Логотип Казан Утлары
Публицистика

ПАРТИЯ БЕЛӘН, ХАЛЫК БЕЛӘН

Wf-ене без —инде ничәнче мәртәбә!— чираттагы съездыбызны язын, Идел дәрьясы һәм вак елгалар шаулап тынгач, урман-кырлар яшелдән киен* [гәч, язгы зәңгәр күккә сабан тургае күтәрелгәч, җир кешесе иген басуларына чиксез бер өмет һәм тирән борчылу белән куз текәгән вакытта башлыйбыз. Быелгы съездыбызны без «нурлы һәм моңлы» Казаныбыз — өч орденлы республикабызның башкаласы — илнең иң зур бүләгенә — Ленин орденына лаек булган, күңелләребез чиксез дулкынланган көннәрдә башлыйбыз. Чираттагы съездыбызның СССР Язучылар союзы, шул исәптән Татарстан Язучылар союзы да төзелгәнгә 50 ел тулган елны үткәрелүе безгә аеруча зур җаваплылык өсти. Чөнки әдәбият-сәнгать мәсьәләләре бездә дәүләт күләмендә хәл ителә, әдәбият безнең тормышыбызның аерылмас бер мөһим өлеше булып яши. Татарстан Язучылар союзы идарәсенең тугызынчы һәм унынчы съездлары арасындагы оештыру-иҗат эшчәнлеге югары политик бердәмлек һәм хезмәт күтәренкелеге шартларында алып барылды, ә ул күтәренкелекне партиянең XXVI съезды һәм КПСС Үзәк Комитетының аннан соңгы Пленумнары карарлары тудырды. Бу елларда без Совет Социалистик Республикалар Союзы тезелүнең, Татарстан АССР тезелүнең 60 еллыкларын тантаналы рәвештә бәйрәм иттек. Совет власте елларында Ватаныбыз ирешкән уңышларга йомгак ясадык. Бу тарихи вакыйгалар безнең тормышыбызга, шул исәптән культура тормышыбызга да, зур һәм уңай йогынты ясады. Партия Үзәк Комитетының 1984 елгы февраль һәм апрель Пленумнары карарлары язучылар коллективында зур бер канәгатьләнү тойгысы уятты, тулысыңча бердәмлек шартларында узган ул Пленумнар партиябезнең XXVI съездында кабул ителгән эчке һәм тышкы политиканың тайпылышсыз булуын расладылар. Безнең съезд коммунизм идеаллары өчен армый-талмый көрәшүче күренекле ленинчы иптәш Константин Устинович Черненконың КПСС Үзәк Комитетының Генеральный секретаре, СССР Верховный Советы Президиумы Председателе булып сайлануын кайнар рәвештә хуплый. Күпмилләтле совет әдәбиятының зур оркестрында татар әдәбиятының тавышы отчет чорында ышанычлы һәм көр яңгырады. Республикабыз язучылары, пролетар интернационализм принциплары белен коралланган хәлдә, социалистик реализм методы ирешкән казанышларны иҗади файдаланып, илһамланып эшләделәр, барлык әдәби жанрларны тагын да үстерүгә ирештеләр, унынчы съездыбызга идея ягыннан чыныккан, ныгыган хәлдә килделәр. Ике съезд арасында иҗади эзләнүләребез күбәйде һәм тирәнәйде, тормышны белүебез артты, отчет чорында әдипләр замандашыбызны күп яклы итеп тасвирларга, аның рухи дөньясын тирәнрәк ачарга омтылдылар. Ике съезд арасында Татарстан язучылары 12 роман, 86 повесть, 20 поэма иҗат иттеләр, дистәләгән җыентык: очерк һәм публицистика, әдәби тәнкыйть һәм әдәбият белеме, шигырьләр, пьесалар, рус һәм дәнья әдәбияты классиклары, рус совет азучыларының ил күләмендә танылган әсәрләре, тугандаш халыклар әдәбиятыннан ин яхшы үрнәкләрне тәрҗемә итеп бастырып чыгардылар. Бу биш ел эчендә без сәхнәдә драматургларыбызның пьесалары буенча куелган 40 тан артык яңа спектакль карадык. Шулар янына илебезнең үзәк нәшриятларында, союздаш һәм автономияле республикалар нәшриятларында басылып чыккан 130 китапны, чит илләрдә басылган 9 китапны өстәсәк, эшләгән эшебезнең зурлыгы тагын да арта төшәр. Китапларның саны хакында сөйләү күңелле, әмма аларның сыйфаты ничек! W CW1A шушы твить зур әдәби хуҗалыкка, республикабызда тату бер семья булып » яшәүче татар, рус. чуваш язучыларының әсәрләренә бәя бирергә тиеш булачак. Съездда без әдәбиятыбызның үсеш тенденцияләрен, аның проблемаларын һәм торган бурычларын партиянең XXVI сьеэды һәм КПСС Үзәк Комитетының аи- и»и соңгы Пленумнары карарлары яктылыгында барлап чыгарга, ирешкән уңышла- рыбызны. эшләнеп җитмәгән эшләребезне, үз-үзебезгә таләпчән килеп, анализларга ф тиеш булабыз. Бер генә әдәбият та үзара аралашу, бер-берсенә йогынты ясау кебек зур һәм 2 җитди сыйфатларыннан башка уңышлы рәвештә үсә алмый. Безгә әдәби байлыгы- “ бызны күпмилләтле совет әдәбияты ирешкән югарылыктан, дөньяның прогрессив х әдәбиятчылары ирешкән югарылыктан торып бәяләргә туры киләчәк. Узган бишьеллыкта безгә бүгенге әдәби процесс турында күп төрле фикерләр ишетергә туры килде. РСФСР Язучылар союзының проза Советы Казанда, Ижевски- дә, Уфада үткәргән күчмә утырышларда, республикабыз гаэета-журнапларыида, радио