ДАГСТАНЛЫЛАР КАЗАНДА

Шәһәрләрдә кешеләр кебек. Кайберләрен бер күргәннән соң бер дә онытI мыйсың, гомерең буена хәтереңдә ңала. Кешеләре белән очрашуларың- L ны, урамнарын, һәйкәлләрен, музейларын, тагын әллә нәрсәләрен искә аласың. Күңелеңә якын будып киткән шәһәргә кабат-кабат әйләнеп килергә омтыласың. Минем өчен Казан — ничә гасырлар дәвамында Көнчыгыш халыкларының культура һәм экономика үзәге булган шәһәр — шундыйга әйләнде. Беренче тапкыр Казанда моннан унбиш ел элек булган идем. Кремльдә булдым, мәгърур Сөембикә манарасына сокланып тордым, татар халкының сөйгән уллары һәйкәлләренә чәчәкләр салдым. Казанның урамнарын, йортларын карап, күп санлы мемориаль такталар янында тукталып, мин борынгы шәһәрнең тарихын өйрәнел йөрдем. Пугачев яуларының дәһ- • шәтле авазларын, Казан аша Себергә озатылган декабристларның богаулары чыңын ишеткәндәй булдым. Шушында революцион көрәш юлына баскан яшь Володя Ульяновның кадерле образы күз алдыма басты. Шактый көннәремне Татарстан АССР Дәүләт музеенда үткәрдем. Халык осталары агачтан һәм балчыктан, таштан һәм бронзадан, йоннан һәм ефәктән ясаган, иҗат иткән әйберләр каршында оэак-озак басып тордым, талантлы халыкның сәнгатенә сокландым. Үзем музейда йөрим, күңелем туган Дагстанымның авылларына һәм шәһәрләренә, якташларыма күчә: эш коралларында, бизәнү әйберләрендә, йорт кирәк-яракларында уртак сыйфатлар, охшаш бизәкләр күрәм. Татарларның һәм Дагстан халыкларының культурасында уртаклыклар никадәр күп икән. Башымда уй: «Ничек болай булган соң. нинди хәлләр, нинди вакыйгалар безнең халыкларны, культураларны якынайткан, алар ничек берсен-берсе баеткан?» Җавап эзлим. Чыннан да, аралар бик якын түгел бит. Хәзерге заман могҗизасы «ТУ-134» тә ике республика арасын дүрт сәгатьтә үтә. Элекке заманнарны әйтеп тә торасы түгел. Кешенең табигате шундый: үзенә таныщ булмаган проблемалар, күренешләр очраганда ул аларга җавап табарга омтыла. Эзләнә башлый, сораша, укый, йокысын калдыра. бөртекләп мәгълүмат җыяр өчен архивларга, музейларга юнәлә. Нәтиҗәдә ачыклык килә, билгесез билгелеге әверелә... Иделдәге данлы шәһәргә беренче баруымнан соң минем белән дә шулайрак булды. . .Бәйләнешләрнең башы ерак тарихка барып тоташа. Мәсәлән, XIV йөзнең танылган укымышлысы Ибн Баттута (1377 елда үлгән) Алтын Урда территориясе буйлап сәяхәт иткәндә аның башкаласына кадәр барып җиткән һәм анда «хокук белгече имам Садретдин әл-Лекзине, иң лаеклы кешеләрнең берсен» очраткан (кара: В. Г. Ти- зенгаузен. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. т. 1, СПб., 1894, 277 б.). Көньяк Дагстанда туган Садретдин Сөләйман галим-сәяхәтче була. Маҗаралар эзләү аны Идел буена китерә, шунда Ибн Баттута белән дә очраша. XVIII гасырның икенче яртысында Дагстандагы Яксай (Аксай) авылында мәгълүм татар шагыйре, XIX йөз татар җәмгыятендә бик популяр әсәрләрдән саналган «Риса- ләи Газизә» дигән хезмәтнең авторы Таҗетдин Ялчыгол (1768—1838) яши һәм белем ала Ул бала чагында әтисе белән күп дөнья гизә. Астраханьда, Дагстанда, МәскәүШ Нижиий Новгород... Тро.ц.я«., Иг,.«6у,„ ..1 Анилоы УЛ «*„. . I - белем елганиар Ш. Мэрианн Шамил, СССР Фәннәр Академиясенең Дагстан филиалы галим. Мәхаммат CWT Сә-дое-ың езуына караганда, Мәрҗани хезмәтләрендә (2 томда) бел.м алу WW терм елларда Казанга килгән җитмештән артык дагстанлы турында мәгълүматлар бәр Казанда яшәгән Тау иле кешеләреннән мәшһүр галим, Россикд. .