырда? Көндезен Чәчкәне менә бу чатырга алып кереп киткәннәр иде. Кисәү тоткан алыплар нидер сөйләшәләр, мәзәк әйтешәләр, көлешәләр. Буйтур әкрен генә чатырга таба шуышты. Аның авызында хәнҗәр, итек кунычына тыккан өч сынык ук очы бар Менә чатыр Буйтур чатыр ефәгенә колагын куеп диярлек тын калды. Эчтә һичнинди тавыш юк иде... | Каравыл алыплар да мәзәк сөйләүдән туктадылар - • . .р бу чатыр да? Җае к бәк үземе, я булмаса Чәчкәме? Әллә соц \ i р күзле хатыннар ялгыштылармы?. Чәчкә монда булса, әсир алыплары кая? Үт кер күзле хатыннар әсир алыпларны ябулы кибетләр янына алып к» ■ - е ♦ лар. диделәр Каравыл алыплар янә пышын пышын сөйләшә башлады х лар Йокламаска тырышалар Сөйләщүдән туктауга, берсе капчыгын * нан кипкән ит чыгарды булса кирәк, икәүләшеп чупыл-чупыл тозлы ит •чәйни башладылар — Их. моның янына кымыз да булса икән.— диде берсе — Биргәнне аша Кымызы да булыр Әнә. күрәсеңме болгар әсирләре торган кибетне, шуның күршесендәге кибеттә чүлмәк чүлмәк кы ♦ мыз булыр. х — Тансык, алып килим бер чүлмәген чәлеп Ашчыга ике көмеш днр- * һәм бирсәң ул бәкнең үзен дә сатачак — һы, бар, тик сак йөр — Барысы да йоклый. Таныш ул минем Ашчыны әйтәм — Әйтәм бит, сак бул. Чатырдан егерме адымнар чамасы жнрдә учак яна. учак тирәли х ; алыплар утырганнар Кайсылары йоклый, кайсылары ярымтавышка _ сөйләшеп утыра Берсе йокламый, учакка әледән әле коры сары ташлап к тора Буйтур алардан курыкмады, әмма кире әйләнеп киткәндә алар 2 кырыннан үтәргә туры киләчәк Нишләргә? Көтәргәме, әллә £ Шул вакыт чатыр эчендә нечкә ир-ат тавышы ишетелде — Бала, ят. йокла. Җавап юк. буйтурның йөрәге колак төбен.» килеп тибә башлагандай ’ булды Кемгә дәште? Кем?. Төн урталарында һаваны болытлар томалады, караңгылык тагы да куерды Буйтур учакка карамаска тырышты Учакка караганнан сон караңгыга бик озак күз ияләнми тора ндс Ярты төннән соң учаклар берәм берәм сүнә башлады Буйтур чатырның ефәгенә кагылып алды Тынлык Буйтур авызыннан хәнҗәрен аллы, сак кына чатыр ефәген тиште. Юк. ишетмәделәр, сизмәделәр. Буйтур сыңар күзен генә тишеккә куеп, эчкә күз ташлады Тап чатыр уртасында харәм ага утыра, буйтур аның харәм ага икәнен йөз кыяфәтеннән үк белде, буйтур тишкән тишекнең сул ягында , хан кызы Чәчкә. Чәчкәне күргәч, буйтурның йөрәге чабыш атыныкы кебек тибә башлады Чәчкәнең күлмәк изүе ертылган, күкрәкчәсендә берничә көмеш тәңкә генә каһган. Бу ни инде!? Чәчкә әсир! Шулай ук Жаек бәк кнрмәнне алган микәнни? Чәчкә монда Кая Кодрак илхан, кая аның алае?! Чатырның ике ягына ике шәмдәл куелган, жил кергәндә дә куркы нып. дерелтәп киткән шәмдәл утларыннан түбә өстендә сәер шәүләләр биешә Харәм ага шул шәүләләргә караган да каткан, әйтерсең таш сын Буйтур тишекне зурайта төште, ефәк киселүне ишетепме. харәм ага ялт итеп артына әйләнеп карады Шул чак Чәчкә торып басты, мен дәрсн алып, тишек турына ташлады Күреп эшләдеме ул моны, белми күрмн генәме, буйтур һични аңламады Харәм ага мыгырданып алды, аннары торды да. ишек яры күчеп утырды Буйтур тишекне тагы да зурайта төште. Харәм ага тагын шиккә калды. Чәчкәне үз урынына күчәргә кушты Чәчкә телгә килде , Агай, кил әле бире, утыр әле яныма, диде Чәчкә ягымлы һәм назлы тавыш белән .— Сукранма әле алай, агай Әйт әле. кемгә шулай хезмәт итәсең? — Йулыш каганга, кыз олан. Иулыш каганга • - Утыр әле яныма, агай — Харәм ага Чәчкә янәшәсенә килеп утыр • «ъ мв 12» ды, Чәчкә аңа мендәрдән урын бирде.