һәм телевидениедә, күп санлы укучылар конференцияләрендә, «Казан утлары* журналының бер ел буена алып барган дискуссиясендә бүгенге татар прозасының торышына карата байтак кына файдалы фикерләр әйтелде. Бәхәс вакытындагы артык иызыл китүләрне, кылычларның чамасыз чыңлавын тактик бер түземлелек һем сабырлык белән бер читкә алып куеп, бәхәснең үзәгенә үтел кергәндә без ул дискуссиядән һәм чыгышлардан үзебез өчен кирәкле нәрсәләрне аерып ала алырбыз дип белем. Безнең бүгенге драматургиябез РСФСР Язучылар союзы үткәргән киңәшмәде югары бәя алды. Киңәшмәнең компетентлы булуын аны идарә председателе Сергей Михалковның үзе ачкан булуы ук әйтеп тора. Безнең поэзия соңгы елларда күпмилләтле соеет әдәбиятына лаеклы өлеш булып керде, бөтендөнья аренасында да үзенең җитлеккәнлеген сиздерде. Болгар-татар язма поэзиясенең нигезен салган Кол Галинең 800 еллыгы һем ул хакта «Юнеско» кебек халыкара бюллетеньдә зур мәкале басылып чыгу, Муса Җәлил шигырьләренең немец һәм инглиз телләрендә •ерым китаплар булып басылуы, Сибгат Хәкимнең поэзиясе социалистки илләрдә тәрҗемә ителүе, Гомер Бәшировның «Намус» романы һинди телендә денья күрүе, Шәүкәт Галиевкә «Заяц на зарядке» исемендә русча басылган балалар ечен шигырьләр китабы ечен Г. X. Андерсен исемендәге халыкара Почетлы диплом бирелүе, безнең шагыйрьлеребездән 17 авторның әсәрләре 200 томлык денья әдәбияты ки- дтапханәсене кертелүе — менә болар барысы безнең әдәбиятның күтәрелештә нме- Иен, тегелрәк итеп әйткәндә — барлык жанрларының уңышлы рәвештә, бертигез днл Әйтерлек үсеп баруын дәлилли торган конкрет мисаллар. Ә әдәбиятта жанрларның тигез үсеште булуы ул аның җитлеккәнлеген раслый торган хәл. Әдәбиятның зурлыгын, җитлеккәнлеген исбатлый торган әдәби жанрларның берсе һәм иң зурысы — проза. Югарыда әйтелде —12 ромаи иҗат ителгән. Башка съездларда да шулай иде. Димәк, иң масштаблы, киң колачлы әсәрләргә игътибар кимемәгән. Нинди өлкәләрне яктырта бу есәрлерТ Хисам Камалов үзәнең ике романын немец фашистларына каршы совет халкының гәроик көрәшенә багышлый, «һәркемнең гомере бер гене» исемле беренче романы иие съәзд арасында русча да басылып чыгыл югары бәя алды Романнан тормыш чынлыгы, сугышның кайнар сулышы бөркелеп тора. Камалов геройлары сугыштан романтика эзләмиләр, сугыш •пар ечен авыр хезмәт, җиңүне якынайту хакына пуля яңгыры астында, «кайңар кар» •стенде фидакарьләрчә эшләү, кара тир түгеп, тешне кысыл эшләү Атилла Расих ике съезд арасында шулай ук ике роман иҗат итте «Сынау, һәм , «Әгәр без төрки телләрдә иҗат итүче олы әдипләр иҗатына мөрәҗәгать итсәк х (М. Ауэзов, Г. Ибраһимов, Ш. Камал, К. Нәҗми, Г. Бәшироетан башлап 31 исем ки- * терелә — Г. А.), аларда без бер закончалыкны — озак вакыт эчендә һәм зур про- * странствода эпик колач белән сабыр гына хикәяләүне күрәбез Лирик тәүбә, япан- гач эмоциональлек, ассоциатив проза, экспрессив роматлик шашкынлык күпертү- Ч кабартулар аларга кагылмый диярлек Алариың әсәрләре кеше күңеленә юнәлтелгән, кеше характерының һәм тарихи вакыйгаларның үсешен эзлекле рәвештә тасвирлауга корылган... Төрки телләрендә иҗат итә торган әдипләрнең күбесенең реалистик эпик алымга турылыклы булулары менә нәрсә белән аңлатыла: бу әдәбиятлар әле тарихи таиып-белү функцияләрен үтәп бетермәделәр, шартлы рәвештә әйткәндә, үз милләтләренең узган юлын дөньяга тулысымча сурәтләп бирмәделәр әле» («Бөтенсоюз фәнни конференция материаллары», Казан, октябрь, 1978 ел, рус телендә). Күргәнебезчә, галим үзенең фикерен бик нигезләп әйткән. Соңгы елларда казакъ, үзбәк, кыргыз, төрекмен, башкорт телләрендә, шулай ук Балтик буе республикаларында тарихи пландагы киң колачлы, зур сулышлы романнар иҗат ителә. Моның сәбәпләре билгеле: узганнарны без әле сыйнфыйлык һәм тарихилык карашыннан чыгып ачыклап бетермәдек Безгә әле бу нисбәттән бик күп эш эшләргә, тарихтагы тирән тамырларыбызны табарга, дәнья тарихында тоткан урыныбызны ачыкларга кирәк Н. Фәттахның «Этил суы ака торур» һем «Сызгыра торган уклар» исемле романнары безнең бу елкәдәге бушлыкны беркадәр тутыралар. Халыкларыбызның ерак узганына күз салу, шул гасырларны сенгәть чаралары белен эпик әсәрләрдә сурәтләп бирү безгә Беек Октябрь социалистик революциясенә нинди рухи байлык белән килгәнебезне ачыклау ечен дә кирәк Патша заманасының иң кара, иң реакцион елларында да халык үзенең күңел