ҺИБӘТУЛЛА САЛИХОВНЫҢ ТУУЫНА 190 ЕЛ

алихов Һибәтулла Сәетбеттая улы-XIX йез «үр.-.- ле вәкиле —1794 елда Оренбург янындагы Чебеняе ааылыкда -улла гә««- ләсендә туган. Аның бабалары бу ««ларга элекке К«м« губернасы. Чмсга* вязе, Такталы авылыннан күчеп килгән булалар башлангыч белемне туган авылында алган һ. Салихов соңыннан шунда ук мулла бул«. Бу вазифаны ул Ор«- бург Каргалысында да (Сәгыйтъ бистәсендә) башкара һәм 1867 елда вафа' була Аның «Тохфәтел-әүлат», «Мәҗмәтыль әдаб« исемнәрендә басылып чыккан к—тас И1.1М» исемле атаклы шигырь — моның ачык чагылышы Бу есерда день аның фани., гы, донья эшләренең файдасызлыгы турында баян июле. Пессимистик руата азыуа- бу шигырь иске медресе шәкертләре арасында бик популяр асар була Әд-пмеч «Меҗмәгыль әдабн китабында да суфичылык карашлары үзем нык сиздерә Шагы-t . урыны туры килгән саен, фикерләрен раслауга мисал итеп, читя.теп әйтү юлы бе»ә- булса да җәмгыятьтәге кайбер күренешләрне тәмәваАть ятявя хнаеәмр дә еитҗзел уза. Мондый иҗтимагый, әхлакый мотивлар аның «Хикәят, ф«т тәмсил», «Залмняр турында» дигән баш астында бирелгән шигырьләрендә да чагыла. Һ. Салихов әсәрләремдә татар әдәбиятында гасырлар буе эшкэр'елеп киленгә, әдәби формалар дәвам иттерслә Месәлән «Мәҗмегыль адаб» әсәрендә элек иинд. да булса әхлакый яки дини фикер әйтелә һәм шуны раслау .чей бер хмея «и'ерел. Мондый форма XIV гасыр татар әдәбияты ядкарьләреннән «Нәһҗел фервдис- XVI гасыр әдәби җәүһәрләреннән «Нуры содур». «Г.хфәи мэрдан «да дә еумтеяе һ. Салихов иҗатында үзәк урынны алып торучы суфичылык тәгълиматы. билгеле булганча, иҗтимагый каршылыклар хеком саргай җәмгыятьтә ген. үхене яшәеш җирлеге таба алган. МУСА АКЪЕГЕТНЕҢ ТУУЫНА 120 ЕЛ yaww пянмршя »« ,вм •»-*’ 1 бирәләр 1878 елда ул Пенза шәһерендт С лары һем кулъязма рәвешендә укылып йергелгеи шигырьләре булган һ. Салихов иҗатында суфичылык идеяларе т.п юнәлешне тәшкил ит. Иыд» М. Акъегет иҗатында иң әһәмиятле урын тоткан әсәр —1886 елда Казан университеты типографиясендә басылып чыккан «Хисаметдин менла» романы. Бу роман татар әдәбияты тарихында мәгърифәтчелек реализмы /летодлары белән язылган беренче әсәрләрнең иң күренеклесе булды. Әсәрдә автор ул чордагы татар җәмгыяте эчен әһәмиятле булган проблемалар күтәрә: халыкка хезмәт итү, шәхес иреге ечен көрәш һәм шушы проблеманың состав өлеше булган хатын-кыз азатлыгы мәсьәләсе, уку- укыту һәм тәрбия өлкәсендә хөкем сөргән схоластиканы кире кагу һәм дөньяви белемнәр бирә торган уку йортлары ачу, рус телен укыту, һәртөрле хорафатларга, сорыкорт ишан һәм муллаларга каршы көрәш һ. б. Әсәрдә мәгърифәтчелек һәм ватанчылык идеяләре авторның кайбер буржуаз омтылышларына («милли һәм дини» теләкләрнең уртаклыгын идеаллаштыру, аларның сыйнфый мәнфәгатьләрдән өстен торуын дәгъва итү һ. б.) караганда шактый көчле бирелгән. Бу әсәргә характерлы каршылыклар —үсеп барган буржуаз тәртипләрне идеаллаштырып гәүдәләндерү — реалистик сәнгатьнең бер этабы булган мәгърифәтчелек реализмына хас сыйфат. ЯШӘҮ ҺӘМ ХЕЗМӘТ ҮРНӘГЕ Профессор Л. Җәлэйнең тууына 90 ел тулу уңае белән үренекле тел галиме, тәнкыйтьче, педагог һәм актив җәмәгать эш- леклесе, филология фәннәре