МИРКАСЫЙМ ГОСМАНОВКА 50 ЯШЬ

Каләм үгрән. каләм сине изгегә тартыр. Каләм берлә кайда барсаң гыйззәтең артыр Халкыбыз гасырлар буена әнә шулай каләмгә дан җырлаган, аның кодрәтле көч- кә ия булуын» инанган. Ә каләм тотып илгә эш күрсәткән ир-егетләргә аның ихтирамы тагын да арткан Менә шундый тылсымлы каләмгә ия булып. илебез халыкларының тирле телләрендә йөздән артык мәкалә-рецен -ияләр, халкыбызның катлаулы тарихын, әдәби җәүһәрләрен тәфсилле тикшергән җитди монографияләр, фәнни-прпулчр әсәрләр иҗат иткән олы галимебез тарихчы, әдәбият белгече һәм язучы, тарих фәннәре докторы, профессор Миркасыйм Габделәхәт улы Госмановка 50 яшь тулды. Илле яшьлек ир-егетне олы галим дип атау беркадәр сәеррәк гэ яңгырарга инмкин. Ләкин каләм ияләренә бәянең яшәгән елларына карап түгел, ә эшләгән эшләренә карап бирелгәнлеген онытмыйк? хәзерге заман таләпләре югарылыгында, чынчыннан фәнни нигезгә салып өйрәнүнең яңа этабын башлап җибәрде Шушы өлкәдә фәнни тикшеренүләрен дәвач итеп, ул 1979 елда төрки-татар тарихының феодализм чоры документаль чыганакларын тикшерүгә багышланган ылгак яңа хезмәтләр дә чыкты Узган ел гына ЮНЕСКО тарафыннан Парижда чыгарыла торган яЯңалыклар» информацион бюлл -тенендә Миркасыйм Госминонның бчлгар-татар я>ма поззиясснә нигез салучы мәшһүр шагыйрь Кол Галигә ба- ыш юнган мәка-зәсе басылып чыкты. 12. «К У . М 5. Миркасыйм Г османовның беренче зур фәнни хезмәте fXVIl—XVIII гасыр татар тарихы чыганаклары» дигән китабы (1972 ел) республикабызның фән. культура җәмәгатьчелегендә зур кызыксыну уятты. Бу хезмәте белән галим төркитатар тарихы чыганакларын Халкыбызның иҗтимагый фикер тарихынд' тирән эз калдырган шәхесләр 111 Мэр- Җчни. Г Киндалый. X. Фәезханоө. М Акмулла. Р. Фәхретдинеөләрнең тормыш юлларын һәм әдәби гыйльми мирасын тикшерү галимнең җиң сызганып эшли торган өлкәләренең берсе. Бу фикер ияләре турындагы тирән эчтәлекле һәм яңа документаль чыганакларга нигезләнеп язылган хезмәтләрендә Миркасыйм Госманов үзен киң эрудицияле, принципиаль, кыю фикерле галим итеп танытты. Миркасыйм Госманов әдәби тәнкыйть, публицистика, әдәбият белеме, текстология. тәрҗемә һәм балалар әдәбияты өлкәләрендә дә актив эшли. Педагог буларак балалар өчен тарих фәнен популярлаштыру юнәлешендә нәтиҗәле эшләп, ПИСИ ^ арского архнва XVI века 11 архива Посольского приказа 1614 года. М., I960, ’ Опи-и Цппского апхива . №№ 12-16. 22— 25. 31-39. 48—52, 65 70 72 86 ЯЯ ич- па ini 105. 106 135. 139. 145. 148. 201. 218 ‘ '*• 88 - 891 101 ■ ‘ Описи Царского архива . № 218 | * Сборник Русского исторического общества Памятники дипломатических сношений Лоевней России с державами иностранными. 41 һәм 95 томнар. СПб.. 1884-1895 сношения древнея Икенчедән. XV—XVII йөзләрдә Мәскәүдә бәк-мирза, хан-солтан ише аксеякларнең тугантумачалары, иш-яраннары белән күбәүләп яшәве, дәүләт-административ эшләренә җәлеп ителүе рус-көнчыгыш мөнәсәбәтләрендәге татар теленең тагы да активлашуын тәэмин иткән, әлбәттә. Ченки Урда ханнарыннан бәйлелек чоры рус князьләрендә татар теле позициясен көчәйтүгә китергән булса, XV—XVII гасырлардагы иске Рәсәйдәге үзенчәлекле ярус-татар симбиозы» (сыйнфый-политик хезмәттәшлек күренеше) әлеге традициянең дәвамлылыгын, хәтта көчәюен тәэмин иткән. Бер үк вакытта әлеге хәлне исәпкә алу «йомышлы татарлар» дигән социаль категориянең кадрлар мәсьәләсен хәл кылудагы урынын да ачыграк күрергә ярдәм итә. Чөнки Илчелек приказы составында ике гасырдан артык вакыт рәсми бүлек сыйфатында эшләп килгән «Тата|5 кәнсәләре»нең кадрлары шул «йомышлы татарларидан, нигездә традицион тугрылыгы белән танылган Касим, Романов, Темников татарларыннан һөм башка төбәк мишәрләреннән җәлеп ителә иде. «Татар кәнсәләре»ндә нәтиҗәле