байлыгын ничек саклап кала алган! Халыкның Тукайларын нинди кеч тудырган! Такташлар, Сәйдәшләр, Җәлилләр һәм Туфаннар безнең борынгы үткенебездән үз арсеналларына нәрсә алганнар! Мулланур’Вахитов, Галимҗан Ибраһимов, Камил Якуб кебек революционерларыбыз турындагы романнарны, Идел-Кама буйларын интервентлардан, ак адмирал Колчактан һәм башка килмешәкләрдән азат итү элопеясен социаль тетрәүләр һәм политик конфликтлар, буржуазалпавытлар хакимлеген юк итү фонында, халык массаларының күпләп катнашуын сурәтләү аша гына иҗат итеп була. Егерменче гасырның даһи художнигы Михаил Александрович Шолоховның вафат булуыма бөтен деньяның чамасыз кайгыруы «Тын Дон» эпопеясенең мәңгелекне калачагын исбатлады Бәз яшь язучыларны кабартылган-күлортедген ашыгыч повестьлар язуга түгел. ПАРТИЯ БЕЛӘН. ХАЛЫК БЕЛӘН рус һәм дөнья классикасы, алдынгы совет азучыларының иң яхшы әсәрләре үрнәгендә монументаль проза иҗат итүгә юнәлдерергә тиешбез. Совет җәмгыятенең бүгенге үсеш этабы язучы хезмәтенә зур таләпләр куя. Бу исә культурабыз үсү, кешеләрнең рухи таләпләре арту, тормышның көннән-көн катлаулана баруы, идеологик көрәшнең кискенләшүе, җәмгыять тормышында әдәбиятның роле арту белән бәйләнгән. Ике съезд арасында татар әдәбиятында документаль нигездә язылган әсәрләр арта төште, бу исә тормыш белән багланышның артуын раслый. Отчет чорында татар әдәбиятының тормышчанлыгын, аның югары иҗтимагый активлыгын, халык тормышының барлык проблемаларына игътибарлы булуын публицистика жанры көчәю әйтеп тора. Үзебезнең һәм үзәк нәшриятларның ел саен зур йөк автомобильләрен төзүчеләр, нефтехимиклар турында махсус китаплар бастырып чыгаруын әйтү дә җитә. Бөтенсоюз удар төзелешләрнең, нефтьчеләр һәм химикларның елъязмасын алып барган М. Зарипов китаплары моңа мисал була ала. Зариповларның өлкәне — Изаил Зарипов хакында да җылы сүз әйтү урынлы булыр. Ул инде менә ничә еллар Себер нефтьчеләре арасында яшәп, бу промыселларда батырлык үрнәге күрсәткән якташларыбыз хакында Төмәннән һәм Уренгойдан очерклар язып, «Казан утлары» һәм башка журналларда, газеталарда бастырып килә. Публицистика һәм очерк отчет чорында халыкның сугыштагы һәм хезмәттәге батырлыгын чагылдыру буенча магистраль юлдан барды. Моңа мисаллар байтак. Ш. Рәкыйпов үз иҗатына Бөек Ватан сугышы геройларын документаль нигездә сурәтләүне сайлаган әдип, бу бишьеллыкта «Зәңгәр күктә карлыгачлар» исемле доку- менталь-нәфис китап язды. Мавыктыргыч итеп, кызыклы сюжетларга корып язылган бу китап, авторның моңарчы иҗат иткән башка китапларыннан аермалы буларак, сугышта һәлак булган татар халкы улларын гына түгел, төрле халыкларның улларын сурәтли, «бердәм гаилә тойгысын» зур итеп ача. Минем уемча, бу китап рус телендә дә басылып чыгарга лаек. Мин Ш. Рәкыйповның документаль китаплары барысы да бердәй тигез осталык белән язылган дип санамыйм, сәнгатьчә дәрәҗәләре аларның төрлечә, әмма документальлек янына автор үзенең әдиплек фантазиясен дә китереп кушкан чагында, сугышта һәлак булганнар безнең каршыга барлык олылыгы белән, тере булып килеп басалар. И. Низамов, шулай ук иҗатына төп жанр итеп документальлекне сайлаган, СССР Язучылар союзына членлыкка публицист һәм очеркист буларак кабул ителгән автор, бу бишьеллыкта «Ул кабызган маяклар» исемле тирән эчтәлекле китап язды. Китапның нигезенә тарихи факт — В. И. Ленинның 1900 елны Нижний Новгородтан, Казан губернасы аша, Уфага баруы, юлда «Искра» газетасына хәбәрчеләр туплавы алына. Хәзер шушы маршрут буйлап очеркист килә. Ул үзе һәм укучылар өчен яңарган авылларны һәм калаларны, танымаслык булып үзгәргән Идел буйларын сурәтли, бөек юлбашчыбыз хыялланганнарның гамәлгә ашуын татар халкы язмышында калку итеп сурәтләп бирә. Ильич образы заман геройлары аша, аларның уй-тойгылары аша Алгарак узыйк. Хезмәт вазифасын фидакарьләрчә үтәгән чакта вафат булган солдат хакында Рәзил Вәлиев кече форматлы, әмма ут сулап торган кайнар тойгылы повесть иҗат итте әсәр республикабызның М. Җәлил исемендәге комсомол премиясенә лаек булды, русчага тәрҗемә ителде, аны быел ВАПП социалистик хезмәттәшлек илләрендә — ГДРда, Венгриядә, Болгариядә бастырып чыгару өчен тәкъдим итте. Безнең очеркистлар ярдәме белән Арча районының «Искра» колхозы председателе, үз авылларында 40 ел буена председатель булып эшләгән Ф. Галиев «Икмәк язмышы» дигән китап язды, ул «Казан утлары»нда басылды, аерым китап булып чыгып килә. С. Шакир, Р. Хисмәтуллин, Равил Вәлиев, Р. Ишморат, Р. Ишморатова, М. Елизарова, Д. Зөбәерова, Э. Касыймов, Г. Иделле, М. Скороходов очерк китаплары бастырдылар; А. Гыйләҗев «Казан утларыинда нефтьчеләргә багышланган монументаль очерк игълан итте; Н. Орешина, бүгенге заман пилотлары белән бергә бик күп очышларда катнашып, алар турында, очучылык эше проблемалары турында «Прмда» битләрендә дәвамлы рәвештә очерклар бастырып барды; М. Әмирнең С. Хәкимнең. Г Бәшировның. Ә. Еникинең. Т. Журавле.