докторы профессор Латыйф Җәлэйнең тууына 90 ел тулды. Өч революцияне башыннан кичергән ярлы крестьян баласы Латыйф Җәлэйнең тормыш юлы төрле вакыйгаларга бай һәм фәнни-иҗади эше дә бик гыйбрәтле, башкаларга үрнәк булып тора. Л. Җәләй 1894 елның ноябрендә хәзерге Ульяновск өлкәсе Майна районы Иске Кызыл Су авылында дөньяга килә. Тормышның авырлыгы Латыйфны 9 яшьтән үк ялланып эшләргә, йөкче булырга мәҗбүр итә. Яшьли әти-әнисе үлеп китсә дә, ул чигенми. бөтен читенлекләрне җиңеп чыгарга тырыша, мәдрәсәне тәмамлауга да ирешә. 1912 елда Л. Җәләй укытучы булып эшли башлый, ләкин бәхет эзләп йөрергә мәҗбүр була — Ташкентка китә, анда төрле эшләрдә, була. Аннары солдат хезмәте. Л. Җәләй беренче империалистик сугышта катнаша, яралана. Февраль революциясе көннәрендә Румыниягә дә барып чыга. Бөек Октябрь социалистик революциясе аңа культура-мәгариф өлкәсендә үсәргә, канат җәяргә ярдәм итә. Самара һәм Кузнецк педагогия техникумнарында укытучы булып эшли, өяз һәм өлкә мәгариф бүлеге инспекторы була, әдәби-фәнни эшчәнле- ген башлап җибәрә. 1933-35 елларда Казан педагогия институты каршындагы аспирантураны төгәлләгәч, шул ук институтта укытучы булып кала, тел тарихы, диалектология фәннәрен укыта, фәнни тикшеренү эшләре алып бара. 1939 елда Тел, әдәбият Һәм тарих институтында тел секторы мөдире итеп билгеләнә, шул ук елны СССР Язучылар союзына кабул ителә. 1944 елда Казан дәүләт университетында татар теле һәм әдәбияты бүлеге ачылгач, Л Җәләй студентларга диалектология һәм тел тарихы фәннәреннән лекцияләр укый. Бер үк вакытта ул тел белемендәге проблемаларны хәл итү өстендә эшли. Экспедицияләр оештырып, төрле урыннарда яшәгән татар халкының тел үзенчәлекләрен тикшерә, тел тарихын өйрәнү өчен күп материал туплый. Тел белеме традицияләрен үстерүдә һәм татар тел белемен бер эзлеклелектә соңгы чорлар белән китереп тоташтыруда Л. Җәлэйнең эшчәнлеге аеруча зур. Бу— аның моңа кадәр тиешенчә өйрәнелмәгән — диалектология, тел тарихы, этимология, орфоэпия, стилистика, язучылар теле, орфография кебек тармакларны эшкәртүе һәм шул өлкәләрдә фәнни тикшеренүләр алып баруы белән бәйләнгән. 1946 елның апрель ае. Дәһшәтле сугышның бетүенә бер ел булып килә. Авыр еллар... Сугыш яраларын төзәтергә, илне аякка бастырырга кирәк... Беренче чиратта К шәһәрендә СССР Фәннәр академиясенең т оештырылган Идел буе татарларының киле ачыла Бу абруйлы гыйльми җыелышны ат тәртибендә гаять катлаулы проблеманы — fit. Трибунага бер-бер артлы илебезнең могтәбәр нов. антрополог Т А Трофимова, Казан галимнәреннән этнограф тел галиме Л. Жәләй булды Өстәмә докладларда (Казан арзеолог. рында да (СССР Феннар академиясе члеи-корреслондеитләры Н К Дмитр-ее. А. Ю. Якубовский, профессор С. П. Толстое, профессор В В Богданов Һ. 6.) берде- фикер яклау тапты. Сессия зур мәсьәләне зал итте ул Татарстан АССРның таривын гаи, татарларның чыгышы ягыннан болгарлар белей бәйләнештә булу теориясен респологик, лингвистик яктан дәлилләүдә зур эш башкарды. Казан татарларының тәризы фәнни мәгълүматлар белән тулыландырылды Л. Җәләйнең сессиядә сәйләнгән, «Тел материаллары нигезендә «азан татарлары ның килеп чыгышы» дигән эчтәлекле