ӘДИПНЕҢ ҮСҮ ЮЛЫ

ләтләрнең хеэмәт ияләре самодержавие тарафыннан да. үз милли байлары һәм руханилары тарафыннан да каты изелә — белгәнлектә хәерчелектә яши иде Мондый кешеләр тормышында үткен проблемалар күп булды. Бер ише язучылар, шул исәптән Ш. Камал да. алариы гомумиләштереп «бәхет һәм бәхетсезлек» яки «бәхет эзләү» дип атарга яратты. Шәриф мәдрәсәләрдә укып йергәндә. дәньяви белем алырлык уку йортлары һәм тешемлерәк эш эзләп Россия. Торкия. Мисыр буйлап сәяхәт иткәндә (1896—1905 еллар) «Хәерчелек хәленнән котылу, бәхетле булу вчен нәрсә эшләргә?» дигән традицион тарихи сорау тагы да үткенрәк ре вештә миллионнарча эшчеләр күңелен биләгән иде. Мулла гаиләсендә туып-үскән, иске мәдрәсәләрнең дини-схоластик «белеме» белән тәрбияләнгән яшь Шәриф очен бу сорауга дорес җавап табуы җиңел булмады. Җитмәсә, башкалар тарафыннан бирелгән җаваплар да башын әйләндерерлек дәрәҗәдә чуар һәм күп терле иде. Отисе Камалетдин абзый мулла булумы иң зур бәхетләрдән санаган. Шуңа күрә аның җавабы да — улы Шәрифне мулла итәргә тырышудан гыйбарәт булган. Икенчеләр, еченче д> ртенчеләр бәхеткә ирешүне те- шемле эш табуда, якн һәртерле эшне тырышып башкаруда, даньяви белемгә ия Мәгълүм булуымча, социалистик реа лязм методы эшчеләр хәрәкәтенең күтәрелә һәм үсә баруын чагылдырудан башланды. Икенче терле итеп әйткәндә, эшче темасы яңа тип әдәбиятны нигезләде һәм үстерүдә хәлиткеч роль уйнады. Эшче тормышын чагылдыручы әдипләр ре во люцнягә кадәр каршылыкларга. авыр лыкларга. очрадылар. Әмма үз язмышын хезмәт ияләре язмышы белән бәйләгән, халыкка хеэмәт итү идеалына тугры булган әдипләр, каршылыкларны җиңә барып, ару-талусыз керәшеп, әдәбиятта зур үрләр яуладылар. Шундыйларның бер күренекле вәкиле — Шәриф Камал. Әлбәттә, аңа үзенең язучылык йозен билгеләгәнче, эшчеләр темасын сайлап, аны ничек яктырту серләренә тошеыгән- че шактый бормалы һәм газаплы тормыш юлы. иҗади эзләнү чоры үтәргә туры килде. Патша Россиясендә вак мил булуда, явызлыкка каршы көрәшүдә, яңача тормыш коруда күргәннәр. Шәриф, әлбәттә, бу карашларга да игътибар итмичә калмагандыр. Ә менә аның әтисе һәм муллалыкка фатиха биргән мәдрәсә хәзрәте йогынтысыннан котылуы, чыннан да. соклану уята. Ни ечен дисәң, бу — заман стихиясенә каршы бару дигән Сүз, бу — җиңел түгел. Шәриф Ләбәҗә мәдрәсәсендә укыганда ук, бүтән фанатик шәкертләр кебек, кешеләргә аятьләр күчерү кәсебе, мулла-мөәзин иярченнәре сыйфатында ашка йөреп хәер җыюлар белән кызыксынмаган. Биредә укыганда ул (1900 елның җәйге каникулында) Рузаевка белән Голицын арасындагы тимер юлында гади эшче сыйфатында үз көнен үзе күреп, үз бәхетен үзе сынап карарга була. Эшчеләр белән аралашу, иңгә-иң торып эшләү аның дини укудан бизүенә, мулла булудан баш тартуына, халык мәнфәгатен якларлык һөнәр үзләштерергә теләвенә җитди этәрГеч бирә. Әйе. Ш. Камал бик яшьли үз көчең белән тапканны кадерлерәк дип исәпләде, халык мәнфәгатен яклап намус белән хезмәт итүне артыграк санады. Әлеге сорауга җавапны да ул менә шушы караш күзлегеннән чыгып, үзе ечен генә түгел, ә барлык хезмәт ияләре өчен дә файдалы булырлык итеп бирергә, шунлыктан киңрәк аудиториягә мөрәҗәгать итеп эшләргә омтылды. Үзендә әдиплек сәләте сизгәнлектән, мондый омтылышны гамәлгә ашыру мөмкинлеген ул матбугат битләрендә иҗади әсәрләр белән чыгышлар ясауда күрде. Аның Екатеринослав күмер шахталарында эшләвен ташлап, 1905 елда революцион хәрәкәтнең иң нык кызган үзәгенә — Петербургка килүе, монда мөгаллим булып эшләве белән дә канәгатьләнмичә — яңа гына ачылган «Нур» газетасы редакциясенә эшкә керүе һәм мәкаләләр, шигырьләр белән газетада катнашуы да әнә шул турыда сөйли булса кирәк. «Нур» газетасында «Әфгале мнлләтә бер имган» («Милләт хәленә бер караш») исеме белән бастырган беренче мәкаләсендә (1905) үк эшчеләрнең — хезмәт ияләренең бәхетсезлеге, эш башында торучыларның кешелексезлеге, икейөзлелеге. дини укуларның файдасызлыгы, кешене наданлыкта тотуга сәбәпче булуы турында тирән борчылуын белдерә. Бу инде шул чордагы татар мәгърифәтчелеге позициясендә тору дигән сүз. Ш. Камалның поэтик әсәрләре дә мәгърифәтчелек күзлегеннән язылган. Аның шигырьләренең лирик геройлары да «Халыкларның кара каны, мазлумнарның күз яше зур диңгез тәшкил» итүдән тирән әрни («Инде» —1906); гөнаһсызларны арттыручы, Ватанны кайгы йорты ясаучы палачларга, самодержавиегә ләгънәт укый («Халык тавышы» —1906); искелекне, наданлыкны, кешелексезлекне, явызлыкны, ерткычлыкны ләгънәтли, яктылыкка, яхшылыкка, мәгърифәтчелеккә, бәхеткә омтыла, башкаларны да мәгърифәтле һәм кешелекле булырга өнди («Садә» —1906). Шулай итеп, 1905—1906 елларда Ш. Камал тормышны яхшырту юлын, бәхеткә ирешүне кешеләрнең үзләренең кешелекле һәм мәгърифәтле булуларында күрде. Шуның өчен дә ул халыкны кичекмәстән «Кирәкләрне кулга алырга» — мәгърифәтчелек эшен юлга салу һәм иҗтимагый мөнәсәбәтләрне гуманизм принципларына кору өчен көрәшергә өндәде, бәхетле булуны шушы көрәшнең җиңүендә күрде. Икенче төрле итеп әйткәндә, ул иҗатының башлангыч чорында ук үзенең идея-эстетик карашлары белән Г. Тукай. М. Гафури кебек язучыларга якын торды. Нәкъ менә шундый позициядә торганлыгын раслап аз гына соңрак ул «Нишләргә» исемле шигырендә үзе дә ачыктан-ачык «Тукай кебек буласым килә» дип язды. Ләкин поэзия Ш. Камалның төп юлы түгел, ә барыннан да элек иҗади эзләнү юлында оперативлыкка бирелү, үз фикере — сүз көче белән мәгърифәтчелекне Тукайча яклап, революцион хәрәкәттә тизрәк катнашырга ашыгу күренеше иде. Аның реакция өстенлек алгач та Петербургтан китүе, шигырьләр язуын туктатуы, туган авылына кайтып балалар укытырга тотынуы нәкъ менә шуны раслаучы бер дәлил булып тора. Шулай да Ш. Камал язучылык талантының потенциал көченә ия иде. Тик бу көч, нинди генә зурлыкта булмасын, шартлар җитешмәсә — үсми, талантның үзенә әверелә алмый. Ниһаять, 1909 елда Ш. Камал проза әсәре язу нияте белән кулына яңадан каләм ала. Аңа мондый адымны ясауда М. Горький әсәрләре остазлык ролен үти. Күрүебезчә, Ш. Камал үзенең мәкаләләрендә һәм шигырьләрендә бәхетсезлекнең сәбәпләрен, башка бик күп мәгърифәтчеләр кебек үк, наданлыктан, ерткычлык инстинктларына юл куелудан дип уйлый иде. Наданлыкның. ерткычлык инстинктларының үзләренең нәрсә аркасында булулары исә аның уена килмәгән иде. М. Горький әсәрләре аны менә шулар турында жмтди уйландыручы чыганакларның берсе булды. Беек рус әдибенең «Челкаш». «Извозчик*, «Бер йолкыш*, «Архип бабай һәм Ленька* кебек хикәяләрдә, «Коновалов», «Макар Чудра», «Элекке кешеләр* исемле повестьларда капитализм тәртипләренең, хосусый милекчелекнең хезмәт ияләрен ничек тормыш төбенә төшерүләрен һәм эәгыйфьләтүләрен, ничек ерткыч һәм хосусый милекче рухында агулауларым җанны тетрәтерлек картиналарда хөкем итүе аңа үрнәк күрсәтте. Ш. Камал да әнә шундый идея эстетик юлдан китте. Бу юл аның талантының иң көчле ягы да иде. Нәкъ менә шуңа күрә дә ул үзенең «Уяну* исемле беренче хикәясе белән үк укучыларның, әдәби җәмәгатьчелекнең игътибарын үзенә тартты. К. Маркс һәм Ф. Энгельс «Коммунистик манифест*та пролетариатның стихияле тормыш белән яшәгән — каты изелү сәбәпләрен аңламаган, сыйнфый ачуыи кемнән алырга белми газапланган, станокларны ватып, үзара кыйнашып ачуын чыгарган чорын «сыйныф үз эчендә* дип. а изелүе сәбәпләрем аңлап, изүчеләргә каршы бердәм көрәшүе дәверен «сыйныф үзе өчен* дип билгелиләр. М. Горький «Ана* романында пролетариатның «сыйныф үз эчендә» дәверен Михаил Власов образында, ә «сыйныф үзе өчен* чорына күтәрелүен Павел Власов, аның ип тешләре һәм анасы Пелагея Ниловна образларында зур чынлык художестволылык кече белән сурәтләде. Ш. Камалның мондый киң диапазонлы гомумиләштерүләр ясарга әзерлеге юк иде әле, аның тормыштан туплаган материалы да Михаил Власов образы белән аваздаш иде, шунлыктан әдип Михаил образыма салынган идея йогынтысы белән чикләнде (ә романның революционер образларыннан алган тәэсире буенча соңыннан «Таң атканда* романын язды). • Уяну» хикәясенең герое Муса яшьлегендә, егет чагында һәм Гафнфә белән никахлашуының беренче елларында йомшак табигатьле, иечкә күңелле булган, Гафифәгә карата яхшылык кына эшләгән. Әмма тегермән эшчесе булып эшлә гәндә ул каты изелә, кимсетелә Шул җирлектә туып торган сыйнфый ачуым кая куярга белми газаплана башлый һәм... кайгысын, җан ачуыи басу нияте белән хәмер эчеп исергәч, үэ-үэеи белешмичә күңелендә кайнаган сыйнфый ачуыи сэек- ле хатыны Гафифәне кыйнауга чыгара. «Уяну» дигәи исем исереклектән айиу мәгънәсендә генә түгел, геройның үз хатасын аңлавы (гумаинстик асылына кай Димәк, ул кешелекле Гафифә до шундый Ш. Камалның шигырьләр язганда гы карашы буенча, алар бәхетле булырга тмеш иде. ләкин бәхетсезлекнең до иң соңгы холена — фаҗигагә очрадылар. Капитализм чынбарлыгының мөлкәтсез шәхесне җимерүчән сыйфатын аңлау һәм М Горькийга иярү аркасында Ш Камал иске карашы белом каршылыкка керде, дөресрәге — ндея-эстеткк яктан бер бас кычка югары күтәрелде. Нәтиҗәдә, ул «Бәхетле булу өчем нишләргә?, дигеи әлеге сорауга түгел, ә «Капитализм җәмгыятендә төшемле эш табып, намус белом и «к У • N> 1 туы) мәгънәсендә дә алынган. Хикәянең умыртка сөяген тәшкил итүче бу момент психологик планда гаять тәэсирле ! «Гафифәиең кан эчендә сызланып ятуы, шунда да Мусага якын итеп эндәшүе, Мусаның йөрәген тагын да тирәнрәк дулкынландыра, телгәли. Аида вакытлыча туган вәхшилек инстинкты юкка чыга, аның күңеле нечкәрә, кешелеклелек һәм кечелеклелек тойгылары белән тулып таша башлый — Гафнфә. ни өчен минем битемә төкермисең? Ни ечен миңа карыйсың? Үзең не бу хәлгә китергән залимга эркаң белән әйләнмисең? Мии бит сине золым мттэм. хаксызга рәнҗеттем, башыңны ярдым, миңа булган мәхәббәтеңне хакламадым, аяк астына бастым, бон — залим, бән — вәхши, бәй — явыз... бәй . * диде Муса, артык сүз әйтә алмады, үксеп-үксеп елый мде... үбеп кочып, җан сулышы илән аның кулларын җылытмакчы була иде* («Шура, журналы, 1909 ел. 12 сан. ЗвЗ бит). Табигате белән кыргый, ерткыч кешеләр үзләренең эшләгән явызлыклары өчен үкенми, киресенчә, аңардан тәм таба, ерткычлыкмы өзлексез рәвештә эшләп то- ручаи була. Муса ерткычлыкны бер генә тапкыр эшли, шунда да үэем-үзо гафу итә алмыйча чиксез газапланып акылыннан яза. 161 хезмәт итеп тормышны рәтләп, бәхеткә ирешеп буламы?» дигән сорауга җавап эзли башлады. (Аның «Әүвәл әүвәл заманда», »Бәхет эзләгәндә» дигән хикәяләрен карагыз.) Бу сорауга җавапны III Камалга үз күргәннәреннэн һәм кичергэн- нәреннән дә табарга мөмкин иде. Ул үзе дә 1900 елдан алып бу хикәяләрне язуга керешкән арада бик күп, бик газаплы иужа күреп өлгерде. 1900 елда тимер юлда эшләгәннән соң Ләбәҗә мәдрәсәсеидә дини-схоластик укудан сүрелеп, патша Россиясендә бәхет табуына өметен өзеп, бәхетне чит илләр;.ән — Төркиядән, Мисырдан да эзләп карады. Стамбулда ул «Дарельмөгаллимпн» исемле мөгаллимнәр әзерли торган мәдрәсәдә, ә Каһирә шәһәрендә пансионда укыды Ләкин аларда бирелгән белемнең дә тормыш өчен яраксыз булуын аңлап. Россиядә революция хәрәкәте башлануын ишетеп. 