АЧЫЛГАН СЕРЛӘР

XVI бүлек
әгать нәкъ тугызда Эдуард Тренькин Метелева ята торган шифаханәгә килде. Ул анда урология бүлегендә ятучы бер хатынның колбаса ашап агулануы фактын тикшерергә тиеш иде. Шифаханә кешеләре колбасаның кемдер тарафыннан Метелевага дип китерелгән булуын әйттеләр. Тренькин килгәндә бүлекчә мөдире палаталарда иртәнге обход ясап йөри иде. Ул авыруга тапшырылырга тиешле төргәк эчендә бер язу да булуын, әмма кемнеңдер ул язуны югалтуын әйтте. Язуда әлеге төргәкнең нәкъ менә Метелевага тапшырылырга тиешлеге әйтелгән, әмма әйбер китергән
икән.
Ул өстәл янына килде һәм Метелева квартирының телефон номерын җыйды.
— Алло!— дип кычкырды ул трубкага,— Кем әле бу?.. Надежда Петровна?.. Миңа сез кирәк идегез дә!—Тренькин урындыкка утырды.— Сезнең күршегез кичә кайттымы? Әйе, әйе, күршегез! Кычкырыбрак сөйләгез әле, берни ишетелми!
— Әкренрәк сөйләшегезче, зинһар, монда авырулар ята,— диде врач, ризасызлык белдереп.
— ...Кайткан бугай дисезме? Ә нигә алай уйлыйсыз?—Тренькин врачның кисәтүенә игътибар итмичә, кычкыруын дәвам итте.— Биштәре белән эшләпәсе коридорда эленеп тора?.. Аңлашылды.. — һәм ул трубканы элеп «уйды.
— Менә күрәсезме!?— Ул бүлекчә мөдиренең өстенә үк килә башлады.— Сез монда эш юклыктан интегеп утырган арада хатынның күршесе кайтып та җиткән. Шулай булгач, бирегә ашамлыкны кем китергән булуын аңлау кыен түгел ләбаса. Трубканы алырга да шалтыратырга иде... Ә сез тиктомалга разбой саласыз. Ашамлык белән агулану була торган хәл инде ул. Бигрәк тә колбаса — бозылучан нәрсә,—дип. Тренькин, саубуллашып та тормастан, чыгып китте.
Бер сәгать үтәр-үтмәс ул тикшерү нәтиҗәләрен Чурбановка җиткерде. Тегесе докладны тыңлагач:
Ахыры Башы 7 санда.
кешенең фамилиясе аермачык куелмаган иде, диде. Ашамлык китерү че ир кеше иде, дип тә өстәде.
— һәм сез шул нәрсә аркасында бөтен республикага шау-шу куп-тардыгызмы?— диде Тренькин ачуын яшермичә.—Бүтән эшегез юк
Ә сез үзегез бүген Метелевалар квартирында булдыгызмы сон?— дип сорады.
— Ничек булмаска инде!- дип ялганлады Эдуард,- Геологнын әйберләрен үз күзем белән күрдем.
— Ә аның үзен?
— Күрмәдем. Әлеге әбекәй... Метелеваның апасы әйтеп тора бит ♦
инде, кайтты ул кеше, ди, ниндидер ашамлык илтеп йөрде, ди... с.
— Кая илтеп йөргән? Ачыграк сөйләгезче.
Нәкъ шул вакытта бүлмәгә Галләмов килеп керде. Өстәл янындагы Й урындыкка утырды да Тренькинга мәгънәле караш ташлады Тегесе и нидер булганын шунда ук сизеп алды.
— ...Теге карчык... әнә шул Метелеваның апасы инде... әйтте, күр- | шеләре Нигъмәтуллин күчтәнәчкә азык-төлек алып шифаханәгә барды. ? диде.
— Димәк, сез үзегез Нигъмәтуллинны бөтенләй күрмәдегез’-* ♦ Тренькни Галләмовка күз ташлады, иңбашларын сикертеп куйды я
— Монысы инде, минемчә, хәлиткеч нәрсә түгел.
Ул арада Галләмов папкасын ачты да Чурбанов алдына өстәлгә s берничә кәгазь куйды. з
— Әгәр Нигъмәтуллин дигән кеше бөтенләй булмаса?— диде под- £ полковник, шиген уртаклашып.
— Ничек инде?..— Тренькин аптырап калды.— Ул бит анда пропис- £
када тора, анда яши... ө
— Анысы билгеле. Бәлки Нигъмәтуллин хәзерге вакытта бөтенләй п. безнең шәһәрдә түгелдер, диюем. Ә бәлки ул бирегә бөтенләй кайтма £ гандыр да Сез шундый мөмкинлекнең булуына ышанасызмы?
— Ничек инде, ә әйберләре... күктән иңмәгән ич инде алар
— Аңлыйсызмы,— диде Чурбанов,— ул әйберләрне юри китерел куйган булулары да ихтимал. Әйе, әйе, юри. Күрәм. сезне менә мондый фактлар бер дә сагайтмый: командировкага килгән ниндидер бер кеше конструктор Әхтә.мов квартирын күзәтер өчен уңайлы булган йортта урнаша. Аннары бу кеше кинәт юкка чыга, көтмәгәндә үлеп китә, ул яшәгән квартир хуҗабикәсе Метелевага бирелергә тиешле ашамлыктан икенче берәү агулана. Шикләндерә торган нәрсәләр түгелмени болар? Бу вакыйгалар арасында ниндидер бәйләнеш барлыгы сизелеп тормый мыни? Ә менә мин, лейтенант, аларның барысының да Метелева белән бәйле булулары очраклы хәл түгеллеккә ышанам. Сез исә, кызганычка каршы, ул вакыйгаларны нечкәләп, бәйнә-бәйнә тикшерергә тырышып та карамагансыз!
Ләкин Тренькин өчен күңелсезлекләр моның белән генә бетмәгән, бу әле башы гына булган икән. Ул начальнигының кабинетыннан чыгып китәргә җыенган гына иде, Чурбанов Галләмов китергән кәгазь ләргә күз йөртеп чыкты да, тавышын үзгәртеп, аңа тоткарланырга кушты Аннары, күзләрен кәгазьдән алмыйча гына, милиция лейтенанты Герасимов «Йөнтәс» кушаматлы куркыныч җинаятьчене кулга алган вакытта Тренькиннын ни өчен чит кеше сыман ерактан гына күзәтеп торуын сөйләп бирергә кушты
Тренькннның эче жу итеп кнтте. Бетте баш. дип уйлап алды ул. чөнки мондый очракларда куркаклык өчен НКВД органнарыннан куу ларын ул яхшы белә иде
Ул ык мык итте, акланырга, булган хәлне бөтенләй бүтәнчә итеп сурәтләргә маташып караты. Ләкин берни дә яряәм итмәде. Ахыр чик тә ул барын да расларга мәҗбүр булды
— Сезнен, лейтенант, үз хатагызны танырлык та кыюлыгыгыз юк икән,— диде подполковник — Совет кешесенә хас элементар намуслы лык җитенкерәми сездә, үз-үзеңә тәнкыйть күзлегеннән кара) тш i нәрсәне белмисез сез.
Бу сөйләшүдән соң бүлек җитәкчеләре Тренькинны НКВД органнарыннан чыгару турында тәкъдим керттеләр. Ләкин кемдер кулын йөртте булса кирәк, бүлекнең бу таләбен тормышка ашыру тоткарланды. Кадрлар бүлегенең җавабы шундыйрак булды: янәсе, Тренькин әле яшь, төзәлер янәсе, яшьләрне тәрбияләү эшен яхшыртырга кирәк...
Ул арада озак дәваланганнан соң Александр Жуков та эшкә чыкты. Мария Петровна Метелева тирәсендәге вакыйгаларны тикшерү вакытында ул аның квартиранты Нигъмәтуллин командировкадан бөтенләй кайтмаган булуын һәм, табигый ки, бу авыру ханымга шифаханәгә бернинди ашамлык илтмәгәнлеген ачыклады. Ләкин аны кем илткәнлеген беркем дә белми иде. Метелеваның апасына килгәндә, ул Трень- кинга Нигъ.мәтуллинның шифаханәгә ашамлык илтүе турында берни әйткәнем юк, дип барды, ул көнне, гомумән, Тренькинны да, Нигьмә- туллинны да күргәнем булмады, дип өстәде. Шулай итеп Тренькинның ялганы тотылды. Тиздән Халык комиссарының приказы белән ул эшеннән алынды.
Чираттагы сорау алу вакытында Фроловтан Древцов квартирында кайда нәрсә барын сез ничек алай яхшы белдегез, дип сорадылар, «йөнтәс» мыскыллы елмаеп: «Оптик приборлар барында чит кеше квартирында нәрсәнең кайда ятуын белү өчен анда үзеңә кереп йөрүнең һич кирәге юк,—дип җавап бирде,—Үз тормышыңны куркыныч астына куймыйча гына, моның өчен бинокльдән яисә трубадан файдаланырга да мөмкин». «Без теге кәкре борынлы карт белән алдан сөйләшеп куймыйча да, бу мәсьәләдә бер үк «ачыш»ны ясаганбыз,— диде ул.— Мин үз фатирымны ишегалды яктан, дөресрәге чардактан күзәттем, ә ул үзенекен — Әхмәтов квартирын — икенче яктан, урам ягыннан күзәткән. Менә шулай, нәчәльникләр, моннан болай тәрәзә пәрдәләрегезне калынрак нәрсәдән тегегез. Куркынычсызлык техникасы турында да онытып бетермәгез. Юкса, киштәгә кунаклаган әтәчләр төсле, югары катларга менеп урнашасыз да, сезнең шмоткаларга күз салучы булмас дип уйлыйсыз. Ялгышасыз, нәчәльникләр. Минем кебек кеше.. »
— Сезнең кебек кешеләр күп түгел,—дип Жуков аның сүзен бүлдерде— Сез, Фролов, шуны онытмагыз. Никадәр генә озын-озак булмасын, һәр юлның азагы була. Ә җинаять юлы — юлларның иң кыскасы. һәм ул бер нәрсә белән — суд эскәмиясе белән тәмамлана! Менә сез тимер юлда вак-төяк нәрсәләрне чәлдерүдән башлаган идегез. Ә иң ахыргы станциягә бик авыр йөк белән — коточкыч җинаятьләр йөге белән килеп төштегез. Сезгә шуннан ары юл юк — үзегезне нәрсә көткәнен бик яхшы беләсез!
Фролов, һич исе китмәгәнгә салышып, кулын селтәде:
— Миңа ни чәпәячәкләрен синнән башка да беләм. Бүгенме, ир- тәгәме — кайчан да бер үләсе ич! Ә үлгән кешегә барыбер...
— Аның каравы тере кешегә барыбер түгел. Синең туганнарыңа барыбер түгел. Синең черек философияң буенча барыбер бер үләсе булгач, кешегә бу дөньяга тууның да хаҗәте юк, яшәүнең дә, эшләүнең дә... Хәер, син үзең дә моны бик яхшы аңлыйсың Тик үзеңне үзең тынычландырырга, кылган барлык явызлыкларың өчен үз-үзең ал дында акланырга гына телисең... Ниһаять, мине киләчәктә нәрсә көтә икән дип бик куркасың. Әллә шулай түгелме? Шулай, әлбәттә. Бу дөньяда үлемнән курыкмаган кеше юк. Сиңа: Камчаткага тикле яланаяк барсаң гына үзеңә котылу табачаксың, дигән шарт куйсыннар әле, син аяк табаннарың коры сөяккә калганчы, тәмам хәлдән таеп егылганчы чабачаксың Юк, Фролов, сиңа барыбер түгел, барыбер булса үзеңнең бүгенге хәлеңне җиңеләйтердәй әллә ниткән теорияләр эзләп маташмас идең...
Аннары Фролов үзенең элегрәк качмавына үкенә башлады: «Теге
чакта, мине эзләп тапкач, Чмо әйтте бит миңа, НКВД койрыгыңда утыра, диде. Ә мин ышанмадым,— ул ике куллап башын кысты,— поселокта кеше күзенә чалынып, буталып йөрүемне теләми инде бу бәндә, шуңа күрә котырта, дип уйладым>.
— Нигә алай уйладыгыз?—дип сагаебрак сорап куйды подполковник Чурбанов. *
Фролов башын күтәрде, аркасы белән стенага терәлде һәм сагыш « катыш: £
— Бервакыт мин очраклы рәвештә генә Моратозны күрдем. Чүл “
бүреседәй койрыгын кыскан, монастырь тирәсендә бутала бу. Аннары х зиратка таба сыпыртты. Ул көнне минем янга килеп тә карамады. Ир u тәтесен генә миңа Светлогорски га шылырга кушты Тик бу андый-мон- з дый гына кушу түгел — боерык иде. Менә мин шунда сизендем минем < турыда кайгыртулары түгел бу боларның, монда икенче сәбәп булырга ф тиеш. Шунда уй төште минем башка әллә, мин әйтәм, кемгә дә булса комачаулыйммы мин монда Шул уй харап итте дә инде мине, сизгер- “ лекне югалта төштем... х
— Чмо һәм аның хуҗасы, кирәгегез калмагач, үзегезне дә дөмекте- *
рерләр дип курыккансыздыр әле?—диде Чурбанов. н
— Син мине тинтәккә санама, начальник. Шөрепләр эшли әле хә- “ зергә.— Фролов бармагы белән маңгаена сугып алды — Алар бит тәгәр- *- мәчсез арба кебек: минсез беркая да бара алмаячаклар иде. Ә берәр £ атнадан алар әйтмәсә дә моннан үкчә ялтыратырга исәп иде.
Чурбанов папкасыннан бер бит кәгазь чыгарды да Фроловка күр- « сәтте: *
— Бу янаулы хатны Кәрим авылыннан җибәргәннәр. Кемнән икәне ® әйтелмәгән. Сез ул авылда булгансыз. Сезнең эшме бу?
— Булмаганны үз өстемә алыр хәлем юк, начальник. Гомумән, ан- дыен трахтатлар язып маташмыйм мин
Сак астында бүлмәдән чыгып барганда Фролов ишек төбендә туктап калды һәм Жуковка мөрәҗәгать итеп:
— Сине кайдадыр күргәнем бар шикелле, нәчәльник,— диде.—Тик менә кайда икәнен һич хәтерли алмыйм. Әле шул турыда баш ватып утырдым.
Җавапны Чурбанов бирде:
— Хәтерең какшый башлаган Өлкән лейтенант синең тырышлык белән теге дөньяга китә язып калган кеше ләбаса.
Фролов гаҗәпләнеп Жуковка текәлде
— Юкка баш ватма. Фролов,—диде Жуков,—Оныткансыңдыр, мөгаен: май ае кичәсе, ресторан, аркылы үтмәле ишегалды һәм... утын пүләне.
Җинаятьче, «кирәкми, хәтерләдем >, дигәнне белдереп, кул селтәде
— Бу вакыйга др синең гаепләр исемлегенә керәчәк,—диде Чурбанов тыныч кына.