докладында ' әле кайбер мәсьәләләр тезис зә- лендә генә куелган була. Ул лингвистик яктан татарлар һәм болгарлар врәсыидя'. генетик берлекне яңа фактлар белән ачыкларга кирәклекне ечык сизә Л Keren бу сессиядә үзенең сайлап алган фәнни юнәлешенең, эш алымнарының дәрес булуы-• ышана, ничек эшләргә кирәклеген ачык күз алдына китерә Татарларның болгар һем Идел буендагы җирле «әбилелер белен бе—еше турындагы караш күптәннән килә Бу мәсьәләгә үз вакытында Н Г Чернышеве»» И. Н. Березин В. В Григорьев. Шиһап Мәрҗәии. Каюм Нәсыйри «ебе« гвл-мнәр зур игътибар бирделәр Совет чорында болгар татар теермвсем устеруге Л Ж— — ■К у.е м it монголлар чорыннан гына килә дигән карашны юкка чыгарды •Казан татарлары — диелә сессиянең резолюциясендә,— мәгълүм бер залык буларак, герле втнид тер- кемнәр һәм халыклар белән озак дәверләр аралашу Һәм үзара бәйләнешләр н*- тиҗәсендә барлыкка килгәннәр. Аларның формалашуында бу кранга монгол басып алучылары килгәнче үк. үзләренең Кама болгарлары дәүләте булган Мирле «әбилә- ләр һәм терки телдә сейләшә торган залыклар (болгар һ б ) зәянткем рольне уймаганнар» 1 Әлбәттә, сессиядә бетен проблемаларны да берьюлы аел «ту мемжми түгеллеге дә ачыкланды. Бу теория бүгенге кендә дә бик әитуаль виың кон тәртибеннән тешкәне юк. Ул вакыттан бирле инде татарларның этногенез мәсьәләләре аңа таяну, аңа фәнни анализ ясау зур осталык һәм киң эрудицияле сулуны таләп итә Л. Җәләйдә нәкъ шушы як бар иде. Ул халык тарихы белән тел тарихын бәйли торган эчке җепләрне табуга һәм шушы юнәлешне фәнни яктан эзлекле рәяештә үстерүгә зур игътибар бирде. Төрки телләр белеме тарихында беренче буларак, Л. Җәләй татар телендә өч зур диалектның системалы яшәп килүен, аларның халык тарихы белән бәйләнешле рәвештә борынгы чорда, кабилә телләре заманында ук үскән үзенчәлекләр икәнлеген күрсәтә алды. Татар халкының этногенезын ачыклауда бу тикшеренүләрнең әһәмияте зур булды. 1947 елда Л. Җәләйнең югары уку йортлары һәм педагогия училищелары студентлары өчен «Татар диалектологиясе» дәреслеге дөнья күрә. Анда беренче мәртәбә диалектларның бүленешләрен билгеләү принциплары эшләнә, татар теленең төп диалектларына анализ ясала; Урта диалект (Казан арты, Бәрәңге, Нократ, Минзәлә, Тау ягы сөйләшләрен кертеп). Көнбатыш диалект, Көнчыгыш диалект Җентекле рәвештә ул Урта диалектны өйрәнә, нәтиҗәдә ике томнан торган «Татар теленең Урта диалекты» дигән капиталь хезмәт языла. 1954 елда Л. Җәләй аны докторлык диссертациясе итеп яклый. Тел тарихын өйрәнү белән бергә. Л. Җәләй орфография, орфоэпия, стилистика, пунктуация, тел культурасы мәсьәләләре буенча фәнни тикшеренү эшләре алып бара, сүзлекләр (диалектологик, лингвистик, фразеологик) төзүдә дә актив катнаша. «Татар теленең орфоэпик нигезләре» хезмәтендә ул дөрес әйтелешнең принципларын, сузыклар, тартыклар, кушымчалар, ярдәмлек сүзләр орфоэпиясендәге төп тенденцияләрне, төрки телләр орфоэпиясендә сингармонизм законының тоткан ролен билгели. Л. Җәләй үзенең хезмәтләрендә әдәби телнең үсеш юлларына, матур әдәбият стиле һәм язучылар теле мәсьәләләренә дә зур урын бирә. Милли әдәби тел мәсьәләләренә караган мәкаләләрендә ул әдәби телнең халык сөйләме белән тыгыз мөнәсәбәттә үсүенә, андагы үзгәрешләргә һәм язучыларның роленә тукталып үтә. «Башлап язучыларда тел» дигән мәкаләдә, тематика, идея юнәлеше, жанр үзенчәлекләре. типик сурәт мәсьәләләре белән беррәттән, тел-стиль проблемасы да беренче планда тора *. Тел ярлылыгы әсәрнең идея ягыннан камиллегенә дә зыян китерергә мөмкин.