ның һәм башка авторларның сайланма әсәрләрендә очерк һәм публицистика зур урын алып тора Отчет чорында иң нык игътибар узәгендә булган жанр ихтимал, очерк һ.м публицистикадыр. Идарә бу бишьеллыкта Язучылар союзы каршысында тугызынчы и**» секциясе —очерк һәм публицистика секциясе оештырды М Зарипов җитәк- ф пг»ң бу секция «саф» очеркистларны гына түгел, башка жанрларда эшләүчеләрне * да узган кеннәрнең һәм заманыбызның актуаль темаларына юнәлдерде Н.ТИЖӘ ясап әйткәндә документаль жанрга җан керде әдәбиятка ул хәзер 5 кирәкле сугышчан тон бирә. Ләкин без әле моны хәзерге шартларда эшнең башы J гына дип саныйбыз. Чөнки тормыш катлаулы, күп яклы, аның ритмы ашкындыргыч- 3 рак, сабырсызрак була бара. Моны узган ел авылның социаль үсеш-үзгәрешләре-тә < багышлап үткәрелгән партия өлкә комитеты пленумы ачык күрсәтте КПССның Та- * тарстан өлкә комитеты беренче секретаре иптәш Г. И Усманов докладын тыңлагач. 5 игенче хезмәтенә зур ихтирам белән оештырылган искиткеч әйбәт күргәзмә белән 5 танышкач, бер уйга киләсең: гомер-гомергә халык кайгысының, тарихи фаҗигаләр- "° иек шаһите булып килгән бөек Идел һәм Кама дәрьялары хәзер бу якларда үзгәргән S тормышның, елга тугайларында үсеп чыккан Культура сарайларының, торак йорт х массивларының, терлек каралтыларының. «Юбилейный» «Актаныш» кебек яңа заман — р поселокларының шаһите булып әверелделәр ф Хезер безнең бурыч — авылны рухи азык белән баету Язучылар оешмасының бөек төзелешләргә, промышленность предприятиеләренә, о колхозсовхоз ларга шефлык итүе, «Казан утлары» журналы редакциясенең Татар- — стан атом электр станциясендә үз әдәби постын булдыруы билгеле бер нәтиҗәләргә х китерде —очерк һәм публицистика өчен генә түгел, зур күләмле проза, поэзия дра- < матургия әсәрләре өчен дә тормыштан материал сайлап алынды Әгерҗе, Арча. Ак- ә таныш. Буа, Питрәч, Мамадыш районнары соңгы елларда әдипләрнең дусларыиә әй1 ленделәр, тормышлары белән безне бик теләп таныштырдылар Безгә тормыш белән ч багланышның бу формасын алга таба да көчәйтергә, аның эчтәлеген, формаларын - баетырга кирәк булыр Без экономик, социаль үсешнең, илебезнең оборона куетен арттыруның заман таләпләре куйган югарылыгында булырга тиешбез Ике съезд арасында безнең шагыйрьләребез тематик яктан киң планда, шигъри алымнар ягыннан төрле формаларда илһамланып иҗат иттеләр Герчә без бу бишьеллыкта поэзиягә Юзеевләр, Афзаллар, Фейэуллиннар. Әгъләмоелар кебек бетен бер буынның килүен, яңа «поэтик шартлаулар» булуын күрмәсен тә (әлеге термин IX съезд трибунасыннан күл әйтелде), татар совет поэзиясе күпмилләтле совет поэзиясе аккан елга үзәненнән зур ышаныч белән, тулып-ташып акты Безнең поэзиядә ’ерле шигъри алымнар, юнәлешләр булды, үзенчәлекле поэтик шәхесләр эшләде. Поэзиянең иң яхшы есәрләрене чынбарлыкның мәңгелек проблемаларын философик фикерләү, социалистик җәмгыятьнең рухи бетемлеген, гәрмоник үсешен сурәтләү «ас булды. Өлкән шагыйребез С. Хеким бу бишьеллыкта да активлыгын киметмәде Күп санлы шигырьләр һем җыр текстлары белән бергә, ул ике поэма иҗат итте «Ээли- пэр Европа буйлап» һем «Күги» поэмалары, герче традицион классик алымда язылсалар да. икесе дә яңа. новаторларча, узган сугышның фелсефи эчтелеген. аның каһарманнарын кечле гәүдәләндерәләр Безне бер нерс. аеруча шатландыра С. Хеемм поэзиядә һаман алгы сафта. Тукай. Такташ. Жепил. Туфан эст .фатасын ул намус белен, ир-егетләргә хас ныклык белән дәвам иттерә бу .м. Х.с.и Туфли ЧЛУ.ЛШ-Ы». Уп ' -pH..,».. Ә-». у. бл,и.„ .ч.и Вл.лкгл. гугли ллл«л«« .«•»—— >Т—т »'•*“ »»“«• 6»"“" ■ЛЛ.ма Елллр у..р, 6.. »У ««-’«•« -Р- б-фл-гм". — - «У» лллм «.бл.лллмл. лл>... »•>«•" -Р-Р-" ‘«"-6-РУ» «л. трибун РО..ИЛС.Л.