Фролов, берни әйтмәстән, борылды да ишек бусагасыннан атлады
Чурбанов шунда ук Святонский поселогында эшләүче ике сотруд никка моннан ары монастырьны бик нык күзәтү астына алсыннар, дип әйтергә кушты. Элек монастырь башлыгы торган өндә һәм элекке хөҗрәләрдә хәзер берничә йөз кеше яши иде. Нигездә, гражданнар сугышыннан соң бирегә читтән күчеп килгән кешеләр иде алар
— Җинаятьчеләрнең Әхтәмов квартирындагы сейфны ничек күргән булуларын Закиров дөрес чамалады булса кирәк,— диде подполков ник — Шуңа күрә бу квартирны күзәтеп торырга мөмкин булган йорттагы игътибарга лаек хәлләрнең барын да бик ныклап, җентекләп өйрәнергә. Икенче каттан башлап дүртенчесенә кадәр яшәгән һәр ке шенс энә күзеннән үткәргән кебек бик ныклап тикшерергә, диде ул һәм, үзенең урынбасары майор Галләмовка мөрәҗәгать итеп, приказ
төсендә өстәде:— Марс Әхмәтович, моның өчен ике-өч кеше билгеләгез. Бик ашыгыч рәвештә шуны ачыкларга кирәк: нинди бәндә ул Нигъмә- туллин? Метелеваның элекке фатирчысы тәэминатчы Постновның биографиясен дә тикшерегез. Метелевага дигән ашамлыктан Тараткина дигән икенче бер хатынның агулану сәбәбе дә әле һаман томан эчендә. Үзегез күрәсез, эш тавык чүпләп бетермәслек.
Жуков үзе Магнитогорскига барып, үлгән Постнов турында барын да белеп кайтырга булды. Юлга өч көннән чыгасы булганга, аңа кадәр кичектермәстәй эшләрне тәмамларга кирәк иде. Ә бүген, шимбә көн, Александр шәһәр китапханәсенә керергә һәм анда азык матдәләрендә, аерым алганда колбасада хасил була торган агулар турындагы китапларны караштырырга булды. Аның фикеренчә, бу китаплардан алган мәгълүматлар шифаханәдә булган агулану очрагына бераз ачыклык кертергә тиеш иде. Ләкин кичен ул китапханәгә килгәч, аңа кирәкле китапның кулда икәне мәгълүм булды Бу хәлдән кәефе китеп, күзенә ак-кара күренмәс хәлдә, ул чыгу ягына таба борылды.
Шул хәлендә ул яныннан үтеп киткән сары чәчле чибәр кызга да, аның үзе белән баш иеп исәнләшүенә дә, бераз киткәч туктап калып, аны көтеп тора башлавына да игътибар итмәде.
— Гафу итегез...
Александр ашыкмый гына артына борылды һәм баскан урынында катып калды: аның каршында теге чакта Ключищи пристаненда очратып, таныша язып калган кыз басып тора иде.
— Тагын бер талкыр гафу үтенәм...— дип пышылдады сары чәчле кыз.— ...Әгәр ялгышмасам, теге вакытта . чаңгыда. . сез идегез бугай...
Егетнең төксе чыраенда, ниһаять, елмаю билгесе күренгәч кенә кыз ялгышмаган булуына ышанды.
— ...Теге чакта хулиганнардан йолып калуыгыз өчен сезгә рәхмәт тә әйтә алмый калдым. .Чин сезнең алда бурычлы...
Әмма Александр кызның сүзләрен ишетер, аңлар хәлдә түгел, моннан бер ел элек булгандагы кебек, кызның ниндидер бер җылылык сирпеп торучы зур зәңгәр күзләренә кереп чумгандай сизә иде ул үзен.
Кыз сүзен бетергәч тә, Александр аңа ни әйтергә белмичә, сүзсез басып тора бирде.
Кыз да аның карашындагы серле мәгънәне төшенеп алды булса кирәк, уңайсызланды, кызарды:
— Ә сез... бөтен кешегә шулай карыйсызмы?..
— Юк.— диде Александр кырт кисеп. сГомеремдә беренче тапкыр»,— дип тә өстәмәкче иде, кыз моны шаярту гына дип кабул итәр дә шуның белән эш бетәр, дип әйтер сүзен йотып калды. Теге чакта кызның аңа артык күп нәрсәне белергә теләгәне һәм күп сүзлелеге өчен шелтә белдергәнен исенә төшереп, эндәшмәде. Ләкин аңа артык озак сүзсез торырга да ярамый нде: кызның моны үзенчә аңлап, китеп баруы да бар. Ә аның бу чибәркәйне җибәрәсе килми, һич югында исемен белеп калырга тели иде. Бу форсатны да ычкындырсаң, аны тагын кайда һәм ничек очратасың?
— Ә сез чаңгыда бик әйбәт йөрисез,— диде кыз гафу үтенгән сы- манрак итеп. — Мин дә шулай шуарга өйрәнергә хыялланып йөрим, ләкин барып чыкмый, булдыксыздырмын инде, күрәсең...
Кыз аның белән тик болай гына, хәтерен калдырмас өчен генә сөйләшә кебек тоелды Александрга, һәм шунда ук кәефе кырылды. Әлбәттә шулай. Юкса, ни дип ул ачык йөз белән такылдап торыр иде? Теге вакытта Ключищида аңа игътибар итәргә дә теләмәгән иде бит. һәм нигә дип кыз аңа игътибар итәргә тиеш ди? Аның чибәррәк егете бар бугай бит. Дөрес, ул егете аның хулиганнар кызга килеп бәйләнә башлагач җебеп тик басып торды. Ләкин монысы инде вак нәрсә. Ки-
ресенча, хәзер бу интеллигентлыкны күрсәтә торган бер сыйфат итеп кенә карала бугай.
Кыз аңарга китапханәдә еш булуын, бигрәк тә шимбә көннәрне ку- лайрак күрүен әйтте...
«Мина да бер шимбә көн килергә кирәк әле»,— дип күңеленә сеңдереп куйды Жуков һәм сәгатенә күз төшереп алды. ♦
— Мин сезне тоткарлыйм ахрысы, ай, гафу итегез, зинһар.
— Зарар юк,— дип кул селтәде Жуков —Уңышлар телим — һәм ” тиз-тиз атлап ишеккә таба юнәлде.
Бу китү чын мәгънәсендә кыздан качу иде. Ләкин болай китеп ба- £ ру Александрны кыз турындагы уйларыннан йолып кала алмады. Ул < төне буе диярлек караватында кыбырсып, әйләнгәләп ятты, исемен дә | сорап калмавы өчен үзен-үзе битәрләп бетерде. Таң алдыннан гына ? йокыга китте.
Якшәмбе көнне Жуков белән Закиров ял итәргә шәһәр читенә чы- *
— Ә-ә, бу синмени әле, Илдар — Эляның каушаганлыгы сизелеп тора иде.— Эшләрең ирчек?
Эш турындагы соравына җавап биреп тормастан, Илдар аны шәһәр читенә чыгарга чакырды.
Кыз баш тартты, һич вакытым юк, диде.
Закиров ашыкмый гына трубкасын элде. Аның башында бер сорау бөтерелә башлады: «Кем соң ул Эдик дигәннәре?» Күңеленең бер почмагында «бәлки Тренькиндыр?» дигән уй да йөгереп үтте. Ләкин ул уй шунда үк сүнде: «Булмас ла, Эля андый буш куык белән аралашамы соң? Моның булуы мөмкин түгел».
Илдарның кәефе кырылды, күңелен, корт кимергәндәй, нәрсәдер кымырҗытып, борчып тора башлады. Каты авырудан яңа терелгән кеше кебек—аяк атларлык та хәле юк иде. Шәһәр читенә чыгу теләге дә каядыр очты. Ул Александрга таба борылды
— Бары да җимерелә, ахрысы. Аның ниндидер Эдуарды бар.
— Бәлки алар эш буенча гына танышлардыр
Илдар иңбашларын җыерып куйды.
— Шулайдыр, мөгаен, эш буенча гынадыр,—дип Александр аны һаман тынычландырмакчы булды.— Юкса Эля — җитди кыз бит ул ...
Алар көн уртасы җитәрәк кенә Аккош күле буена киттеләр Күл өсте, яр буйлары ял итүчеләрнең күплегеннән мыж килеп тора иде. Кояш бер урында хәрәкәтсез калган да ел буе туплаган җылысын бер көн эчендә кешеләргә биреп бетерергә маташа сыман иде. Эссе, яфрак селкетерлек тә җил юк.
Сөйләшмн-нитми генә кояшта кызындылар. Ниһаять, Закиров түзмәде.
— Саша, әйт әле шуны, мәхәббәттә психик авыру галәмәтләре бар мы?— дип куйды.
Жуков бер мәл сүзсез ятты, аннары, башын бормын гына
— Сиңа карап торсаң, бар төсле тоела,— дип куйды — Дөрес, мә
гарга булдылар. а
— Син Элеонораны да чакырыр идең,— диде Александр дустына.— 2
Бик уңай форсат бит... х
Илдар кызга шалтыратты.
— Эдик, сезме бу?—дигән тавыш Илдарны сагаерга мәҗбүр итте. £ Аның белән Эляның сеңлесе сөйләшә иде булса кирәк
— Эляны чакырыгызчы. п>
Трубкада тынлык. Бераздан Эляның ягымлы тавышы ишетелде е
— Әйе, мин тыңлыйм, Эдуард. а-
Илдар башта трубканы элеп куярга теләгән иде дә кире уйлады. £
— ...Хәерле көн, Эля,— диде ул. Ф
Тынлык.
хәббәт авыруы күбрәк синең физик халәтеңә йогынты ясый—син чүпрәккә әйләнәсең. Ә гомумән әйткәндә,—дип дәвам итте ул, бу юлы инде дустына йөзе белән борылып,— җавапсыз мәхәббәт—чыннан да каты авыру, бер сүз белән әйткәндә — газап. Кеше җәфалана, кеше йокыдан кала, кеше үзен һәм башкаларны каргый башлый, кеше елын, нәфрәт кичерә һәм... берни дә эшли алмый. Көн саен шулай. Менә монысы инде психика өлкәсеннән. Син шуның белән килешәсеңме?
— Әй-й-й-е... Син минем киләчәкне матур сурәтләдең...
— Бер дә кайгырма, картлач, бары да рәтләнер,— диде Александр. Әмма аның тавышында әллә ни ышаныч юк иде. Үзе дә шуны сизде булса кирәк, кцтгыйрак тон белән кырт кисеп әйтте: — Тынычлан. Үз- үзеңне кулга ал...
Алар шәһәргә кичкырын гына кайтып киттеләр.
XVII бүлек
Дүшәмбе көнне Закиров белән Жуковны берьюлы ике яңалык көтә иде. Радистлар ике шифровканы кулга төшергәннәр. Аларны Чурбанов үзе укыды.
Мсфодийга.
Сез биргән мәгълүматлар таркау. Алар буенча нзделиенең техник күрсәткечләрен билгеләп булмый Розаны активлаштырыгыз Розалардан букет булгач, йөнтәсне юк итегез Рацня җибәрелде Элемтә элеккечә.
Штольц.
— Гадәти радиоалгыч белән кабул итәләр Тегеләр 41 метрлы диа-пазонда, кыска дулкында эшли,— дип аңлатма бирде подполковник.— Ә биредәге агентларның теге як белән элемтә чарасы сезгә моннан элекке шифровка буенча мәгълүм. Менә шулай. Без хәзергә гади статистлар ролен генә уйныйбыз.
Чурбанов, ризасызлыгын яшермичә, бүлмәдә арлы-бирле йөрергә тотынды.
— Без бу кәгазьне йөнтәснең үзенә дә күрсәттек,— дип подполковник радиограммага тагын бер тапкыр күз төшереп алды.— Ошамады ул аңарга.
Чурбанов арыган кыяфәт белән күңелсез генә елмаеп куйды:
— Төгәлрәк итеп әйтсәк, элекке дуслары ошамады ана. һәм ул шуннан соң безгә бик тә кызыклы бер фактны ачып салды Дөресрәге— ике фактны. Беренчедән, ул моңарчы безгә менә нәрсәне әйтми яшереп калдырган икән: аңа акча бәрабәренә информация биреп торырга сеңелесен күндерергә кушкан булганнар. Ул вәгъдә иткән. Менә шуңа күрә ул үзен үтермәячәкләренә ышанып йөргән дә. Моннан нәрсә килеп чыга? Без элек кулга төшергән шифровкада телгә алынган Роза— ул әле Йөнтәснең сеңелесе түгел. Анысы икенче бер ханым. Бу нәрсә соңгы радиограмма белән дә раслана анда бит «Розалардан букет булгач»,— диелгән. Димәк, алар үз эшләренә тагын бер Розаны тарталар да, шуннан «букет» хасил була. Шуннан соң инде аларг? йөнтәснең кирәге калмый.
Подполковник бүлмәдәгеләргә игътибарлы караш ташлады.
— Ә икенче факт менә мондый. Йөнтәс, мин ачкычларны ике данә итеп ясадым, диде Беренчесен ул. безнең аңа ясаган визиттан ике көн элек үк. тиешле кешесенә биреп өлгергән булган.
Бу сүзләрне ишеткәч, Закиров хәтта урыныннан ук кузгалып куйды һәм, бу ачкычны подполковникның өстәле өстендә күрергә ниятләп, муенын сузды.
Чурбанов моны күреп:
— Ачкыч .монда юк. Хәер, хәзер аның кирәге дә калмады инде.
Закиров үз начальнигына гаҗәпләнеп карап куйды
— Җинаятьче, соңрак ачыклаганча, гаҗәп шәп хәтерле кеше булып чыкты Ул үзе ясаган ачкычның өлгесен ясап та күрсәтте. Аннары без аңа өлкән лейтенант Закиров алып кайткан чын ачкычлар бәйләмен ф күрсәттек. Ышанасызмы шуңа, ул шунда ук Моратов кушуы буенча . аңа ясап биргән ачкычның төп нөсхәсен эзләп тапты. Без, бәлки бу ке- S ше ялгышадыр, дип ачкычны ул ясап күрсәткән эскиз белән чагышты- ? рып карадык — чат килеп тора!
— Ул ачкыч кайсы сейфныкы булган соң?—дип түземсезләнеп со-<
рады Закиров. 5
Подполковник ачкычның Роза Зеленская эшли торган конструктор- $ лык бюросындагы сейфларның берсенеке икәнлеген әйтте, һәм. Заки- ров белән Жуковка мөрәҗәгать итеп, шаярта төшеп өстәп куйды *
— Менә, кадерле иптәшләр, якшәмбе көнне сез йокы симерткәндә “
һәм тән Шәрифләрегезне кояшта җылытып ятканда без майтарган эш- = ләр шулар. Сезне дә чакырмакчы идек тә, әмма сезне эт белән дә та- “ барлык түгел иде. н
Жуков бүген Метелеваның шифаханәдән чыгачагын һәм хәл тәмам “ ачыкланганчыга кадәр аның квартирына кемне дә булса урнаштырып н торырга кирәклеген подполковникның исенә төшерде.
Бераз уйланып торгач, Чурбанов ь
— Миңа ошамый андагы хәлләр,— диде.— Мөгаен, сез хаклыдыр—п анда сак куярга кирәк. Дөрес, кеше табу кыен: бер сотрудникны икегә * бүләрлек булып утырам.— Ләкин үзе шунда ук тиешле күрсәтмәләрне п бирде.
Ул көнне Жуков Метелева яши торган өйдә торучыларны тикшерү белән мәшгуль булды. Эшен Метелеваның үзеннән сорау алудан башлады, әмма аңардан яңа бер нәрсә дә ишетә алмады. Үз бүлегенә эш көне тәмамланыр алдыннан гына кайтты, сишәмбе көн Магнитогор- скига китәсе булганга, командировка кәгазьләрен алып калырга кирәк иде.