Иенчыгышиы әй- рәнү патриархы» Мирза Мехәммәт-Али Касыймоеич Казембекның (1002 _________________________ 1870) зшчанлеге бик зур вакыйга булып тора. Казембеи узе XIX гасыр башында Дагств-дәиң нык үскән һәм куәтле феодаль үзәк булган Дербент шәһәреннән Дустән Росс-ы ә кушылганнан соң Казембекның әтисе Фет-Али Хан сараенда финанс министры булып ЭШЛИ. Бу укымышлы гаилә була, шунлыктан Казәмбек кече яшьтән үк Кенбатыш Европа һем Шәрык филологиясен үзләштерә Терек, фарсы, әэербәнҗан тепперен һәм башка терки телләрне белә Казембеи халыкка хезмәт итергә карар кылгач, аларның гаиләсе патша указы белән Астраханьга җибәрел. Монда алты ел яшәү чорында ул, чит ил сәүдәгәрләре белән аралашып, Кеибатыш Европа т.лларен дә ойрвне 1826 елда Казембек Казанга килә, анда ул университетның танылган галимнәре Н. И. Лобачевский, И. И. Хәлфин, И. Н. Березин. Н Ф Катанов. О М. Ковалевский һәм башкалар белән таныша, шулар булышлыгы белей университетка лектор игеп алына Монда ул лектордан Канчыгыш әдәбияты лрофессорына яәдәр үсә 1044 елдан 1849 елга кадәр философия факультетының деканы булып зшли Шушы еллар »чв~- дә Казембек күп дистәләрчә терле милләт яшьләрен, белам бире. Казан университетында студент булган вакытында рус әдәбиятының булачак даһие Л. Н. Толстой да Казембектан терки телләр һәм вд.бият двреслар. ала. Бу белемнәйәрүч нәтиҗәсендә чакыралар Россия империясенең башкаласына Османов 10*1 елда яучәп aaarw була Шуа ■Мыттан бирле ул Петербург университеты галимнәре һем укытучылары белен б«~ шәп яши Ә Фәезханоа ....................................................лар арасында дуслы- —асәбв.тшр. урлаша .®«v хвноаның мәгърифәтчеләр арасыннан танышлары даирәсе Кавказ таулары агыма да киңәя,—дип яэа Казан галим. М-р-асыим Госмаио. -3—— -w.e Xycawa Фа- иэханова» дигән китабында - М.с.ле- ул -омы- - мър-ф—ш у берничә тапкыр Кисловодскига ал итәргә килә 1905 ел ахырында— 1906 ел башында (ихтимал, кышкы каникул чорындадыр) П...₽- бург тимер юл транспорты институты студенты, Дагстаида Совет .ласте оно- «әрәш-ең булачак җитәкчеләреннән берсе Ммм Д.ходоо. Кмв.„. .ай,. А-ы Г^тәр*уртагы революцион группа Тәиәяк Кавказга җирле халык арасында да зше алып барырга җибәрә. Дахадаев килгән чакта Мехәммәт-Шәффи да гаилесе белән шунда була. Бу хакта ишеткәч, М Дахадае. атаклы якташының улы белән очрашырга тели Дахадаев Мехәммәт-Шәффи белән таныша, үзе турында. Петербургта укуы турында сейли, әлбәттә, үзенең Кавказга ни ечен килүе турында әйтми Ни дисен до хмң каршында, Шамил улы булса да патша генералы тора бит Борейча очрашудан сон М. Дахадаев Мехәммәт-Шәффи янына тагын берничә тапкырлар килә, тегесе ә~ы кызлары белән таныштыра. Мехәммәт-Шәффи белән дагстанлылар .ларның хокуксыз хәле турында сейләшкәндә. М. Дахадае. аңа үзенең килү максаты турында берничә ♦ тапкыр әйтмәкче була. Мехәммәт-Шәффи, болар белән кызыксынмаган булып кы- s ланса да. халыкны җирле феодаллар һәм патша самодержавиесе изүеннән азат “ итү зшенә теләктәшлек белән карый. М. Дахадаев Мехәммәт-Шәффинең кызлары белен бик дуслашып нитә Геиерәл * гаиләсе белән Казанга киткәч, бераздан Дахадае. та шунда кило, Меаәммет-Шеффн йортында кунак була һәм Петербургка китә Шул рәвошчо Дагстеяның даилы уала- < рыинан берсе Казанда — Ленин г.ардиясе большевигы Муллаиур Вахитов «атонында ~ була. Ихтимал, алар Петербургта да очрашкаинардыр Язмышлары бии охшаш бит бер үк елларда революцион Петербургта уку. башкаладагы революцион группалар - эшандә катнашу, черегән стройга каршы керешү эчен яңадан үз акларына кайту Дахадаев та, Вахитов та Петербургта С. Гәбиеяның .Дегетен таңы, газетасын һәм •Меселман газетасыин чыгаруда (1912—1914) актив катнашалар Гадел >ш очан Һәлак булулары да бер үк 1918 елда Берсе тугая Казан шәһәрен контрреволюция кечмрея- нан саклаганда һәлак була, икенчесен Гоцннскнй һәм Тарковский бандасы ерткычларча ДА1 ■ ГАНЛЫЛАР КАЗАНДА ф үтерә. 