К л— мемиин: Т. Миңнуллинның халыкчан юморга бай беек оптимисты, туксан яшьлек Элх мәндәр бар бит, ул авторына һәм Академтеатр эшлеклеләренә РСФСРның К. С. Станиславский исемендәге Дәүләт премиясен алып бирде бит. дип әйтүләре ихтимал 2 Әйе, болар дөрес. Бу — безнең казаныш. Ләкин бит Әлмәндәр ялгыз, аның янына с, иертның үзе төсле үк кыю. үзе төсле үк шат күңелле яшь герой кирәк, яшьләрне * үзе артыннан алып китәрдәй баһадир кирәк Миңа калса, безнең сәхнәдә заман герое әле тулы канлы булып гәүдәләнми, бигрәк тә халыкара темаларга үткен политик спектакльләр җитешми Андый әсәрләрнең кирәклеген К. Әмировның офган халкының тормышын һәм ирек өчен көрәшен гәүдәләндергән «Зелфия» спектакле исбат итте. Аны илебез театрлары куя башлады. Оригиналда ул әдәби эшләнеше ягыннан иайтышрак булса да, театр белгечләре аны арсеналга алырга булдылар, тәрҗемәсендә сәнгатьчелеген эшкәртеп җиткерделәр. Тагын бер нәрсәне басым ясап әйтергә кирәк; әле күптән түгел генә без пьесә- ларыбызның көнкүреш ваклыгыннан, гаилә гаугаларыннан арынмавына үкенә идек, донья күлемендәге проблемаларны күтәрүләрен таләп итә идек. Хәзер андый әсәрләр юк дип әйтә алмыйбыз. И. Юзеевиың шигырь белән язылган куәтле трагедияләре инде ничә ел сәхнә көтеп яталар И Юэеев глобаль масштабта карурманнар. »вш диварлар, мәңгелек тынлык белән еейләшо Кешелек дөньясының язмышы хакында сүз алып бара. Аның Тукайга, Җәлилгә багышланган трагедияләре дә игътибарга лаек. Әмма аларны сәхнәгә Татар дәүләт Академия театры яки Казанның зур рус драма театры гына куя ала Өлкән драматург Р Ишморат та отчет чорымда Тукайга багышлап киң масштаблы драма иҗат итте, тик аның белен бер режиссер Да кызыксынмады Сәбәбен сорасаң, сәхнәче түгел, диләр. Ләкин бу. миң. калса, котылу әмәле генә. Сехнәч.лекне теш юрау белен чагыштырырга мөмкин, зирәк мэрчыклар әитмешли. төшнең муены нечкә, най якка борсаң, шул екәа борыла ала Безгә яшь тамашачылар, балалар һәм курчак театрлары эчен ныклы репертуар «ирек Балалар драматургиясе әлкесеидә эшлеген Р Батулл. белен Н Деулииа «улларга, Р Мингалимнең балалар пьесасын илебез се.несене алып чыгуын аеруча басым ясал иүрсе.ерг. кирәк Музыкаль драматургкай, үстерү юлында д. җ-ң сызганып эшлисе бар әле һәркемгә мәгълүм музыкаль драматург». шагыйрь белән -омлоэиторның дуслыгыннан башлан. Җәлил белән Җ-һаиоә. Исәнбәт белен Җ-һеное. Гыйззәт белен Фәйзи кебәк. бер бәрәңн. эзләргә, берберең. ом.ылырг. ««₽.« Соңгы елларда Гераи Режим белен Бату Мулюков бөр-берсен таптылар. Ал.рның беренче җитди хезме.лере - «Каһәрләнгән межеббәт. операсы - уңыш казанды. Татарстан АССРның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә паек булды. Кайчандыр шагыйрь Зөлфәт белән композитор Хәйретдиноаа балалар ечен кызыклы опера иҗат иткәннәр иде. Талантлы бу авторларга узганны искә төшереп, яңа операга тотынырга вакыт җитте шикелле. Тәнкыйтьне гадәттә әдәбиятның намусы дип йөртәләр. Ләкин ун-унбиш ел буена әдипләр арасында бер фикер яшәп килде: безнең ул «намусыбыз» татлы йокыда утырмыймы? Еллар буена иҗат иткән әсәрләребез тәнкыйтьтән читтә калмыймы? Әгәр без агымдагы тәнкыйтьне әдәбият белеменнән аерып карамасак. аларның икесен бер бөтен итеп алсак, бу бишьеллыкта тәнкыйтьчеләребез белән әдәбият белгечләребез икесе бергәләп гаять зур йөк күтәрергә сәләтле икәннәрен исбатладылар. Татар әдәбияты тарихының алты томлыгы, татар халык иҗатының унике томлыгы. Кол Галинең 800 еллыгына һәм аның үлемсез поэмасы «Кыйссаи Йосыф»ка багышланган фәнни конференция —барысы да алар тарафыннан әзерләнде. Шулар янына тагын татар театры тарихына караган зур һәм җитди хезмәтне аңлатмалы сүзлекне, Тукай, Гафури, Камал, Такташ, Нәҗми, Фәйзи һәм башкаларның күл томлыкларын әзерләүне өстәсәк, өдәбиятчы-галимнәребез, тәнкыйтьчеләребез башкарган хезмәтнең зурлыгы тагын да арта төшәр. СССР Фәннәр Академиясе Казан филиалының Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты коллективы боларның барысын Татарстан китап нәшрияты белән бергә башкарды, безнең нәшриятта борынгы һәм хәзерге әдәбиятны яхшы белә торган эрудицияле, тәҗрибәле редакторлар җитеште. Ике съезд арасында аерым зур хезмәтләр дә дөнья күргән. М. Хәсәновның Г Ибраһимовка багышланган нигезле зур монографиясе, Н. Юзиевнең татар шигырь поэтикасына багышланган хезмәте, Н. Хисамовның «Кыйссаи Йосыф» поэмасы хакында үзәк нәшриятта чыккан китабы, Т. Галиуллинның, Ф. Мусинның бүгенге заман әдәби проблемаларын яктырткан җыентыклары, А. Әхмәдуллинның драматургиябез хакында