Бүлмәсендә кәгазьләргә чумып утырганда, аның ишеген шакыдылар. Ул, башын күтәрмичә генә, гадәтенчә: «Әйе, керегез!» — диде
— Мөмкннме?! Сез белмисезме, капитан Нәҗметдинов кайда икән?
Жуков башын күтәрде һәм гаҗәпләнүеннән катып калды. Ишек бусагасында басып торган кыз да шул ук хәлдә иде.
— ...Сез?! — диде кыз.—Сез... ничек монда?!. Әллә биредә...
Жуков та урыныннан кузгалды һәм:
— Ә сез ничек?—дип сорады һәм шунда ук, яңа аңына килгәндәй, эстәп куйды:
— Рәхим итегез, узыгыз, утырыгыз..
— Рәхмәт,—диде кыз.—Тик миңа капитан Нәҗметдинов кирәк иде. Бүлмәсе бикле, ә үзе кайдадыр шушы тирәдә булырга тиеш, диделәр.
— Ә сез... монда көтеп торыгыз... ул килер.
Кыз утырды.
— Ничектер сәер килеп чыга,— дип кунды ул, нидер унлап
Ә Александр анардан күзен ала алмыйча карап тора һәм балаларча елмая иде.
— Димәк, сез монда эшлисез? Тикшерүче булыпмы?
Александр, әйе дигәнне аңлатып, ияк какты.
_ э мин ______ судмедэксперт. Менә капитан Нәҗметднновка тикшерү
нәтиҗәләрен китергән идем,— ул аз гына чытлыкланып егеткә таба борылды -Ә сезнең фамилиягез, иптәш Жуков, миңа күптән таныш
— Шулай ук мыни? Монысы минем өчен яңалык... Ә кайдан бел дегез?..
— Ә сезнең Галина Ивановна Галахова үткәргән судмед тикшерү-ләренең нәтиҗәсен алганыгыз булмадымыни?
— Ә-ә!.. Сез шул Галаховамыни инде?!
— Нәкъ үзе,— дип елмайды сары чәчле чибәр.
— Ә минем исемем Александр. Калганын үзегез дә беләсез.
— Белмим, белмим, серле егет. Инде дүртенче тапкыр очрашабыз, ә миңа хәзергә сезнең тикшерүче Александр Жуков булуыгыз гына билгеле.
Жуков исә, аның матур зәңгәр күзләреннән аерыла алмыйча, басып торуында булды.
Кыз да бер аңа, бер аяк очларына карый иде.
— Нәҗметдинов килгәндер инде?—дип Галина урыныннан кузгалды.— Ә сез, Александр, кыю һәм әйбәт кеше. Андыйлар...— Ул «хатын- кызга ошый»,— димәкче иде, ләкин үзен «Андыйлар хәтергә сеңеп калалар»,— дияргә мәҗбүр итте.
— Китәсез дә мени?— диде Жуков. Ул бөтен гәүдәсе белән алга омтылып куйды һәм:—Үтенәм сездән, тагын бераз гына торыгыз инде,—«дип ычкындырганын сизми дә калды. Ә кызның икеләнеп торуын күргәч, өстәде.— Китмәгез инде. Мин... минем сезнең белән сөйләшәсем килгән иде...
— Аннары сез минем турыда нәрсә уйларсыз? Мин сезнең бүлмәгә бәреп диярлек кердем...
Жуков кыз янына килде һәм шыпыртлап кына:
— Сез хәзер ашыкмыйсызмы?.. Мондагы эшегез беткәч, диюем?..
— Юк, ашыкмыйм.
— Рөхсәт итсәгез, мин сезне көтеп торыр идем. Бу бинага керә торган ишек төбендә. Ә аннары бераз озатып куяр идем?..
Кыз, бернн әйтмичә иңбашын җыерып куйды да, чыгып китте. Ко-ридордан ишек ябылган тавыш ишетелде. «Нәҗметдинов кайтты»,— диде Жуков эченнән генә һәм тиз-тиз җыена башлады.
Аңа озак көтәргә туры килмәде. Кыз тышкы ишекне сак кына япты да баскычтан күбәләктәй очып диярлек төште. Аның күңеле шат икәне әллә кайдан күренеп тора иде.
— Я. кайсы якка юл тотабыз?—диде ул һич тартынмыйча.
— Әйдәгез Идел буена,— дип тәкъдим ясады Жуков.— Мин паро-ходларга, баржаларга карап торырга яратам.
— Ул яктан без охшаганбыз икән. Җәйге сессия вакытларында им-тиханга әзерләнергә дип гел яр буена йөгерә идем...
— Ә сез, Галя, биредә укыдыгызмыни?
— Ярославльдә.
— Менә шуңа мин сезне бу көнгә тикле бер дә күрмәгәнмен,— диде Александр елмаеп.— Юкса күптән танышкан булыр идек. Идел буенда.
Алар бераздан Идел причаллары янына килеп чыктылар һәм күләгәле аллеядагы зур урындыкка килеп утырдылар.
Көн җылы, җилсез. Кызарып тулган кояш офыкка төшеп килә. Причалда торган пароходларның тәрәзәләре шәфәкъ нурыннан кыз- гылт-сары учак булып яналар иде.
— Елганың текә ярында үсеп утырган агачларга карап торганда шундый уйлар кузгала. Яшь чагында...
Ул кызның ирексездән елмаеп куюын күрми калды.
— ...Миңа әйтерсең лә ул агачлар төн караңгылыгыннан файдаланып су буена йөгерешеп төшкәннәр дә, анда рәхәтләнеп су коенганнар һәм, артык мавыгып китеп, таң атуын шәйләмичәрәк калганнар.
— Ләкин сез миннән көлмәгез, яме? — диде.
— Юк, юк, нигә көлим ди.
— Ир кеше туганда ук бурычларга батып туа. Бу бурычларның икесе — туган ил һәм туган ана алдындагысы— мәңгелек. Алардан ул үлгәч кенә котыла. Калган икесен — үзенең токымын дәвам иттерү һәм хезмәтендә уңышларга ирешү бурычларын ул аңлы гомере буе исендә тотарга, үтәргә тиеш.— Жуков кызга күз төшерде. Ул бик җитди кыяфәттә утырганга күрә, егет шаярту тонынарак күчеп, дәвам итте:
— Ир кешенең соңгы ике бурычына килгәндә, аларына инде кемнең бәхете ничегрәк...— һәм ул Галяга мәгънәле генә итеп карап куйды,— Мин токымны дәвам иттерү турында әйтәм.
— Бу мәсьәләдә ир-атның хәле хатын-кызларныкына караганда җиңелрәк.
— ...Белмим., мәхәббәт һәм өйләнешү — болар авыр проблема... Ир кеше бит яше арткан саен сайлаучанрак була бара. Ә югары интеллектлы кешегә әйләнүе аерата кыен.
— Сез үзегезгә өйләнүе бик кыен димәкче буласыз инде, шулай мы? — Галина күзләрендә шаян очкыннар чыгарып елмайды.
Александр аның кинаясен "аңлады һәм тагын да җанлана төшеп
— Мин. Галина, интеллектым артык югары булудан,җәфаланам, дип әйтергә теләмәдем. Мактавыгызны, комплимент әйтүегезне дә көтмим.
— Анысын әйтмәгез инде, ирләр үзләренең акыллырак булулары белән мактанырга яраталар.
Ләкин Жуков акланып маташмады һәм әңгәмәне элекке юнәлешенә борып җибәрергә ашыкты
— Мин бит гаилә һәм мәхәббәт турында
Ул арада «Писемский» пароходы причалдан аерылып, ераклаша башлады, металл чыңлавы, пароход тәгәрмәчләренең шап-шоп суга бәрелгән тавышы, озатырга килгән кешеләрнең хәерле юл теләп кыч-
Аннары, судан йөгереп чыкканнар һәм, төнге шуклыкларын беркем дә сизмәсен өчен, шулай катып калганнар кебек тоела иде.
— Гафу итегез, сез яшьлегегез турында бик күптән булган нәрсә кебек итеп сөйлисез. Ничә яшь соң сезгә?
— Абзагыз инде чирек гасырдан артык яшәгән кеше.
— Шаккатмалы хәл!—Кыз көлемсерәп башын селкеде.— Пенсиягә чыгарга да күп калмаган икән. Ә миңа егерме өч,— диде ул гади генә итеп.— Элегрәк бу бик тә күп төсле тоела иде.
— Шулай була шул,—диде Александр.—Унҗиде яшемдә чакта миңа егерме биш яшьлекләр инде ир уртасы булып күренә иделәр, ә утыздагыларны инде әйткән дә юк. Менә хәзер миңа егерме алты яшь, ә мин үземне әле генә яши башлаган кеше итеп хис итәм. Ә тагын дүрт елдан.. Хәер, берни үзгәрмәячәк. Ун елдан соң да. Кыскасы, олыгая барган саен кешенең яше яшәрә димме? Аның психологиясе шундый
Тора-бара тартыну-оялу юкка чыкты, алар, күптәнге танышлардай, иркенләп сөйләшен киттеләр. Үзләре дә сизмәстән театр һәм кино турында сүз башладылар. Аннары ирләрнең һәм хатын-кызның җәмгыятьтә тоткан урынына күчтеләр, дөресрәге шул турыда бәхәсләштеләр. Александр ирләрнең җәмгыятьтә тоткан ролен аларның дәүләт һәм гаилә алдындагы бурычларын үтәүләренә кайтарып калдырды
— Минем балалык дустым бар,—диде ул —Илдар Закиров. Аның белән дә бу темага күп тапкырлар гәпләшкәнем, бәхәсләшкәнем бар. Бу бәхәсләр икебезне дә бер үк нәтиҗәгә китерде.
— Бу бик тә кызык!—диде Галя шаян тавыш белән.— Я. я, сезнең ул формулагыз нинди соң?
Александр каядыр еракка текәлде, кашларын җыерды һәм җитди итеп:
кырулары ишетелде. Ярдан шактый ераклашкач, пароход озак кына итеп саубуллашу гудогы бирде.
Алар пароходны күзләре белән озатып калдылар. Галина уйчан гына: #
— Бәхетле кешеләр Каядыр ял итәргә баралар. Пароходта бару үзе бер хозурлык бит ул,— дип көрсенеп куйды.— Сез, Александр, мәхәббәт турында нидер әйтә башлаган идегез дә бүлендегез...
Жуков эндәшмәде, аның бөтен игътибары дулкын өстендә күбекле эз калдырыш ераклаша барган пароходта иде.
— Мәхәббәт турында әйтүе җиңел түгел...—диде ул, ниһаять,— бигрәк тә сезгә..
— Нигә алай?— диде кыз көлемсерәп.— Әллә сез мине ул хисне аңлый алырлык кеше түгел дип саныйсызмы?
Александр чарасыз калды ачыктан-ачык сөйләшүгә чакыруымы бу аның, әллә инде аңардан көлүе генәме? «Юк, ашыгырга ярамый, төп башына утырып калуың бар. Бәлки ул болай гына әйткәндер, ә син үзеңнең хисләрең белән тыгыласың. Юк, монда кавалеристларча һөҗүмгә бару урынсыз булыр», — дип уйлады ул һәм, үзе дә сизмәстән, кызның кулын учына алды. Галинаның кулы салкын иде.
— Тукмагансыздыр бит?—диде ул, кинәт йокысыннан уянгандай, һәм як-ягына каранды.
— Юк,— дип пышылдады кыз.
Кояш баеган иде инде. Җир өстенә эңгер иңеп килә. Елга ягыннан салкынлык бөркелә. Егет өстендәге пиджагын салып, кызның иңенә япты.
— Дөресен әйтим, минем әле беркемне дә яратканым юк һәм бу хиснең кешегә йогынтысын китаплардан укып кына беләм.
— Чынлап әйтүегезме бу? — диде кыз һәм егеткә сәерсенеп- карап куйды.— Ә болай караганда сез күңел аздыручы роленә дә яраклы кеше төсле күренәсез: бар яктан килгәнсез.. Ә гомумән алганда,— Галина җитди тонга күчте,— үземнең ир-атка карата булган хисләремне үлчәп карага теләсәм, мин бу кешене дошман пулясыннан үз гәүдәм белән саклап кала алыр идемме, дип уйлыйм. Бәлки мондый чагыштыру уңайсызрактыр, әмма ул дөрес,— Кыз Жуковка карап алды да өстәп куйды —Менә шунда инде төп-төгәл белеп була: ёин бу кешене яратасыңмы — юкмы?
— Сез үзегезне уегызда гына булса да зур сынауга дучар итәсез ләбаса... Ә соң сезгә шулай пуля астына керергә күп тапкырлар туры килдеме?
Кыз мондый сорауга үпкәләмәде, сүзне шаянгарак борырга тырышты:
— Шундый бер хәл була язган иде дә, хәзер үтте инде,— диде.
Егет шатлыгыннан нишләргә дә белмәде. Димәк, бу кызыйның бер кеме дә юк! Аның йөрәге татлы бер сулкылдау белән тибә башлады, һәм ул, үз-үзен белештермәстән, әйтә салды:
— Ә менә мин сезнең өчен хәзер үк утка да, суга да керер идем...
— Ничек инде ул алай? Без бит әле беренче тапкыр гына күрешәбез.
Егет башын чайкады:
— Юк, дүртенче тапкыр. Теге вакытта Ключищеда, аннары прис-таньда,— дип санап китте ул карлыкканрак тавыш белән.— Шуннан бирле оныта алмыйм... I
— Бәлки бу шулай тоела гынадыр? Мин бик гади бер кыз...
— Юк, минем өчен сез гади түгел. Мин әле дә сезнең минем янәшәмдә икәнлегегезгә ышана алмыйм, Галя. Бу бик матур бер төш ке- нәдер шикелле. Ишетәсезме, Галя, кадерлем?!— һәм ул кызны күкрәгенә кысты.
Галя аңа, бу үтәчәк дип, егетләрдә андый хәлләр була инде дип тагын әллә нәрсәләр дип әйтеп-әйтеп карады Ләкин Жуков аны тыңламады, кызны аның саен катырак кочты һәм үбеп тә алды. Галя тартылып караса да, егет кочагыннан ычкына алмады.
— Алай ярыймы соң...—дип пышылдады Галя. ләкин Александр
аның саен катырак итеп үпте,—Сез чыннан да күңел аздыручы,— дип ♦ пышылдады кыз дулкынланган тавыш белән.— Нишләвегез инде ftyt °- Оят түгелме сезгә? Ярамый бит алай Үзегез карап торышка жнтди генә кеше төсле... &
Ә егет һаман аны күзләреннән, иреннәреннән, яңакларыннан үпте, t
Чиксез күк гөмбәзенә зур-зур нокталар булып йолдызлар сибелде. 2 Салмак кына жил исеп куйды. Борыннарга су исе бөркелде
— Ой,— диде Галя, кинәт аңына килеп,— караңгы төшкән ләбаса. J Кайтырга да вакыт.
Алар урыннарыннан кузгалдылар. *
Александр Жуков өчен шул тикле бәхет китергән көн үтеп тә ® китте. °
XVIII бүлек
Июльнең бу якшәмбесе лейтенант Мотыйгуллин өчен гадәти эш « көне иде. Ул Чехов урамында заводның конструкторлык бюросы сы- * зымчысы Роза Зеленская яшн торган өй янында дежур торды Ул кү- °- зәткән арада шик тудырырдай берни булмады. Хәер, бүгенге көнгә кадәр £ дә Зеленскаяның шикле элемтәләре сизелгәне юк иде.