— Мине саклаган өчен Җаек бәк ничә алтын түли агай? — Алтын юк, кыз олан. Җаек бәк мине ашата-эчертә, йомшак түшәгендә йоклата. — Коткар мине, агай. Мине коткарсаң, мин сиңа ирек бирер идем. Җиреңыруың кай җәйләүләрдә?.. Мин сине җәйләвеңә кайтарып җибәрер идем. Ирек алыр идең. — Нигә ул миңа ирек, кыз олан. Син бирерсең, башка берәү алыр. Юк ирек миңа бу якты дөньяда, кыз олан. — Алайса мин сиңа җырлыйм, агай. Җырлыйммы? — Җырла, кыз олан, җырла, җылама гына. Җырла, җыр җанны юата, шәрап канны кузгата, диләр әнә каган җарияләре. Нидер сизенгән Чәчкә шактый кычкырып җырлап җибәрде. Әтнл бит ул. Этил бит ул. Этил бит ул, киң бит ул, Этил өсләрендә йөзгән Аккошларга тиң бит ул... Чәчкә җырлый башлауга, ишек янында торган каравыл алып чатыр чаршавын күтәреп, эчке якка карады. — Моңланма, моңланма, хан кызы. Тиздән Биләмҗиргә алып китәләр, каганга биреп туй итәрләр. Каравылда торучы алып, артына каерылып иптәшенә нидер әйтте, алар гөрләтеп көлешеп алдылар. Шул чакта буйтур чатыр ефәген зур итеп ярып җибәрде. Харәм ага янә як-ягына каранып алды. — Тагын җырлыйммы, агай? — Җырлама, кыз олан. Каравылларны котыртма. — Бичара син, агай, алла бичарасы, тәңре колы... Чәчкә харәм аганың башыннан сөйде, теге сискәнеп китте, авыз эченнән нидер мыгырданды. Шул чак харәм аганың муенына бау салынды һәм ул эһ дияргә дә өлгермәде берьякка ауды. Җылан кебек шуышып чатыр эченә кергән буйтур, харәм аганың авызына чүпрәк тутырды, кул-аягын бәйләде. Бу хәлгә авыз ачып сүз катырга кыймый торган Чәчкәгә тишеккә таба ымлады. Бары тик чатырдан китә төшкәч кенә буйтур аңа: — Елгага таба шуыш, тиз!—диде. Учаклар сүнгән иде инде, учак тирәләрен узгач, аягүрә бастылар. Чәчкә шунда гына бу хәлнең төшендә түгеллеген абайлады бугай, буй- турның күкрәгенә капланды һәм елап җибәрде. — Буйтурым, бәгырем... — Чәчкә, Чәчкә, елама, ашык. Тыңла мине, елга аша йөзеп чык та, Камайга әйт: буйтур Эске кирмәнгә кузгалырга боерды диген. Әйт, Чәчкә, Кирмән кем кулында?.. — Кир-р-мән... ' Аларга таба каравыл килә иде, буйтур Чәчкәне елгага таба этебрәк җибәрде. — Тукталма, йөзеп чык. — Әй, кем анда? — Чәчкә, Чәчкә, мин аны тоткарлармын, йөгер, йөгер! Кирмәнгә китегез, чыгу белән. Чәчкә, ишетәсеңме? — Кем анда дим. Кил әле бире!— диде каравыл. Каравылга дәшергә кирәк иде, юкса аның оран салуы бар иде. Буйтур җиргә чүгәләде. — Мин бу. Нигә алай бакырасың... Күрмисең берәү... — Бире кил,— диде каравыл алып. — Бик ашыктырма әле син алай, кордаш. Буйтурның тавышы ошамадымы, каравыл алып шигәя калды, ашы- гакабалана буйтурга таба килә башлады — Атың кем, буйсынган багатырын кем? — Атым сорый бит әле. Атым Син биргән атмы әллә ул. Менә бетте дә, хәзер киләм Каравыл алып бөтенләй шигәя калып, аны көтеп торды. Буйтурга ♦ шул мизгел бик җитте, ул каравыл алыпка хәнҗәрен атты Алып аһ! х итте дә йөзтүбән капланды, буйтур ике сикерүдә аның янына җитте, 5 култык астыннан алды да таллар арасына сөйрәп кертте Ул аны бик н тиз чишендерде, өске киемнәрен киеп, елга буена чыкты Чәчкә елга * встендә күренми иде «мде Диңгез буенда үскән хан кызы суда балык- 5 тай йөзә иде. Чәчкә аръякка чыгып киткәндер, Камай багатырны уят- “ кандыр Юк, багатыр йокламагандыр, су буенда аны көтеп торгандыр ♦ Чәчкә буйтурның боерыгын әйтүгә, алар сак кына, сиздерми генә Эске х кирмән ягына юл алырлар Таллар арасында берничә алып белән ат s лар калдырырлар Әсир болгарлар белән нсән-имнн чыксалар, шул атлар белән буйтур кирмәнгә юнәлер Буйтурга каршы каравыл килә башлады Иптәше, шушы төбәктә “ очрашырга тиештер, дип уйлады буйтур Ул аңа тамак кырды Буйтур янына килгән каравыл алып — Бар, кит!