ХАЛЫК БӘХЕТЕ ХАКЫНА

Камил Якубовның тууына 90 ел

Күренекле җәмәгать эшлеклесе Вәли Шәфигуллин 1920 елда «Кызыл шәрык» журналының 5— 6 санында чыккан, Камил Якубов истәлегенә багышланган мәкаләсендә: йорәге ярылырлык булып котырмас, буржуалар ачуланмас иде»,— дип яза. Бу сүзләр ларның беренче буыны вәкиле. Ул үзенең бөтен гомерен, көчен, акылын, сәләтен социалистик җәмгыять төзүгә багышлады. Шушы бөек максатны тормышка ашыру юлында ул үзе дә һәлак булды. Ә бу вакытта аңа нибары 25 яшь иде. Камил Лотфрахман улы Якубов 1894 елның 21 мартында Самара губернасы, Бөгелмә өязе (хәзерге Куйбышев өлкәсе, Шентала районы) Әбдеки авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туып усә. Авыл мәдрәсәсен тәмамлагач, Чистайда укый, ләкин һәрчак аның күңелен Казан тарта. Габдулла Тукайның: «И. Казан, дәртле Казан)..» кебек сүзләре аның хәтереннән китми. Ниһаять, ул — Казанның атаклы «Мөхәммәдия» мәдрәсәсе шәкерте. Ә бераздан Камил, мәдрәсәдә укуын дәвам итеп, кичләрен рус телен дә өйрәнә башлый, русча китаплар укый, үзлегеннән татар мәктәпләре өчен рус теле укытучылары әзерләүче мәктәп (Татарская учительская школа) программасы буенча имтиханга әзерләнә. Каникул вакытларында «Болгар» чәйханәсендә официант булып эшли. Тырышлык җиңә. Камил имтиханнарны Камил Якубов ике елдан артык Көнбатыш фронтның 2 нче армиясе составында күп кенә канлы бәрелешләрдә катнаша. Армиянең зур югалтуларын үз күзләре белән күрә Солдатлар арасында капиталистлар файдасы өчен кан коюдан ризасызлык көчәюен дә тоеп тора Большевиклар бу чорда империалистик сугышны гражданнар сугышына әверелдерергә агитация алып бара башлыйлар. Камил Якубов, аларны тыңлап, бу чакыруларның дөреслегенә ышана, үзе дә большевик булырга әзерләнә. К «...Ул безнең тарихыбызда мәңгелек үрнәк булырга тиеш. Аны һәр коммунист, һәрбер революционер искә төшерергә, аңардан һәрчак үрнәк алырга тиеш. Революция тарихы аның кеби чәчәкләр белән бизәлмәсә, бүген капиталистлар халкыбызның батыр улларына булган мөнәсәбәтен бик ачык чагылдыралар. Камил Якубов — ленинчы революционер уңышлы тапшыра һәм укытучы булып чыга. Ләкин аңа халык мәгарифе өлкәсендә эшләргә туры килми. Бөтендөнья империалистик сугышы башлана. * Арми яда большевиклар йогынтысы качая Алар алдынгы карашлы солдатларны да үз сафларына алалар Камил Якубов та Февраль революциясенең беренче кеи- = маренном ук большевиклар партиясена кера. Хэзер ул узе да. агитатор буларак, ж солдатларны революциянең икенче, социалистик зтабыиа хәзерләүдә актив катнаша, х Татар буржуазиясе бу чорда татар һәм башка терки халыкларның хезмәт ияләрен үзенә буйсындырып тоту ечен терле мәкерле планнар кора, аларны тормышка ашы- “ руда теп таяныч итеп татар-башкорт офицерларын һәм солдатларым файдалвнмакчы 7 була. Шушы максат белән 1917 елның июлемдә Казамда Бетеироссия меселмаи хәр- * биләренең беренче съезды чакырыла. Делегатларның күпчелеген офицер киемендәге 3 алпавыт, капиталист яки сәүдәгәр малайлары тәшкил итсә дә, арада солдатлар тара- < фыннаи сайланып җибәрелгән демократик карашлы кешеләр, хәтта большевиклар да була. Съездга 2 иче армиядән Камил Якубов тв катнаша, ул хәтта съезд сайлаган ▼ Бетеироссия меселмаи хәрби шурасына да кертелә һем Казанда калдырыла х Якубов Казан большевиклары белей тыгыз бәйләнешкә керә. Мулланур Вахитов “ оештырган Меселмаи социалистлар комитетында актив эшли Бу злемтәлор аңа контр- с- революцион татар буржуазиясенең хәрби органы булып исәпләнгән Бетеироссия мо- салмам хәрби шурасы зчендә большевиклар юлыннан баручы сул фракцияне оеш- Q тырырга, аны җитәкләргә ярдәм итә. Хәрби шура утырышлары тора-бара, Камил Якубовның актив зшчвнлега нетиҗесеидв. сул фракциянең контрреволюцион күп- с челегенә каршы керәш мәйданына әверелә. Хәрби шура үзенең тол вазифасын ути 3 алмый башлый. Камил Якубов җитәкчелегендәге сул фракция членнары, Казан большевиклар ко- = митеты күрсәтмәләрен үтәп, гарнизондагы татар солдатлары арасында зур политик а агарту эшләре җәелдерәләр Кыю революционер Камил Якубое үзе актуаль темаларга ялкынлы публицистик ' чыгышлар бастыра. 