ФИДАКАРЬ ГАЛИМ ОНЫТЫЛМЫЙ

Әңгәмәбез ахырында П. А Бороздина безгә бик сирәк очрый торге» кипппарни күрсәтте. Без борынгы халыклар тормышы аэылгаи калын-калым китаплармы. А. Блок, В. Маяковский, С. Есенин. В Брюсов. О. Меидельштаммариың Илье Нмколәо- хичка үзләре бүләк иткән җыентыкларын тотып карадык Мин Бороздина җитенчелегендә татар әдәбияты буенча диплом яза идем Ул миңа мореҗәгеть ител болан диде: «Ә менә бу китаплар сиңа гына кызыклы булыр • Минем кулыма ул Г Ибрәһм моя, Г Сәгъди, Г. Нигъмәти. Г. Рәхим исемнәре язылган китапларны тоттырды Шуннан соң, профессор И. Н Бороэдинның Казан, Татарстан белен фәнни багләнышларыиың тарихын күбрәк беләсем килеп, бу йортта озаграк утырырга булдым Тарихчы, этнограф, әдип И. Н Бороздин — алдынгы рус культурәсыньҗ соклангыч аәкиле. һич шикләнми әйтергә мемкин — татар совет әдәбияты тәүге адымнарын И. Н. Бороздин Мәскәү университетының тармх-филология факультетын тәмамлый Шул елларда яшь галим Россиядә яшәүче терле халыкларның тарихым, культурасын вйрәнә башлый Дәрес, ул яшь чагында ук «XIX гасырда Франциядә социаль хәрәкәт тарихыннан очерклар» (1906) исемле бик кызык китап авторы буларан танылып епгерә. Галимнең беренче зур тикшеренүләре һәм археологик эзләиу нәтиҗәләре И. Н. Бороздинны илебезнең кәньягыи әйренуне шәл оештыручы итеп те таныта Аның шушы эзләнүләргә караган китабы да басылып чыга Галимнең уз Ди» ы и~т ирешә торган кеше булуы, шәкертләренең дәрманын тарих фәнемдәге «аә толларны» ойрәнугә юнәлтә белүе, аңа күпләрнең игътибарын җәлеп ите Аның хезмәтләре «Вестник Европы., .Русская старима. .Сооромонны- мир. •Гермес» кебек дереҗәле журналларда басыла Антик чор Һәм норманнар мосье лесе, борынгы, урта гасырлар тарихы һәм аңа тарих, Греция. Рим. Канчыгыш — галимне бетенесе дә кызыксындыра 1914 елда у. ру< Френч-ы., ар.ео Минем студент елларым борынгы рус шәһҗ>. Воро-ежд. узды Шулай бер вакытны Воронеж университеты доценты Полни. Андрее,-. Бороздина (ул СССР халыклары әдәбиятын ашы белүче галим буларак танылган) узендә диплом азучыларны оема чакырды Иркен квартирадагы бай китапханәне күреп таң калдык. Без бу китапханәнең хуҗаныкы - мәрхүм профессор, тарихчы Илья Николаевич Бороэдииныкы (1883—1959) мемем бәла .де< Шулай ук безгә аның китап «җене» кагылган, фәигә мокиббән киткән кеше буяганлыгы да мәгълүм иде. атлаган заманда ул татар культурасы һәм фәне әһелләренә гаять зур ярдәм күрсәткән. Аның бай эрудициясе рус һәм татар халкы эрасында дуслыймы ныгытуга хезмәт итә. сәнгате смотрында (1930) татар культурасы тиешле югарылыкта күрсәтелсен өчен бөтен көчен бирә. Казан тарихын археологик дәлилләүгә тарихчы галим берәгәйле өлеш кертә. Еороздинның «Татар культурасына карата» (1928 елның җәендә Татреспубликада фәнни-тикшеренү экспедициясе), «Иске Казанны эзләгәндә» (1929), «Казан Кремлендә археологик казу эшләре» (1929) исемле һәм башка хезмәтләрендәге кызыклы күзәтүләре, табышлары әле дә булса тикшеренүчеләрнең игътибарын җәлеп итә. НАВның тарих-этнология бүлеге утырышында ясаган докладында И. Н. Бороздин культура катламын табу һәм топографиянең кайбер бәхәсле мәсьәләләрен ачыклау максатында Казан Кремлендә алып барылган археологик казу эшләрендә үзе белән бергә Академ- үзәк вәкилләре В. В. Егерев, профессор А. С. Башкиров, фәнни хезмәткәрләр П. Е. Корнилов, Л. И. Вараксина, Н. Ф. Калинин, аспирантлар һәм студентлар катнашуын билгеләп үтә. Беренче археологик казып карау Спасс капкасыннан ерак түгел, Киприан чиркәве янындарак үткәрелә. Эшнең мөһим нәтиҗәсе Казан Кремленең чикләрен билгеләүдә була. Ул чагында Арча кантонына кергән Князь Камаево шәһәрлегендә табылган археологик мәгълүматларның Иске Казан урынын билгеләүдә әһәмияте зур була. Бу археологик сәфәрдә Г. Рәхим, Башкиров, Вараксина, Осипова, Булич, Таһиров, Хөсәе- новлар катнаша. И. Бороздин шундый нәтиҗә ясый: «Разведка нәтиҗәле булды. Биредә һичшиксез казу эшенә керешергә