Чекистларның белүенчә, элегрәк Зеленская — кәеф-сафа коруларга, " күңел ачуларга ифрат та хирес бер ханым иде. Мәжлесләрнең дә ни життесе генә түгел, «табан астыннан очкын чыгара торганы» кирәк иде аңа. Тик соңгы вакытларда ул мондый нәрсәләргә кинәт сүрелде, тыйнак кына көн күрә башлады өеннән эшенә бара, эшеннән туры өенә кайта...
Контрразведчиклар алдында шундый сорау туды әллә мондый тормыш аны чыннан да туйдырдымы, әллә ул нидер көтәме? Бәлки ана берәрсе шулай кушкандыр? Әгәр кушучысы Варев булса, ул ханымның кәеф-сафага омтылуларына болан кинәт кенә чик куймас иде. Андый зур үзгәреш күзгә ташлана бит ул. Ә Варев — тәжрибәле агент Алайса. Зеленская артында кем тора соң? Әгәр беркем дә тормаса, әгәр Зеленскаяның бу эшләргә бернинди катнашы булмаса?..
Бу сорауларга жавапны ныклы күзәтү генә бирә алачак иде. һәм менә Таһир Мотыйгуллин хәзер шуның өчен челлә кояшы астында пешәргә тиеш. Ярый әле мәктәп бакчасында күләгәле урын тапты, койма ярыгыннан каршыдагы бинаның ишеген күзәтеп торырга мөмкин Куе үләнлек аны чит күзләрдән саклый Әйләнә-тирәдә умарта кортлары безелди — якындарак кына яшь натуралистларның умарта оялары күренә. Чикерткәләр сайраша Эчпошыргыч чебеннәрне куллары белән куа-куа, ул әлеге ишектән күзен алмады
Роза Зеленская кичке бишләрдә генә күренде Як-ягына карамыйча, тиз-тиз атлап, базар ягына таба борылды Аннары, трамвайга утырып, шәһәр үзәгенә кадәр килде һәм ресторанга таба юнәлде
«Менә сиңа мә!—дип үзалдына көрсенеп куйды Мотыйгуллин — Уразасын бнк тиз бозды әле бу».— Биш минуттан, шау-шулы төркемгә кушылып, ул да ресторанга керде.
Зеленская түр почмактагы өстәл янында, ишеккә аркасы белән утыра иде. Лейтенант як-ягына каранып алды. Халык күп түгел нде әле. Кисия пәрдәләр аша залга төшкән кояш нурлары күзләрне камаш
тыра иде. Бу яктылыкның залда утыручыларга комачау тудыруын күреп-сизенепме, әллә вакыты җиткәнгәме, метрдотель калын пәрдәләрне дә төшерде. Шунда ук бөтен зал караңгыланып китте. Тонык кына булып утлар кабынды Баядан бирле ишетелгән музыка да' бөтенләй бүтән яңгыраш алгандай булды.
Мотыйгуллинга Зеленскаяның йөзе күрешми иде. Болай гына, ял итеп алырга гына килүе микән? «Бәлки бу безнең игътибарны читкә юнәлтү өчен генәдер?— дип баш ватты лейтенант.— Әгәр шнфровкада телгә алынган Роза шушы булса,— завод турындагы информация ничек читкә китә соң? Бәлки аларның үзләренә күрә почта ящигы сыманрак берәр нәрсәләре бардыр? Шайтан белсен. Хәер, булуы бик ихтимал. Ләкин кайда?»
Ул, бутербродны иренеп кенә чәйни-чәйни, шуларны уйлап утырды. «Тукта әле, әгәр?..» Лейтенант капыл гына урыныннан торды, официантка түләде дә тизрәк чыгып китү ягын карады. Бүлеккә шалтыратып, Розаның кайда икәнен әйтте. Үз урынына бүтән кеше җибәрүләрен үтенде.
Мотыйгуллин трамвайга йөгерде. Егерме минуттан Чехов урамындагы таныш өй янына килеп тә җитте. Зеленская яши торган подъездга' керде. Җеп кәтүге кадәр генә нәрсәне яшерердәй урынның кайда булуы ихтималын ачыклау өчен баскыч басмаларын, култыксаларны бик җентекләп тикшерә-тикшерә, ашыкмый гына өскә күтәрелде. Бу яшертен урын чит кеше һич күрмәслек, шул ук вакытта анда куелган әйберне ансат алырлык булырга тиеш бит. Роза икенче катта яшәсә дә, лейтенант, шул рәвешчә эзләнеп, бишенче катка кадәр күтәрелде, әмма шик уятырдай берни тапмады.
Менә астан ашыкмый гына атлаган аяк тавышлары ишетелде. Мо- тынгуллнн баскычны, бу юлы инде кире юнәлештә, тагын бер кат тикшереп чыгарга булды. Ләкин чит кеше барында, ул үтеп китмәс борын, моны эшләргә теләмәде, көтәргә карар итте. Ә түбәннән менүче кеше ашыкканга оша.мый. Лейтенант аска күз ташлады. Ул — кичке почтаны өләшеп йөрүче хат ташучы иде. Шактый өлкән яшьтәге бу кеше еш- еш сулый, әледән-әле туктап тын ала иде.
«Чит кеше күзенә чалынмавың хәерле»,— дип, Могыйгуллин стенага сыенды. Хат ташучы, пыш-пыш сулап, дүртенче катка кадәр менде дә кинәт кире борылды.
«Ни булды моңа?— дип уйлап алды лейтенант.— Бер катка артыграк менде түгелме? Алай дисәң, өлкән яшьтәге кешеләр этажларны саный-саный менүчән булалар», һәм ул картны бераз күзәтеп торырга булды.
Таһир түбәнгә карады. Карт, туктамый-нитми, аска таба төшеп бара нде. Тавышсыз атларга тырышып, лейтенант та аның артыннан иярде Өченче катта әлеге карт ишеккә кадаклап куелган ящикка хат салды һәм. артына борылып карамыйча гына, тагын төшеп китте. «Күрәсең, чыннан да бер катны артыграк менгәндер»,—дип уйлады Мотыйгуллин. Шулай да картны күзеннән ычкындырмады.
Менә карт Зеленскаяның квартиры ишеге янында туктап калды, ашыкмый гына сумкасыннан открытка чыгарды, як-ягына каранып алды, аннары сул кулы белән ян кесәсеннән юка гына металл линейка алды һәм аны ишек белән почта ящигы арасына тыкты. Аннан көрән төстәге конверт килеп чыкты. Шуннан соң почтальон, фокусчыга хас җитезлек белән, линейкасын кесәсенә яшерде, открыткасын почта ящигына ташлады һәм, конвертны сумкасына салды да. тиз-тиз атлап,- баскычтан төшеп китте.
«Менә, иптәш лейтенант, сиңа табышмакның чишелеше!—дип уйлап алды кыска гына бер мәлгә чарасыз калган /Мотыйгуллин.— Конверты да бит нәкъ ишек төсендә. Бер катка артыграк менүе ялгышу булмаган
чонын, кеше-кара юк микәи дип тикшерүе булган Теге нәрсәсе дә шомарган, каһәр юрн ресторанга киткән. Элемтәче бу тирәдә маташкан арада «койрыкны.,—әгәр ул була нитә калса,-читкә алып китү эчен шулай иткән Ә картиын открыткасы нигә? Шифровканы алдым дигән берәр сигнал түгелме?..
Хәзер үк картны куып җитәсе, көрән төстәге конвертны кулга төшереп, картның үзен дә шунда ук кулга аласы килде лейтенантның. Ләкин ул моны эшләргә ярамаганлыгын да, алай итсә шундый зур кыенлык белән кулга төшерелгән җепнең тагын өзеләчәген аңлый иде.
Хат ташучы күршедәге өйгә таба китте. Мотыйгуллин исә, карт почта тараткан арада, телефон будкасына кереп, идарәдәге дежур офицерга шалтыратты һәм хәлне аңлатып бирде.
Бер сәгатьтән кайбер нәрсәләр ачыкланды. Хат ташучы карт Шәүкәт Шугаев озак вакыт 14 нче номерлы ЖЭКта урам себерүче булып эшләгән һәм моннан бер атна элек кенә аннан киткән икән. Ул җыештырырга тиешле участокка конструктор Әхмәтов яши торган өннең ишегалды да керә торган булган.
«Менә нәрсәдә икән хикмәт!—дип уйлап алды майор Галләмов, элемтә бүлекчәсендә яңа хат ташучының документлары белән танышып чыккач.—Ишегалды себерүче—күзгә ташлана торган кеше түгел. Шуңа күрә алар без андый кеше белән кызыксынырбыз дип башлары на да китермәгәннәр. Ә бит конструктор Әхмәтовның гаиләсе кайда икәнлекне нәкъ менә ул хәбәр иткән. Алай булмаса, Варев белән «йөнтәс* аның квартирында үзләрен шулай иркен тота алмаган булырлар иде. Соңыннан, хат ташучылар җитмәүдән файдаланып, Шу гаевны тиз генә монда күчергәннәр Барысы да дөрес»
Ә тагын бер сәгатьтән телеграф аша Шугаев турында шундый запрос тапшырылды:
Оренбург НКВД начальнигына
1891 елда Оренбургта туган, 1902-1916 елларда Оренбург тимер юл станциясен дә обходчик булып эшләгән Шәүкәт Шугаев турында мәгълүматлар бирүегезне үтенәм
Автономияле республиканың Эчке эшләр халык комиссары 3 Рахматуллин
Заводның конструкторлык бүлегендә гадәти булмаган тынлык хөкем сөрә иде. Ял көне. Ләкин якты гына зур бер бүлмәдәге тынлык өстәл тартмаларын шак-шок ачкан, кәгазь кыштырдаган тавышлар белән бүленә. Закиров үзенең ярдәмчеләре белән сызымчы Зеленская ның һәм конструкторлык бюросы работникларыннан берсе булган инженер Чревовнын эш урыннарын тикшерәләр. Үзара сөйләшмичә генә эшлиләр.
Закиров заводка контрразведчиклар элемтәче Зеленскаяның эзенә төшкәч үк килде. Конструкторлык бюросының партбюро секретарен, бюроның начальнигын һәм махсус бүлекнең җитәкчесен дә чакырттылар.
«КБ» башлыгы Шөгеров —яшь күренә торган ир уртасы чандыр кеше бу хәлләргә берни аңламыйча карап торды. Зеленскаяның кеше тормышындагы иң коточкыч җинаятькә — шпионажга, ватанга хыянәт итүгә барган булуына һич ышанасы килми иде аның Шөге ровный мондый кешеләр турында китапларда укыганы бар. ләкин алар бөтенләй башкача булалар, үзе белән рәттән берничә ел эшләп килгән, күрер күзгә бер дә алай куркыныч булып тоелмаган, мөлаем гына бу ханымнан бөтенләе белән аерылып торалар төсле иде аңа.
Зеленская кем белән якыннан аралаша, дигән сорауга каршы Шагеров бу ханым урынсызга кызып китүчән, шикләнүчән, тотнаксыз, гади генә итеп әйткәндә — кеше белән тыныша алмаучан, тар холыклы бер кеше — инженер Валентин Чревов белән якын мөнәсәбәттә булуын һәм моның сәер булуын сөйләп бирде.
— Инженер Чревовка производство буенча .күп .кенә бик җитди заданиелар бирелде, шуңа күрә ул күп нәрсәне белә. Информация чы ганагы ягыннан карасаң, бик тә кирәкле кадр,— дип тәмамлады сүзен Шөгеров.
Закиров өстәл тартмасыннан тышына «Валентин Чревовның 1940 елгы көндәлек дәфтәре» дип язылган калын бер дәфтәр тартып чыгарды.
Көндәлекнең битләрен актарганда Закиров кашын җыерды анын авторы, елап-сыктап, мәми авызланып, аны кемнәрнеңдер тешләргә теләүләре, шуңа күрә сабырлыкның төкәнүе, үзенең дә ырылдый баш лаячагы турында яза иде.
«Уналтынчы апрель,—дип кычкырып укый башлады Закиров һәм бүлектәгеләргә күз төшереп алды.— Мин күңелемнән «караул» кычкырыр хәлдә! Ярдәм ит миңа, Яков Михайлович. Җыен чүп чар яшәргә бирми. Монда, КБда миннән көнләшүчеләр, кабәхәт җаннар бер төркем булып оешканнар да тәмам котырганнар. Мөгаен миңа, үз командамны оештырып, кайбер кабахәтләрнең каннарына тоз сала башларга вакыттыр? Киңәш бир миңа, Яков Михайлович, ни эшлим?»
«Унҗиденче апрель. Хатымны Яков Михайловичка җибәрдем. Анда кичә көндәлегемә язылган фикерләрне тагын да киңәйттем. Күңелем җиңеләеп калды».
Бүлмәдәгеләр, Закировка игътибар белән текәлгән хәлдә, аның көн-дәлектән тагын нәрсәдер укуын көтәләр иде. Закиров бер битне әйләндереп куйды, икенчесенә күз йөртеп чыкты да укый башлады
«Егерме өченче апрель. Яков Михайловичтан хат алдым. Ул яза. «Җүләр син, Валька, ди. Башында мие булган кеше үз тирәсендә интеллектуаллар дип аталып та, чынлап карасаң акыл ягыннан чикләнгән, бернәрсәгә дә яраксыз адәм актыклары җыелганны күрә алмыймыни инде?! КБда ике ел буена утырып та, коллективтагы атмосфераны белә алмагансың! Ул кешеләр арасына килеп керү белән син, давыл башланыр алдыннан тәҗрибәле синоптик үзен ничек тотса, үзеңне шулай тотарга, көчле җил астында калмас өчен, анын кайсы яктан исәчәген алдан ук шәйләп торырга, кирәк икән — таракан кебек якындагы ярыкка кереп посарга тиеш идең. Шул ярыкта утырган килеш башта мыекларыңны гына селкетергә, анда да бөтен коллектив хоры җырлаган, дөресрәге, ул коллективта өстенлек иткән бер төркем җырлаган көйгә генә селкетергә. Әгәр син беренче атналарда ук кол-лективтагы климатны сиземли һәм үзеңне ничек тотарга икәнен чамалый алмасаң,—бик күп хата эшләп ташлавың бар! Соңыннан сиңа бу коллективта үз кеше булу өчен күп еллар кирәк булачак. Ә менә синең кебекләр өчен ул гына да җитмәячәк. Бу еллар эчендә сиңа әледән-әле бетле хәшәрәтләр белән чукышырга туры киләчәк, һәркем, бусага төбенә җәелә торган паласка сөрткән төсле) сиңа аягын сөртергә тырышачак. Коллективта үзеңә кирәкле мөнәсәбәтләр урнаштыру — ул үзе бер фән. һәм. күренүенчә, син әле бу фәндә бер нәрсә аңламыйсың. Шуны исеңдә тот —катлаулы коллективта үзеңә ориентир табу — тай- гадагыга караганда кыенрак. Хатын-кызга таянырга тырыш. Үзеңнен мин-минлегеңне помой чиләгенә ташла».
Мин, мөгаен, бу кешенең киңәшен тотармын—бүтән чарам калмады. Чаңгы очын Роза Зеленскаяга таба юнәлтеп карыйм әле. Анын
ярдәме белән кайбер кешеләрнең борыннарына чиертергә мөмкин булачак. Ә кайберләрен аның нурлы күзләре эретер Чоның файдагы исә мина да тими калмас».