1917 елның 13 октябрендә ул «Соеетләриың съезды* исемле мо- в. кало яза. Автор Петроградта эшче, солдат һем крестьян Советларының Икенче Бетен- “ россия съездын чакыру турында карар чыгуын хәбәр итә. кадетлар, уң эсерлар һем и башка буржуаз партияләрнең каршылыгына карамыйча, ул съездның зарурилыгын ® аңлата. Мәкаләсен «Бу съезд демократиянең иң ахыргы вә иң каты теләкләрен әй- течек*.,— дип тәмамлый. S Якубовның бу сүзләре нәкъ 12 коннән соң, 25 октябрьдә, тормышка ашты. Бу нәние кич Смольныйда ачылган Советларның Икенче Бетеироссия съезды кешелек тарихындагы яңа эпоханы, коммунизм эпохасын башлап җибәрде Съездда буржуаз Вакытлы хочумәтнең бәрел тешерелгенлеге властьның Советлар кулына күчкәнлеге тантаналы рәвештә игълан ителде. Съезд тынычлык һем җир турында декретлар кабул итте, В. И. Ленин җитәкчелегендәге Совет хокүметон оештырды 1917 елның 15 октябре Кәзан тимер юл вокзалы артындагы болында гарнизон солдатларының зур митингы була. РСДРП(б)ның Казан комитеты каршындагы >әрби оешмасы тарафыннан чакырылган бу митинг «Бетен власть — халыкка, бетон власть— эшче, солдат һәм крестьян депутатлары Соеетларына1« лозунгысы астында үтә. большевистик резолюция кабул итә. гарнизон солдатларын кораллы восстаниегә әзерләүдә зур адым булып тора. 16 октябрьдә гарнизондагы биш меселмаи ротасына тупланган 3 меңләп татар солдатлары аерым митингка җыела. Алар алдында большевиклар Камил Якубое. Вәли Шәфигуллин, Якуб Чанышее аиа телендә чыгыш ясал, солдатларны Советлар власте ечен керешергә чакыралар. Большевистик резолюция кабул ителә. Шул рәвешле Камил Якубое Квэвндв Октябрь кораллы восстаниесен әзерләүдә актив катнаша. Гарнизондагы татар солдатлары башка солдатлар һәм Кызыл Гвардия отрядлары белен берлектә, кораллы восстаниегә күтәреләләр Восстание нәтиҗәсендә 26 октябрьның иртәсенде, Петроградтәгы тарихи хәлләрдән нибары 6 сәгатькә генә соңарып. Казанда да Совет власте урнаштырыла. Шул кенне Хәрби шура утырышында Камил Якубое шураның Советлар белән бергә барырга тиешлеге турында сейли Күпчелек тавыш белән Хәрби шура Советлар властен танырга һәм аңа теләктәшлек итәргә, дип карар чыгарырга мәҗбүр була. Шул ук кәйне кич Казан Советларының киңәйтелгән тантаналы утырышында Казан шәһәренең һәм губернасының Революцион комитеты сайлана. Комитет составына Камил Якубов та кертелә, губерна җитәкчеләренең берсенә әверелә. 1918 елның январе. Хәрби шура чакыруы буенча Казанда меселман хәрбиләренең Икенче Бөтенроссия съезды җыела. Съездга 200 дән артык делегат килә. Күпчелеге— татар буржуазиясе вәкилләре. Большевик, сул эсер һәм аларга теләктәшлек күрсәтүче делегатлар, берләшеп, сул фракция оештыралар. Фракциядә 40 лап кына кеше булса да. алар инануларының ныклыгы, политик яктан тәҗрибәле, оештыруга сәләтле булулары белән аерылып торалар. Фракция башында Камил Якубов, Сәхибгәрәй Сәетгалиев, Бәдри Җиһаншин кебек большевиклар тора. Сул фракция вәкилләре Казан гарнизоны солдатлары арасында да зур агитацион эш алып баралар, хәрби съездга җыелган күпчелек делегатларның контрреволюцион йөзен ачалар. Хәрби шура тоткан политиканың татар буржуазиясе файдасына гына эш итүен раслап күрсәтәләр. Съезд утырышларында һәр мәсьәлә буенча каты бәхәсләр була, карарлар контрреволюцион күпчелек файдасына кабул ителәләр. РСДРП(б)ның Казан комитеты белән киңәшкәннән соң, сул фракция съезд эшләрендә катнашмаска карар кыла. Камил Якубов, Сәхибгерәй Сәетгалиев һәм тагын берничә кеше тарафыннан съезд делегатларының күпчелегенең контрреволюцион йезен фаш иткән декларация төзелә һәм ул 17 февральдә съезд утырышында игълан ителә. Шуннан соң сул фракция съездны ташлап чыга. Берничә көннән соң сул фракция членнарының турыдан-туры катнашы белән Казан губерна Советы каршында Мөселман комиссариаты төзелә. Камил Якубов Комиссариатның хәрби бүлек җитәкчесе итеп билгеләнә. Бу бүлектә Галиулла Касый- моа, Хәсән Урманов, Латыйф Гомәров зур эш башкаралар. Хәрби бүлек иренлеләрдән Кызыл Армиянең татар роталарын төзи, татар буржуазиясе игълан иткән «Болак арты җөмһүриятен» тар-мар итүдә актив катнаша. 