ХӘЙРУЛЛИН УТРАВЫ

Без сугыш һем хезмәт ветераннары белен бергә Төньяк ярымшардагы Боз океаны башланган урынга — Диксон поселогына — 1942 елда немец крейсеры «Адмирал Шеер»га каршы сугышта һәлак булучылар күмелгән җиргә килдек. Ветераннар Советы председателе дулкынланып сүз башлады: — Монда 1942 елның август ахырында, төньяк диңгезләрне үтеп килгән фашист крейсеры «Адмирал Шеер» ныгып калырга исәп тотты. Ләкин безнең яр буе бата- реясы һәм «Дежнев» бозваткычы диңгезчеләре крейсерны алга барудан туктаттылар. Без бүген бу бәрелештә батырларча һәлак булган сугышчыларны хөрмәтләп искә алырга килдек. Менә алар: Павел Григорьевич Ульянов, Василий Иванович Давыдов, Александр Михайлович Карагаев, Фәхрулла Хөйруллин... Җиде каһарман: рус, украин, белорус, татар. Алар барысы да фашист пиратларына каршы соңгы сулышларына хәтле сугышып һәлак булдылар! Мәңгелек дан еларга! Без, баш киемнәребезне салып, бер минутка тын калдык. Кыя-таулы Диксон ярына эшләнгән обелиск — өч гигант штык янына килеп чәчәк бәйләмнәре куйдык. Героик Диксон оборонасының 40 еллыгын уздыру өчен Советлар Союзының төрле якларыннан адмираллар, генералар, ветеран диңгезчеләр, диңгез хәрби училищесы курсантлары, мәктәп укучылары килгән иде. Мин «Дежнев» корабының рулевое булган, хәзер судно капитаны И. Г. Шнейдер- дан һәм еракка йөзүче кораб капитаны В. И. Дерябиннан халкыбызның батыр улы Фәхрулла Хөйруллин турында сөйләүләрен үтендем. Алар батырны яхшы хәтерлиләр. Фәхрулла «Дежнев» корабында тырыш, үзенә йөкләнгән эшне төгәл үтәүчән кызыл флотчы була. Аны корабның туп расчетына куялар. Бу эшкә ул үзе теләп бара. Чөнки балачагыннан ул тез атарга өйрәнә, сунарчылык белән шөгыльләнә. Көннәрнең берендә фашист самолетларының Баренц диңгезендәге корабларны бомбага тотуын хәбәр итәләр. Разведка «Юнкерсяларның бу тирәгә дә килеп чыгу мөмкинлеген белдерә. 1941 елның 17 июлендә свастикалы самолетлар «Дежнев» корабы өстеннән әйләнеп узалар. Менә бер «Юнкерс» якын ук килә. Бомба ташлый. Аңа каршы зенит тубыннан ут ачалар. Икенче самолет бомбасын ташларга өлгерми, аны тупчылар атып диңгезгә мәтәлдерәләр. Кораб капитаны шатлыктан кычкырып җибәрә: — Молодцы, егетләр! Кызыл флотчы Фәхрулла Хөйруллин зенит тупчыларына снаряд ташый-ташый хәлдән тая. Биттәге тирне сөртеп алырга да вакыт юк. Фашист пиратлары күп илләрне басыл алуда катнашканлыктан, шактый оста сугышалар иде. Ләкин безнең тупчылар аларның атакаларын батырларча кире кайтаралар. Корабка ясалган беренче һөҗүмнән соң да байтак кына бәрелешләр була, һава пиратлары «Дежнев»ка тагын ике-өч мәртәбә һөҗүм ясыйлар. 13 нче августта свастикалы козгыннар тагын кораб өстене ябырылалар. Бер «Юнкерс», бомбасын ташлагач, югары күтәрелгәндә кыяга бәрелеп челпәрәмә килә. Ул ташлаган бомба Б ярчыкларыннан ик* диңгезче каты яралана һем алар госпитальдә һәлак булалар. Берничә кеше контузия ала. Фәхрулла да җиңелче яралана. Күктә соает самолетлары күреие. Алар фашист очкычларына якынлашалар... ике арада Һава сугышы башлана. Дошман тиэрок качу ягын карый. Бу желне куреп торган совет диңгозчелоре Шатлыкларыннан берсен-берс* кочак- * лал алалар һем «ура!» кычкыралар. Тупчы Фохрулла Хайруллин җиңелче яраланган хәлдә иптәшләре белен яр буе - госпиталенә барганда парашют белен тошкон немец очучысын күро. Куп иллорнең с. шәһәрләрен бомбага тоткан, Европаны ханга батыруда катнашкан бу палач күкрәге- > но ике тимер тере таккан. Гитлерның ышанычлы илбасары Советлар