ХӘТЕР СӨЙЛИ

 Казанда ашаган елларын М. Горький түбәндәгечә иске тешере: «—hop кан минем күңелде качле, үзәккә үткәч тезе ир калдыра» Мана шушы кениор- не ничек күз алдына китерергә! Баек азучының ружи тууы турында экспонатлар теле балан ничек тулы һем тезсирле ител сәйләрге! Әлеге сораулар безне — музей хезмәткәрләрен һәрдаим борчый, һәм алар музейның «тәтер офыклары»н киңәйтү буенча туктаусыз ззләнергә мәҗбүр ителер. Баек якташыбыз М. Горькийның «тормыш униаерситәтларывн әйрәнү егерменче елларда ук башлана. Туган агыбызның тарихын ейренуче Н. Калинин тарафыннан Казанның 3 иче мәктәбе каршында оештырылган түгәрәккә йорүчеләр Соррентода дәваланучы Алексей Максимовичка жат җибәрелер, шәһер планында аның үзенә бәйле урыннарны билгеләаен үтенәләр. Язучы үзенең җавап жаты белән бергә автографлы фоторәсемен дә җибәрә. Шушы план нигезендә Н. Калинин Казанда Горькийга бейле 15 ләп урынның тасвирламасын эшли. Менә Кече Галактионов урамындагы ярым подваллы 24 иче йорт. Кайчандыр аңа Беляев жуҗа булган. Революциои-народмик А. С. Деренков әлеге йортның подвалын пекарня итеп файдаланырга алып тора. Яшерен максатларны күздә тотыл ачылган пе карняда алынган табыш түгерек ихтыяҗлары ечен билгеләнгән. Биредә Пешков лекарь ярдәмчесе булып эшли һәм нәкъ мене шушында ул Казанның революцион рухлы яшьләре белән аралаша башлый. Әлеге йорт шактый ук яхшы сакланган. Шуңа күрәдер де биредә, беек пролетар язучының истәлеген мәңгеләштерү максатыннан, музей оештыру теләге туа. һәм 1938 елның 7 апрелендә Казан шәһәр Советы башкарма комитетында музей ачу турында карар кабул ителә. Бинаны фәнни реставрацияләү эшләре башлана Н. Калининның елкәи яшьтегеләр, аерым алганда, элек пекарь булып эшлеген ке шеләр белен сойләшүе музей ечен кыйммәтле мәгълүматлар китерә. Узган гасырның сиксәненче елларында чыккан газеталарда, бигрәк тә «Волжский вәстниквта пекарняларда эшләү ечен гаять авыр шартлар булуы, икмәк пешерүчеләрнең баш күтәрүләре турында сәйләүче жәберлер шул чорны мемкин кадәр тулырак күзалларга ярдәм итәлор. Язучының башка музейларыннан аермалы буларак, Казанда Горькийга багышланган экспозицияне тезүчеләргә шул яктан кыен булды: тарихи документлар, фоторәсемнәр һем еднпнең «кул җылысын» сеңдергән башка әйберләр бик аз иде. Дәресен гене ейткәндә, Алексей Пешков Казанда яшеген елларда әле Максим Горький түгел иде, һәм ул келдырган эзләрнең шактые вакыт тарафыннан җуелган. Менә шуңа күрә, музей оештыручылар экспонатларны бортеклеп җыярга мәҗбүр булдылар. Беренче коллекцияне язучының Москәүдеге музееннан җибәрелгән материаллар тәшкил итте. Фоторәсемнәрдә — турыдан-туры А. Пешков белән аралашкан кешеләр: А. С. Деренков, Г. А. Плетнев, Н. Е. Федосеев, Н. 8. Евреииов.. Алар арасында Алексей Максимовичның 1887 елда Казанда эшләнгән беренче фотосы да бар. Өлкән яшьтәге О В Праке ин сейлоаенче, А. Пешков Зур Проломный (хвэорго Бауман} урамында урнашкан Ундор- ский фотографиясендә ресемге тошкен. Әллә ни бай булмаган мене шушы коллекция җирлегендә 1940 елның 12 