— диде. Илбарыс буйтур әкрен генә китеп барды, ул аркасы белән тоеп ат к лады, аңа каравыл алып бик озак, караңгылык эченә кереп эрегәнче з карап калды. «Ул миннән шикләнде, шулай да ышанды»,— диде буйтур, £ адымын тизләтә төшеп, болгар алыплары ябылган кибеткә таба китте о Кибет янында каравыл юк иде, буйтур бераз гаҗәпләнә калды, аңа ® туктарга да, анда-монда суккаланып йөрергә дә ярамый нде Ул туры ' кибеткә юнәлде Килеп җитәрәк кенә күрде ул, каравыл кибетнең артында икән, учак янында утыра Икәүләр, берсе учакка чыбык чабык ташлаштыра, икенчесе ияренә башын куйган да йоклый Буйтур кибет янына җитте, шунда ук ярымтавышка гына сөйләшүче болгарларны ишетте. Шнк юк, нәкъ менә шул кибеттә иде әсир болгарлар Буйтур кибетнең чүпрәген күтәрде, акрын гына — Туганнар, болгарлар Тавыш чыгара күрмәгез Бу — мин, Кубрат ханның буйтуры Илбарыс, акрын гына иптәшләрегезне уятыгыз да ми нем белән шуышыгыз Туганнар дим. болгарлар Әсир болгарлар ышанмый тордылар, шуннан берсе терәлеп диярлек буйтурның йөзенә бакты. Аннары әйләнде дә — Чынлап та Кубрат хан буйтуры Илбарыс, туганнар Уят мәргән не... Болгарлар кибеттән коелган арада буйтур җиргә чүгәләде, тирә ягы на күз ташлады Чүгәләгәч тирә-як әйбәтрәк күренә нде Кибетне боҗ рага алганнар икән, тәңре саклаган, ул учак яныннан ук үткән Кара выл алып дип белгәннәрме? Болгарлар уза башласалар, күрүләре, ка равыл кычкырулары бар Шуышып кына үтәргә Буйтур кибеттән төшкән бер алыпка — Шуышып кына елга ягына таба кузгалыгыз Әнә бу арадан узы гыэ. Андагылар йоклый кебек Хәзәрләргә әсир төшкән болгарлар эшңең асылына шундук төшенде ләр. елан кебек берсе артыннан берсе елгага таба түшләрендә шуышын киттеләр Мәгәр шунда алыплары йоклаган учак яныннан кисәк кенә бер алып күтәрелде һәм ашыга кабалана таллыкларга таба китте Болгарлар туктап калдылар. Мәргән алып таллыкка киткән алып ар тыннан шуышты Күп тә үтми ул әйләнеп тә килде Кулында хәнҗәр кде Ул минем арттан кузгалыгыз дип. торып басты, кул нзәде Барысы да аңа иярделәр Елга буена җитәрәк. таллык янына тук тадылар —Буйтур,— диде кулына хәнҗәр эләктергән мәргән алып.—Жаек бәк безне әсир итмәгән иде. Хан кызы Чәчкә... Шул чак Чәчкә утырасы чатыр янындагы каравыл оран салды. Ул шул хәтле каты кычкырды ки, бөтен елга буе хәрәкәткә килде. —Елгага, йөгердек!— диде буйтур.— Өсләрегезне сала-сала йөгерегез’...— Бер алып аларны куып җитеп килә иде инде’— Мин аны тоткарлыйм... Каравыл алып килеп җитәрәк буйтур аңа хәнҗәрен атты. Иллә шул мәлдә үк икенчесе килеп чыкты, ул әйтерсең җир астыннан калыкты Буйтур туктады, аны көтеп алды. — Ни булды!—дип сорады ул, аның өстендә хәзәр киемнәре, алып шикләнмәскә тиеш иде.— Ни булды дим! — Болгарлар качкан, хан кызы да юк! Әнә алар! Әнә!. Алып буйтур янына ук килеп җитте, буйтур кисәк борылды да аның корсагына сынык ук белән кадады. Алып аның өстенә капланды, алар яныннан елгага таба кисәүле пумала тоткан каравыл алыплар йөгерәләр иде инде. Буйтур күкрәгенә капланган алыпны берьякка этеп җибәрде дә елгага таба йөгерүче каравыл алыпларга иярде. Әмма аннан шикләнделәр, кайсыдыр куып җитте, йөзен кисәү белән яктыртты. Буйтур аның янтыгына хәнҗәрен тыкты, каравыл алып кулыннан кисәүне алды. Ул арада аны күреп алдылар. «Соң. өлгермәдем,— дип уйларга өлгерде буйтур.— Соң! Ятып калганчы, атып кал> Каршы килгән ике алыпка ике сынык угын атты һәм елгага ташланды, сөзәк яр астына ул йөгереп килгән җайдан сикерде. Әмма аягында тора алмады, суга мәтәлде. Торды, иллә ике адым ясый алмады, артыннан уклар сибелде. Ботына ук кадалды Буйтурга гүя аркан ташладылар, ул кисәк туктап калды, әмма шул арада аны ике хәзәр алыбы куып җиттеләр, сөйрәп, су читенә чыгардылар. Буйтурны уратып алдылар, кисәүләр белән йөзен яктырттылар. — Болгар албагасы,—диештеләр, хәзәр алыплары,—Ике алыпнын башына җитте. Их, җаныңны җәһәннәмгә... — Хан кызы Чәчкә кая?.. Кем? Аннан сорыйлармы?.. Буйтурның башын төйгәннәр, ахры, исе нә килә алмый