Союзын бик тиз х гене буйсындыру максаты белен килгондер. Ләкин аның самолеты тул һем пулемет г; утына элогел суга кадалды, узе парашют белән сикерергә мәҗбүр булды... Фәхрул- > ла аңа җиронел карый. Әйе, бу фашист хәзер җиңүче булып түгел, әсир булып, хур- с лыклы рәвештә атлый. «Бер гене фашистны да Совет җирендә иркенләп йертмәске җ кирок! Бу — безнең изге ант1в Әио шулай уйлый диңгезче Хайруллин. ф «вундерланд» планы гитлерчылар тарафыннан 1942 елны тезелә. «Вундерланд* — * ■Могҗизалар иле» диген мәгънәне аңлата. Арктиканы тикшерергә олгормегон фашист белгечләре аны Могҗизалар иле дип уйлаганнар. Гитлер олеге план буенча Арктикага үзенең иң яхшы сугышчан корабларын, линкор «Тирлича*, авыр крейсер < ■ Адмирал Шеер*. крейсерлар «Кельн*, «Адмирал Холпор*ны һем су асты коймәлә- * ре җибәро. У «Адмирал Шеер» крейсеры 1942 елның 16 августында Норвегия портыннан кузгалып ките. Японнарның хобәр итүенә караганда, йончыгыштан кило торган соает кораблары 1 августта Боринг бугазыннан үткеннәр, августның икенче яртысында алар Вилькнцки б> газында булырга тиешләр Шуның очей до Карский диңгезенә фашистлар үзләренең крейсерларын һем су асты кеймоләрен җибәрелер Күзәтүчо немец самолеты совет кораблары карвванын таба, бу турыда «Адмирал Шеер* крейсерына хобор ите. Ләкин һава бозылу, кочле томан булу нетиҗосондо «Адмирал Шеер* капитаны МендсонБолькен аларны югалта. Томан таралганнан соң фашист кройсерыидагылар совет корабларын тапсалар да, якын кило алмыйлар Калын боз таулары алга барырга момкинлек бирми, «Адмирал Шеер* үзе чак кына бозлар арасында әсирлектә калмый Шуның ечен Мендсон-Болькен безнең кораблар артыннан күзәтүне туктатырга һем Карский диңгезенең конбәтышына китәргә мәҗбүр була. Моно шул вакытта аңа совет бозваткыч корабы кА. Сибиряков* очрый Фашистлар аңа ут ачалар һәм кораб янә. Пиратлар кайбер совет диңгезчеләрен әсирлеккә тошерәләр, әмма алардан бер гене кирекле мәгълүмат га ала алмаганнар. «Адмирал Шеер* крейсеры Теньяк диңгезләренә кереп Диксон утравына юнәлә Крейсер яңа техника белен коралланган. Аның экипажында барлыгы 926 кеше, ул 14 авыр тул белен коралланган. Кечерәк туглар да байтак. Аның йезү тизлеге де башка корабларга караганда зуррак икән. Бу турыда разведка Советлар Союзы ставкасына белдерә. «Дежнев* корабы Диксон утравы янында якорьдә тора. Аңа «А. Сибиряков* бозваткычын батырган крейсер турында яңадвн-яңа мәгълүматлар килеп тора. Шуның эчен пирвт-крейсәриы сугышчан езерлек белен котелер. 27 нче август таңы... Степин каршыга килүче зур крейсерны күреп ала Капитан урынына калган Кротов оптик прибор аша карый. Лейтенант Степин кычкырып җибәрә: — Бу — «Адмирал Шеер* крейсеры! Диңгезчеләр, боерык кетеп, тынып калалар Командир врдемчесә Кротов кискен тавыш белән: — Фашист крейсерына тезел — ут! —диген команданы бире. «Дежнев» корабындагы туплар телг» киләләр. Снарядлар крейсер естендә ярылалар. Яр буе багареясы да ут ача. Крейсер үзе дә туплардан ата башлый. Ике арада бәрелеш шулкадәр көчле була, «Дежнев» өзлексез чайкала. Тулчы Карагаев Фәхрулла Хәйруллинга кычкырып кына гора: — Снаряд кирәк! Снаряд! Тизрәк! Яңадан тупны коралар. Яңадан аталар. Крейсер, авыр туплардан атып, «Дежнев» корабын батырырга тели. Өч-дүрт снаряд палубага төшә һәм корабка ут каба. Диңгезчеләр дошман крейсерына атуны дәвам итәләр. Снаряд ярчыгы гиеп Карагаев каты яралана. Ләкин туп яныннан китми. Немецларның бер снаряды мачтаны җимерә, машина бүлегендә