Мәскәүдә русча чыгарган китабы, Ф. Миңнуллинның прозаның гражданлык йөзе турындагы хезмәте, М. Гайнуллин, X. Хәйри, Г Халит. И. Нуруллин, Б. Гыйззәтнең әдәбият тарихына багышланган тикшеренүләре Р. Мостафинның мәкаләләр җыентыгы, Ф. Мусинның «Правда» битләрендә өлёдән-әле басылып килгән оператив мәкаләләре, Э. Нигъмәтуллин, Ф. Галимуллин, Р. Мөхәммәдиев, Мансур Вәлиев, яшьрәк тәнкыйтьчеләрдән С. Маннапов, Ф. Зөлкарнәев һәм башкаларның җитди уйланып язылган мәкаләләре соңгы елларда әдәби тәнкыйтьнең һәм әдәбият белеменең җанлануын әйтеп торалар. Моңа, әлбәттә, КПСС Үзәк КомиҮетының «Әдәбият-сәнгать тәнкыйте турында»гы карары да зур һәм уңай йогынты ясады. Ике съезд арасында тәнкыйтьчеләребез һәм әдәбият белгечләребезнең фәнни-тикшеренүләре, монографияләре мәкалә җыентыклары 59 исемдә басылып чыккан. Аларда теоретик базаның ныгуы, марксистик-ленинчыл методологиянең киң кулланылуы, югары уку йортларында белем алган яшьләрнең артуы, проза, поэзия, балалар әдәбияты китапларының, спектакльләрнең башка бишьеллыкларга караганда сан ягыннан күбрәк бәяләнүе күзгә ташлана. Безнең ике иптәшебез — Т Галиуллин белән Ф. Мусин — отчет чорында уңышлы рәвештә докторлык диссертациясе якладылар, фән кандидатлары да артты. Тәнкыйть һәм әдәбият белеменең үсеше өчен кирәкле шартлар тудырылу алга таба бу жанрда эшләүчеләргә зуррак бурычлар йөкләргә дә мөмкинлек бирә. Бу, барыннан да элек, агымдагы тәнкыйтькә кагыла. Укучы проблемалы мәкаләләрнең күбрәк булуыы, чын мәгънәсендә тирән эчтәлекле, кызыклы бәхәсләргә юл ачылуын таләп итә. Бездә соңгы елларда комплиментарный кимеде, аның каравы барлык әсәрләрне бергә тезел яманлау арта төште. Бу хәл безнең тәнкыйтьчеләр ил матбугатында мәкаләләр белән чыккан чакта аеруча сизелә. Андый мәкаләләрне укыгач, татар әдәбиятының үсөме-юкмы, үссә нинди юнәлештә үсә икәнен дә аңлау кыен. Рецензияләү практикасы да хәзергә безне шатландыра алмый, анда очраклылык шактый нык хәкем сөрә, тәнкыйтьчеләр еш кына икенче, өченче дәрәҗәдәге әсәрләрне сәнгатьчә югары язылган әсәрләр белән янәшә куялар, яки яхшы әсәрләрне онытып калдыралар. Тәнкыйтьнең сугышчан бурычы - яңа әсәрләргә шундук 6». бирү, сәнгатьчә к.ч- | м мылгаи, югары идеяле, тирен эчтәлекле әсәрләребезне пропагандалау, сәламәт Ми бай әдәбиятыбыз тәненә чир булып ябышкан халтураны, төссез соры әсәрләрне уз хмытыида фаш итү яңага юл ачу. Балалар әдәбиятының уңышлары поэзия өлкәсендә күбрәк булды. Отчет чорында Шаүмят Галиеаке Г. X. Андерсен исемендәге Халыкара Почетлы диплом тапшыру, даресен генә әйткәндә, балалар һәм үсмерләр әдәбияты өлкәсендә эшләүчеләргә «арата ихтирамны арттырды. Ш. Галиевнең үз иҗаты, аның шигырьләрендәге кояшлы юмор, талкырлык, ритмикадагы тигезлек һәм поэтик аһәң, ул иҗат иткән геройлар— Шмели һәм Котбетдин—балалар әдәбияты өлкәсендә эшләүче бик күпләргә үрнәк булры Әгәр без драматургиядә Туфан Миңнуллинның классик драматургия алымнары аша новаторлыкка чыгуын билгеләгән булсак, балалар әдәбиятында Шәүкәт Галиевнең Тукай, Фәйзи, Рәхмәт традицияләрен үзләштереп, бер генә әдипне дә кабатламаган уаенчелекле балалар деньясы тудыруын әйтә алабыз. Кайчандыр революциядән соң, без шатланып һәм горурланып илебездә саф балалар язучылары үсеп чыгуын әйтә идек. Бу барлык совет әдәбиятында уникаль күренеш иде. Хәзергесе көндә саф балалар язучылары күп түгел. Үз иҗатында кы- аыклы сәяхәтләр жанрын иҗат иткән Л. Ихсанова, иҗатын тулысыича фантастикага ♦ багышлаган А. Тимергалин, фәнни фантазия, әкият, маҗара жанрын алып баручы ® С. Радэневская, табигать бизәкләрен Абдулла Алиш үрнәгендә ихлас сурәтлеген ° Г. Хесәиов бу бишьелльжта да күл эшләделәр, яхшы эсерлар иҗат иттеләр. Соңгы >. елларда укучылар арасында киң танылган Роберт Миңнуллин поэзиясе игътибарга * бик лаек. Аның иҗаты республика комсомолының М. Җәлил исемендәге премиясенә лаек булуы да моны раслый. Үзенчәлекле, кояшлы, юморга бай шигырьләре белен s Р Миңнуллин балалар әдәбиятында ялган да, кылану да. тормышны бозып ясал о. күрсәтүләр дә, стандарт та булмаска тиешлеген исбат итте. Шундый ук юнәлеш * X. Халикоака да балалар өчен чын шигырьләр иҗат итәргә булышты. Балалар шагыйрьләре Н. Гайсин, Ә Бнкчонтееза, Җ. Тәрҗемәное, М. Фәйзуплина, Р Велиева, юбилейларына багышлап, йомгак китаплары бастырып чыгардылар Нигездә балалар әдәбияты өлкәсендә күп эшләгән К. Латыйпов, М. Мазуноа