1902 елда туган иленә кайтты; яңа шартлар тудырган өмет белән бәхетне Россия буйлап яңадан эзләде. Каспий диңгезе буенда балык тотучы, Днспрспетровскийның күмер шахтасында шахтер-забойщик булып эшләде. Эшчеләрнең тормыш-көнкүрешләре белән якыннан танышты, моң зарларын ишетте, эшчеләр, шул исәптән үзе белән шахта хуҗалары арасыкдагы социаль аермалыкларны, байлык белән хәерчелек арасындагы капма каршылыкны күрде. Эксплуатацияләнүнең авыр газабын җилкәсендә кичерде. Аннан Петербургта, туган авылында эшләү... Кайда гына булмасын, нинди эшләрне генә башкармасын — бәхет аны читләп үтте. Икенче төрле итеп әйткәндә, ул үзе мәгърифәтле, дә, гуманлы да иде, җитмәсә, типсә — тимер өзәрдәй ир буларак, еш кына тәүлегенә хәтта ундүртәр сәгать тырышып эшләде, ләкин барыбер тормышын ма турайта, ярлылыктан котыла алмады. Ш Камалга сыйнфый аермалык турындагы карашын киңәйтә төшәр, бәхетне социаль тигезсезлектән чыгып бәяләр, үз кичергәннәрен башка хезмәт ияләре язмышына кушып нәтиҗә ясар өчен җитәрлек фактлар инде болар. Художник карашында бәхет реаль мөмкинлеген югалта, хезмәт ияләре өчен тормышта була торган нәрсә рәвешендә түгел, ә хыял иткән нәрсә рәвешендә генә күренә башлый. «Әүвәл әүвәл заманда» дигән хикәя (1910 ел) язучының, Оренбургка күчеп, «Вакыт» газетасында бераз миләгәч, шундый бер тойгы кичергән, шундый бер карашка килгән булуын бик ачык күрсәтә. Бу хикәядә Ш. Камал хезмәт халкы өчен чын бәхетнең булмавын сурәтли һәм шуның белән ул иске Россиядә тормышны яхшырта алырлык хаклы хезмәтнең булмавын раслый: «Алар икәү иделәр. Берсе озынча буйлы, сирәк сакаллы, урта яшьле ябык бер кеше, икенчесе егерме яшьләрендә таза гына гәүдәле бер егет иде. Көймәче карт күбрәк аңарга карап сөйли иде: — Хәзер инде, энем, ул бәхет дигән нәрсәне эзләп маташырга да ярамый: ул инде юк,— диде көймәче». Менә шул рәвешчә, димәк бәхет һәм бәхетсезлек проблемасы язучы иҗатында, турыдан-туры һәм аңлы рәвештә, капиталистик хезмәт шартларының нәтиҗәсе итеп яктыртылу баскычына күтәрелә. Хезмәт халкы өчен бәхетнең булмавында капиталистик хезмәт шартлары һәм эксплуататорлар гаепле. Мондый фикергә килү язучыда хезмәт ияләрен кирәгеннән артык эшләүләре, ә эш хакын гаять аз алулары аркасында бәхетсезлектә яшәүчеләр итеп күрсәтү теләген уятты. Бу теләген ничек гамәлгә ашыру алымнарын һәм осталыгын ул М. Горькийдан өйрәнде. Әмма шуны да әйтергә кирәк: Ш. Камал М. Горький иҗатын өйрәнгәндә механик юл тотмады, ә иҗади рәвештә эш итте. Горький чагылдырган аерым мотивларны икенче яктан үстереп, оригинальлеккә омтылды. «Козгыннар оясында» повесте эшчеләрнең аң ягыннан үсә баруларын чагылдыру белән әһәмиятле. Менә, мәсәлән, образ буларак Насрый. Ул Мусадан шактый аерыла. Ләкин анда да каты изелүдән туган ачу бар. Ул да. Муса кебек үк, кайгысын басу, күңелен ачу нияте белән исерткеч эчә. Ләкин инде ул, исерек хәлдә дә изелүдән туган ачуын теләсә кемгә карата чыгармый, киресенчә, Госманга яхшылык эшләргә йөри; забой астында калган иптәшләрен җылы сүзләр һәм хисләр белән искә ала. Ул — дусны дошманнан аера белүче кеше. Насрый кемнәрнең көч түгеп, кемнәрнең көч түкмичә акча алуларын да бик яхшы аңлый: димәк, ул «Сукбай»дагы үз бәхетсезлеге өчен кемнәрне сүгәргә белми баш ватучы Гали дә түгел инде. Шулай да язучы биредә дә әле, тормышның авырлыгы. геройларның бәхетсезлеге турында тиешле гомумиләштерүләр ясый алмады, ничек бәхеткә ирешергә мемхин булуын күрсәтә злмзды. Революцион хәрәкәт яңадан күтәрелә башлагач, аның тәэсирендә Ш. Камал эшчеләрнең эш хакы түбән булуга, тормышларының начарлыгына зарлануларын, ризасызлык белдерүләрен ачыктан ачык һәм кыюрак әйтә башлады. Шуның белән бергә, анда сюжетларны эшчеләрнең бәхетсезлегендә капиталистик