ИДЕЛ ЕГЕТЕ

Буг елгасы. Ул бер ук вакытта Польша белән Советлар Союзының чикләрен билгеләү вазифасын ла үтәп, тын гына ага да ага. 1939 елның декабрь аенда елганың каршы ягындагы Польша гаскәре урынын Германия фашистлары алмаштырды Аларның саны арта бара. Елганың сул як ярында — безнең чик сакчылары 98 нче отряд. Ул Любомоль шәһәреннән бары тик 15—* 20 чакрымлык арада, табигатьнең бик матур җиренә урнашып, бик җаваплы эшен башкара Елганың киңлеге 100 метрдан да артмый Немец солдатларының һәр хәрәкәте безнең актан бик ачык күренеп тора. Аларның байтагы чик сакчыларына әллә кайчаннан таныш кебек тоела, әмма күп терле шеб- һәле хәрби объектлар тезел маташулары, сугыш уеннары, безнең якка тезел куйган яңаданяңа пушкалары, танклары, барысы да күңелләрдә борчылу, шик туеш кына штабка барырга туры килә. Бу юлны ул мотоциклда үтә. Сәфәр чыгарга тәэсирләргә баета. Шәһәрчекнең урамнарыннан үткәндә аның гади, ягымлы кеше- парен күрәсең: май заводы эшчеләре, тимер юлчылар, мәктәп балалары, базарга килгән колхозчылар... Аларның тыныч, хәвефсез, бәхетле тормышта яшәүләрен тою Гаязны шатландыра, күңелен күтәрә иде Биредән тимер юл буйлап та, шосседан да Брест, Львов шәһәрләренә барып кайтырга була. Базарларында, җаның ни тели, шул бар. җилек-җимеш. чиклелек Боларын хәтта солдат акчасына да бирәләр. Бу якның табигате бай. Матур урманнар, күлләр, серле сазлыклар һавасы йомшак. Кышы да, җәе дә кешеләрне низлал, иркәләп кенә тора, каты Салкыннар юк. Март аенда ук 18—20 градус җылы була, алма, чия агачлары чәчәккә күмелә Гаяз монда, армиягә алынгач та. 1940 елның ноябрь аенда килеп тештә Хәрби хезмәткә, яңа шартларда кен итүгә тиз күнекте. Дежурда яки постта торырга туры килгәндә, ялгыз калган чакларда гына күңелне сагыну баса. Башка вакытта уйга бирелеп торыр ара юк. Отряд комсомоллары бик шаулы тормыш алып баралар. Әле җыелыш, әле политуку, корал ейрәнү. тез атарга остару, тенте тревогалар, походлар — епгер генә до чыдап кына тор! Үз-үзеңнә чыныктырырга телисең и.әи, буш вакытыңда спорт белән шегыльленә аласың Шулардай соң да берничә сәгатең калса, уку бүлмәсендә газета-журналлар укып утырырга мамкин Егетләр туган акларга җибәрә торган хатларын да шул чакта язалар. Елганың аргы ягындагы хәлләр исе җанны талкый Ул тарафтагы гаскәрләрнең шәгылен дә һич яхшылыкка юрап булмый. дыра, һәр чак зирек, уяу булуны таләп ите Штеб Әле беренче генә елын хезмәт итүче рядовой Гааз Рамаеяка арата егет. Шәһәргә барыл кайту гел бер терле дәвам итүчән хәрби тормышны еңә Любомольда урнашкан Ара-тирә елганы кичеп безнең якка чыгучылар очраштыргәлый. Андый качаклар гитлерчыларның сугышка хәзерләнүләрен хәбәр итәләр, шактый ышандыргыч дәлилләр китереп сөйлиләр. Нәкъ менә шундый хәбәрчеләрнең