СССР Язучылар союзы члены булып алындылар. Балалар һәм үсмерләр әдәбиятының проза елкәсендәге уңышлары күп түтәл. Мектәп һәм укучылар педагоглар тормышыннан әсәрләр, үкенечне каршы, юк дил •йтерлек. Фидакарьләрчә эшләүче Ф. Яруллинны. арабыздан вакытсыз киткән талант- ЛЫ Ф. Шефнгуллннны, үҗәт бер тырышлык белән хикәяләр һәм повестьлар язган Альберт Хесәиовны, бетенлой дә яшь Аяз Хәсеновны күрсәтә алабыз. Вакыт-аакыт бу өлкәгә М. Хәсеноа. Н. Дәүли, Р Фәнзов килеп чыгалар. Ихтимал, шушылар гынадыр. Хеер, балалар прозасында эзлекле эшләүче Р Хафизова бар икән. Ул иң актуаль темаларга яза. кызыклы сюжет таба белә, әмма телендәге кимчелекләр, психологик төгәлсезлекләр аның әсәрләренең едеби кыйммәтен шактый киметелер Бу җәһәттән игътибарны м ....................................... юнәлтәсем киле соңгы елларда тәнкыйтьчеләребез әдәби әсәрләрнең теле-стиле мәсьәләләрен бөтенләй дә оныттылар. Узган елны Н. Фәттах «Казан утлары, журналында яшь язучы Н Гыйматдиноеа- мың осорлерендег. тол материалына «арата җентекле фении анализ есады Гаделле, хакына ейтнк Н. Гыйматдиноеа - сәләтле. тормышны әйбәт белүче, инде у.учылар игътибарын җәләп итәрдәй б.рн-ч. поаәсть һәм бен... «ын. вике. «җат ит.ән а.тор Н. Фәттахның бик җитди һем объектно енализыинән яшь автор үзе генә түгел, тои- кыйтьчеләребәз дә нәтиҗә ес.рга -ешл.р дип бояем. Ачыкт.н-.чык сәйләшик. бә. еднллорәбәзнең т.л кимчелекләрен ак -әгаэь әстәидә «үпмә генә җжмҗ әгәр аларның телгә булган карыйлары Дәрт түтәл —и. у" -талар тагын «аба.лаим.а. Икәнчә т.рлә әйткәндә, язу машинкасындагы шрифтлар «аты. икән, маш-ни. кегаэь өстен, адым свои ватык хәрефләр .эшерәме. Тоя маг.рнеяынв мән. шулай фәнни анализ ясау -шь яа.орларг. нң нәтиҗәяә. иң -₽*-• ердэм булып тора. Т.тый.ьчелеребоэкең үз вакытында яшьләргә әләрның тал кимчелекләрен күрсәтел бермәао аркасында үл авторлар үсә тҗеэч те вегыйфь т.длә булып .алдылар Димәк эсер ПАРТИЯ БЕЛӘН. ХАЛЫК БЕЛӘН ләребезнең зелен haw стилен өйрәнү, »дея эчтәлеген анализлау кебек ук, тәнкый ’ челәребеэ ечен беренче дәрәҗәдәге бурыч булып кала. «Иҗат союзларының һәм берләшмәләренең бурычы,— диелә партия Үзәк KOMI тетының 1983 елгы июнь Пленумы карарында,— культура эшлеклеләрен халык ai дында җаваплылык рухыңда тәрбияләү, алар арасында идеялелекне, әхлакый һә эстетик таләпчәнлекне арттыру». Боларның барысына ирешү, әдипләребезнең тырышлыгын югары идеяле, сән' гатьчә нәфис әсәрләр иҗат итүгә юнәлдерү ечен отчет чорында Татарстан Язучылаг союзы идарәсе күп төрле оештыру-иҗат эшләре алып барды. Үзебезнең нәшрият һәм үзәк нәшриятлар белән, вакытлы матбугат радио һәм телевидение белән элемтәне ныгытты, һәр елны әдәби ел йомгаклары. Поэзия көне, Казан язы, районнарда әдәбият көннәре үткәрү безнең коллективта иҗат атмосферасы тудырды, әдәбиятыбызның төп үсеш тенденцияләрен ачыкларга, бурычларын билгеләргә ярдәм итте Тугандаш халыклар әдәбияты белән багланышларыбыз ныгый төште, даими комиссияләр һәм иҗат секцияләре үз эшләрен җаваплылык белән, төгәл алып барырга тырыштылар. Татар әдәбияты ил күләменә башка бишьеллыкларга караганда күбрәк һәм яхшырак сыйфатлы булып чыга алды. Язучылар белән укучыларның бәйләнеше, элемтәләре арту безнең иҗатыбызга йогынты ясаган факторларның берсе булды. Без матур әдәбиятны нәтиҗәле пропагандалаганы өчен Республика китап сөючеләр җәмгыятенә нәшрият коллективына, газета һәм журналларга, радио һәм телевидениегә, полиграфистларга, китапханәчеләргә, культура-агарту өлкәсендә эшләүчеләргә рәхмәтле. Алар безне укучы белән тоташтырдылар, алар безнең китапларыбыздагы уй- тойгыларны киң катлау халык массасына илтеп җиткерделәр. Әгәр бездән, ике съезд арасында Татарстан Язучылар союзы идарәсе башкарган эшләрнең иң зурысы нәрсә дип сорасалар, яшь язучыларны тәрбияләү, дип авыз тутырып әйтергә мөмкин булыр иде. «Иҗат яшьләре белән эшләү турыидаогы партия Үзәк Комитеты карары, яшь алмаш тәрбияләү мәсьәләсен КПССның Татарстан өлкә комитеты бюросында махсус тикшерү, РСФСР Язучылар союзы секретариатында безнең идарәнең отчетын тыңлау—болар безгә яшьләр белән эшләүне кирәкле зур юлга салырга мөмкинлек бирделәр. Идарәң председателенең урынбасары И. Юзеев, яшьләр белән эшләү комиссиясенең председателе Ш. Галиев, комсомолның Татарстан өлкә комитеты белән бергәләп, биш ел эчендә республикабызның барлык районнарында яшь язучыларның