торды, битенә су бөркегәч кенә күзләрен ачты, кай тарафта булуын аңларга теләп, тирә-ягына каранып алды Алдында Җа- ек бәк утыра «де, буйтур аны кыяфәтеннән үк таныды. Бәкнең өстендә җофар тиресе белән каймалган кыска сырма, сырма изүен ачып җибәргән. сафьян итек кигән аякларын җәебрәк утырган, куллары тезләрендә, иреннәрендә ачулы елмаю «Итекне Болгарныкын кигән>,—дип уйлады буйтур, күз алдындагы мәхшәрне бер мизгелгә булса да оны тып тору теләге белән. Буйтурның карашы Ж,аек бәк күршесендә утырган кешегә төште Күрде дә күзләре зураеп китте буйтурның. Үз күз ләренә үзе ышанмады: аның каршында сәүдәгәр Ямат бәк утыра иде. — Таныдыңмы, буйтур,— диде киная белән Ямат бәк.— Тау белән тау очрашмаса да, кеше белән кеше очрашыр, дигәннәр — Иске танышмы әллә?— дип сорады Җаек бәк. — Очрашкан идек бер тапкыр, Патшакала юлында. Белеп тор, Җа ек бәк, Кодрак илханның уң кулы булыр бу буйтур, олуг ханның тәрбиягә алган угланы Илбарыс. Иске таныш буйтурны мыскыл итә. Илбарыс дәшмәде, яңак итен генә чәйнәде Менә язмыш, кем уйлаган яңадан бу кешене күрермен дип! Ә без менә тагын очраштык. Киң диләр дөньяны, тар икән ул. бик тар. Шик юк, Ямат бәк, ягъни каганның иң ышанычлы бащ сәүдәгәре. Жаек бәккә барысын да түкми-чәчми сөйләр Аны кичермәсләр «Ки чер, Чәчкәм, кайта алмады Илбарысын » Буйтур Илбарыс исемен ишетүгә, Җаек бәкнен йөзе ачылып китте, ул утырган җирендә борсаланып алды, аннары башын Ямат бәккә борды — Саклаб кавхан угланы Илбарыс буйтурмы5 Хуш килдек, буй тур. Минем сине бик күптән күрәсем килгән иде Чалбай ханның башы- 5 на җиткән багатыр Ишеткәнем бар, ишеткәнем бар Әйе. алыпларым. * яхшы кошны эләктергәнсез. Төнлә белән оча торган бөркетне — Җаек < бәк ишек яры баскан каравыл алыпларына карады — Каравылбаш. £ буйтурны тоткан һәр алыпка бишәр алтын бир!— дип боерды Жаек бәк. * кисәүләрен сүндереп кергән алыпларга — Таң атты, тиздән яктырыр * Боерам: кирмәнгә борылабыз! Хан кызы Чәчкә безнең кулда булыр ж Ишетәсеңме, буйтур, безнең кулда! х Ямат бәк Җаек бәкнең колагына үрелеп нидер пышылдады, олуг бәк башын чайкап куйды, гаҗәпләнеп буйтурга күз төшереп алды һәм х янә башын чайкады һәм шундук кинаяле елмаю кунды иреннәренә Тың- * лап бетергәч, Җаек бәк аягүрә басты, буйтур янына килеп, иягеннән « алды, башын күтәреп күзләренә карады — Саклаб кавхан угланы Илбарыс буйтур, хан кызы Чәчкәне коткаручы синме? ж Буйтур башын арткарак ташлап, ияген тартып алды, бер адым арт3 ка чикте, шундук каравылбаш аны олуг бәккә табарак этеп җибәрде X — Телең йоттыңмы әллә, буйтур? ° — Юк, бәк, йотмадым — Хан кызын... — Кешенең тәнен әсир итсәгез дә. күңелен әсир итеп булмый, бәк. Сии алыпларыңа мине тоткан өчен буш алтын бүләк иттең, ә мин алар- ныц башларын кистерер идем Хан кызын мин аларның борын асларын най алып киттем. Әсир төшкән болгарларны да —* Аларның өчесе елга балыкларына калды Кинәнмә, буйтур — Бәк. кыз урлау төркидә гаеп саналмый иде кебек, каган бозса гына инде бабалар гадәтен... — Буйтур, буйтур, синең әле шаяртырга да хәлең бар икән бнт - Бәк ишек яры басып торган җәлладына күз кысты — Җәллад Көркүл, нишли идең әле син үзсүзле әсирләр белән5 Буйтурның артыннан җәллад килеп тотты, шартлатып кулларын артка каерды, Илбарыс буйтур шундук акын җуйды, күз аллары ка рацгыланып, җиргә тезләнде, аннары берьякка авып китте Буйтур исе иә килгәндә аның йөзенә янә су бөркиләр иде Җаек бәк урынында утыра, янәшәсендә Ямат сәүдәгәр — Буйтур, кешегә тәңре бары тик бер гомер генә бирермен дигән Синең ике гомер яшәргә исәбеңме әллә? Юктыр бит5 ! Дәшмисең Ярый, гУЙтур, инде әйт менә, нигә енна Ашнн ыруы каганнары ошамый Таб гач императорына нөз тоткан өченме, я