Закиров Чревовның көндәлеген өстәлгә куйды һәм уйчан гына
— Менә бу дуслыкның чишелеше. Тик менә аның бәясе генә билгеле түгел,—диде. ♦
— Димәк, сез бу адәм актыгы Зеленскаянын илтифатын КБдагы * эшләрне белүе белән яулаган, дип уйлыйсыз5
— Бик ихтимал. Кемнәндер үч алу өчен Чревовның Зеленская ар- « кылы аңа кирәкле информацияне биреп барган булуы бик мөмкин, чөн- $ ки коллективка булган үпкәсе аны бөтенләй сукырайткан.
— Менә мерзавец!—диде Шөгеров түземен җуеп.—Кара син аны.? ничек итеп безгә, бөтен коллективка пычрак ата!
— Ә без монда күпме көч түктек!— дип тегесенең сүзен җөпләп * алып китте партбюро секретаре.— Тәрбияләргә маташтык, үгетләдек. ® санаторийларга беренче чиратта путевкалар бирдек Ә ул шуларның 2 барысы өчен рәхмәтен менә ничек белдергән..
Закиров заводтан шәфәкъ сүнгәч кенә китте Биналардан һәм агачлардан төшкән күләгәләр җир өстенә тиздән эңгер иңәчәген хәбәр итә- u ләр иде. «Нигәдер өйгә кайтасы килми,— дип уйлады Закиров.— Эля £ белән сөйләшәсе иде. Шалтыратыргамы, әллә туп-туры өенә барырга- о мы?» Илдар барырга булды. Ни булса да булыр, дип уйлады
Дөнья шаулатып, тузанга күмелеп барган трамвай Эля яши торган £ өйдән ерак түгел генә туктагач, ул тагын икеләнә калды төшәргәме, е юкмы? Нәкъ шул вакыт тукталышта Элеонораның үзен күрде һәм чыгу ® ишегенә таба ашыкты.
Аны күргәч, кыз гаҗәпләнде, тәмам каушады.
— Нинди җилләр ташлады сине безнең якларга?—дип сорады Ба банина — Эш белән түгелдер ич?..
— Юк ла. эш буенча түгел...—диде Илдар ашыкмый гына, анын үзе янына килгәнлеген әйтергә кыймыйча.
Кыз кинәт Илдардан сорап куйды:
— Әйт әле, син Эдуардка ничек карыйсың?
— Тренькингамы?
— Әйе, Тренькинга.
Иллар җилкәсен җыерып куйды «Тренъкиннын монда ни катнашы бар? Ә-ә. димәк ул Эляга шалтыраткалап тора » — дигән уй анын бөтен күкрәген өшетеп алгандай булды.
— Гаҗәеп бер кеше ул, шулай бит? — дип сорады Элеонора.
Илдар берни әйтмәде, тик уйсыз-фикерсез, курчак сыман башын гына изәде.
— Әйтүләренә караганда, бөтен бүлекнең эшен ул алып бара
Илдар барын да аңлады. Кызның монда кемне көтеп торуын да.
Ләкин егетнең һаман ышанасы килми иде әле
•— Хәзер алып бармый инде,—диде ул, авызын көч-хәл белән ачып — Ул хәзер бездә эшләми.
— Ничек инде эшләми?—диде Элеонора гаҗәпләнеп Аннары бор чулы тавыш белән өстәп куйды—Ул яраланганмы? Әллә үтерделәр дәме үзен? Син миңа шуны әйтер өчен килдеңме?
— Юк, ул исән-сау. Тренькин барын да үзе сөйләп бирер дип
уйлыйм. _
Еракта шалтыр-шолтыр итеп трамвай килгән тавыш ишетел те Бабанина тиз генә шул якка карап алды да, ашыга тотлыга сөйлән китте
— Аңлыйсыңмы. Илдар. Мин бер кешене сөйгән идем Б) хис әле һаман да минем йөрәгемнән китми. Барысы да онытылсын өчен вакыт
кирәк, яисә миңа гадәти булмаган бер кешенең очравы кирәк. Бу кешенең нинди булырга тиешлеген мин үзем дә тәгаен генә белмим, һәрхәлдә ул акыллы, чибәр булырга тиештер, мөгаен. Минем күңелемдәге бушлыкны биләрлек булырга... миңа яңадан бәхет алып килерлек булырга...
Кызның соңгы сүзләре трамвай тормозының шыкырдавына күмелеп калды. Закиров аңа кызыксынып карап торды.
— Менә мин күптән түгел Эдуардны очраттым, һәм шунда ук: «Менә ул кеше!» дип уйладым. Минем шуңа ышанасым килә. Аңлыйсыңмы син мине — ышанасым?! Син миңа үпкәләмә. Кыскасы, гафу ит.— Кыз гаепле кешедәй елмаеп куйды:— Беләсеңме, минем иптәш кызым Фәридә бик ошаткан сине...
Шул чак Илдарны кемдер тәкәллефсез генә төртеп җибәрде, аның колагына Тренькинның дорфа тавышы ишетелде:
— Синең вакытың бетте, Закиров. Әйдә, бар, үкчәңне күтәр моннан,— диде Тренькин, кыз белән Илдар арасына килеп басып.
Аннары ул Илдарга таба борылды. Аңардан аракы исе аңкый иде.
— Моннан болай безнең аяк астында буталып йөрмә, ишетәсеңме?
— Нигә инде син шулай, Эдуард?!—диде Эля.
Закировта бу мактанчыкның ипи шүрлегенә менеп төшү теләге уянды. Ләкин ул, бар ихтыярын җыеп, үзен тотып калды.
Тренькин исә шунда ук бар нәрсәне тупас шаяртуга кайтарып кал-дырырга ашыкты:
— Менә сиңа мә! Нинди кызу канлы хәзер кешеләр. Ысылдарга гына торалар. Кая китте сезнең түземлелегез, коллега?
— Элекке коллега!—дип кырт кисте Илдар.
Тренькин бер мәлгә аптырап калды һәм шунда ук сүзне икенчегә борырга ашыкты:
— Сине анда балаларың көтә, ә син монда җилләнеп йөрисең!— һәм ул- Эл я га таба борылды.
— Алар минем балаларым түгел, подшефныйлар. Хәзер алар кани-кулда. Ә менә синең улың сине чыннан да көтеп тора булыр.
Тренькин бер кавымга тораташ булып катты, аннары әкрен генә Закировка таба борылды да. аңа ачудан, сытылган чырае белән карап торды һәм. ярым пышылдап, теш арасыннан гына:
— Хайван!—днц куйды.
— Бәхетең, без монда икәүдән икәү генә түгел.— Закиров үзен көч- хәл белән тыярга тырыша иде. Шулай да кайдадыр күңел түрендә: «Димәк, ул өйләнгән кеше булуын яшереп йөргән, һәм мин үзем дә теләмәстән әләкче булып чыктым. Әйдә ярар, кадалып китсен шунда. Мин бит Эляны яратам һәм аның язмышына битараф кала алмыйм»,— дигән уй йөгереп үтт-..
Егетләрнең якага-яка килергә әзер торуларын күргәч, Элеонора бөтенләй каушап калды:
— Сез нәрсә?! Акылдан яздыгызмы әллә?! Әтәчләр дип белерсең!
Аннары Тренькинга таба борылып:
— Димәк, сез, Эдуард,— өйләнгән кеше? Балагыз да бар?..
— Ләкин... мин... без... инде судта аерылышу турында эш кузгаттык...—дип мыгырданды ни әйтергә дә белмәгән Тренькин.
— Ниемә кирәк иде бу алдашу?—Эля битен куллары белән каплады— Я хода! Нинди әшәкелек!— һәм кыз, мәрткә киткән кешедәй ак-караны күрмичә, алпан-тилпән килеп, китеп барды.
— Эля! Мин сезгә барын да аңлатып бирермен! Сез мине аңларсыз! Сез минем өчен бик кадерле кеше! Минем сезгә кадәр беркемне дә...
Кыз адымын әкренәйтте һәм ярсу белән:
— Калдырыгыз мине! Минем сезне бүтән күрәсем килми!—диде.
Күп еллар буе хыялында йөрткән изге хиснең шулай һич көтмәгәнчә чәлпәрәмә килүенә ышанырга теләмичә, Илдар Эляның артыннан карап калды. Кызның Эдуардтан гына түгел, аңардан да китүе икәнен ул яхшы анлый иде.
XIX бүлек 5
Мария Петровна Метелева шифаханәдән чыккач аның буш бүлмә- сенә фатирчы булып икенче бер кеше — лейтенант Измайлов керде. $ Ул әле күптән түгел генә кинәттән үлеп киткән тәэминатчы Постнов £ яшәгән бүлмәгә урнашты. Мария Петровна ул кеше турында әйбәт = фикердә калган, андый хәлләр нәкъ менә шундый яхшы кешеләр белән * була да инде дип сөйләнә иде. ф
Хужабикә бүлмәсеннән бик сирәк чыга, урамда исә бөтенләй бул- a мый диярлек, чөнки үзен һаман начар сизә иде әле. Аның эшләрен £ апасы башкара иде. Z
Соңгы вакытларда Мария Петровна йокысызлыктан интегә башла- ды. Төннәрен аның ялкынсынган миендә күптән булып үткән вакыйга- ш лар яңара торган булып китте. Ә менә бүген аның башында сугышта * һәлак булган улы турындагы хатирәләр тулып ташыды. Бу хатирәләр ® тора-бара эчке бер сыкрауга, йөрәк әрнүенә әверелде. Ул Измайловның в күршедәге бүлмәдән ишек бикләрен тикшерү өчен коридорга чыгуын а. да, анын папирос төтененә чәчәп ютәлләвен дә, кухняда нидер хәзер- £ ләүче апасының коридорда арлы-бирле йөрүен дә ишетмәде. ®
Ниһаять, бар нәрсә тынды. Коридорда тынлык урнашты
Күрше бүлмәдә сәгать төнге икене сукты. Мария Петровна күзен йомды, ләкин аны йокы алмады. Дөрес, ул өстәл лампасын сүндермәгән, шуңа күрә бүлмәдә ярым караңгылык хөкем сөрә иде. Ул һәрвакыт шулай, ут сүндермичә йокларга күнеккән. Менә, ниһаять, анын йокысы килә башлады, газаплары кимегәндәй булды. Ә бераздан ул борчулы, сизгер йокыга талды Күпме йоклагандыр, ул үзе дә белми Ниндидер тавыштан уянып китте. Кемдер ишек шакырга теләп тә (ул Измайлов киңәше буенча «ишеген эчтән бикләгән иде) соңыннан кире уйлагандай тоелды аңа.
Менә нидер кыштырдаган тавыш ишетелде. Ул ишеккә күз төшерде һәм тәмам өнсез калды: ишек белән ишек яңагы арасында хасил булган ачыклыктан еландай боргаланып әкрен генә эчкә таба үрмәләү че ябык кына ап-ак кул күренде. Метелеваның исе китте: тукта әле, ул ачкычын йозакта калдырган иде бит, ишекне ничек ачтылар икән соң?! Бармагына бриллиант кашлы зур йөзек киертелгән кул ишек чылбы рын капшап тапкач, курку, өшеткеч салкындай, анын бөтен тәнен һәм миен куырып алды. Анын кычкырырлык та, лейтенант Измайлов кушканча, стена кагарлык та хәле юк иде.
Метелева, гипноз тәэсирендәге кешедәй, әлеге кулга карап торды һәм ишеккә бөтенләй ачылып китәргә ирек бирми торган чылбырның ычкынып китүен көтте. Коточкыч бу халәттән аны йөзек кашының идәнгә төшкән кандай кызыл шәүләсе чыгарды Аның томаланган анын «Соң бу үлгән фатирчы Постновның йөзеге ләбаса!—дигән уй яшендәй ярып үтте.— Кулы да нәкъ аныкы!»
Куе тынлыкны, ниһаять:
— А-а-а!!! Ярдәм итегез!!! — дигән ачыргаланып кычкыру авазы ярып үтте.
Куркуыннан акылдан язарга жнтешкән, чәче-башы тузгыган хатын тәрәзәгә ташланды, аны үзенә таба тартты, ләкин бикләнгән тәрәзә
тиз генә ачылмады. Мария Петровна тәрәзәгә китереп сукты, аска чылтырап пыяла ватыклары коелды.
Стена аша ату тавышы яңгырады. Тик шунда гына Метелева Измайлов турында исенә төшерде. Ул, кабаланып, тәрәзә яныннан стенага таба килгәндә коридорда тагын ату тавышы ишетелде. Мария Петровна ишек аша үзенә атуларын төшенә алмады. Ул канга буялган куллары белән Измайлов йоклый торган бүлмә стенасына бар көченә сугарга тотынды.
Кычкыру тавышын ишетү белән Измайлов ишеккә ташланды, ләкин ишек ачылмады. Ул, бар көчен җыеп, аны үзенә таба тартты, ләкин ишек йозагы нык иде. Шуннан ул кесәсендәге «ТТ»ны чыгарып, ишек тупсасына атты. Шул чак коридорда да ата башладылар, һәм контрразведчик стенага сыенды. Ату тавышлары аша ул стенага шакуларын ишетте.
Измайлов ишекнең икенче тупсасына төбәп атты, ишек өстендәге ярыкка бармакларын тыкты да аны бар көченә яңадан үзенә таба тартты. Ишек тупсасыннан ычкынды, идәнгә шөрепләр чәчелде.
Шул чак лейтенант коридор ишегенең шапылдап ябылуын ишетте Ул коридорга йөгереп чыкты, күз ачып йомган арада йөгереп баскыч мәйданчыгына чыкты, як-ягына каранды һәм баскычларның икесен бер итеп аска таба ташланды.
Измайлов урам караңгылыгы эченә кереп чумды. Туктады, бер мәл тын алды. Урамда салмак кына җил исә, бер рәт булып тезелеп киткән каеннарның шаулавы ишетелә иде. Төннең караңгы пәрдәсе әйләнә- тирәдәге бар нәрсәне каплап тора сыман. Измайлов өйнең якындагы почмагына таба йөгерде. Ләкин анда да шул ук бушлык, шул ук тынлык хөкем сөрә иде.
Эт ияртеп килеп җиткән оператив группа күп нәрсәне ачыклады Алар билгесез кешенең квартирга ачкыч яратып кергәнлеген, ә тышкы ишек чылбырының ничектер алдан ычкындырылган булуын белделәр. Ләкин дошман квартирда чит кеше барлыгын кайдан белгән соң дип озак баш ваттылар.
Лейтенант Зарипов бер нәрсәгә игътибар итте. «Бу квартирга килеп керү белән мин тәмәке исе сиздем,— дип уйлады ул.— Тәмәкене үзе тартмаган кеше ул исне бер тәүлек үткәч тә сизә. Ә биредә, минемчә, тик хатын-кыз гына яши. Шуннан нәтиҗә ясавы кыен түгел».
Эт эзне шунда ук алды. Измайловның гаҗәпләнүенә каршы эт үзенең хуҗасын югарыга алып менеп китте. «Мин тинтәк, акылдан шашкан кешедәй түбәнгә йөгергән чакта, җинаятьче мыскыллы елмаю белән миңа югарыдан карап торган»,— дип уйлады ул.
Эзләр чардакка .менә торган баскыч янына алып килделәр Моннан элек кенә Измайлов бу баскычны тикшергән һәм люкның зур йозак белән бикләнгән булуына игътибар иткән иде. Ә хәзер ул ачык булып чыкты. Тузан баскан чардак идәнендә аяк киеме эзләре бар иде. Майор Стеклов чүгәләде һәм линейка белән шул эзләрнең берсен үлчәп карады һәм, үзенә-үзе ышанмыйча, сызгырып җибәрде.