хезмәт шарт- * лары гаепле булуын аңлата алырлык рәвештә оештыру, образларны типик хәл- 3 ләрга куеп сурәтләү осталыгы үсә твште. Менә аның «Бәхет эзләгәндә». «Чит g илдә» дигән хикәяләре. Боларда автор уңай эшче геройларының аянычлы хәлдә яшәүләрен дә, трагик үлемнәрен дә капиталистик хезмәт шартларының коточкыч jj авыр булуы белән аңлата. Шул ук вакытта бу әсәрләрдә инде без уңай геройлар- _ ның капиталистик хезмәт шартларына ризасызлык белдерүләрен, ягъни бик әһә- = миятле яңа сыйфатлар үзләштергәилекләрен күрәбез. Язучы бәхетсезлекнең тап £ сәбәбе итеп хезмәтнең авыр һәм гаятъ түбән бәяле булуыи ала. шуны геройлары- g ның емстләренә капма каршы торган бер нәрсә итеп һәм зур осталык беләи, психологик аспектта тасвирлап күрсәтә. ♦ «Чит илдә» хикәясенең геройлары керәкне комга батырган саен үзләрен бәхет- х кә бер адым якынайган кебек хис итәләр. Бу оптимизм аларны «Уяну»дагы Му- = са, «Сукбай»дагы Гали, «Әүвәл әүвәл заманда»гы ишкәкче һәм хәтта «Козгыннар оясында»гы Насрый образларыннан да шактый нык аера. > «Эшлибез! Өмет эшләтә... шатланып эшлибез. Гүя җәй башына акчабыз да £ була... хәтта инде ул вакыт бер дә җитешмәгән җир булмый, бар сәгадәт безне х каршы алырга гыиа кет ә...» — дип хыялланалар алар. Димәк, «Чит илдә» хикәясендә, бер яктан, уңай геройларның, икенче яктан, — Ш. Камалның үзенең тормышка һәм язмышка газап белән караудан емет һәм шат X лык белән карауга күчә башлавы билгеләнә. н • Бәхет эзләгәндә» һәм «Чит илдә» хикәяләреннән соң инде Ш. Камал, билгеле ™ бер эзләнү дәвере үтеп, революция хәрәкәтенең шифалы җиле астында, бәхетнең ч барлыгын, ләкин аны табу ечен торле милләт эшчеләренең үзара берләшергә, туганлашырга. гомуми мәнфәгать очен корәшергә тиешлеген аңлый һәм шул җирлектә «Акчарлаклар» повестен иҗат итеп, моңа кадәр күрелмәгән уңышка ирешә. Әгәр моңа кадәр Ш. Камалның күп кенә хикәяләрендә бәхет һәм бәхетсезлек проблемасы хезмәткә, гуманизм идеяләренә бәйләнешле рәвештә яктыртылса, «Акчарлаклар* повестенда инде хезмәт шартларының, бергәләшеп эшләүнең һәм үзара ярдәмләшүнең эшчеләрдәге иҗтимагый менәсәбәтне, сыйнфый карашны һәм яшьләр арасындагы мәхәббәтне билгеләүдәге рольләре сурәтләнә. Монда эш чсләр хезмәт процессында, тормышның ыгы зыгысы эчендә бердәм коллектиа булып чыныгучылар итеп тасвирлана. Повесть геройлары үзләренең уй тойгылары, омтылышлары белән дә, художестволы бирелешләре ягымнан да Ш. Камалның моңа кадәрге хикәяләрендәге, шул исәптән «Чит илдә» хикәясендәге геройлардай да байтак югары торалар. «Чит илдә» хикәясе геройларының бәхеткә әметләре үзара ярдәмләшеп, ат кебек эшләгәндә генә нәтиҗәле булыр дип ышанудан туган тойгы иде. «Акчарлаклар» повесте геройларының бәхеткә еметләре исә үзвра ярдәмләшүгә һәм бергәләшеп гомуми мәнфәгать эчен явызлыкка каршы керәшүгә әзер торудан туган актив һәм сыйнфый тойгы. Бердәм коллективны тәшкил итүчеләрдәй Шәрәфине. Гарифны һәм Газизәме язучы игътибар үзәгенә куя. Бу образларда автор үзара аралашу һәм бергәләшеп, ярдәмләшеп эшләү җирлегендә эшчеләрдә сыйнфый аң һәм дуслык тойгыларының ничек үсә баруын, эшчәнлек һәм батырлык, тыйнаклык һәм гаделлек кебек сыйфатларның ничек формалашуын шактый калку һәм истә калырлык итеп ача. Әгәр язучы Шәрәфинең эшчеләр арасындагы гаделлекне, татулыкны үстерү турында кайгыртуын, сыйнфый аң ягыннан формалашу процессы кичерүем, милекчелек психологиясеннән арыну ягына таба юл тота башлавын чагылдыруга басым ясаса; Гарифның инде йозгә-буйга матур, эштә арысландай батыр, бал корты кебек эшлекле, ә мәхәббәттә кристалл шикелле саф һәм гаять тыйнак бу луын һәм. шундый булып та. капитализм шартларымда бәхеткә ирешә алмавым күрсәтүгә басым