өчесен Гаяз да коралсызландырган иде, тотып отрядка тапшырды Аларның берсе, кырык яшьләрдәге ефрейтор, кулга эләккәч тә: «Их бин коммунист» дип сөйләнергә тотынды. Ләкин сораулар алу нәтиҗәсендә аның ялганчы икәнлеге фаш ителгән... Таң атып килә. Табигать бу вакытта кешене тәмам исертә. Ул кояш нурларының балкышы, ул урмандагы сафлык, ул кош сайраулары — җаның бөтенләе белән матурлык дөньясына күчә кебек. Мәһабәт чыршыларда тиеннәр биешә, ботактан-ботак- ка күчкәндә аларның оста сикерүләренә хәйран калып карап торасың. Гаязлар төркеме — сакта Алар да бу гүзәллектән әсәрләнгән. Адымнарындагы саклык, сабырлык та тирә-юньдәге гаҗәеп матурлыкка сокланудан, аны борчымаска тырышудан килә кебек. Чик сакчылары төркеме «Салкын» күл буена җитте. Шул чак Гаяз кинәт туктап, гаҗәпләнеп кала. Ни сәбәптән моңарчы су эчендәге казыкка бәйләнгән килеш тын гына чайкалып утыручы хуҗасыз иске каек, яр читенә чыгарылып, беркетеп куелган. Ишкәкләр дә әзер тора. Элек алары бөтенләй юк иде. Кемгә кирәк булган бу ташландык көймә? Чик сакчылары, бер нәрсәгә дә кагылмыйча, яңадан постларына юнәлделәр. Көн кичкә авышты. Төн карасы төште. Ай калыкты. Елгада аргы яктан килүче көймә шәүләсе күренеп алды. Оста ишкәкченең суда бер тавышсыз йөзүе гаҗәп иде. Су тамчылары да чапылдамый, көймә юлында кечкенә генә дулкынчык та кү- ренҗи. Берничә минуттан ике кешелек җиңел көймә, талларга күмелгән безнең ярга чыгып туктала. Гаязлар яшерен телефон аша отряд дежурныена хәбәр итәләр дә, тавышсыз- тынсыэ, кайбер урыннарда шуышып, чик бозучылар янына юнәләләр. Шул чак, көймә яңадан су өстендә күренә, ләкин ул ишкәкчесе белән генә китеп бара иде инде Бу якта калганы якында гына посып ята, мөгаен. Хәзер үк, аргы якка сиздермичә генә, кулга алырга кирәк анысын! Гаяз кушуы буенча, рядовой Комаров үз урынында күзәтергә кала, ә Гаяз, яшеренеп, дошманның юлына аркылы төшәргә ашыга. Менә таллар арасыннан як-ягына карана-карана зур гәүдәле, авылча киенгән, аркасына капчык аскан берәү килеп чыга. Ул куе куаклык ягына ашыга. Тагын бер ун адым үтүгә, аның алдына кинәт Комаров чыгып: «Тукта, күтәр кулларыңны!»—дип боера. Чик бозучылар мондый очракларда үз язмышларын үзләре, алдан өйрәнеп куйганча, хәл итәләр. Бу адәм дә, каушаганын сиздермәскә тырышып: «Здоровенки були, браток!»—дип, теләртеләмәс кенә кулларын күтәрә, үзе Комаровка якынлаша һәм, җиң эчендәге пычагын чыгарып, Комаровка ташлана. Шул чак Гаяз килеп җитеп, аның кулына ябыша, пычагын ташларга мәҗбүр итә. Дошмани зат, күз ачып йомганчы, коралсызландырыла. Аркасындагы капчыкка кагылмыйлар. Аның документлары Дивиденко фамилиясенә тутырылган булып чыга. Күл буеннан үткәндә Дивиденко иске көймәгә карап ала. Гаязның: «Нәрсә, шул көймәгә ышанган идегезме?