кирәк, бу — күп кенә риваятьләр һәм хикәятләр аша әлеге җир белән нык бәйләнә торган мәсьәләләрне бөтенләй башкача яктыртырга мөмкинлек бирәчәк»II . Республика җәмәгатьчелеге И. Н. Бороздинның бу юнәлештәге эшчәнлеген югары бәяли. Казан музееның Көнчыгыш сәнгате бүлеге фәнни хезмәткәре профессор Б. П. Денике үзенең бер хезмәтендә Көнчыгышны өйрәнүче рус галименең тикшеренүләре перспективалы булуын күрсәтеп үтә. Бороздин татар халкының тарихы белән генә кызыксынып калмый. Ул яңа татар әдәбияты, театры, музыкасы турында кайгырта. Шунысы игътибарга лаек: үзенең күп кенә чыгышларында ул элекке культураның иң гүзәл казанышларын өлге итеп алырга кирәклеген искәртә. Халык мәгърифәте җәмгыяте съездында чыгыш ясаганда галим татар культурасын комплекслы өйрәнү идеясен күтәрә. «Жизнь национальностей» дигән үзәк журналда (1923, 5 нче китап) Казанда булу тәэсирен уртаклашып, Бороздин мондый тикшеренүчеләрнең беренче уңышлары турында сөйли. Шул ук вакытта ул игътибарны Идел-Кама краен өйрәнү буенча тарихчылар, археологлар алдында торган кичектергесез бурычларга юнәлтә. И. Н. Бороздин Татарстан республикасының биш еллык юбилее алдыннан да шактый эш башкара. Күп төрле оештыру эшеннән тыш энтузиаст галим яшь республиканың экономика, политика, халык мәгарифе, культура өлкәсендәге казанышларын популярлаштыру белән дә мәшгуль. Аның «Бүгенге Татарстан» дигән зур очеркын (СССР Үзәк Башкарма Комитеты каршындагы Көнчыгышны өйрәнү гыйльми ассоциациясе нәшриятында 1926 елда аерым китап булып басылып чыга (укучылар бик җылы кабул итә. Бу очерк «Яңа Шәрык» журналында да басыла (1925 ел, 10—11 саннар). «Кызыл Татарстанда» дигән баш астында аны «Безнең юл» журналы да күчереп баса. Гаять гыйбрәтле, мәгънәле саннар, Татарстанның экономик, политик һәм культура яңарышын раслаучы фактлар китереп, автор яшь республиканың авыр сынауларны уңышлы үтүен әйтә. Крайның промышленносте ныгый, куәт ала, авыл хуҗалыгында да уңай якка үзгәрешләр сизелә. Культура өлкәсендә казанышлар байтак. Биш елда гына да республика 29 яңа уку йорты ача. Галим Казан университетының искиткеч зур әһәмияте турында яза, 6 югары уку йорты, 23 техникумның, яңа рабфаклар. профтехучилищелар, уку-ейрәнү мастерскойларының эшенә уңай бәя бирә. Наданлыкны бетерү буенча актив эш алып барылуын күрсәтерлек саллы саннар китерә. И. Н. Бороздин Казан нәшриятларының Башкортстан, Кыргызстан, Таҗикстан, Калмык АССР, Кырым халыкларына китап чыгаруда интернациональ ярдәм күрсәтүе турында сөйли. Алфавит, орфография, әдәби телне гадиләштерү турында кызыклы II Бороздин И. Н. «Татар культурасына карата «Яна Шәрык». 1929, 25 китап. 200 бит. кының яраткан көйләре тукымасында иҗат ителгәнлектән, бу көйләр белән системалы танышу мөмкинлеге ачыла. «Опера татар музыкасының опера композицияләре өлкәсендә шактый җитлегеп килүен күрсәтте»,— дип яза ул «Яңа Шәрык» журналында. И. Н. Бороздинның һәр чыгышында аның Россия халыкларының экономикасы һәм культурасы чәчәк атуны чын күңелдән теләүче галим икәнлеге сизелеп тора. Үзе эшләгән бик күп рекомендацияләрне, киңәшләрен ул социализм төзү практикасы белән бәйләргә омтыла. Аннары язмыш Бороздинны Төрекмәнстанга китерә. Ул анда кафедра җитәкли. Казу эшләре алып бара. Ә 1949 елдан алып гомеренең соңгы көннәренә кадәр ул Воронеж университетында эшли. 1959 елның ноябренда соклангыч кеше һәм зур галим вафат була. Шәкертләре һәм дуслары әйтеп бетергесез тыйнак, хезмәтчел профессор истәлеген күңелләрендә йөртәләр. Советлар Союзының барлык төбәкләреннән борынгы рус шәһәре Воронежга үзен И. Н. Бороздин шәкерте дип санаучылар килә. Тын һәм чиста урамдагы зур йортка, Бороздиннар квартирасына кешеләр җыела. Идәннән түшәмгә кадәр киштә-киштә китаплар тезелгән бүлмәләрдә яңадан-яңа бәхәсләр кыза, сүз көрәштерүләр барышында кыю идеяләр туа. Ә киштәләрдәге китапларның бик күбесе — хуҗаның татар әдәбияты, культурасы белән дуслыгының шаһитлары.