эшләгән кайбер тылмач һәм тәрҗемәчеләрнең дәүләттән җир биләмәләре алулары да билгеле.1 Күп кенә йомышлы татарларның XV—XVIII гасырларда рус дәүләте илчелеге составында чит илләргә баруы, кайбер очракларда илчелеккә җитәкчелек итүләре дә мәгълүм. Мәсәлән, ерак һиндстанга 1675 елны җибәрелгән илчелекнең башлыгы Мөхәммәт Йосыф Касимов, Казагыстанны Россиягә тыныч юл белән кушуга дипломатик өлеш керткән касимле Котлымөхәммәт мирза Тәвкилев һ. б. шундыйлардан иде. Шушы фактларны күз уңында тоткан академик В. В. Бартольд «рус хезмәтендә' торган татарларның рус-көнчыгыш мөнәсәбәтендә» шәрык телләре буенча «әзер тәрҗемәче кадрлар» булуын, дәүләткә файдалы хезмәт итүен махсус билгеләп уза *. Дөрес, мөхтәрәм галимнең гадел хөкеме кайбер яклары белән төгәлли төшүгә дә мохтаҗ, чөнки аның мәсьәләне бары XVII—XVIII йөзләр белән чикләп куюы, югарыдагы материаллардан күренгәнчә, бай чынбарлыкка туры килеп бетми. Чынлыкта XVII—XVIII йөзләр Илчелек приказында татар йомышлыларының иң актив эшләгән чоры гына иде. Архивлар шәһитлеге Чит илләргә җибәреләсе патша грамоталары, табигый ки. иң элек русча төзеләләр, аннары Илчелек приказында йомышлы тылмачлар тарафыннан тәрҗемә ителәләр — Мәскәүдән менә шул русча оригинал белән тигез хокуктагы татарча дубликат бергә китәләр. Элек Кырым һәм Тәркияләр белән язышуда сыналган мондый алцм күп кенә мөселман дәүләтләре белән багланышлар башланган чорда да актив кулланыла, мәсәлән, XVI һәм XVII йөзләрдә Бохара, Үргәнеч хөкемдарларына, аннары Иран шаһлары белән һиндстан падишаларына шундый ике телле грамоталар җибәрелә. Аларның кайбер үрнәкләре басылып та чыккан инде Үз грамоталарын ике телдә җибәрү тәҗрибәсен рус патшалары мөселман бул- маган илләрнең хөкемдарларына карата да кулланганнар. Мәсәлән, калмык гейшаларына. монгол нуйаннарына күндерелгән русча грамоталар да ике телдә язылып, аларның татарчалары адресатлар өчен аңлаешлырак булган*. Төркиләргә территориаль 1QJ м РаКм‘'Э -? Ъ ' 1үмаТЛарНМ ка ' ,згь" Белокуров С Л О Посольском приказе М . "■ W-........... ■ ’ Бартольд В В Сочинения, т IX. М.. IH77. 372-373 битләр 43*. «9 һ б битләр Русско-индийские отношения в XVII п м. 195» 363- 365 битләп Усманов М А Новый докумгит о Степане Ра IHH Шибутското джамаата царю Адеассю МахлЯлояичу1 -Советская эпгаерафаа. 1971) М • 90-104 битләр 1 Ка ааасво руссвас отношения в XVII XVIII веаах Сборник документов в матера алое Адма Ата l«6l I1 «а V. ш 4& Һ б батлэр * Тумажева Л Г. Усианоа М А. Хасанова Ф М Об особенностях развитая старогатар свой делаема еасыяееаиста Советская тюрколог я я 1977. N 1 U М батла𠇇 Полное собран к а таяоноа Российское империи Собран ее первое XXVII том. веяние баема I Суде» 7* ЖТЗб 479 бит •Бу хакта карагы > Фасеев Ф С С.таротатарсвяя деловая письменность Казам». IMI 16 -Эй бнтлэр тезелгәннәр Мәскәүдәге Борынгы актлар архивындагы шундый истәлекләрнең саны йөздән артса (БАҮДА: 101, 104. 116, 121, 129 һ. б. фондларда), Махачкаладагы Дагы стан АССРның үзәк дәүләт архивындагы 379 фондта 3500 (еч мең биш йез)дән артык терле терки телләрдәге документлар саклана. Чичән кабиләләре тарафыннан Россиягә ирекле рәвештә кушылу теләген игълан итеп язылган рәсми мөрәҗәгатьнең дә татар әдәби теле тәэсирендәге төркичәдә төзелгән булуы характерлы Димәк, балкар, карачай, нугай һем комыклар белән рус администрациясенең терки-татарча язышуы бер дә гаҗәпләнерлек түгел икән. Казах ханнарының Россия состаяына ирекле керүләрен игълан иткән рәсми документлар шулай ун татарча тезелгән1 Әгәр ул документларның кайберләре Котлымөхәммәт мирза Тәвкилев илчелегендә казах Сәхраларына барып чыккан кешеләр тарафыннан язылганлыгы ачык күренеп торса, патша администрациясе аннан соң да рус-назах язышуларында