булмаса Иулыш каган үземе? Әйдә, дәшмә Дәшмәү — санлау дигән сүз, санлау — килешү билгесе, Диләр Белеп китсәң иде бу якты дөньядан. Илбарыс буйтур. төрки хал кына хыянәт иткән өчен Кубрат хан үз җәзасын алыр Иулыш каган ның олуг бәге Җаек әйтә моны сина! Минем синдәй буйтурларны теге Двньяга җибәрәсем килми Кубрат ханга яшәргә озак калмады, аның Мирләре, җәйләү биләмәләре барыбер каганга күчәр — Тәңре әйттеме моны сиңа, бәк? — Тәңре,— дип мыскыллы елмайды Җаек бәк — Тәңре болай ди^ олуг хан кызын каган алыр, диде Кәһкәһ-кәһ' — Тәңре сине моның өчен кичермәс. Җаек бәк — Сиңа киңәшем бар. буйтур. Күч каган ягына, ул сине буш итмәс, төрки дөньясында синдәй буйтурлар сирәк була. — Минем кулларым богауда, тышаулы ат чабалмый. — Чишегез кулларын!— дип боерды Җаек бәк, ни кушсалар шуны үтәргә торган җансакчыларына. Буйтурның кулларын чиштеләр, берәүсе аңа утырырга ияр китерде. Җаек бәк үзе дә утырды. — Син коткарган хан кызы, болгар алыплары миңа әсир төшмәгәннәр иде, буйтур. Хан кызы үзе кирмәннән чыкты, болгар алыплары аны озата чыкканнар иде. Син зур хата ясадың, буйтур. Кодрак илхан сең- лесен янә миңа бирер, хан кызы Чәчкә тиздән барыбер Биләмҗирдә булыр. Мин синең йырмак алаең артыннан кузгалам, сине Биләмҗир- гә жибәрәм. Сине исәнимин Биләмҗиргә алып кайтып җиткерерләр, башыңдагы бер чәч тә югалмас. Мәгәр бер шарт белән: алаеңа боер, бирегә чыксын. Тиздән кояш чыгар, алаеңа чыгарга оран сал. Каган рәхмәтен укыр, кичерер. Кирәк икән җәйләвен, кирәк икән алаен бирер, малын да кызганмас. Ашин ыруына баш иеп килгән бер генә дулу- лылар ыруы да үкенмәс. — Минем алай түгел иде ул, бәк. Көбер ханның йырмак алае. Алар юлдадыр инде. Көбер ханга без тимибез. Килешүебез бар. Каган боерыгы. Алаең анда әле, кузгалмаганнар. — Юк-к, Җаек бәк,—дип тавышын күтәрә төште буйтур.— Юк, мин аларга боера алмыйм. Мин моны башым киссәң дә эшләмәячәкмен. — Бу сүзең өчен мин сине ат койрыгына тагар идем, буйтур. Иллә синең башың яшь әле, акылыңа килерсең дип ышанам. Күңелеңә кемдер яман уй салган. Синең болай да каган алдында языгың зур — хан кызын урладың. Хан кызы ни каганга, ни император угланына булмас, Кодрах илхан кнрмәннең капкаларын ачмаса, мин кирмәнне алырмын, мәгәр соңыннан берәү дә исән калмас, хәтта хан кызы да. Хан кызын да үтертермен. Син Җаек бәк атын ишеткәнең бардыр, буйтур, теләгем таш яуса да кылырым Бире ярга үзең генә чыктыңмы? — Үзем генә дисәм дә, алаем белән дисәм дә син барыбер ышанмас идең, бәк. • — Хак әйтәсең, буйтур. Ышанмас идем. Кеше ышанырлык хәлме. Бер кеше дүрт алыпның башына җиткән, җитмәсә хан кызын, якташларын коткарган Ярый, килешик, син үзең генә чыктың, ди. Максатың нидән гыйбарәт иде? — Хан кызын коткару, бәк. — Бу җинаятең өчен бер атнадан каган алдына басарсың, буйтур. Мин сине каганга җибәрергә булдым. «Димәк,— дип уйлады буйтур,— каган беркая да яу чыкмаган, бер Җаек бәк Этил буйлап җәйләп йөри>. Бәк ишек яры басып торган каравыл алыпларга ияк какты, ике алып буйтурның кулларын бәйләделәр, чатырдан алып чыгып киттеләр — Елга буена!—дип боерды алар артыннан чыккан Җаек бәк. Буйтурны җилтерәтеп елга буена алып киттеләр. Ул биредән үз алыпларына оран салырга тиеш. Таң аткан, аръяктагы учаклар сүнгән, елга өстенә, яр буйларын ялмап томан төшкән иде. — Бәк, анда бернәрсә дә күренми, томан,— диде каравылбаш. — Барыбер кычкырсын,— диде Җаек бәк. Буйтур янәшәсендә басып торган Җаек бәккә күз ташлады, бәк аръякка караган да аскы иренен чәйни, томан эченә кереп сеңгән ярдан күзен дә алмый иде. — Томан кояш чыккач кына җәелер, олуг бәк,— диде аның артында басып торучы сәүдәгәр Ямат бәк. — Оран сал, буйтур! Ни бу? Ниндидер бер йырмаж алай башы берүзе чыгып, ике боҗра итеп каравылга куелган алыплар аша хан кызы Чәчкәне урлый Ана, Җаек бәккә һич тә болгар алыпларының кирәге юк. алар бәк өчен булдылар ни дә булмадылар ни Ә менә хан кызы Чәчкәгә зур өметләр баглый иде Җаек бәк. Каганга ул хәбәрче чаптырды тиздән Кубрат хаи кызы Биләмҗирдә булыр, ә ул юк, кире Эске кнрмәнгә китеп бара Моның өчен ана каган рәхмәт әйтмәс Каган Җаек бәккә зур өметләр .