— диюенә ул, сискәнеп, каушап төште. Хәзер инде безнекеләргә. каекны хәзерләп куючыны, көнбатыш шпионын каршы алучының эзенә төшәсе бар икән, дип уйлады Гаяз. Соңыннан Дивиденконың 1939 елга кадәр кулак булганлыгы, ә көнбатыш Украина безнең илгә кушылгач, сатлык җанга ’әверелүе ачыкланган. 10 мартта Гаяз Рамаев белән, Олег Комаровка, чик саклауда аеруча сизгерлек күрсәткәннәре өчен, ун көнлек ял бирелә. 12 мартта Гаяз үз өенә, Саратовка кайтып төшә. Өйдән чыгып киткәнгә дүрт айдан артык вакыт узган. Менә вокзал мәйданы, Дзержинский һәйкәле, таныш өйләр, урамнар. Биредә кар әле һаман эреп бетмәгән. Ә Любомольда инде тирә-юнь шау чәчәктә иде. 80 яшьлек дау әтисе. кадерле дау анисе Гаязны куру куанычыннан еларга ук то- тыйдылар — Эи балам әниеңә гена бу бәхетне күрергә насыйп булмаган Исан-сау «үрешүең узе зур шатлыкбәйрәм инде безгә, диештеләр Гаяз картларның хәлен белеп, алар янында чәй эчеп алгач, шинелен, «дел фу- ♦ рамкасын кия дә. тезелештә прораб булып эшләүче, иң кадерле кешесе, абыйсы янына ашыга. Юлы Идел ярына килеп чыккач. Гаяз Урал. Чаган елгаларын исенә төшерә Алар. “ Уральскида яшәгән чакта, әнисе белән бергә ташу карарга, боз киткәнне курергэ йо- ~ риләр иде. Тукай яшәгән өй, ул укыган мәдрәсә бинасы исендә нык сакланган Фрунзе. Ча- “ паев штаблары урнашкан йортлар да Гаязга нык тәэсир итә торган иде ♦ 1933 нче елны Гаязның әнисе Заһидә апа кинәт авырый башлады Егет хәтерендә — әнисенең: «Улым, минем белән берәр хәл була калса аптырап-югалып калма, нык бул. Саратовка китәрсең. Анда минем әтием, әнием, абыең бар Алар бик миһер- х баилылар... Әтиеңнең дә үпкә авыруы көчәйгәннән-көчәя бара »,— дигән сүзләре ел- 'Т вуык саклана. Иртәгесен әнисе дөнья куйды Ун көннән әтисе күрше хатым — Мели- кргә өйләнеп, аның кечкенә генә кетәклектәй өенә дә күчтеләр Гаяэның тормышы әнисе әйтеп калдырган юлга төште: Саратовтагы абыйсы кайтып, малайны үзләренә х алып китте. Бер елдан соң әтисенең улү хәбәрен ишеттеләр Шуннан башлап, әби-бабасы һәм әле өйләнергә дә өлгермәгән абыйсына сыенып _ яшәде Гаяз Укыды, комсомолга керде, тырыш, намуслы егет булып елгерде Дүрт катлы мәктәп төзелеше ерактан ук күренеп тора. Иң естә. кулымдагы сызымнарга карап, эшчеләргә нәрсәдер өйрәтеп торучы абыйсы. Гаязны күргәч, траплар буйлап аска йөгерә башлады, Гаяз да аңа каршы ашыкты Кочаклашканда, хатта Гаязның фуражкасы җиргә төште Төзүче хатыннарның берсе, фуражканы алып аль- япкыч белән сөрткәләп иясенә тапшырды 19 март көнне алар үзешчән артистлар хәзерләгән «Сүнгән йолдызлар* спектам леиә бардылар. Бу Саратов кешеләре өчен бәйрәм төсе ала торган бер еәкыйга иде Спектакльдә Гаязның абыйсы да катнашты Армиягә киткәнче. Гаяз үзе дә бу түгәрәктә: «Галиябану», «Зәңгәр шәл» спектакльләрен