— Утыз җиденче размер. Димәк ул — хатын-кыз!.. Булмас ла. бәлки ул иске эздер?— дип ул ат иясенә карады.
Тегесе катгый рәвештә баш селкеде:
— Бу яңа ис, иптәш майор. Юкса «Кобик» аны ала алмас иде.
Әлеге эз аларны чардак тәрәзәсенә алып килде. Чекистлар түбәгә чыктылар, аны кырыйлатып барып, икенче бер өй түбәсенә күчтеләр Аннары эз буенча янгын баскычына җиттеләр, шуның буенча түбән төшкәч, эт озак иснәнеп тормыйча, яңадан эзне тапты, аларны тыкрыкка кадәр алып барды һәм чатта бер урында әйләнә башлады. Ком өстендә ШУЛ ук хатын-кыз эзләре ярылып ята иде.
— Күрәсең, машинага утырып киткән,— диде эт хужасы, тәгәрмәч эзләренә күрсәтеп.
Моннан сон инде төнлә Метелева янына хатын-кыз килгәнлегенә беркемнең дә шиге калмады.
— Метелеваны үтерү нигә кирәк булды икән ал арга?—диде Галлә-
мов подполковник бүлмәсенә кайткач. *
— Әйдә, күрәзәлек итеп тормыйк инде, Марс Әхмәтович,— диде %
тегесе.— Метелева белән тагын бер кабат сөйләшсәк, күп нәрсә ачык- g ланыр дип уйлыйм. Шулай да, минемчә, безгә хәзер бер нәрсә тәгаен g билгеле: теге хатынның шифаханәдә агулануы очраклы хәл булмаган. s Кемдер, бик тырышып, үзен куркыныч астына куя-куя, шушы Метеле- * ваны юк итәргә йөри. Ул ханым кемнедер бик нык куркыта торган бе- 3 рәр нәрсәне белә булса кирәк. 5
— Бу «нәрсә» дигәнебез аның элекке фатирчысы түгелме икән?— .
диде Галләмов. *
— Шулай да булуы ихтимал Жуковның Магнитогорскига баруы “ бу версиягә бераз ачыклык кертергә тиеш.
Иртәнге тугызларда Стеклов килде, һәм бүлмәгә керүгә үк
— Әллә нинди кызыклы хәлләр бар бу дөньяда,— диде. Чурбанов н
һәм Галләмов белән кул биреп күрешә күрешә. Аннары урындык чи- “ тенә килеп утырды, папкасыннан нидер язылган кәгазьләр чыгарды ь һәм дәвам итте:—Менә теге хатыннан сорау алу протоколы. £
— Хәле ничек аның? Бер ярдәм кирәк түгелме үзенә? — дип сорады Чурбанов. ф
— Хәле ярыйсы. Кулы гына нык яраланган. Без аны аерым пала- ♦
тага урнаштырдык... ®
Майор кәгазьләрне Чурбанов каршысына салды һәм аңлатырга тотынды. Үткән төн әлеге серле кулның бармагына киертелгән йөзек Метслеваның элекке фатирчысы Постновныкы икән, һәрхәлдә аның ул йөзекне Постновта күргәне булган. Бер көнне ул ниндидер ашыгыч йомыш белән, шакымый-нитми, Постнов бүлмәсенә керә һәм тегенең өстен алыштырып маташкан вакытына туры килә. Постнов эскәмия аркасына эленгән чалбарын ала да шуның белән тиз генә тәнен каплый. Шул чак чалбар кесәсеннән тамыр сыман кызыл сызыклар төшкән зур кашлы йөзек төшә дә идән буйлап тәгәрәп китә. Метелева шунда ук бүлмәдән чыгып китәргә ашыга. Ә бу вакыйгадан элегрәк Метелева Постновның сул кулында зур кара миң күреп калган була. Менә узган төнне шул ике нәрсәне берьюлы күргәч, үлгән кеше терелгәнме әллә дип, аның коты чыга.
— Ә ул Постновның нинди аяк кисме киюен хәтерләп калмаганмы?— диде подполковник, кәгазьләреннән аерылып.
— Юк, хәтерләми, протоколда бу турыда әйтелгән,—диде Стеклов.—Мин менә нәрсә турында уйлыйм Кайчандыр атаман Мефодий йөрткән йөзек шул үзе түгел микән? Гурьевтагы бер дустым кандай кызыл шәүлә төшереп тора торган бриллиант кашлы зур йөзек турында һәм бу йөзектә ниндидер зур бер сер яшерелгән булуы турында сөйләгән иде.
— Андый йөзекләр сирәк очрый,—диде Галләмов,—Тикшерүче булып эшләү дәверемдә миңа кыйммәтле ташлар һәм затлы бизәнү әйберләре белән эш итәргә туры килгәләде, ләкин андый ювелир изде- лнене беркайчан да күргәнем булмады. Мин бу турыда белгечләр белән сөйләшеп карарга кирәк, дим.
— Әйе, мондый белешмә безгә зыян итмәс иде,—диде Чурбанов, аның сүзен җөпләп.— Менә атаман Мефодий белән Метелева күргән йөзек арасындагы элемтәгә килгәндә,— бу әле безгә ачык түгел 111\л ук вакытта мондый элемтә юк дип тә әйтә алмыйбыз, диде ул һәм
Галләмовка мөрәҗәгать итеп өстәде:—Ә Викентий ата турындагы задание нинди хәлдә?
— Костромадан җавап алдык. Викентий Александрович Волковский 1892—1894 елларда Кострома губернасының Галич өязендә приход башында торган, диелә. Моннан соңгы ике елда Костроманың Ипатьевский монастыренда хезмәт иткән. Ике баласы улы һәм кызы булган. 1896 елда Изге синод карары белән Святовск шәһәренә, Идел буе монастырена настоятель итеп җибәрелгән.
— Балаларның туган вакыты һәм урыны билгелеме?
— Юк, Михаил Иванович, билгеле түгел.
— Бу гына аз. һәрхәлдә безгә аның Костромада яшәгән булуы билгеле. Бәлки шифрларның ачкычы да шул шәһәрнең тарихы белән бәйледер? Менә әле тагын йөзек мәсьәләсе калкып чыкты...— диде Чурбанов уйланып.
Шәһәрдәге ювелирларның иң өлкәне Касиев, гадәттә бриллиант ташларга буяу яисә төсле эмаль катнаштырмыйлар, диде. Мондый асыл ташларның кысасы гадәттә алтыннан эшләнә, ә бриллиант ташлар астына төсле фон куеп калдырылмый. Андый кыйммәтле асыл таш өстәмә буяуларга мохтаҗ түгел, дип санала.
— Сез сурәтләп биргән төсле бриллиант кашлы йөзекләрне минем күргәнем юк, Марс Әхмәтович,— диде ювелир сүзенең ахырында. Дөрес, ювелирлык сәнгатенә багышланган борынгы бер китапта минем урта гасырларда католик чиркәвенең бер епископы өчен кырлы-кырлы табут формасында итеп эшләнгән бриллиант кашлы йөзекнең ташы астына тәре сурәте төшереп калдырылган булган, дип укыган идем.
Ювелир чыгып киткәч, Галләмов, Стекловка мөрәҗәгать итеп:
— Мөгаен, безгә атаман Мефодий йөзегенең хәзергә безгә билгесез юл белән Постнов кулына күчкән булуына бөтенләй үк күз йомарга ярамас.
— Әйе... Ул йөзек миңа Гурьевтан бирле тынгылык бирми инде,— диде Стеклов.— Жуковтан киләчәк хәбәрне көтик инде. Метелевага куркудан гына шулай күренгәнме, әллә юкмы икәнлеге шуннан соң аңлашылыр.
Төштән соң Жуковтан телеграмма килеп төште:
Иптәш Чурбановка.
Авырып киткән танышыбыз исән.
Тәрбиягә мохтаҗ.
Жуков
Телеграмманы укыгач ук Чурбанов шундый әмер бирде: һич кичекмәстән Постновның сүздән битен-сынын сурәтләргә һәм бу язу белән тикшерү эшенә катнашы булган барлык кешене таныштырырга. Аның сул кулында беләзек сөягеннән чак кына югарырак булган кара миңе бу портретның аерым билгеләреннән берсе иде.
Кич кырын көтмәгәндә давыл купты, тузан болытлары бөтерелә башлады, баганалардагы чыбыклар шауларга кереште. Кандадыр еракта күк күкрәгәне ишетелде. Ачык тәрәзәләрдән кергән җил пәрдәләрне җилкән сыман кабартты. Подполковник тәрәзәләрне япты, сәгатенә күз төшереп алды. Ул. 17.30 ны күрсәтә иде. Аннары доклад өчен Закировны чакыртты.
Закиров вакытында килеп җитте, ләкин бите кызарынган, үзе сулышын көч-хәл белән ала иде.
Я. Илдар Гарәфович, ни белән шатландырмакчы буласыз?—диде Чурбанов елмаеп.— Бар карап торган кешебез сез хәзер.
Закиров бераз уңайсызланды һәм сөйләргә тотынды. Шугаев көрән конвертны сумкасына салган мизгелдән бирле аны күздән ычкындыр- 102
мадык, диде ул. Ул бу хатны гадәттәге юл белән почтальон буларак үз кулы белән иясенә тапшырыр дип тә көткән идек. Дөрес, шигебез дә бар иде информация чыганагынын да, ул информацияне кабул итеп алырга тиешле кешенең дә бер үк хат ташуЧы хезмәт күрсәтә торган кечкенә генә микрорайонда яшәүләренә ышанасы килмәде. Әлбәттә, ул ф кешенең кайчандыр шул ук микрорайонда торган булуы ихтимал, әмма _ Зеленская агент булып эшли башлаганчы, ягъни, яз айларына тикле. S Шуңа күрә язын ул районга кемнең килеп урнашкан булуын да тик- § шереп карадык. Эзләнүләрне икенче юл белән дә алып бардык, бу u районда кемнең икенче кварталдан газета алдыра башлавы белән дә = кызыксындык. Газета бит ул хат түгел — көн саен диярлек килә, аның £ белән бергә информацияне дә бирүе ансат. Ниһаять. Шугаевнын нинди 3 өйләргә хезмәт күрсәтүен дә ачыкларга туры килде. Кем белә, бәлки ** ул үз участогына кагылмаган өйләргә дә кереп йөри торгандыр? Кыс- ♦ касы, безнең барлык бу юнәлешләрдәге тырышлык файдасыз булып а чыкты,—диде Закиров, докладын тәмамлап.—Иллә мәгәр Шугаевның о хәрәкәтләрендә бер нәрсә безне сагаерга мәҗбүр итте. Уйлап карагыз “ көннең көн буена эш белән өйдән-өйгә йөреп тәмам арый торган карт cj кешегә тагын әллә нинди ерак араларга ялыктыргыч прогулкалар ясау £ нигә кирәк? Ул бит чыннан да арый һәм прогулка вакытында берничә х тапкыр утырып хәл ала. Тагын шунысы бар: йөрергә ул һәрвакыт таяк £ алып чыга. ' е
— Ә газета-хатларны таратканда?
— Ул чакларда кулында таягы булмый Минемчә, таякның аңа л
бөтенләй кирәге юк ♦
Чурбанов картның мондый прогулкаларны кайда ясавы һәм кайчан m чыгуы белән кызыксынды. Кул таягы турында да бик җентекләп сорашты. Хат ташучы утырып ял иткән урыннарда аерата сизгер булырга кушты
— Бәлки ул шундый утыргычлардагы яшертен бер җиргә информациясен куеп калдыра торгандыр,— диде ул.— Аннан килеп кул таягы турында алар да бит күп төрле була. Ата торганы, әйбер яшерер өчен җайланганы, пычак итеп кулланып була торганы...
Аннары подполковник өстәл тартмасыннан телеграмма алды һәм Закировка бирде:
— Менә танышыгыз. .
Өлкән лейтенант ярым шыпыртлап укып чыкты
«Автономияле республиканың Эчке эшләр халык комиссары ипташ 3 Рәхмә- туллннга
1881 елда Оренбургта туган Шәүкәт Шугаев 1900 елдан 1916 елга кадәр тимер юл станциясендә обходчик булып эшләгән 1916 елның июлендә хәрәкәттәге армиягә алынган Элекке хәрби ведомство архивының мәгълүматларына караганда. 1916 елның II декабренда һәлак булган
Оренбург шәһәренең Эчке эшләр идарәсе начальнигы А Григорьев!
— Димәк, уналтынчы елның декабренда үлгән Шугаевнын тере шәүләсе найда булган?—дип куйды Закиров, телеграммадан күзен алмыйча гына.
— Нигә декабрьда’ Үлгән кешенең документларыннан шактый соң рак та файдалана башлаулары ихтимал.
Закиров чигәсен кашып куйды.
— Әй-йе... Ниндирәк кеше соң бу хат ташучы? Бәлки «унөченче» дигәннәре нәкъ үзедер? Мефодийга җибәрелгән телеграммада шундый номерлы агентны файдаланырга кушылган бит
— Бәлки шулайдыр да...—диде подполковник уйчан гына — Ләкин
безгә үлеп терелгән Постнов турында да онытырга ярамый. Ул бик актив бәндә — карт бүре тесле эшен бик оста йөртә.
— Иптәш подполковник, биредә кем агентурасы эш итә соң?
— Германиянеке булырга охшый.
— Хәзер, иптәш подполковник, күпләр, немец Ла-Маншка җиткәннән соң тәртәсен көнчыгышка, безнең илгә таба бормагае, дип шикләнәләр,—дип куйды Закиров көтмәгәндә.
— Фашизмны хәзер, туганкай, бары тик көч белән генә туктатырга мөмкин,— диде Чурбанов.— Ә Европада фашизмга каршы торырдай бердәнбер реаль көч — без.
— Димәк, мәсьәлә шунда гына — кайчан?..— диде Закиров, кашларын җыерып.
— Әйе. шунда гына... Ләкин монда, бездә ул сугыш бара инде, Илдар Гарәфович. Шуңа күрә хәзер безнең һәммәбездән максимум тырышлык сорала.— Чурбанов телеграмманы алып яңадан өстәл тартмасына салды, урыныннан торды һәм өстәп куйды.— Хәер, сезгә моны әйтеп торуның кирәге юк.
Тышта яктырып китте һәм шунда ук каты итеп күк күкрәде.
— Тагын менә нәрсә, Илдар Гарәфович,—Вак-төяк нәрсәләргә тикле барысын да минем үземә хәбәр итеп торыгыз.
XX бүлек
Мефоднйга.
Операцияне ашыктырыгыз Контрразведканың кулга эләккән җинаятьчеләр аша Унөченченең яисә хатын-кызның эзенә төшүе ихтимал. Бәлки инде төшкәннәрдер дә. Тикшерегез.
Штольц
Бу шифровка бөтенесе өчен, шул исәптән Чурбанов өчен дә яңалык иде. Аның болай да электр чыбыгы төсле тартылган киеренке нервларына бу көнне аерата көч килде. Үзе күзгә күренми торган ниндидер Штольц мондагы хәлләрнең барын да белеп тора бит.
Чурбанов бүлмәсендә ишекле-түрле йөренде. Башында корт иледәй уйлар кайнады.
18.45 тә аңа шундый хәбәр китерделәр: «Зеленская үз квартиры ишегенә беркетелгән почта ящигы арасына конверт кыстырды».