ясый. Газизәне исә автор матур, үтә тыйнак, акыллы, кешелек ле, эшлекле һәм «Уяну»дагы Гафифәгә, «Сулган гел»дәге Камәргә, «Козгыннар оясында«гы Мәрьямгә караганда аңлырак, булдыклырак бер кыз итеп сурәтли. Газизәнең Гарифка мәхәббәте капитализм шартларында тормышка ашмый, татлы хыял, үкенечле хәл генә булып калган тойгы рәвешендә укучыны тирән дулкынландырырлык, җилкендереп куярлык итеп бирелә. Гомумән, повестьта геройларның художестволы бирелеше бик матур. Монда сюжет гадилеге белән дә, үтә таби- гыйлеге ягыннан да игътибарны үзенә тарта. Табигать күренешләрен, аеруча диңгез стихиясен язучы үз геройларының уй-тойгыларын һәм бер-берләренә мөнәсәбәтләрен ачуда тәэсирле картина итеп файдалана. Шулай итеп, язучының күп кенә уңай геройларындагы кешелеклелек һәм явызлык, бәхетлелек һәм бәхетсезлек, мәгърифәтчелек һәм мәхәббәт мотивлары «Акчарлаклар» повестендагы уңай геройларда да дәвам ителә. Ләкин повестьта инде бу мотивларның хәл ителеше, хикәяләрдә хәл ителешенә караганда, бик күпкә уңышлы. Әгәр Ш. Камал үзенең хикәяләрендә: гуманлылык, мәгърифәтчелек кешегә бәхет китерә, ә явызлык һәм наданлык кешене бәхетсезлеккә төшерә дигән карашын образлар аша җәмгыятьнең барлык кешеләре өчен дә яраклы бер нәрсә итеп аңлатырга тырышса, «Акчарлак«лар повестенда инде ул моңа омтылмый. Киресенчә, ул монда һәр геройны, типик шартларга куеп, аның сыйнфый хәле, дөньяга карашы һәм характер үзенчәлеге белән конкрет гәүдәләндерә. явызлыкны-гуманлыкны, бәхетсезлекне һәм бәхетлелекн? сыйнфый аермалыктан һәм мөнәсәбәтләрдән чыгып билгели. Димәк, Ш. Камалның хикәяләрендә аерым-аерым чагылып киткән күп кенә мотивлар «Акчарлаклар»да билгеле бер дәрәҗәдә тупланып, яңа мотивлар белән баетылып һәм үстерелеп биреләләр. Монда бәхет материаль яктан да, рухи яктан да берлектә карала. Ә инде эшчеләрнең сыйнфый аермалыкны социаль тигезсезлекне аңлаучылар һәм үзара бер гаилә кешесе кебек дуслашып китүчеләр рәвешендә бирелүе повестька тагын бер нур -эсти. Әгәр Ш. Камал «Акчарлаклар» повестенда уңай эшчеләр образларын тудыруда зур уңыш казанса, «Хаҗи әфәнде өйләнә» комедиясендә ул сатирик кире типларны эшчеләр әхлагы күзлегеннән фаш итүдә зур иҗади уңышка иреште. Бу комедиясенә кадәр Ш. Камал әле эксплуататорларның хезмәт кешеләре бәхетен урларга маташканда хезмәт кешесе тарафыннан җиңелүен, хурлыкка калдырылуын бер әсәрендә дә яктыртмаган иде. «Хаҗи әфәнде өйләнә»дә инде ул менә шул нәрсәне эшләде. Атап әйткәндә, бу комедиядә карт бер кадимче татар сәү- цәгәоенен, байлыгын һәм динне файдаланып, япь-яшь бер кызны икенче хатынлыкка алырга маташуында кызның туган-тумачалары тарафыннан адәм мәсхәрәсенә калуы — үз карчыгына «өйләнүе» гаять зур осталык белән күз алдына бастырыла. Шулай да... Ш. Камалның революциягә кадәрге әсәрләре аның үзенең шул чордагы идея-эстетик карашларын тулысынча чагылдырып бетерә алмыйлар. Революцион хәрәкәтнең яңадан күтәрелеше чорында, аеруча февраль буржуаз һьм Октябрь социалистик революцияләренә әзерлек елларында язучының идея- эстетик карашларында зур уңай үзгәрешләр булды. Мәсәлән, 1916 елда Ш. Камал үзенең «Кечкенә фельетон» дигән фельетонында («Вакыт» газетасы, 31 январь, 1916 ел) «Бөтен дөнья пролетарлары, берләшегез!» дигән революцион лозунгны цитата итеп китерде һәм аның мәгънәсен кайнар яклады. Әмма аның үзендәге шундый яңалыкка, белем казанышына таянып эшчеләрнең үз хәлләрен яхшырту, политик азатлыкка ирешү өчен эксплуататорларга, капиталистик төзелешкә каршы ничек көрәшүен художество әсәрләрендә күрсәтә алмавы, аның гаебе генә түгел, ә бәлки бәласе дә иде. Икенче төрле итеп әйткәндә. Ш. Камал яшәгән мөхитнең революцион мөхит булмавы, анда каты цензураның