куйганда берничә роль уйнаган иде Мәктәптә укыган чагында Гаяз шигырьләр дә. ике пьеса да язды Беренчесе бер пәрдәлек —«Батырлар», икенчесе дүрт пәрдәлек «Коммунарлар» пьесасы Шунысы кызык: катнашучылар арасында пограничник һәм шпион образлары бар иде. Хәзер менә Гаяз үзе — чик сакчысы. Кунактагы коннар бик ти, үтүчем. Күрешеп сөйләшеп тә туймыйлар —Гаязга китәр чак җитте Туганнары истәлеккә төшкән фоторәсем- иврсн алып кайтканда, егет инде үз постында иде 1941 елның май аенда язган хатларының берсендә Гаяз - Тормышымда аерым яңалыклар юк... Уку, өйрәнүләр белән көннәр сизелмичә генә үтәләр Бүгем өйдән киткәнгә 60 кон вакыт узган. Яңадан сезнең белан күрешү өчем күпме 60 кемнәр гыз»,— дигән юллар бар. Сугыш «ЫЗГЫШ.Н-.Ы.. влрл. До»»-. »»-«Р .1.. .р.д. ЦШ». .у».» ыш-ыр.. ■Мб,р ...» Л-.» ЧР . и., ШУШ.Ы...И Г.» ...... ... .ор— ««>-•'- • !»'• — ‘Т •“ л.л> ......р- М--■ ТМ“ ’• f Ш.ум .,р..н«. .„««н .=6.,р „„ 6 „ «затлыклы килеп чыкты. уздырасы бар әле...»—дип язган ул. Бу хат язылып, тагын бер ай үткем. 22 июньдә, фашистлар Германиясе беэге каршы сугыш башлады Чик сайлаучыларыбызга сугышның беренче минутларыннан ук коточкыч авырлыклар, кичерергә туры килгәне табигыи Бор атналык кискен бәрелешләрдән соң бу отрядның йеэлеп чик сакчысыннан нибары дүрт кеше исен кала. Шулерның берсе Гаяз Галиәскароеич Рамаеа иде 1941 нче елның 30 нчы июнендә язган хатында ■ Ь, ...... «««Ч-.-» ...................... ............................. — С.Р.».».— ~6.. бир.Л.р.. — Ф«р«'».р™ »"■ — Х...р .Ң.Д.И фрон.и.щ б.р.ИМ. »» ... ................... ■<" белән разведкага, дошман тылына китә. Ул чолганышта калганнарга ярдәм күрсәтергә дә тиеш була Гаязга иптәш итеп, Саратов егете Владимиров билгеләнә. Бу аларның беренче разведкалары түгел. Шактый тәҗрибә туплаган, кыю, куркусыз, ышанычлы разведчиклар булып саналалар инде алар. Фронт сызыгы езгәләнгән чылбыр төсле. Гаязлар, өч чакрымлап араны узгач, Семеновка авылы тирәсендәге алма бакчаларындагы снаряд шартлаган чокырга урнашалар. Күзәтәләр. Олы юлдан фашист гаскәрләре һаман алга узып торалар. Ә авыл артында сугыш туктамаган әле Мөгаен, чолганышта калганнар, үз частьларына кушылу өчен, тигезсез сугыш алып баралардыр. Хәзер инде, һичшиксез, Гаязларның да кайту юллары киселгән булырга тиеш. Якында гына бер төркем кыр үрдәкләре очып үткәне күренә. Димәк, якында гына күлләр, сазлыклар бар. Ә немецлар сазлыктан куркалар. Әнә әсир төшкән, коралсызландырылган солдатларыбызны алып китеп баралар. Күбесе яраланган. Араларында авыл кешеләре дә бар. Барысы да көч-хәл белән генә сөйрәлә. Авылга якынлашалар. Йөзгә якын әсирне унлап солдат, бер офицер озата бара. 5 июльдә Гаяз: «...