19.07 дә: «Хат ташучы Шугаев конвертны алды. Шунда ук ящик эченә калын гына,— акча булса кирәк,— икенче бер конверт салды».
19.35 тә: «Зеленская почтаны алды».
20.10 да Закиров шалтыратты: «Зеленскаядан алган конвертны Шугаев кесәсенә салды һәм почта өләшкәндә кесәсеннән чыгармады,—диде һәм — Димәк, бу конвертны алырга тиешле кеше ул эшләгән микрорайонда тормый. Шулай булгач, Шугаев яшерен информацияне хезмәт вазифаларын үтәгәндә түгел, эштән буш вакытларында тапшыра булса кирәк»,— дип өстәде.
21.40 Та техник бүлек хезмәткәре Хәйретдинов Шугаевка кемнеңдер (әлл£ хатын-кыз тавышлы ир кешенең, әллә ирләрчә тавышлы хатын-кызның) телефоннан шалтыратуын хәбәр итте Шалтыратучы кеше Шугаевның сәламәтлеге белән кызыксынган һәм иртәгә дүртенче номерлы аяк киеме мастерское янындагы «Родина» кинотеатрына унсигез сәгатьтәге сеанска барырга кушкан. Автовокзалдагы автоматтан шалтыратканнар
Бу хәбәрне тыныч кына тыңлап торган подполковник Чурбанов кинәт телефон янына килде:
— Автовокзалның справочныемы? Әйтегезче, 21.30 белән 22 сәгать арасында Святовскига автобус китәме?
— 21.45 тә.
Чурбанов сәгатенә карап куйды: «Инде кузгалып киткән. Әллә артыннан куа барыргамы? Юк, соң инде. Ул арада агент поселокка барып житәчәк» Ф
23.10 да республиканың Эчке эшләр халык комиссары генерал Рәхмәтуллин шалтыратты. Чурбанов аңа кәлне аңлатып бирде Халык - комиссары Чурбановка ике оператив работникны утыртып Святов- & скига кичекмәстән машина жибәрергә киңәш бирде. Ул кешеләр төне ° буе монастырьның үзендә дежур торсыннар, диде Ә көндезләрен < монастырьда реставрация эшләре алып баручы кешеләр арасында ч лейтенант Денисов эшли иде.
Икенче көнне Шугаев эшенә шалтыратты һәм авырып киткәнлеген * әйтте. Сәгать икеләр тирәсендә өеннән чыкты һәм, таягына таянып. ♦ поликлиникага юнәлде. Аннан ул автовокзалга юл тотты. Бер сум ун а тиенгә билет, аннары, азык-төлек кибетенә кереп ярты литр аракы ° һәм колбаса сатып алды. s
«Билетны кемгә дип алды икән инде бу?» — дип эченнән генә үз- ч үзенә сорау бирде Закиров
16.30 лар тирәсендә Шугаев Святовск поселогына бара торган ав * тобуска кереп утырды £
«Менә сиңа кирәк булса! — дип куйды Закиров гажәпләнеп. е Димәк, ул үзе бармакчы була. Алай дисәң, театрда очрашуны ничек □. аңларга? Тукта әле... Телефон алган кеше дүртенче аяк киеме мае- <» терскоен телгә алган иде бит. Димәк, дүртле сан очрашу урынының * шифры булырга тиеш. Я ярар, күз күрер . »
Закиров, пассажирларга ияреп, автобуска таба китте
Шугаев Святовск поселогында төшеп калды
Хат ташучы Идел буе монастыре янындагы чирәмлектә урнашты, бутылкасын ачып, тулы стакан аракыны бер күтәрүдә эчеп бетерде, ашап алды һәм. эленке-салынкы гына атлап, монастырьга таба юнәлде. Калын стеналы крепость-монастырь янәшәсендәге горак йортларның нәкъ каршысындагы урындыкка килеп угырды Шунда кнм дигәндә бер сәгать утырганнан соң, әледән-әле як-ягына карангалап. монастырь йортына кереп китте.
Монастырьның шактый зур йортында ак таштан эшләнгән монументаль соборлар, чаң кагу манаралары калкып тора Шундый мана раның иң зурысы, монахлар яшәгән корпус каршында жиргә сеңеп бетә язган кечкенә генә бер урындык бар Шугаев менә шунда килеп утыруны кулай тапты. Пиджагын салды, башланган шешәсен чыгарды. әле генә үзе кергән, нке якка ачыла торган Екатерининский капкага күз төшерде дә тагын салып эчте Инде томалана башлаган карашы белән яшел башняны. архиерей корпусын айкап чыкгы, роста» рация-ремонт эшләре алып баручыларның вагончыгына шактый озак карап торды. Аннары шул вагончык янына килде, асылмалы йозакка игътибар белән карап алды да туктап калды Як-ягына каранды. Кесәсеннән ниндидер төргәк чыгарды һәм аны әле сагыз исе дә бетмәгән калын такта астына яшерде Аннары яңадан урынлык янына килде, бер кавым утырып торды, бераздан елга буена төшеп китте һәм сәгать сигездә су трамвае белән Светловолжскнга кайтып китте
Архитектура памятнигы итеп саналган Идел буе монастырен ремонтлау эше 1939 елда ук башланып, алдагы көзгә төгәлләнер! ә тиеш иде Ремонт вакытында монахлар корпусының хөҗрәләрендә яшәгән кешеләрне яңа өйгә күчереп торганнар иде Архиерей корпусында яшәгәннәр, поселокта болай да торак мәсьәләсе кыен булганлыктан шунда яшн бирделәр
Дошман агентларының поселок һәм Идел буе монастыре тирәсендә кайнаулары сизелгәч үк контрразведчиклар архиерей корпусында яшәүче элекке патша армиясе офицерларына һәм чиновникларга ныграк игътибар итә башладылар. Нәтиҗәдә, бу кешеләрнең кайберләре чит ил разведкалары белән элемтәдә түгелме икән, дигән шик уятты. Менә шуннан соң монастырьның үзендә реставрация белән шөгыльләнүче эшчеләр составына оператив работник кертү кирәк табылды. Күпмедер шик уяткан Варевның бу тирәләрдә булу-булмавын ачыкларга кирәк иде аларга.
Ә инде Постновның «яңадан терелүе» беленгәч, ул кешенең дә поселокка яисә монастырьга килеп чыгуы бик мөмкин иде. Шуңа күрә кичәге көннән башлап монда һәр төнгә дежур торуны кирәк дип санадылар Моның өчен уңайлы урыны да табылды: реставрация эшләре алып баручыларның инструментлар һәм кыйммәтле төзү материаллары саклый торган вагонның кирпеч зурлыгындагы гына ике тәрәзәсе ике якка карый, өстәвенә ишек ярыгыннан да күзәтү алып барырга мөмкин Бу төнне дежур торган Мотыйгуллин белән Вильданов Шу- гаевның кечкенә генә төргәкне такта астына яшерүен күрделәр. Шугаев урыныннан кузгалган вакытта таягының сабы ничектер нечкәреп калган төсле тоелды Вильдановка.
— Тикмәгә түгел бу, әй1 — дип пышылдады ул Мотыйгуллинга.
Мотыйгуллин җилкәсен генә селкетеп куйды.
— Бәлки аның такта астына нәрсәдер яшереп маташуы күз буяу өчен генәдер? — Вильданов һаман үзенекен тукыды. — Ә чынлап яшергән нәрсәсе бәлки урындык астындадыр?
Мотыйгуллин:
— Күрербез,— дию белән чикләндё. — Безгә аннан да, моннан да күзне алмаска кирәк.
Монастырь йортына эңгер башта теләр-теләмәс кенә иңде: кичкә таба күк йөзе кинәт аязып китте, офык артына яшеренгән кояш нурлары каурый болытларга ябышып калырга телиләр сыман иде. Ләкин тиздән алар да төпсез күк караңгылыгында эреп юкка чыктылар. Зәгыйфь кенә җемелдәп йолдызлар күренде. Төн урталары тирәсендә күк йөзенә әллә кайдан түм-түгәрәк ай тәгәрәп чыкты. Соборларның һәм манараларның төрле сурәттәге озын-озын күләгәләре белән кискәләнгән монастырь йорты тынып калды. Ара-тирә генә бу тынлыкны әле анда, әле монда җыр сузучы чикерткәләр генә бозгалый иде.
Контрразведчиклар монастырь йортын чиратлашып күзәттеләр. Ләкин урындык тирәсенә дә, такталар янына да килүче булмады.
Лейтенант Мотыйгуллин изрәп кенә киткән иде, Вильданов аның янтыгына төртхе:
— Таһир, ишетәсеңме, чаң кагу манарасыннан сәер тавыш ишетелә?!
Таһир сискәнеп уянды, колак салып бер мәл тыңлап торды да:
— Берни дә юк,— дип пышылдады...
— Син уян әле башта,— диде Вильданов — Колагыңны ярыкка куеп тыңла
Мотыйгуллин тагын бераз тыңлап торды:
— Тимер шыкырдый димме?..
— Шуңа охшаган шул. .
— Каян ишетелә соң ул? Кем шыкырдата?
Вильданов эндәшмәде. Тик бераздан гына шыпыртлап:
— Берәү пычкы белән нидер кисә бугай. Тавыш монастырьның теп чаң кагу манарасы ягыннан килә,—диде
Бераздан бары да тынды.
Вильданов манараның тимер рәшәткә куелган ян тәрәзәсенә күз төшерде һәм гаҗәпләнүеннән тораташ булып катып калды: анда ялкын шәүләсе күренә иде.
— Син манарага кара әле,—диде Вильданов. — Яна бит. Ут кайдан килгән анда Ана менү ишеге бикле ич!
Вильданов, капшана-капшана, ишеккә таба китте ♦
— Син кая?! — диде Мотыйгуллин гаҗәпләнеп а.
— Ничек кая?—дип пышылдады тегесе. — Тикшерергә кирәк, ч Җеннәр түгел ич инде анда. Димәк, кемдер кергән
— Чыгарга ярамый! Бәлки юри шулай эшлиләрдер: күзәтү-мазар s юкмы икән дип тикшерү өчен.
Ул арада тәрәзәдә ут тоныкланды, тагын бераздан бөтенләй сүнеп калды Оперативниклар, чан кагу манарасына алып менүче тимер ? ишектә авыр йозак эленеп торуын белсәләр дә, күзләрен караңгылык эченә текәгән килеш, аннан берәрсе чыкмасмы днп көттеләр, билгесез * кешенең бикле манарага күзгә күренмичә генә менә алуы турында баш « ваттылар. Төн уртасында монастырьның ул корылмасында ни калган 2 ул кешегә? х
Ай, күк йөзеннән ярым әйләнеш ясады да, юкка чыкты. Тиздән як- ч тыра башлады. Берәм-берәм эшчеләр күренде. Алар арасында лейте- ш нант Денисов та бар иде. *
Төшке аш вакытында вагон эчендә Вильданов кына калды, ә Мо- <т> тыйгуллин ремонтчылар белән ашханәгә китте. Аннан ул төнге күзәтү е нәтиҗәләре турында Галләмовка хәбәр итте. а.
— Бәлки сезгә генә шулай тоелгандыр? — дип шнк белдерде *
майор. Елмая төшеп өстәп куйды — Курыкканга куш күренү генә ® түгелме икән?.. "
— Сез бигрәк инде, иптәш майор! — диде Мотыйгуллин. борчуга төшеп. — Үз күзебез белән күрдек ләбаса. Ишеттек тә...
— Я. ярар Барысы да сез әйткәнчә булган дип саныйк Ә хәзер кайтыгыз, ял итегез: ни генә әйтсәң дә. төне буе йокламадыгыз бит
— Иптәш майор! — диде Мотыйгуллин ялынып,—миңа бүген дә төнгә калырга рөхсәт бирүегезне сорыйм!
Ләкин майор, дежур тору график буенча бара, диде, рөхсәт итмәде. Мотыйгуллинның кәефе китүен күреп, болай коры гына холыклы булган майор ничектер йомшый төште һәм һич көтмәгәндә бөкре ат турындагы әкиятне сөйләп китте
— Әнә бит әкиятләрдә дә чиратлашып торалар, иптәш лейтенант, ә сез бөтен кеше өчен берүзегез эшләмәкче... — Аннары бераз уйланып торды да өстәп куйды — Я, ярар. Алайса әзер булып торыгыз, ял итегез, ә төнлә Жуков белән монастырьның тышкы' ягында, зират тирәсендә торырсыз.
Алар янына Стеклов килде. Исәнлек-саулык сорашкач, ул аларны шушы поселокта бабалары белән яшәүче үз кызы янына чакырды. Мотыйгуллннга кереп, йоклап алырга куштылар. Стеклов тәрәзә янына килеп утырды да:
— Кайбер мәгълүматлар бар. Марс Әхмәтович,— диде. — Михаил Иванович кушуы буенча без монда Светловолжск архивларында казындык, архиерей корпусында яшәүчеләрнең кайберләре белән кызыксындык. Дүртенче катта, егерме дүртенче квартирда үткән ел гына Себердән күчеп килүче Григории дигән бер кеше яши Шундый бер урынлы сорау туа Яна гына килгән кеше ничек итеп квартир ала алган? Анда ничәмә-ничә ел чиратта торучылар да күп бит әле Үзе Светловолжскида эшли. Эш урынын еш алыштыра, төрле шәһәрләргә йөри Кыскасы, шикле кеше
Аннары ул папкасыннан архиерей корпусының 1764 елгы планын чыгарды. Аның фнкеренчә, бу корпуска берничә тапкыр үзгәреш кер-
IQ7
телгән, ләкин алар бинаның эчке интерьерларына гына кагылган: кайбер урында бүлмәләр үзгәртелгән. Кыскасы, ул үзгәрешләргә кадәр дә, алардан соң да архиерей үзе яши торган бүлмәләр элекке хәлендә калганнар. Ә архиерейлар барысы да икенче катта яшәгәннәр. Стеклов планга бармагы белән төртеп күрсәтте:
— Архимандрит Викентийның торган урыны менә шушы. Анда хәзер _____ бишенче квартирда — Розова һәм Коләхмәтова дигән ханымнар тора. _ .
Майор кәгазьләрен кырыйгарак этеп куйды:
— Без ул кешеләрне дә тикшереп карарга булдык. Розова дигәне анда егерме бишенче елдан бирле яши икән Ә менә Коләхмәтовасы— утыз сигезенче елның азагыннан гына. Ул Мәскәүдәге ике бүлмәле квартирын коммуналкадагы менә шул ике бүлмәгә алмаштырган. Ниемә кирәк булган ана болай эшләү? Ул үзенең Мәскәүдәге квартирын Светловолжскиның үзендә дә теләсә нинди әйбәт пулатка алмаштыра алган булыр иде.
— Ә үзе кайда туып-үскән соң ул? — дип сорады Галләмов кннәт җанлана төшеп
— Уралда, Нижний Тагилда. .
— Димәк, бу алмашуны туган җирләренә кайтырга теләве белән аңлатып булмый?
— Шулай килеп чыга. Өстәвенә, христиан динендә булмаган кешегә рус монастыре территориясенә күчеп килү нигә кирәк булган икән?
— Әйе,—дип куйды Галләмов уйчан гына, монастырь манараларыннан күзен алмыйча.— Ул Коләхмәтованы хәзер үк күзәтү астына алырга кирәк.