татар тылмачларыннан актив файдалана, хәтта казах ханнарына, бәк-солтаннарына эш кәгазьләре йертүче пнсерләр сыйфатында татар муллаларын кечләл тагалар, ченкн әлеге «муллалар» бер уңайдан патша администрациясенең «ышанычлы кешеләре» булалар *. Шуңа күре XVIII һәм XIX гасыр рус-казах менесебәтлеренә караган документларның саны да меңәрләп Кыскача йомгак Көнчыгыш Европа регионында төрки телләрнең, бигрәк тә төрки-татар теленең киң таралу фактын, гадәттә, XIII—XV йөзләрдәге, ягъни Җучи Улусы (Алтын Урда) чорындагы хәлләргә бәйләп аңлатырга тырышалар. Китерелгән материаллардан күренгәнчә, бу процесс монгол яулап алуларына кадәрге дәверләргә барып тоташа икән. Шуңа күрә Алтын Урда чорында формалашкан, киң таралган язма телне буш җирдә туган күренеш дип түгел, бәлки элгәргедән килә торган традициянең яңа этник компонентлар исәбенә үзгәреп, көчәеп дәвам итүе дип аңларга кирәк. XIII—XV гасыр төрки-татар язма теленең киң таралуы, кайбер күрше илләрдә халыкара функциональ телләрнең берсенә әверелүе мәсьәләсенә килсәк, моны рәсми эш кәгазьләре йөртү культурасының этник («милли») факторларга гына түгел, бәлки беренче чиратта иҗтимагый-политик сәбәпләргә барып тоташуы белән аңлату дөресрәк булыр иде. XIII—XV йөзләрдә шул рәвешчә формалашып, таралып һәм ныгып өлгергән әдәби телнең соңрак, азмы-күпме дәрәҗәдә үзгәреп, татар милли язма теленә килеп ялгануы исә хаким культураның аерылгысыз өлеше булган язма традициянең иң элек конкрет социаль-иҗтимагый һәм сәяси факторларга багланганлыгын раслый. Җучи Улусы чорындагы төрки телнең таралу сферасы, функциональ сыйфаты иске татар теленә күчүе соңгысының рус-көнчыгыш мөнәсәбәтләрендәге ролен, урынын билгеләгән. Үз нәүбәтендә Рус дәүләтенең бу юнәлештәге политикасы татар язма теленең таралыш географиясе тагы да киңәюгә китергән. Шуңа күрә XVII—XVIII, хәтта XIX гасырлардагы татар теле таралышын бары татар кешеләренең теләкләре нәтиҗәсе дип түгел, ә Россия дәүләте администрациясенең үзенчәлекле һәм каршылыклы политикасы тәэсирендә барлыкка килгән күренеш сыйфатында да бәяләргә кирәк. Каршылыклы дип әйтүнең сәбәбе шунда ки, дин-идеология өлкәсендәге татарларның мәдәни потенциалын, аларның башкаларга тәэсирен киметергә, хәтта аны җимерергә омтылган патша хөкүмәте, дөньяви-административ юнәлештәге чаралары белән объектив рәвештә татар рухи культурасының бер өлеше булган язма традициянең ныгуына булышлык күрсәткән. Шуңа күрә дә XIX гасырның икенче яртысындагы миссионерларның кайберләре, мәсәлән, Ильминский һәм Смирнов ишеләре, патша хөкүмәте администрациясен «сукырлыкта» гаепләп сөрән салдылар. Әмма форсат узылган, «җен чүлмәктән ычкынган» иде... XIX йөзнең уртасы һәм икенче яртысында татӘр җирлегендә барлыкка килгән, формалашкан мәгърифәтчелек идеологиясенең, шул рух белән сугарылган басма сүзнең — китапларның киң таралуы, бигрәк тә XX гасыр башы татарча вакытлы матбугатның тиз арада бөтен Россия көнчыгышында диярлек колач җәюе, бер сүз белән әйткәндә, чөй өстенә казык кына булган иде. Шулай итеп, татар язма һәм әдәби традициясенең кайбер тармаклары милли җирлек кысаларыннан чыгып китеп, киңрәк сфераларга таралуы тарихи объектив сәбәпләр белән шактый төгәл һәм документаль эзлекле аңлатыла икән. Бу хәл исә, беренчедән, татар теле хакында әйтелгән кайбер фикерләрнең коры дәгъва түгеллеген расласа, икенчедән, форма-рәвеше буенча татарча яңгыраган күпсанлы документларның эчтәлек җәһәтеннән гомум рус-көнчыгыш тарихына да, кайбер тугандаш һәм ватандаш халыкларның ерак һәм якын узганнарына да караулары хакында сөйли. Шуңа күрә мондый төр документларны тар милли интереслардан гына түгел, ө киңрәк планда — гомум Россия халыклары тарихы югарылыгыннан да торып өйрәнергә кирәк.