ул гади генә разведка булып чыкмады. Без кагыйдәдән читләшеп, якыннан гына узучы әсирләрне коткарырга карар кылдык. Конвойга җайлы гына итеп ут ачтык. Бу барысы өчен дә көтелмәгән хәл булды. Әсирләр арасындагы кыюрак кешеләр, эшне аңлап, исән калган конвоирларга ташландылар, коралландылар. Шатлыкларыбызның чиге булмады. Колхозчыларның берсе, сай күлләр, сазлыклар аша юл күрсәтте. Өч көннән полкыбызга килеп кушылдык. Азат ителүчеләр арасында өченче ротабызның да исән калган ундүрт кешесе бар иде...» — дип яза. Шул хәлдән соң Гаяз разведка группасы командиры итеп билгеләнә. Бик күп хәтәр разведкаларда була, бик кирәкле «телләр» кулга төшерелә. Июль аенда Гаяз «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнә. 1942 елның февраль башында сугышлы разведкада Рамаев яралана. Ә инде 1942 елның 12 мартында язган хатында: «Сугышчан бурычыңны үтәп частеңа кайту — зур бәхет ул. Иртәгә минем 20 яшьлек гомеремнең иң олы, иң бәхетле көне. Иртәгә мине данлы коммунистлар партиясенә кабул итәчәкләр. Шатлыгымның чиге юк...» — дип хәбәр итә. Тиздән аны ике айлык хэр'би курсларга укырга җибәрәләр. Майның 12 сендә лейтенант Гаяз Рамаев разведка взводының командиры итеп билгеләнә. 15 майда ул болай яза: «Бездә инде җәй. Кырлар, урманнар күптән яшәрде Сандугачлар сайрый. Тик алар хәзер бәхет, мәхәббәт турында түгел, сугышта безнең җиңәчәгебез турында сайрыйлар кебек. Хәзер инде хатлар сирәк язылыр, бик катлаулы, җаваплы бурычлар үтим. Кайнар вакытлар җитте. Фронт аша операциягә ашыгам. Хушыгыз. Гаязыгыз». Шул ук 1942 елның июнь аенда, батырлыкларын билгеләп, аңа «Кызыл Йолдыз» ордены бирәләр. 20 нче Октябрьдан Гаяз Сталинград фронтында 7 нче гвардия армиясенең 72 нче дивизиясе, 128 нче укчылар полкы составында һөҗүмдә катнаша башлый. Ул 23 октябрьда язылган кош теле кадәр генә хатны фәкать 6 ноябрьда гына салып җибәрә алган: «Бу хат кисәген җибәрә алмый тору сәбәбен аңлыйсыздыр, гафу үтенәм. Сезне Бөек Октябрь революциясенең 25 еллыгы белЗн тәбрик итеп, иң яхшы теләкләремне теләп — Гаязыгыз». Япь-яшь Гаязның олы җанлы булганлыгын, коммунистик омтылышын аңлатыр өчен, тагын бер хатына мөрәҗәгать итү кирәктер. Хатның түбәндәге юллары аеруча гыйбрәтле: «...безгә алмаш булып үсеп килүче туганнан туган кардәшләремә: Иреккә, Илдарга, Әлмирага, Илзарга ирештерегез, изге җиребезне соңгы тамчы каныбыз калганчы саклаганда, без һәлак булсак, безнең эшне алар дәвам итсен, җирдә коммунизм төзү эшенә турылыклы хезмәт итсеннәр!.. 1942 елның» 20 ноябреннан 7 иче армия Сталинградның көнбатыш ягында хәлиткеч һөҗүмгә күчә. Тиздән Паулюс армиясе камап алына, чолганышта кала. Разведка ротасының замполиты Харитонов Николай Егорович, Гаязның абыйсына 24 декабрьда хат җибәрә. Бу рәхмәт хатында «лейтенант Рамаеоның батырлыгы. КЫЮЛЫГЫ, барлык бурычларын бик оста үтәве, башкаларга үрнәк булуы, телгә алынган^ «...