хөкем сөрүе, марксистик әсәрләрне укырга, революцион хәрәкәтне өйрәнергә мөмкинлек булмау сәбәпче иде. Ә революцион хәрәкәт Ш. Камал яшөгәк мөхиткә барып җиткәч һәм тәэсир ясагач, Ш. Камал бернинди икеләнүсез, революциягә хезмәт итүгә күчте, типография эшчеләре белән бергәләшеп, типография хуҗаларына каршы көрәш алып барды. бот бу шигырьдо бик матур гаүдол»ндерелгои. Нок-ь менә шуңа күр» да Габдулла ул шигырьне тормыш максатың чагылдырганга күр» »иа сеПлогандо. Мохтар рохотлоноп утыра, шигырьне кайиар хуплый. Бу очраклы эпизод түгол. Үзенең шу лай кайнар хуплый Мохтар бу шигырьне. Ул үзе көрәшкәндә нәкъ менә дошман ның дөньясын туздыру, дусының — хезмәт иясенең тормышын яхшырту өчен көрәшә. Большевик өчен революция эшенә бөтен барлыгы белән бирелгән, революцион максатлар өчен үз-үзен аямый торган булу хас. Мохтарны шундый батыр йөрәкле итеп тасвирлауда Ш. Камал үрнәкне үзенең остазы М. Горькийдан ала. «Ана» романында Павел Власов, төрмәдә ятканда Рыбин һәм башкалар белән бергә качып китәргә мөмкинлеге булса да, судта революция дошманнарын фаш итәргә, большевикларның халык бәхете өчен көрәшүчеләр икәнлеген үз үрнәгендә күрсәтергә уйлаганлыктан — качмый. Мохтар да, полиция тарафыннан кулга алыну ихтималын белгәндә дә. билгеләнгән забастовкага сигнал ролен үтәү максаты белән. качып китми. Шуның белән ул да Павел Власов шикелле гомуми эш өчен үз-үзен аямый торган большевик булып күз алдына килә. Бу эпизод үзе генә дә Ш. Камалның революция юлында батырлык күрсәтүне, үз-үзеңне аямауны матурлык итеп аңлавы турында сөйли. Әйе, хәзер инде Ш. Камал өчен матурлыкның асылы — иске дөньяны җимереп, эксплуататорларны бетереп, яңа тормыш төзүдә, халыкны бәхетле итә торган яңа шартлар тудыруда. Хәзер инде язучы карашында халыкның якты киләчәге өчен сыйнфый дошманга каршы көрәшүләр, бу көрәштә кайгышатлык кичерүләр. авырлыкка түзүләр, үлем куркынычын җиңүләр — барысы да үзләре бер гүзәллек, үзләре иң зур кешелеклелек һәм бәхет. Мохтар, образ буларак, шактый тәэсирле итеп бирелгән. Укучыны дулкынландыруга ирешү өчен Ш. Камал аның я бер төркем милләтчеләр белән бәхәсен контраст буяуларда кискен көрәш дәрәҗәсенә күтәреп, урыны-урыны белән юмор кыстырып тасвирлый; я кайгысын шатлык, шатлыгын кайгы белән чиратлаштырып сурәтли. Ә «Таң атканда» әсәреннән соң язган «Ут» пьесасында язучы сыйнфый сизгер булырга, гомуми мәнфәгать өчен интим тойгыларны йөгәнли белергә кирәклеген әйтергә теләде Сыйнфый гамьсезлекнең җитәкчене күңелсез хәлгә төшерүен, матур гаилә төзү өчен дөньяга караш берлеге, максатлар уртаклыгы булырга тиешлеген гәүдәләндереп, көчле һәм тәэсирле картиналар тудырды. Ләкин яңа шартларга җавап булырлык әдәби осталык әдипкә тулаем гына килмәде. Менә «Таулар» пьесасы. Биредә геройларның сыйнфый сизгер булулары, алдынгы эшчеләр инициативасына таянып җитәкчелек итү игътибар үзәгенә куеп сурәтләнә. Ләкин бу пьесада завод драмасы үзенең яктыртылышында нинди дә булса уңай герой драмасы белән үрелми. Һәм тагын «Козгыннар оясында»гы шикелле. башта киң итеп алынган мәсьәләнең соңга таба тарайтылу, үстерелмәү һәм чишелмәү күренеше дә бар. Атап әйткәндә, монда заводның югары сыйфатлы продукция эшләп чыгаруга сәләтле булуын эш белән исбат итү мәсьәләсе уңай герой язмышына бәйләнешле һәм эзлекле рәвештә художестволы чагылышын тапмый, схематик рәвештә генә бирелә. Ләкин шуны да әйтергә кирәк, болар егерменче елларда һәм утызынчы елларның башларында «Козгыннар оясында», «Таулар» драмалары өчен генә характерлы кимчелек тә түгел иде. Партиянең бөтен ил язучыларын бер оешмага берләштерү турындагы 1932 нче елгы карарыннан соң тирән идеялелек һәм югары художестволылык өчен