баглап, үзенең иң якын олуг сәүдәгәрен хан кызын алырга җибәргән Ямат сәүдәгәр белән килешүләре кыен булыр Инде нишләргә? Җаек бәк уйланды, җитмәсә буйтур оран салмый, ялындыра Буй- турның әле аръякта булмавына Җаек бәк тә ышана, әмма күңелен тынычландырасы килә иде. — Ишетәсеңме, оран сал, буйтур' Хан кызы Чәчкә каган кулына кергән хәлдә ул Кубрат ханга шартлар куярга тиеш иде. Кабул итәрме Кубрат хан каган шартларын, юк мы — анысы Җаек бәкне борчымады, иң мөһиме кулга жнңел генә төше релгән хан кызы юкка чыкты һәм кем аркасында? Каравыл алыплар аркасында Ә бәк аларга җитмәсә алтын өләште Нигә кирәк ана бу буйтур? Хәзер бары тик бер чара кала, Ямат бәк белән буйтурны Би ләмжнргә озатырга. Каган үзе хәл итсен Кубрат буйтурының гомерен Каганның шымчыларына ышанганда Көбер хан каганга каршы чыкмаска сүз биргән икән. Әмма ышанып жнтеп буламы көтригурларга? Көбер хан Кубрат ханның кайнеше » — Ямат бәк,— диде артында басып торган сәүдәгәргә Җаек бәк, аръяктан күзен алмыйча — Син бүген үк Бнләмжиргә кмтәсең Буйтурны үз кулын белән каганга тапшырасың Мин Эске кнрмәнгә таба кузгалам Каганга әйт хан кызы тиздән Бнләмҗирдә булыр дип әйтте олуг бәк диген; Кубрат хан кызы Чәчкә миннән беркая да китмәс — Ихтыярың, олуг бәк. Әмма кыеп әйтәсем килә: мин бирегә Кубрат хан кызы артыннан килгән идем, каган йомышы, бәк Җаек бәк беравык дәшми, фикерен туплый торды «Бу кеше сатучы каган корты, барыбер мине сатар, әмма каган жиз нәсенә берни дә кылма» Иртәме-соңмы, хан кызы барыбер каганда булыр». — Боерыгым үтә, Ямат бәк. — Мина каган гына боера ала, олуг бәк — Хан кызын бу буйтурга снн җибәрдең, Ямат бәк,—дип сәүдәгәр гә таба борылды Җаек бәк.— Син сатып җибәрдең! Буйтур ат коеры гына тагылыр, сиңа һичкем ышанмас — Баш өсте, олуг бәк. Кайчан кузгалыйм, ниләр алыйм? — Бер кибет, ун алып сиңа. Этил буйлары минем кулда, сәүдәгәр — Тәңре саклаганны саклармын дигән, олуг бәк. — Каравылбаш, Ямат бәк белән син китәрсең, ин батыр дигән ун алыпларың ал!—диде Җаек бәк. аннары бөтенләй Ямат бәккә таба борылды — Ишетәсеңме, Ямат бәк, Кубрат хан буйтуры миңа исән кирәк, башыннан бер чәче төшеп калса, җанын-башың белән жавап би ирсең Без бу буйтур белән франкларга чаклы яу чабарбыз әле. Җаек бәк буйтур ягына сирпелеп алды.— Тәңре кылган булса. Буйтурны кабык төпле кибеткә утырттылар Арба бәргәләнүдән буй турның бөтен тәне ацырта. куллары ойый башлады Ул арба артын- ‘ нан терк-терк юырттырып барган Ямат бәккә карап барды Язмыш аларны бу кеше белән тагын очраштырды Теге вакытта Кубрат хан сәүдәгәрне кайтарып җибәрде, ә ул әнә һаман этлекләр эш ләп йөри —хан кызын каганга алып кайтып бирергә ышандырган Үз чиратында каган бу бурычны - хан кызын Ямат бәк кулына төшереп бирүне җизнәсе Җаек бәккә Йөкләгән. Ни Ямат бәк, ни Җаек бәк каган йомышын үти алмадылар. Җаек бәк биредән Эске кирмәнгә китте, Ямат бәк иске танышы белән каган янына кайтып бара Ни эшләтер каган Ямат бәкне? . Нигә миңа бу буйтур, миңа Кубрат хан кызы Чәчкә кирәк диярме, әллә булмаса, җизнәсе сүзенә ышанып көтәргә булырмы?.. — Ямат бәк, кулларым чиштерсәң иде, кулларым ойый. — Чишегез буйтурның кулларын!