янгын чыга. Бәрелеш коточкыч төс ала. Тупчы Карагаев һәлак була. Туптан атуны Василий Андреев һәм Фәхрулла Хайруллин дәвам итәләр. Фәхрулла янына гына дошман снаряды килеп тешә һәм ярчык аның бер аягын өзә. Икенче снаряд ярчыклары Фәхрулланың кабыргасын, маңгаен яралыйлар... Туп янына егылган Фәхрулла, соңгы көчен җыеп, кулларын йодрыклый һәм гитлерчылар ягына карап кычкыра: — Фашистларга үлем! Туганнар, кыйнагыз шул этләрне! — Ул күзләрен зур итеп ачып як-ягына карый. Бу минутларда аның күз алдына, мөгаен, туган җире, шау чәчәкле болын, печән чабучы авылдашлары килеп баскандыр. Еракта, бик еракта җыр тавышы ишетелгәндәй булгандыр... «Адмирал Шеермга каршы яр буе батареясы атуын дәвам итә. Дошман крейсеры кире борылырга мәҗбүр була... Соңга таба ул утрауның икенче ягыннан килеп һөҗүм итә, ләкин, яр буе батареясы өзлексез атып торганлыктан, кире чигенә. Корабта җиде диңгезче һәлак булган, утызга якын кеше яраланган. Иртәгесен аларны Диксон утравына алып чыгалар. Кайгы митингы оештырыла. Полк комиссары Бабинцев һәлак булучы диңгезчеләрнең батырлыклары турында сөйли. Яшь диңгезче Фәхрулла Хәйруллин турында да бик җылы сүзләр әйтелә. * * * Фашист крейсеры «Адмирал Шеер» Карский диңгезеннән китәргә мәҗбүр була. «Дежнев» корабындагы диңгезчеләр үзләренең шундый зур крейсерны чигендерүләрен күреп торсалар да, крейсерда нәрсә булганын белмәгәннәр. Алар Гитлер- ның мактанычыннан саналган сугыш крейсерын батыра алмауларына борчылганнар. Сугыштан соң бу крейсерның командиры Мендсен-Болькен бу операция турында болай дип белдерде. «Адмирал Шеер» совет диңгезләрендә озак йөзә алмады, чөнки яр бур бата- реясыннан һәм корабтан безгә көчле ут ачтылар. Бу хәл безнең арада курку, каушау тудырды. Без, билгеләнгән урынга бернинди каршылыксыз гына килербез, дип ышанган идек. Әмма бик нык ялгышканбыз икән. Совет диңгезчеләре көчле ут ачкач, крейсер кире китү ягын карады. Ставка тарафыннан совет җиренә 180 автоматчыдан торган десант төшерергә боерык бирелгән иде. Без бу боерыкны, аның бик катгый булуына да карамастан, җиренә җиткереп үти алмадык. 180 кешелек десантны кире үзебезнең базага алып кайтырга мәҗбүр булдык...» Төньяк диңгезләрдә немец корабларына һәм «Адмирал Шеер» крейсерына каршы үз-үзләрен аямыйча сугышкан диңгезчеләр турында ул вакытта Төньяк флотның командующее, адмирал А. Г. Головко болай дип яза: «Мин котыпчыларның — «Сибиряков» борты экипажы һәм фәнни станция персоналы, «Дежнев» һәм «Революционер» экипажлары, Диксондагы тупчылар һәм портта эшләүчеләр каһарманлыгы алдында баш иям. Алар барысы да совет патриотына йөкләнгән изге бурычны үтәп чыктылар. Фашист рейдерына алар биргән отпор гитлерчыларның планын ээде»... Бу сүзләр, һичшиксез, безнең тугандаш Фәхруллага да кагыла. Япь-яшь килеш фашист пиратларына каршы сугышып, туган җирдән еракта башын салган баһадир Фәхрулланың исемен совет диңгезчеләре һәм галимнәре мәңгеләштерделәр. Карский диңгезендәге бер утрауга 1962 елны Хәйруллин исеме бирелде. «Диңгез картасы сөйли» дигән китапта болай дип язылган: «Хәйруллин Ф. Утрау исеме. Карский диңгезендә. Диксон утравына якын. 1962 елны совет гидрографлары тарафыннан Диксон оборонасы вакытында һәлак булган кызылфлотчы Фәхрулла Хәйруллинга багышлап бирелде. Хайруллин Ф Беек Ватаи сугышы вакытында «Дежнев» корабында тулчы иде. 1942 елны Диксон оборонасы вакытында немец крейсеры «Адмирал Шеер»га каршы сугышта һәлак булды» Диксон утравына hop елны Советлар