1906 елның җәендә Мехәммәт-Шәффи каты авырып китә. Якыннары аны «маму ечан Кисловодскига алып киләләр. 10 августта ул шунда үле Кисловодском аны күмгәндә М. Дахадае. та була. Ире вафат булганнан соң Мәрьям-ханым кызлары белен Петербургка күчеп килә Бераздан соң М. Дахадае. Нәфисвт-х.нымг. в-лоно һә- аның белой Доге-ом», кайта, анда Тимер-Хан-Шура (Буйнакск) шоһорондо яшиләр Башка роаолюц-о-орлар белен берлектә ул демократик чәчләрне патша строен бәреп .эшерү ече- керешаә озесз- галлим»нең (укытучылар институтының) җиде тыңлаучысы арасында биек папаха, Кавказ бишмәте киган Акаевны да күрәбез. Дагстаиның күренекле мәгърифәтче демократы Нухай Батырмурзаевның (1865— 1919) тормышында да Казан гаять зур роль уйный. Ул анда берничә ел яши, бертуган Кәримовлар типографиясендә эшли һәм «Казан мөхбире» газетасында хезмәттәшлек итә. Казандагы иҗади эшчәнлеге турында ул «Һарун һәм Зөбәйдә яки насыйпсыз Җанбикә» повестеның төп герое Һарун авызыннан сөйли. Н. Батырмурзаев Казанда татар әдәбиятын бик әйбәт үзләштерә. Татар әдәбияты классигы Габдулла Тукай, бигрәк тә мәгърифәтче прозаиклар Муса Акъегет, Заһир Бигиев, Риза Фәхретдинев, Закир Һади иҗаты йогынтысы астында ул «Язык Хәбибәт», «Давыт белән Ләйлә» дигән һәм югарыда телгә алынган өч повесть яза, «Кавказның һәм бөтен Россиянең хәле» дигән поэма иҗат итә. Тикшеренүчеләрнең мәгълүматларына караганда, Казанда Н. Батырмурзаевның улы, ялкынлы революционер, талантлы шагыйрь, язучы һәм публицист Зәйнәлабид та яши. 1915—1916 елларда ул, Астраханьда кулган алынудан качып, Казанга килә. Биредә ул патша шымчыларыннан эз яздырырга уйлый, икенче яклап, әтисенә язган хатларыннан күренгәнчә, югары белем алырга дигән зур хыялы да була. Ләкин, казанга килгәч, Астраханьдагы кебек ук җирле социал-демократлар белән якыная, «Халык» газетасында басылып чыккан мәкаләсе өчен яңадан качып йөрергә мәҗбүр була. Казаннан ул Бакуга китә, аннары Дагстанга кайта һәм алдынгы иҗат яшьләреннән театр труппасы оештыра. 1917 елда. Тимер-ХанШурага килгәч, ул ДАПБ члены, прогрессив «ТаңЧулпан» журналының (1917—1918) редакторларыннан берсе була. Хәрби-революцион комитет тапшыруы буенча большевистик «Эшче халык» газетасын редакцияли. Ә 1918 елның көзендә, Дагстанда контрреволюцион чит ил интервентлары ярдәмендә совет власте бәреп төшерелгәч, 3. Батырмурзаев Хасавюрт округында партизаннар хәрәкәтендә җитәкчелек итә һәм акгвардиячеләргә каршы көрәштә һәлак була. Дагстан хезмәт ияләренең контрреволюциягә каршы көрәшендә Астрахань, Казан хезмәт ияләре дә гаять зур ярдәм күрсәтә. Ярдәм Идел һәм Каспий аша килә. Казаннан Дагстанга милли типография өчен шрифтлар китерәләр. Утызынчы елларда Дагстан интеллигенциясе вәкилләре партиянең өлкә комитеты һәм республика хөкүмәте тарафыннан культура һәм белем дәрәҗәсен күтәрү өчен Казанга җибәрелә. Бу елларда Татарстан башкаласында революционер, шагыйрь, драматург А. П. Салаватов, республика газетасы «Ленин елуиның элекке редакторы Г. Керимов, өлкән педагоглар А. Гамзатов, Б. Сунгуров, галим, тарихчы А. Тамай һ. б. укый яки белемнәрен күтәрә. Дагстанлыларның Казан, Татарстан белән күп яклы элемтәләре безнең көннәрдә тагын да тирәнәя. Дагстанлылар Казанга, аның вузларында белемнәрен күтәрергә, архивларда һәм китапханәләрдә эшләргә, фәнни-теоретик конференцияләрдә, киңәшмәләрдә катнашырга, фән. культура, производствоның төрле өлкәләрендә тәҗрибә алмашырга киләләр. Иделдәге зур фән һәм культура үзәгенә якташларыбыз 8. И. Ленинның, аның көрәштәшләренең тормышы, революцион эшчәнлеге белән бәйле истәлекле тарихи урыннарга экскурсияләргә дә киләләр Казан кунакларын һәрвакыт яратып каршы ала