—дип боерды Ямат бәк. — Ат бирсәң, Ямат бәк, ат өстендә кайтыр идем Биләмҗиргә. — Ат! Төркиләрнең гореф-гадәтләрен белмисең, буйтур. Атка менгән төрки әсир кеше түгел, алып буйтур. Ә син, минем әсирем. — Кубрат хан сине ат биреп озаткан иде, Ямат бәк. Ямат бәк буйтурны гүя ишетмәде, атын бәк янәшәсеннән атлатып барган алыпка: — Нинди халык бу болгарлар,— дип зарлана башлады.— Теге көнне кирмәндәгеләр хан кызын бирми йөдәттеләр, хәзер сөмрәү кошны кулга төшергәч кенә елга аша йөзеп чыгып аны бусы коткара. Моның өчен сине, буйтур, каган ат койрыгына тагар, каганның талканы коры. Җаек бәк тә иманлы, мин булсам елга буенда ук башың кистергән булыр идем. Синең язмышың каган кулында, буйтур. Ул ни әйтер, шул булыр. Мин Кубрат ханга бер ат урынына коралы-ние белән бер кораб калдырдым. Яхшы, каган кичерде. Мин аңа әйттем, уфтанма, каган, дидем, ул кораб барыбер безнеке булыр, һэ-һэ-һэ!.. Минем каган алдында йөзем ак, буйтур. Җаек бәк уйлансын. Эске кирмәнне алу җиңел булмас, Кодрак илханны юмаларга, хәйлә белән хан кызын кулына төшерергә Ямат бәк бар иде Каравылбаш телгә килде. — Буйтур каганга тере килеш кирәкме, Ямат ага? — Җаек бәк хан кызы урынына Кубрат ханның асрауга алган угланы белән котылмакчы. Анысын каган үзе хәл итәр. — Карга күзен карга чукымый, Ямат ага. — Тик тор, каравылбаш Бүрке,— диде Ямат ачуланып.— Тый телең! — Телгә йозак салып буламы, Ямат ага. Аннары ул бер миндә генә булса икән. — Каган телең кискәнне көтәсеңме әллә син, каравылбаш Бүрке?! — Минекен киссә, башка сөйләр. Болгарлар безнең кардәшләр, икесе бертуган төрки халык. Ни бүләбез! — Хатының котырттымы, хатының болгар диделәр,—дип сорады кинаяләп Ямат бәк каравылбаш алыптан. — Болгар, Ямат агай, болгар булыр хатыным. Безгә болгарларга яу чабарга түгел, әнә куәтләнеп килгән сарациннар белән алышырга кирәк. Алар әнә Тимер капка тирәсендә күренә башлаганнар, ди. — Сарациннан битәр Биләмҗирне яһүд басты, болгарда өч болгарга бер грек булса, Биләмҗирдә өч хәзәргә бер яһүд, каган белән бер табында ашыйлар. — Хак әйтәсең, Бүрке, хак әйтәсең. Мин үзем дә Кубрат хан белән орыш ягында түгел. Кубрат хан әнә мине исән калдырды, ат биреп җибәрде. Болгарлар белән бүлгән далаларыбыз юк. Яшә тату, сәүдә ит, тәңресе бер, теле, горефгадәте. Кичә Биләмҗиргә хәбәр юллаучы килде. Кубрат ханның төптәңресе Ирсанны илхан Батбай каганга биреп җибәргән икән Каганның төптәңресе Үтәгәй картайды, авызында теше, сүзендә ямау юк. Киңәшем әйтимме үзеңә, Бүрке: каганга сүз әйтмә. Җаек бәк, беләсең булса кирәк, каганның җизнәсе Талашырлар, орышырлар да бер табынга утырып ашарлар. Бер кулына төшкән хан кызын Җаек бәк янә кулына төшерер. Эт авызыннан сөяк алып булмый. Җаек бәккә мин үзем дә ачулы, Бүрке. Ул минем иң сылу кәнизәкләремне бер дирһәмсез тартып алды, өстеннән дәгъва белән каганга бардым. Ярый, кире алып бирермен, кәнизәкләрен Румга илтеп сатарсын диде, ә үзе кыл да кыймылдатмый Үзең әйтмешли, карга карганык күзен чукыймы? Моны Җаек бәккә җиткергәннәр, шуннан соң бәк мина ачу тота, май чыккан саен әче итеп чеметә Ишеттеңме, киткәндә ни диде буйтурнын башыннан, имеш, бер чәче дә коелмасын Күр, ни ди бит! ♦ Гарьлегеңнән жир тишегенә кереп китәрсен . - Арба артыннан ат атлатып килгән Ямат бәк белән каравылбаш жил- х ле генә юырттырып, алга киттеләр, аларнын урынысын нкенчелә- ►. ре биләде. Кояш югарыга күтәрелгән саен эсселәнә барды. Җигүле атлар да > юыртудан атлауга күчтеләр, койрыклары белән чебен черкине куыһ, “ әкрен генә атлыйлар Кем дә аларны ашыктырмый, атлар үзләре дә * ашыкмыйлар иде Күрәсең. Ямат бәк үзе дә бик ашыкмый иде Биләм- = жиргә кайтуга, аны каган чакырыр, төпченер. Җаек бәкнең ачуын “ аңардан алыр Кем белә, өметләнеп кайтадыр Ямат бәк: бәлкем. Җаек п бәк хан кызын