— дигән тезис ул чорларда бөтен катгыйлеге белән куела. Л. Җәләй башлап язучыларның телендә архаизмдиалектизмнарны. стиль кытыршылыкларын һәм башка кимчелекләрне лексик, морфологик һәм синтаксик яктан дөрес күрсәтә, күп кенә киңәшләр бирә һәм яшьләргә ярдәм итү кирәклегенә басым ясый. Октябрьдан соң татар матур әдәбият телендәге үзгәрешләр һәм аңа куела торган таләпләр дә Л. Җәләй игътибарыннан читтә калмый. «Совет чоры татар матур әдәбияты теленә бер күзәтү» дигән күләмле мәкаләсендә2 ул проза теленә анализ ясауны максат итеп куя. Совет чорында проза әсәрләрен гомумхалык теле хисабына баету, диалогик һәм монологик сөйләмнең үзенчәлекләрен ачу юнәлешендә аерым язучыларның стиленә туктала, аларның нинди алымнар белән язу юлларын ачыкларга тырыша. Л Җәләйнең язучылар телен тикшерүгә багышланган махсус мәкаләләре бар. Алар арасында халык шагыйре Г. Тукай3 , күренекле прозаик Ш. Камалга4 багышланганнары үзләренең масштаблылыгы һәм төп индивидуаль сыйфатларны дөрес ачулары ягыннан аерылып торалар. Г. Тукай поэзиясендә фигыльләрнең мәгънәви һәм стилистик кулланылышы традицияләр белән дә һәм шагыйрьнең үзенә хас алымнары белән дә бәйле. Галим бу якны аеруча калку күрсәтә. Ул Тукай поэзиясендә боерык фигыльнең күп мәгънә төсмерләренә, хикәя һәм исем фигыльләрнең төрле функцияләр башкара алуына игътибар итә. Шагыйрьнең поэтик синтаксисында зур урын тоткан интонация, кабатлау, инверсия, тезем алымы, кереш сүзләр күп мисаллар белән җентекле рәвештә анализлана. Л. Җәләй Ш. Камал әсәрләрендә телдән файдалану алымнарына, бигрәк тә персонаж сөйләме һәм лирик кичерешләрне бирү чара- 'Л Жәләй Башлап язучыларда тел — Совет әдәбияты. 1937. 6—7 сан. 74—80 бит. 1 «Совет әдәбияты». 1951. 10 сан. 102—118 бит 1 Л Жәләй Тукай телендә фигыльләр — Совет әдәбияты. 1938. 3. 4. 5 саннар. Г. Тукай no- .зияегнең кайбер синтаксик үзенчәлекләре — Совет әдәбияты. 1954. 5 сан I Л ' Ж' элзй Татар художество телен баетуда Ш Камалның роле — Совет әдәбииты 1940. Җанлы сәйләм байлыгы Л Җәләйнең аеруча игътибар үзәгендә тори* Ул ■»** • теленең бик нечкә мәгънә тәсмерләрен сиземли иде Мисалга ите--«л ,Р Я»ә I Мали Галимнең педагогика, методика, тәрбия елкәсена караган аезыатләрен дә искә алып китмичә мемкии түгел Л Җәләйнең дәреслек-хрестоматияләре , я укы карга файдалану ечен бик ачык аңлаешлы һәм зчтәлекле тезелгән Л. Җәләй әдәбият тарихы, фольклор һәм әдәби-тәикыйть мәсьәләләренә кагылышлы күп хезмәтләр яза Әдәби-тәикыйть мәкаләләрендә М Әмир I Ьәширее, Ә Еники, С. Хәким. Ә Ерикәй, А Расих. М Максуд. М Ногман, Ә Юн»-; һ б аңчыларның әсәрләренә анализ ясый, алардагы уңай һем кимчелекле аялар* а тукта-а Фәнни кадрлар әзерләүдә дә Л Җәләйнең киң »ш алып баруын яур<а-еп үтәрге кирәк. Аның җитәкчелегендә үскән тел белгечләре хазар җаеәплы гр»"-әрдә ми*-