мартыи- да музейның беренче «чираты» ачыла. Тантанага А. С. Деренков пекарнясында Алешаның эшләгәнен үз күзләре белен күргән Надежда Щербатова да чакырыла Мене шул кеннен башлап музейда фәнни-тикшеренү һәм эзләнү эшләре киң колач җәя. Ерак Себерде А. С. Деренковның яшәгәнлеге мәгълүм була. Аның истәлекләре буенча пекарняны торгызу эшләре башкарыла, Алексей Максимовичның Казан чорына карагай кайбер яңа фактлар ачыклама. Пекарив яңа табылган кенкүреш җиһазлары, савыт-сабалар, эш кораллары белән баетыла. А. С. Деренковның ниндидер могҗиза белен сакланып калган самовары, реставрация вакытында табылган чәйнек һем лампа._ Болардантыш, К Андрей Степанович музейга үзенең кайбер шәхси әйберләрен һәм фоторәсемнәр де бүләк итте. Кырыгынчы һәм илленче елларда музей хезмәткәрләре теп игътибарны А. Пешковның революцион юлда торган дусларын һәм танышларын ачыклауга юнәлдерделәр. Музейның элекке директоры М. Елизарова Н. Евреинов, Г. Плетнев, И. Картиковский, В Плюшковның туганнарын эзләп тапты. Музейга янәдән кыйммәтле материаллар алынды. Мәсәлән, А. Пешковны университетка керергә димләгән гимназист Н. Евреинов туганнары — сирәк очрый торган китаплар һәм документлар, ә булачак язучыны революцион яшьләр даирәсенә алып кергән Г. Плетневның кардәшләре Гурийның терма киемендә тешкән фотосын һәм аның Петербург термәсендә каен т)һына ясаган рәсемен җибәрделәр. Шушы ук кырыгынчы елларда музей беек пролетар язучының хатыны Е. П. Пешкова белән элемтә урнаштырды. Ә Екатерина Павловна экспозицияне тагын да баетырга ярдәм итте. Музей хәзинәсенә язучының шәхси әйберләре, шул исәптән М. Горь- кийның 1928 елда Казанга киеп килгән костюмы, плащы һәм зәңгәр күлмәге, китапханәсеннән куп кенә китаплары һәм йәзләгән фоторәсем алынды. М. Горькийның Мәс- кәүдәге музее, СССР Фәннәр академиясенең М. Горький исемендәге денья әдәбияты институты каршындагы архив хезмәткәрләре дә даими ярдәм күрсәтәләр, һәм, ниһаять, язучының бетен гомерен һәм иҗатын колачлаучы экспозиция төзер өчен җирлек тудырыла. ...Язучының балалык еллары турында сөйләүче беренче зал экспонатлары арасында Түбән Новгород чиркәвендә тутырылган метрика кенәгәсенең күчермәсе игътибарны аеруча тартып тора. Ул Алексей Максимович Пешковның туу датасын төгәл раслый: 1868 елның 16 (28) марты... Икенче бер экспонат безгә А. Пешков тормышының Казан чорына кагылышл ы гыйбрәтле вакыйга турында сейли. Бервакыт яратмаган кеше белән ярәшкән сәүдәгәр кызы — унтугыз яшьлек Дарья Латышева үэен-үзе атып үтерә. Яшерен түгәрәккә йөрүчеләрнең берсе аның истәлегенә шигырьләр язарга чакыра. Бер сәгатьтән соң экспромтларны укып карыйлар һәм шулар арасыннан дүрт кыска шигырьне сайлап алырга һәм, «Студент» имзасы куеп, аларны Гурий Плетнев аша «Волжский вестник» газетасына җибәрергә карар кылына. Сайлап алынган шигырьләр арасында А. Пешков тарафыннан язылган дүртьюллык та була һәм ул 1885 елның 26 январенда басылып та чыга. Как жизнь твоя прошла, о. кто ее не знает? Суровый деспотизм, тяжелый, страшный гнет- Кто в этом омуте не плачет, не страдает? Кто душу чистую невинной сбережет? Булачак беек язучының беренче иҗат җимеше, матбусатта басылган беренче әсәре менә кайчан туган. «М. Горький — бакчачы».