зона конференцияләрен үткәреп, йөзләрчә кульязмалар укып, бу эшкә мәктәпләрдә әдәбият белән кызыксынган сәләтле балаларны да тартып, файдалы зур эш башкардылар. Яшь каләмнәрнең кулъязмаларын уку, алар алдында үзләренең күп еллык иҗат тәҗрибәләре белән уртаклашу буенча республикабызның танылган каләм осталары бик теләп катнаштылар һәм шуның белән әдәби алмаш тәрбияләүнең мөһим мәсьәлә икәнен тагын бер мәртәбә расладылар. «Казан утлары» журналы, «Идел» альманахы, республикабыз газета-журналлары яшь һәм башлап язучыларның беренче «каләм тибрәтү» үрнәкләрен яхшы дип табылган хикәяләрен, шигырьләрен, әкиятләрен дөнияга чыгара тордылар, бу исә яшьләргә тизрәк җитлегергә мөмкинлек тудырды. Ниһаять, быел әдәбият белән шөгыльләнүче балаларның Казанда конференциясе үткәрелде. Яшьләр белән эшләүне яхшырту күзгә күренеп торган практик ярдәм дә алып килде. Безнең коллектив бу бишьеллыкта ишәя төште. Әгәр тугызынчы съездны үткәргән чакта без 154 язучы булсак, хәзер 182 гә җиттек. Яшь авторлар белән нәтиҗәле эшләү һәм шул хакта РСФСР Язучылар союзы секретариатында отчет ясау безгә илебезнең данлы бер төбәгендә — Брежнев шәһәрендә язучыларның яңа оешмасын ачарга мөмкинлек тудырды. Моннан 20 ел элек республикабыз нефтьчеләренең башкаласы Әлмәттә шундый ук оешма ачылуын искә алсак, хәзер бездә, Казандагы төп иҗат союзыннан тыш, тагын ике оешма бар. Алар белән Ә. Гаффар, г. Валиев кебек энергияле, булдыклы оештыру-иҗат эшләренә сәләтле, иҗатлары жиииаи талаитлы иптәшләр җитенчелек ителер. Хезмәт кешесе, бигрәк тә нефтьче- мр һы- мимиклар турындагы масштеблы, киң колачлы әсәрләрме без шушы ике мшмаиың вәкилләреннән кетебез. Ченки алар тормышның кайнап торган үзәгендә двилер! Яшь алмаш әзерләгәндә безгә бер нәрсәне истән чыгарырга ярамый. Партия ♦ Ут»к Комитетының мәгълүм карарында яшьләргә карата игътибарлылыкны таләпчән- мк белән бергә алып барырга кирәклеге әйтелә. Юкса соңгы елларда яшьләр үз- яареиә игътибарлы булуны яраталар, алай гына да түгел, алар аны таләп итеп ала- мр, кайберләре исә язу машинкасыннан гына төшкән әсәрләрен тизрәк бастырып «тарырга ашыгалар. Менә мондый очракларда яшьләргә бик тә сабыр һәм түземле реаештә аңлата белергә кирәк: әдәби әсәр бик зур тырышлык, кайнар тир түгү, тел-стильне өзлексез чарлау аркасында гына туа ала, укучыларда популярлык казана ала. Әдәбият әдипләрдән барлык көчен, гомерен таләп итә. Шуңа риза булмасаң әдәбият эшенә тотынмаска да кирәк Татарстан Язучылар союзы идарәсенең алга таба аеруча игътибар итәргә тиешле елкесе дип мин әдәби тәрҗемә мәсьәләләрен саныйм. Русчадан һәм тугандаш яллыклар теленнән тәрҗемә итү бездә ныклы нигезгә салынган. Әле революциягә кадәрле үк башланып. Бөек Октябрь социалистик революциясеннән соң тагын да ныграк үскән, Я. Халитов, К. Миңлебаев, Р. Даутов. Т. Нурмәхеммәтое, С. Ибраһимоеа, ♦ Ф. Гайнаиова кебек аерым осталары җитешкән, алар янына Ф Миңнуллин. Ф Зыят- ® дииоаа, Л. Хәмидуллин кебек яңа әдипләр килеп кушылган бу өлкә татар укучыла- ° рыиа Толстой һәм Пушкинны, Достоевский һәм Маяковскийны, Шолохов һәм Таар- > доескийны, Ауэзов һәм Айтматовны, Есенин һәм Гамзатовны, тагын бик күп, бик күп * каләм осталарын, дөнья әдәбияты җәүһәрләрен безнең телдә сәйләше торган иттерде Рус классикларының, совет язучыларының, дөньяның прогрессив язучылары- s иың бездә хәзер яхшы тәрҗемәләре бәр дип горурланып әйтә алабыз. Әмма без- о. нәң үз әсәрләребезне русчага, рус теле аша тугандаш халыкларга ниһаять, бөтен * Данияга чыгару ягыннан күп эш эшлисе бар әле. Дәрес, без илгә чыкмыйбыз дип зарлана алмыйбыз. Совет власте елларында татар язучыларының 600 ден артык китабы 50 миллибн данәдән артык тираж белән илгә таралган икән, бу — бик зур казаныш. Без моның эчен рус язучыларына рәхмәтле. Тик бәзнең киң доиьяга чыккан барлык әсәрләребез дә Бөтенсоюз укучысына оригинальдәге кече белен барып җитә дип уйлау да бигүк дәрес булмас иде. Шуның өстәвенә классикларыбызны, мең ел буена җыелган рухи хәзинәбезне илгә чыгару буенча зур эш эшлисе бәр әле Язучылар союзы идарәсе никадәрле генә тырышмасын, колач җитмәс дәрәҗәдә зур һем дәүләт күләмендә әһәмиятле бу эшне бер ялгызы гына башкарып чыга алмый. Шуңа күрә Татарстан китап нәшрияты каршысында классикларыбызны татарча һәм русча чыгару редакциясе булдыру кирәклеге хәзер кичектергесез бер эшебез булып алга нилеп басты