1918 елның 12 сентябрендә Камил Якубов Хәрби эшләр буенча Халык комиссариаты каршындагы Үзәк мөселман хәрби коллегиясе члены ител билгеләнә һәм бераздан Мәскәүгә күчеп китә. Коллегия члены булу белән бергә, биредә мөселман коммунистларының Беренче Бөтенроссия съездын хәзерләүдә һәм аның эшләрендә актив катнаша. Съездда ясаган чыгышында Солтангалиев, Фирдәвес кебекләрнең, аерым мөселман коммунистлар партиясе төзергә кирәк, дигән милләтчелек рухындагы чыгышларына отпор бирә. Съезд РКП(б)ның мөселман оешмаларының Үзәк бюросын төзи. Камил Якубов бюрога һәм аның президиумы составына сайлана. 1918 елның декабре. Көнчыгыш фронт гаскәрләре ак чехларны һәм акгвардиячеләрне УралСебер якларына куа баралар. Көн тәртибенә азат ителгән урыннарда политик оештыру эшләрен тиешле дәрәҗәдә алып бару мәсьәләсе килеп баса. Үзәк бюро һәм Үзәк мөселман хәрби коллегиясе, зур полномочиеләр биреп, Камил Якубовны Көнчыгыш фронтка җибәрә. Ул Арзамаста фронт штабында. Казанда. Сем- бердә. Бөгелмәдә, Уфада, Бәләбәйдә, Самарада була, һәр җирдә митинглар җыя, онда докладлар ясый, төрле оештыру эшләре башкара. 31 декабрьда дошманнан азат ителгән Уфага Якубов 1919 елның январь башында килә. Ул анда Совет власте органнарын торгызуда катнаша, 5 нче армиянең политбүлеге каршында мөселман бүлекчәсе, коммунистларның губерна комитеты каршында мөселман секциясе оештыра, 20 көнлек агитаторлар курслары ача, ул курсларда лекцияләр укый, бик күп митингларда төрле актуаль темаларга чыгышлар ясый. Колчак бандалары Уфага куркыныч салгач һәм шәһәрнең вакытлыча калдырылачагы билгеле булгач кына, Якубов 13 мартта соңгы поезд белән аннан китә. Мәскәүгә Якубов мартның егермеләрендә генә кайта. Тиздән Үзәк меселман хәрби коллегиясе Мәскәүдән Казанга күчерелә. Камил Якубовка үтә җаваплы эш — коллегиянең политик бүлеге мөдире вазифасы тапшырыла. Якубов үзенә хас энергия белән бу бүлекнең эшчәнлеген җәелдереп җибәрә. Коллегиянең моңа кадәр сирәк кенә һәм бик кечкенә тираж белән чыгып килүче «Кызыл Армия» газетасы атнага өч тапкыр, бераздан көн саен 30—40 мең тираж белән басыла башлый. Күл санлы брошюралар, өндәмәләр зур тираж белән чыгарылып таратылалар. Камил Якубоа инициативасы балан политбүлек каршында агитаторлар курсы ачыла. Ул кыэылармиячалар арасында агитация-масса эшләре алып баруга нык игътибар ите. Башка коммунистларны да бу эшкә тарта. Казанда аш булып торгам митингларда чыгышлар ясый. Фронтның алгы сафында, кыэылармиячалар арасында була. 1919 алда Канчыгыш фронтның 2 иче армиясеида татар театр труппасы «китекчесе булган Локман Аитое үзенең истәлекләрендә Камил Якубовның армиядә нинди киң тармаклы эшлар алып баруын бик тәфсиллеп яза. 1919 елның 25 июлендә Казандагы татар запас батальонының бер теркам сугышчысы, контрреволюцион буржуазия агентлары коткысына бирелеп, фетна күтәрәләр Бу хәбәрне ишетү белен Камил Якубов казармаларга ашыга. Ул ярсыган сугышчыларны тынычландырырга омтыла, аларга материаль кыенлыкларның собопларен аңлата Талантлы ораторның тормышчан суэлере темам кызып житкен фетнәчеләрне шактый сүрелдерә. Фетнәнең оештыручылары, эшнең кайсы якка китүен аңлап, Якубовка ташланалар. Халыкның батыр норекле улы, Ленин ндеяларен армый-талмый тормышка ашыручы ялкынлы революционер һәлак була. Ил Камил Якубов кебек керошчелер яулап алган якты коннарда яши. Коммунистик идеаллар һаман җиңе баралар. Камил Якубоеның якты истәлеге исе жалык күңелендә яши.