Ватаныбызның, партиябезнең ышанычлы, гайрәтле сугышчысы ул Без аның белен горурланабыз . п диелгән. Гаять дәһшәтле бу көннәрдә Гаяз үзенең разведка взводы белән Сталинградның Советский районында каты сугышта катнаша. Взвод полкка уңышлы һөҗүм тәзммн итәр эчен юл ача • Тын. Разведка ротасының командиры өлкән лейтенант Ценин. Гаязның сугышта уздырылган 556 көнлек хезмәтенең нәтиҗәсен исәпкә алып, оператив сводка яза. •1943 елның 15, 16 январенда гына да лейтенант Рамаев, үзенең взводы белән һөҗүм иткән вакытында, беренче булып, Германия фашистлары блиндажларын алды. Нәтиҗәдә взвод 51 гитлерчыны юк итә. Шулар арасында —6 офицер Дошманның 60 солдатын пленга алдылар,— дип язып куя. Шул кыска гына тынлыктан файдаланыл Гаяз яр буена сыенып хат язып утыра. Хатының ахырында. Уралын сагынуының чиге юклыктан: ...Уралкаем. ана елгам, йөзең күрәм Идел ярында, Исән калсам, гүзәл /Каеккаем Кайтачакмын илем таңында 16/1 43 Гаяз. — дип язып куя. 26 январь өлкән лейтенант Ценин ротаның көндәлек сводкасына «Бүген лейтенант Рамаев взводы Печеника авылы белән Верх Елшанкага бәрел керә, дошманның биш блиндажына һоҗүм итеп, 18 гитлерчыны юк итә. 28 солдатны һәм 3 офицерны әсирлеккә ала. Шул хисаптан 9 сугышчысы белән 4 орудиене кулга тешерә». Бу көн Гаязның гадәти сугыш көннәренең 566 нчысы иде инде Аяз төн. Суык 33 градуска җитә 23 сәгать 15 минутта Гаяз взводы армиягә яңа гына алынган тәҗрибәсез солдатлар белән тулыландырыла Һөҗүмгә хәзерлек башлыйлар. «Рабоче-крестьянская» урамы. Почмактагы ой подвалына нык коралланган гитлерчылар урнашкан. Командованиега монда Паулюс армиясенең байраклары, яшерен оператив документлар, безнең ил буйлап талап җыелган байлыклар тупланганлыгы да билгеле була. 45 минут буена артиллериябез әлеге подвалны ут астында тота Рота оч октан һоҗүм башлый. 70—80 метр ара калды дигәндә, подвалдан шундый көчле ут очыло ии, Гаяз взводына бозлы асфальтка сыенып ятудан башка чара калмый Югалтулар артканнан-арта бара Бу килеш, хәрәкәтсез ятсак, кырылып бетәчәкбез икән дип, Гаяз һоҗүмгә күчәргә карар кыла һем «Гранаталарыгызны хәзерләгез! Әйдәгез минем арттан, ур-ра!»—дип, взводны күтәреп, алга төшлана Ленин 10—15 метрлап үткәч, яшен суккандагыдаи кискен бер кеч Гаязны -мен- че якка алып ыргыта Бераздан оле ул. яңадан «узгала «Алга!»— дип «ы—ырмаичы дә була, әмма тавышын үзе дә ишетми. Аяк-куллар дә аны тыңламыйлар иде һәркемнең гомерендә ул гына башкарган имләр. ул гына «-черты, тнмр бар Керешле адымнар аиы башкалардан кой ягы белен аерылып торуын бигрәк то ачык исеме бирелә 1983 елның 29 апрелендә валы комитеты шәһәрнең бер урамын тасвирлыйлар. Сынауларда үзен ничек тотуына карап. Гаяз һәлак булганнан соң, оченче кон