схематизмга, декларативлыкка, тормышны лаклап күрсәтүгә каршы көрәш гомуми төс алды. Ә илебез язучыларының Беренче съезды бу көрәшне нәтиҗәле итәрлек чаралар билгеләде, социалистик реализм методының төп принципларын теоретик нигезләде. Менә шуңа күрә дә Ш. Камал язучыларның бу съездын «яктырткыч эз» дип атавы белән бик хаклы иде. Бу истәлекле һәм әһәмиятле вакыйгалар тәэсирендә әдәбиятта бик күп уңышлы әсәрләр иҗат ителде. Ш. Камалның «Габбас Галин» драмасы да, «Матур туганда» романы да партиянең 1932 нче елгы карары, илебез язучыларының Беренче съезды яктылыгында кат-кат эшкәртелгән уңышлы әсәрләрдән булды. • Матур тугандашың халык тарафыннан яратылып укылуы очраклы хәл түгел. Ул — укучыларны тирән дулкынландырырлык югары художестволы әсәр. By романның укучыларны тирән дулкынландыру кече, барыннан да элек, аның искиткеч реалистик булуында. Ш Камал бары тик дәреслеккә генә таяна. Монда бер нәрсә дә шик тудырмый, геройлар да. сюжет та. эпизодлар да. хәтта вак-төяк детальләр дә — бөтенесе дә ышандыра. Шуның беләк бергә аларның үзара органик бәйләнеше дә, каршылыклар көрәшен тәшкил итеп, үстерелеше дә шулкадәр тормышчан ки. әйтерсең, анда язучы фантазиясенең һәм эшчәнлеге- нең һичбер төрле катнашлыгы булмаган, әйтерсең, язучы тормышның үзеннән әзер бер вакыйганы күчереп кенә алган. Әсәрнең шундый тәэсир калдыруы ул. һичшиксез, язучының зур осталыгы турында сөйли. Каршылыклар көрәше күпчелек художество әсәрләренә хас нәрсә. Аның контрастлык белән бирелү очраклары да аз түгел. Әмма «Матур туганда» романында каршылыклар көрәшенең контрастлык белән бирелүе система тәшкил итә. Монда бик күп эпизодлар һәм хәтта детальләр дә берберсенә каршы куелып сурәтләнә һәм шул юл белән сюжетның мәгънәви һәм тәэсир көче куертыла, көчәй телә, экспрессив төсмер ала. Каршылыклар көрәшенә карата язучының мөнәсәбәте дә контраст буяулы. Автор кулаклар көрәшен я ачы ирония, я көчле сарказм астына ала; ә комму иистлар, коммунарлар көрәшеиә исә я хуплавыи. я теләктәшлегем белдереп бара. • Матур туганда» романы тәрбияви яктан да, язучының үзенең иҗади үсешен билгеләү, татар әдәбияты тарихын, аеруча прозасы үсешен ачыклау ягыннан да зур әһәмияткә ия булып тора. Шулай итеп. Ш. Камал үзенең иҗади эшчәнлеге дәверендә тормышны чикләнгән карашлы мәгърифәтчеләрчә аңлаудан большевикларча, марксистларча аңлауга, коммунистик мораль күзлегеннән бәяләп, фикер йөртүгә кадәр күтәрелде. Мусадан — Насрый. Насрыйдан — Фәтхулла. Фәтхулладан — Гариф һәм Шәрәфи. Гариф һәм Шәрәфидән — Мохтар Булатов. Мохтар Булатовтаи — Габбас Галин. Габбас Галиннаи — Каюм. Мәдинә һәм Мостафа. Ш. Камалның идея эстетик яктан үсешен билгеләүче төп уңай образлар галереясе менә шулар. Бу образлар аша Ш. Камал тормышны газаплы кичереш белән кире кагудан шатлыклы кичереш белән хуплау, бәхетне «юк» дип раслаудан «бар» дип раслау, кешеләрнең бәхетне хезмәт итү юлы белән табарга тырышуларын күрсәтүдән революцион юл белән яулауларын күрсәтү юнәлешендә үсте һәм остарды. Шулай итеп. Ш. Камалның Рузаевка тимер юлында башланган мөстәкыйль хезмәт биографиясе әлеге тимер юл кебек. Россиянең бик күп почмакларын иңләп, халык биографиясенә тоташты. Бу чагыштыру зиың иҗатына да туры килә. Аның мәгърифәтчелек идеяләре белой чикләнгән баштагы иҗади адымнары Эшче темасын, халык тормышын киңрәк, тирәнрәк, бәхет өчен көрәшне төгәлрәк чагылдыра барып үсте Бу үсеш, җитди иҗади казаныш булып, татар совет әдәбиятының нигез ташларын тәшкил итте, гомумән, совет әдәбиятының бер органик элементы, халыкларның яраткан әдәби хәзинәсе булып китте. Ә мондый иҗат искерүне, тарихтан төшеп калуны белми. Ул халык беләи бергә гел алга, гел киләчәккә атлый.