Союзының тарле якларыннан туристлар, мактап балалары һам кызыл ззтабарлар кило. Алар «Адмирал Шеер» крейсерыма каршы сугышта һәлак булучыларның каберләренә чачаклар куялар. Илебезнең кинотеатр, зкраннарында «Беек Ватан сугышы* диген куп серияле документаль фильм күрсателде. Кинозпопеяиың «Арктикада сугыш* исемле алтынчы сериясендо «Адмирал Шеер»га каршы кереш та толга алына. Бешкортстан республикасының Дуртейле яклары... Агыйдел буена утырган матур ойло авыллар, зәңгәр рәшәткәле бакчалар, асфальт юллы урамнар Барасы юлыбыз — районның «Чишмә» колхозы. Мин колхоз идарәсе янында машинадан тәшоп калдым. Тирә-ягыма каранып торганда бер апа »ндәште: — Кем кирок сезгә, знем? Бу апага сугыш вакытында зур батырлык күрсәткән авылдашлары Фәхрулла Хайруллин турында мамкин кадәр күбрәк белү нияте белән килүемне әйттем. Апа уйланып торды да авыл башындагы бер айга күрсәтте: — Фәхрулла ана шул йортка — Әхияровларга кунакка кайта иде, сез шуларга барыгыз. Капкадан керүеме, урта яшьләрдәге хатын каршы алды Әкълиме Әхиярова Фәхрулланы күреп бело икон. Мин аның фашист крейсеры «Адмирал Шеер»га каршы сугышта батырларча һолак булуын. Диксон утравында күмелүен, үлгәннән соң Карский диңгезендәге бор утрауга «Хойруллнн» исеме бирелүен сойлодем. —• Деиья беясе кеше иде ул Фәхрулла абый.— диде Әкълиме бераз тыңлап торгач.— Сугышка хотле, диңгезче формасын киеп, авылга кайткан иде Туган якларын озелеп сагынуын сойләде. Аннары капка тебондә матур итеп гармун уйный-уйный җырлавын бетен күршо-күлон яратып тыңлады. Укырга, шигырь сойләргә ярата иде. Аның телеге диңгезче булу иде. «Мин зур корабльләргә утырып диңгезләр гизәчәкмен»,— ди торган иде ул. Әнием дә аны бик яхшы белә, алар безгә күрше генә торды. Мин Сәхипкамал ападан Фәхрулланың буй-сынын, тос-кыяфотен сорашам — Урта буйлы, таза гәүдәле иде, түгорок незло... Фәхрулла үсеп буйга җиткәч, авылдан Мурманск якларына китте. Җырга оста иде ул. Гармунчы булуы белән дә танылды. Үзабездә башлангыч мектепно тәмамлаганнан соң күрше авылда укыды. Фәхрулланың әнисе Фатыйма: «Улым ускоч, артист булыр әле*.— ди торган иде Шактый сойләшеп утырганнан соң Фәхрулла туган йортка киттем. Йорт хуҗасы Могъруф Шәмсиов киң күңел белән каршы алды. — Фәхрулланың туган нигезе шушы инде,— диде ул.— Без аның белән бер мәктәптә укыдык. Дәрес, ул елкән класста иде Атлар сакларга аның белен бергә йери идек. Әтиләр дә бик дус булды. Фәхрулла абыйның атны яратуын, ат естендә Агыйдел буйларына баруын әле дә хәтерлим Базы елгасында су коенганда ул бик оста йезе, безне дә йозоргә ойрәтә иде Фәхрулла белен бергә укыган Әхмәт Кошфуллин да аның турында күңелендә якты истәлекләр саклый. Ул дә сугышта катнашкан, орденнар һәм модальләр белән бүләкләнгән. батыр сабакташының яшь чаклары турында кызыклы мисаллар китерде Фәхрулла үзе скрипка ясаган һем уйнарга ойрәнгән. авыл сәхнәләрендә чыгыш ясаган Икесе дә мәктәптә алдынгы укучылар булганнар. Кәннернең берендә ул Базы елгасында батып барган кечкенә малайны коткарып калган һем авылга күтәреп алып кайткан Үсе тешкоч, сабан туйларында керешкән, ат чабышларында һәм йогерү ярышларында катнашкан Еш кына, Агыйделнең аръягына йезоп чыга да. биек ярга күтәрелеп, моңлы итеп җырлый торган булган Иртәгесен мектәптә батыр авылдашларының якты истәлегенә багышланган очрашу булды Укучылар Фәхрулла абыйларының батырлыгы турында зур игътибар белен тыңладылар, киләчәктә бор пионер отрядына аның исемен бирергә булдылар