- Рәссам Б. Житковның әлеге картинасы үзе бер хикәятне күз алдына китерә. 1885 елның маенда А. Пешков генеральша Корнэга урам себерүче һем бакчачы булып яллана. Иске Комиссариат (хәзерге Гоголь) урамында урнашкан йорт хуҗасы — тупас халыклы тол хатын (милләте буенча француз) русча начаррак сөйләше, ә менә сүгенүне бик оста булдыра торган була. Корнэ үзенең бакчасына еш кына салмыш хәлендә чыга һәм мәгънәсез боерыклары белен Алексейга бәйләнә. Үзендә фатирда торучы ятим кызларны бакчадан куып чыгарырга куша, аларны бернинди сәбәпсез мәсхәрәли. Ә беркөнне Алексей Пешков бу хәлгә түзеп тора алмый, кызларны яклап, генеральша Корнэга ташлана... Шуннан соң инде эштән китәргә мәҗбүр була. Ә ул башта биредә озак эшләргә ниятли. Бакчаны тәртипкә китерә, соңгы акчасына бакчачылык турында китап сатып ала, аны җентекләп укып чыга, бик матурлап чәчәк түтәлләре ясый, агач үрентеләре утырта. Әлеге бакчада Алексей Максимович тарафы н^ нан утыртылган агачлар хәзер дә саклана... Менә элекке шәһәр театры фоторәсеме һәм кызыклы бер хәл турында сөйләүче газета кисемтәсе. Әле үзара таныш булмаган Пешков белән Шаляпин, үзләренә вакытлыча эш табу максатыннан, хорга язылырга баралар. Алексей сынауны уза, ө Федорның тавышын ... ошатмыйлар. Чынлыкта исә әлеге сынау булачак бөек җырчының яшүсмерләрдә күзәтелә торган «тавыш сыну» вакытына туры килә. ...1887 елның 14 декабрендә Казанның «Волжский вестник» газетасында түбәндәге - ч» хабар басылып чыга: «12 декабрьдә, i-ичке сәгать 8 да Казанма елгасы акындагы Подлужиый урамында Нижегород цеховое Алексей Максимович Пешков уз-үзаи үтерү теләге балан револьвердан үзенең сул актыгына аткан. Пешков шунда ук эамскаа больницага озатылды, анда аңа медицина ардаме күрсәткәндә, врач аракың куркынычлы булуын ачыклады. Табылган азуда Пашков үзенең үлемендә берәүне до гаопламаү- ие угона». Шундый фаҗигале адым атларга А. Пешковны нинди саваплар мәҗбүр итәТ Кара реакциаиоң 1687 елы Алексей Максимович очен аеруча ааыр ел була. Шәһәрдә аның белен аралашкан күп кенә студентлар, шул исәлтон эшче Н. Рубцов кулга алына. Революцион эш очен файда китерү максатында үз-үзеннан канәгать булмауда, кадерлә әбисе Акулина Ивановнаның үлеме. Мари* Деренкованың Алексей мохобботе- но карата битарафлыгы да егетнең рухи кризисын кочәйтә. Хетта кезге кара яңгырлар да аның богырь итен ашый шикелле. Күзгә күренми торган үрмәкүч җепләре, әйтерсең, бетен деиьяиы урап алган. Ул үткеннәрне, әбисен, күңелле итеп урманда йорүлореи, укыган китапларын искә тешерә. Болары күңелне иркәли, ә калганнары аны кәзго яңгырдай изә. Кайчакларда ничек булса да күңел ачасы, шәһер бакчасына гына булса да барып кайтасы килә. Әмма сәләмә киемле Пешковны бакчага кертмиләр. Бакча бары тик «чистая кешеләр очен генә. Тәннәрен Алексейның кечкенә бүлмәсендә моңлы авазлар яңгырый — күңелсезләнгән ул скрипкада уйнарга ойрәнә башлый, һәм беркәйне егет базарга юнәлә, еч сумга Тулада эшләнгән револьвер сатып ала. Менә ул 12 де кабрь киченде Казанканың текә ярына таба атлый. Билгеләнгән урынга килеп җиткәндә мәче баласы белен «сәйлешеп» утыручы тәнгә каравылчы Мостафа Юнысовны очрата, каравылчыдан күшеккән мияубикәне куенына тыгып җылытуын үтенә дә үз юлыннан китеп бара, һәм берничә минуттан соң ату тавышы ишетелә. Мостафа аиы елгага теше торган тау итәгендә, кар остенде яткан хәлендә күрә һем, тиз генә извозчик табыл, каты яраланган егетне больницага озата... А. С. Дерснкочның алеге пос>пал-пекарнясыноа Алексей Пешков 1896 елйа пекаре ярдзмчесе булып зшлагзн. А М Горький музее шушы йорт бинасында урнашкан. Чирек гасырдан соң А. М. Горький шундый адымга этәргән сәбәпләрне «Манерның тормышында булган бор вакыйга» исемле хикәясендә аңлатыл бирде. Бу адым — очраклылык. ләкин фаҗигале очраклылык иде. Әлеге вакыйга А. Пешковның гаять ааыр •Университетлар» үтүен тагын бер мәртәбә исертеп тора. Экспонатлар сойли. Мене 1928 елда чыккан роман-гаэетаиың (№ 1) титул бите. Бу санда М. Горькийның Казанда яшәгән еллары турында сенлоүче «Минем университетларым» повесте басылган. Әнә 1928 елда тошерелген фоторәсемнәр. Алар М. Горькийның соңгы мәртәбә Казанга килүе турында сойлнлорХӘТЕР СӨЯЛ И ф Соңгы вакытта М. Горькийның татар әдәбияты белән бәйләнешен чагылдырган экспонатлар җыюга зур игътибар бирелә. Билгеле булганча, Алексе й Максимович бу юнәлештә дә игелекле кайгыртучанлык күрсәткән. Күп кенә татар язучылары, аерым алганда, Кави Нәҗми, Шамил Усманов, Гадел Кутуй, Сәрвәр Әдһәмова, Газиз Иделле, Габдрахман Минский һ. б. лар белән очрашкан һәм хат алышкан. «А. М. Горький пьесалары Казан театрлары сәхнәсендә» кебек тема буенча да материаллар туплана. «Горький һәм Шаляпин» коллекциясе дә елдан-ел байый. Күренекле совет язучыларының автографлы китаплары да музей хәзинәсенә әстәлә тора. Тормыш агышы музей хезмәткәрләре алдына яңадан-яңа бурычлар куя. Бүгенге кендә музейны реконструкцияләү һәм яңарту эчен хәзерлек эшләре алып барыла. Шушы уңайдан экспозициянең барлык юнәлешләре буенча да яңа экспонатлар җыю эше киң җәелдерелде. Коллекцияләргә яңа әйберләр өстәлә. Мәсәлән, Анжеро-Судженски- дан М. Горькийның А. Деренковка язган хатлары һәм революциои-народникның кайбер шәхси әйберләре алынды. Идел елга пароходчылыгы ветераннары узган гасырның сиксәненче елларында йөкчеләр тарафыннан файдаланылган «арка ыңгырчагы» китерделәр. Мондый җайланманы А. Пешков та кулланган. В. И. Ленин исемендәге үзәк китапханә (Мәскәү), М. Е. Салтыков-Щедрин исемендәге китапханә (Ленинград) М. Горькийның үзе исән чагында чыккан басмаларын, шулай ук Казан тарихына кагылышлы китаплар җибәрделәр. Ә Казанда яшәүче коллекционерлар шәһәребезнең XIX гасырдагы йезен члгылдырган фотооткрыткалар, Алексей Максимовичның фоторәсемнәрен, фотоальбомнар, элекке заманда киелгән киемнәр, иске өй җиһазлары китерделәр. Эзләнү дәвам итә. Музейның «хәтер офыклары» киңәйтелә.