бик тиз кулга төшерер һәм, куып ук җитмәсә дә, тиз ара- * да кайтып җитәр s Атларны куалап алып киттеләр Арба дыңгырдаудан, сикәлтәләрдә « селкетүдән эчләр төшмәле иде Көн кичкә таба авыша башлады Көн- * озын диярлек юлда булдылар Ахыр, зур булмаган калага тукталдылар, к каравыл алып, агач кисмәктән буйтурга су китереп эчерде с — Эч, буйтур, әйдә, күр күрмәгәнеңне,— диде каравылбаш кинаяле 2 елмаеп, Ямат бәккә күз кысып алды —Эч-эч, Биләмжнргә кадәр әллә « тия мондый салкын су, әллә юк... Илбарыс буйтур кипшенгән иреннәрен ялап алды, кисмәк читенә * иреннәрен терәде һәм йотлыгып эчә башлады Ниһаять, ул эчеп туйды,. Бүрке алыпка рәхмәт әйтте, аңа игелек теләде — Бүрке, Биләмжнргә еракмы әле? — Тагын ике тапкыр су эчәрсең әле. буйтур Эчәргә су тапсак Ашарыңа мә, тозлы ит кимер, сусауны баса Итне чәйнәп бетергәч, буйтурга бер жам кымыз салып китерде ка равылбаш Бүрке — Игелекле бул, Бүрке — Игелек ни ул, буйтур, Әнә кем игелекле бу дөньяда — Ямат ага Явызлык кылган саен игелеге арта бара — Ни сөйлисең син анда?—дип сорады арырак торучы Ямат бәк — Бетер, кузгалабыз. Кояш баешка таба тәгәри башлады, атлар бер көйгә генә юырталар Ямат бәк юыртып барган атлар көенә җырлап җибәрде Моңлы жыр- лый иде сәүдәгәр, тавышы моңлы иде. ә менә кылган эшләре бер дә тавышына тәңгәл килми иде. Күч тә үтми, кояш офык чигенә кереп батты, ул арада эңгер килде, юлчылар туктамадылар, һаман елга буйлап түбән төштеләр Бер ара баргач юлчылар диңгезгә җиттеләр Дымлы Дннгез исе күкрәккә тулды, атлар да җиллерәк юырта башладылар Кичүне караңгы төшкәндә генә кичтеләр Кичүне чыгып, бер тын баруга, кичке шәфәкъ әкрен генә эреп юкка чыкты, диңгезгә җиткәндә караңгы төн канатын җәйде Ай калыкты, ул каяндыр дннгез артыннан килеп чыкты Хәзәр диңгезе өстенә ярга кадәр көмеш сукмак сузылды Юл диңгез буеннан бара Буйтур арбаның әле бер урынына, әле икенче Урынына күчеп утырды, нн генә кылмасын, янбашлары авыртуга түзә алмый башлады Арба артыннан терк терк атларын юырттырып барган Ямат бәк белән каравылбаш Бүрке тагын сөйләшә башладылар — Каган Җаек бәкне яклар дисеңме. Ямат агай’ — Яклар Төптәнре Үрәгәй дә. аксакаллар да берни дә кыра ал хаслар — Каган рөхсәт итсә, син бу буйтурны кол итеп сат, Ямат агай. Кимендә ике мең алтын бирәчәкләр. Кубрат ханның ятим угланы дисеңме?! — Кем алыр, Патшакалада булса икән ул. Румлыларның кол күрделәрме, күзләре тона. Төркидә колларга да алып иреге бирелә; өйләнә һәм бала үстерә ала, мал-туар тотарга хакы бар. — Шулмы булды ирек, Ямат агай. Ирек ул әнә... һавадагы кошлар... — Кошларны да атып алалар, каравылбаш Бүрке. Бу дөньяда кешегә үлгәч кенә ирек киләдер. - — Яман кеше син, Ямат ага. Әле бер төрле сөйлисең, әле икенче төрле. — Ә син, каравылбаш Бүрке, артык изге булырга телисең. — Кеше картая, изгелек кала, Ямат ага. — Изгелек. Ни ул? Римлеләрнең акылы — аларның миендә, диләр, һиндларның — маҗарада, грекларның — күңелләрендә, гарәпләрнең — телләрендә. Болгарның нидә акылы? Изгелектә ди, Кубрат хан. Тик изгелек ни ул, каравылбаш Бүрке? Ни?! — Хәзәрнең акылы нидә соң, Ямат ага? — Бөтен хикмәт дә шунда шул, каравылбаш Бүрке. Хәзәрнең акылы соңыннан килүдә. Эш үткәч үкенә хәзәр. Ни өчен хәзәр каганны ефәк җеп белән буып карый дип беләсең?.. Үз-үзен аклар өчен, акылга утырганлыгын исбат итәргә тырышудан. Хәзәр барда — хәтәр бар — Моны каган ишетсә ни кылыр иде, Ямат ага. — Каган ил хуҗасы, ә хуҗа үч тотса ил югалыр, ир үч тотса — гаилә таралыр, диләр. Каганга үч тотарга ярамый, каравылбаш Бүрке Ә син әйткән ирекне иректә чакта яулыйлар, кул-аягыңа богау салгач түгел. Бу буйтурга ирек килмәс. Аткан укны борып кайтарып булмый.

Ахыры киләсе санда