Икесе дә бер кавымга сүзсез калдылар һәм икесе дә, үз уйларына чумган килеш, тәрәзә аша монастырьның биек-биек корылмаларына карап тордылар.
Идел буе монастыре һәм аның янындагы Святовск поселогы елга ярының шактый калку төшенә урнашкан. Монастырьның алтынланган гөмбәзләре, кояш нурлары астында маяктай янып, бик ераклардан күренеп торгандыр. Революциягә кадәр зур дини бәйрәмнәрдә, бигрәк тә пасха вакытында бирегә күрше губерналардан кунаклар төяп пароходлар килеп туктаган. Петербургтан дин әһелләре дә килгән. Монастырь тирәләре һәм ул чакларда өяз үзәге саналган поселок урамнары бәйрәмчә киенгән халык белән тула торган булган Монастырьның үзе белән бер үк яшьтә булган ике йөз потлы чаңының сузынкы тавышы басу-кырларга, Идел киңлекләренә таралган, урман эчләренә үтеп кергән, күпмедер вакытка дога уку һәм көлүләрне, җыр һәм сүгенүләрне күмеп киткән. Бәйрәм үтү белән кунаклар таралышкан, һәм Святовск яңадан Россия империясенең чит-чатларында бик к\п булган, бер-берсенә бик охшаган, урамнары кәкре-бөкре, өйләре кыйшаеп җиргә сеңгән, пычрак, тузанлы, айну белми торган исерекләр белән тулы гадәти бер торак пунктына әверелә торган булган.
Стеклов — боларның күбесен үз күзе белән күргән кеше. Поселокка килгән саен ул еракта калган балачагын, гражданнар сугышы елларын исенә төшерә. Хәзер дә ул шул хатирәләргә чумган иде. Менә уйлары тагын бүгенге көнгә кайттылар. Ул көрсенеп куйды:
— Бу монастырь минем күңелдә каршылыклы уйлар кузгата. Бер яктан ул миңа үткәннәрнең хатирәсе буларак, ата-бабаларым тормышы белән бәйле урын буларак кадерле, ә икенче яктан йөрәккә кадалган шырпы төсле... диде ул. — Я, ярар, чәнчелеп китсен. Сөйләп тә торасы килми. Әйдәгез, кешеләрне ничегрәк урнаштыру турында уйласак яхшырак булыр Монастырь бит ул әнә нинди зур...
Кич җитү белән барысы да үз урыннарында иделәр. Вагонда бу юлы Денисов белән Измайлов калды. Рәфкать башта анда саклана
торган буяу исенә күнегә алмый интекте, башы авыртуга зарланды. Әмма тора-бара нервларның киеренкелеге бар нәрсәне оныттырды
Карангы төшеп, болытлар артыннан ай калыккач, вагонда да җиләсләнеп китте. «Менә хәзер рәхәт,— дип куйды ул — Эсселек белән . бергә буяу исе дә очты. Ис дигән нәрсә ул төннән курыкмый куркуын, шулай да монастырь төне аңа да тәэсир итми калмагандыр, күрәсең». ♦ Ул тагын нәрсә турындадыр пышылдады, ләкин Денисов аны тыңла- а. мый иде инде: аңа чаң кагу манарасы тирәсендә нәрсәнеңдер югары- ? да шапылдап килеп төшкәне ишетелде. Икесе дә шул якка таба карап и тора башладылар. Үч иткәндәй, нәкъ шул мәлдә ай болытлар артына ° кереп чумды.
Менә ниндидер бөкрәйгән кара шәүлә манара яныннан үтте дә, § тавыш-тынсыз гына утыргычка таба юнәлде. Измайлов пистолетын J кысыбрак тотты Денисов аның җилкәсенә орынды
— Киттек ♦
Идәндәге люк аша чиратлашып вагоннан чыктылар. Ул арада бе- “ ленер-беленмәс төсмерләнгән күләгә утыргыч янына ук килеп җиткән £ иде инде. х
Денисов, иелә төшеп, монастырь стенасы буйлап чаң кагу манарасына таба атлады Ул, манара янына әлеге төнге өрәктән алданрак ы килеп җитеп, аның юлын кисәргә тиеш иде. Ә Измайловның бурычы— * шпионны Екатерининский капка аша чыгармау һәм архиерей корпу- л сына таба җибәрмәү. Нәкъ шул мизгелдә ай яңадан килеп чыкты һәм * монастырь корылмаларын битараф яктылыкка күмде Карачкы утыр- в- гыч яныннан архиерей өенә таба йөгерде. £
Денисов сизеп алды: аны күрделәр! һәм ул, сакланып торуның ® инде кирәге калмаганлыкны аңлап, бар көченә карачкы артыннан йөгерә башлады
— Тукта! — дип кычкырды ул. — Тукта! Атам!
Измайлов та дошманга таба ташланды Мондый хәлдә шпионның барыр урыны калмады, бары тик уңга таба гына йөгерергә мөмкин иде, ә анда чиркәү һәм биек кенә монастырь стенасы Башына кепка кигән, битен кара яулык белән каплаган карачкы Преображение чиркәвенә таба ташланды.
Качып баручы дошман, төзәп тормыйча гына, тавыш килгән якка атып җибәрде Денисов сөрлегеп китте, җиргә егылды. Измайлов, йөгерүченең аягына тидерергә тырышып, караңгыда нке тапкыр пистолеттан атып җибәрде. Ләкин теге бәндә ул арада чиркәүгә йөгереп барып җитте дә ишектән кереп чумды. Контрразведчик, аңа каршыга атарлар дип уйлап, боргалана-боргалана йөгерде Ләкнн теге атмады, һәм Измайлов исән-имин чиркәү ишегенә кадәр килеп җитте Ләкин ишекне ачып җибәрүе булды,— колак очыннан гына пуля сызгырып үтте.
Измайлов таш идәнгә егылып тезен авырттырды Чиркәү эчендә куе караңгылык тантана итә иде Тик чиркәүнең тимер рәшәткәле кечкенә тәрәзәләреннән эчкә үтеп кергән тонык ай нурлары гына идәндә беленер-беленмәс сары таплар булып җәелгән Күз бер нәрсә дә аермый Измайлов шуышып алга хәрәкәт нтмәкче булган нде дә. нәкъ шул вакыт таш гөмбәзләр астында ату тавышы яңгырады Пуля, чаткылар көлтәсе хасил итеп, стенага килеп бәрелде
«Хәзер беркая да китә алмыйсың инде,—дип >йлап алды Измайлов идәндә яткан килеш. — Ишек берәү генә бит»
Нәкъ шул вакыт залның түреннән тегермән ташлары әйләнгәндә була торган шыгырдауга охшаш сәер бер тавыш ишетелде
«Монысы нәрсә инде тагын? — дип исе китеп уйлады Измайлов Әллә соң тавыш галлюцинациясе башланамы миндә? Бәлки монда
беркемгә дә билгеле булмаган чыгу юлы бардыр?» һәм ул тавыш ишетелгән якка таба шуышып китте. Аның башында һаман бер уй бөтерелде: «Нәрсә чыгара соң мондый авазларны?» Шул чак ул кесәсендә фонарь барын исенә төшерде. Ул аны баш өстенә күтәрде. Якты нур каршы стенадагы изге апостоллар сурәтләрен яктыртты, һәм ул нәкъ шул мәлне, үз күзенә үзе ышанмыйча, катып калды: апостолларның берсе — иң кырыйдагысы салмак кына хәрәкәтләнә башлады!
Тагын ату тавышлары яңгырады. Лейтенант фонарен сүндерде дә урынын үзгәртер өчен, идән буйлап тәгәрәп китте. Беренче мәлдә ул боларның барысын да башына сыйдыра алмады. Хәтер түрендә мо-настырьда булып үткән әллә нинди серле вакыйгалар, төннәрен чаң кагу урынында ниндидер тәхетнең пәйда булуы, зираттагы өрәкләр, атаман Мефодийның бик сәер генә юкка чыгулары, бу чиркәүдә кызыл разведчикның һәлак булуы турында күптән ишетелгән нәрсәләр калыкты.
Ату тавышы бөтен тәнне куырып алган авырту белән бергә кушылды. Аның томалана башлаган аңында гарьләнү һәм ачу катыш: «Тагын ычкындырдым бит! Тагын оттырдым! — дигән уй йөгереп үтте. Курку юкка чыкты — Ахмакларча! Бернинди файдасызга! Файда- сызга. дисеңме? — Измайлов бөтен тәне белән талпынып куйды. — Булмый гына торсын әле! Мин ул кабәхәтне барыбер тотарга тиеш! Тиеш!» — һәм ул, бөтен көчен туплап, аягүрә басты һәм, алпан-тилпән кнлеп, берничә адым алга атлады. Кинәт аның күзләренә көчле яктылык китереп бәргәндәй булды. Тик яктылык нуры ни өчендер стенаның теге ягыннан, дөресрәге, сагыш өртелгән йөзле унике апостол сурәте төшерелгән стенада хасил булган тишектән төшә иде. «Димәк, апостолларның берсе яшеренү урынына керү юлын каплап тора,— дип уйлады ул, аңының һаман томалана баруын сизеп. — Атаман Мефодий менә шулай күздән югала торган булган икән!»
рыбер атачакларын сизеп, ул инде тәмам зәгыйфьләнгән кулындагы пистолетын күтәрде һәм стенадагы тишеккә таба атып җибәрде Аңа җавап итеп ату тавышы яңгырады, һәм Измайловка нәрсә беләндер күкрәгенә китереп бәрделәр төсле тоелды. Лейтенантның башында нигәдер бик тә ачык булып: «Менә бары да бетте. Үтерделәр. Әнием нишләр икән инде?! Бу кайгыны ул ничек күтәрер? Әй, әнием, бәгърем! Гафу ит син мине, мин бит синең турыда бөтенләй онытканмын, бөтенләй уйламаганмын. Ләкин мин бүтәнчә булдыра алмый идем шул, әнием. » — дигән уй үтте.
«Тузга язмаган нәрсәләр лә болар»,— дип уйлады Рәфкать, элек ишеткәннәрне кире кагудан бигрәк, үзен тынычландыру өчен.
Измайлов бар күргәннәренең серенә төшенүгә бик якын иде инде, ләкин нәкъ шул вакыт артта шапылдап ишек ябылганы ишетелде. Измайлов артына борылды һәм фонарь нурын шул якка юнәлтте. Буаның зур хатасы иде: шул рәвешчә ул үзен дә яктыртты һәм дошманга төзәп атып җибәрергә мөмкинлек бирде.
Измайлов Денисовның: «Ят тизрәк!» —дип кычкыруын ишетмәде/ качып-посып та тормады, чөнки алай итсә, стена буена барып җитә алмаячагын сизә иде Ә барып җитәсе бик килә иде аның. Үзенә ба
Ул стена буена килеп җитте һәм андагы тишектән аска таба мәтәлде Инде тәмам сүнеп баручы аңына хатын-кыз кычкырган тавыш барып җитте «Хатын-кыз?.. Ул монда кайдан килгән тагын?.. Ә-ә, бу минем әниемдер әле. Минем әни Елама, бәгърем...»
Измайлов кайдандыр югарыдан өстенә зур сәнәк сыман тимер рәшәткә килеп төшүен һәм япьләре белән аның бөтен тәнен тишеп үтүен дә, кайдадыр еракта, җир астында озын-озак итеп чаң кагуларын да ишетмәде — ул инде җан биргән иде.
XXI бүлек
Күк йөзеннән, айны бер каплап, бер ачып, болытлар йөзә. Менә энный тонык яктылыгы аерым агачларны, куакларны, монастырь корылмаларын тоташ боҗра итеп урап алган калын таш стенаны күпмедер вакытка караңгылык эченнән тартып алгандай итте Каравыл башня- ♦ лары, әкиятләрдәге алып-батырлардай, монастырь-крепостьның бу сте- * наларын бар куәтләренә терәтеп торалар төсле
Монастырь диварыннан бераз читтәрәк, түбә җирдә ай яктылыгын- “ да әледән-әле кабер калкулыклары һәм тәреләр чалынып китә Бу = борынгы зиратның зурлыгына карап, үткән гасырларда монастырьда * ни тикле күп алла бәндәсенең дөнья куйган булуын чамаларга мөм- 5 кин. Жуков белән Мотыйгуллин зират белән дивар арасындагы зирек < куаклары эчендә утыралар иде. Төн уртасы инде күптән авышкан. Озак ятудан аяк-куллар оеп авырта. Төнге дым һәм черегән яфрак * исе белән төнәтелгән салкынча һава тәнгә үтеп керә башлаган иде ®
Бу уңайсызлыкларны җиңелрәк кичерер өчен Жуков Галина ту- = рында уйлана башлады. Бу кыз белән бәйле булган вакыйгаларны. “ вокзалда каршы алганда ул әйткән сүзләрне, аның елмаюын, үбүлә- >- рен тәсбих тарткандагыдай берәмтекләп исенә төшереп ятты..
Монастырь йортыннан тонык кына булып ату тавышы ишетелде. £ Алар бер-берсенә карашып алдылар һәм, алда нәрсә буласын көтеп, е катып калдылар. Төнге тынлыкны ярып, яңадан ату тавышлары яң- t гырады. Мотыйгуллин урыныннан тора башлады.
— Бәлки безгә ярдәмгә барыргадыр?
Хәвефкә төшкән Жуков баш селкеде
— Безнең урын монда. Як-ягыңны күзәт.
Күп тә үтмәде, тонык кына булып чаң тавышы ишетелде Аларның бу монастырьда берәр кеше һәлак булганда һич көтмәгәндә җнр астында аваз сала торган серле чаң турында Светлов сөйләгәннәрне ишеткәннәре бар иде.
— Әллә бу шул чаң микән? —дип куйды Мотыйгуллин,— Кайсысы булыр? Денисовмы, әллә Измайловмы?
Жуков монастырьда бик җитди вакыйгалар баруын яхшы аңласа да, шиген-хәвефен сиздермәде, «юктыр ла, нишләп алай булсын»,— дию белән генә чикләнде. Якын дусларыннан берсенең һәлак булуына ышанасы килми иде аның.
Алар, монастырьның биек диварларыннан күзләрен алмыйча, шылт иткән тавышка да игътибар итәргә тырыштылар. Ләкин никадәр тыңласалар да ул-бу ишетелмәде, тирә-якта тынлык иде.
Төнге сәгать икеләрдә ярыйсы ук өшетә башлады Ай күк гөмбәзенең уң як яртысына күчкән. Болытлар арасындагы ерганакларда эре- эре йолдызлар җемелди һәр ике контрразведчикның күңелен билгесезлек тырный иде.
Кинәт Жуковка кабер калкулыкларының берсе селкенеп киткәндәй булды. «Әллә күземә шулай күренәме инде?!» —дип уйлады Жукоһ беренче мәлдә, ләкин зират ягыннан күзен алмады, күзәтүен дәвам иттерде Кинәт кабер калкулыгы снзелер снзелмәс кенә чайкала башлагандай булды, дөресрәге кабернең күләгәсе чайкала иде. Александр Мотыйгуллннның җилкәсенә орынды
— Кара әле...
Әмма Мотыйгуллин юньләп күзәтә башларга да өлгермәде, хан- нар-патшалар таҗын хәтерләткән гаять зур болыт айны каплап китте Тирә юньдәге бар нәрсә тагын караңгылык эченә күмелде. Кинәт исә башлаган җил тавышы кыштырдаган тавышларны күмде Әмма җил шунда ук янә тынды
— Анда нәрсәдер кыймылдый бугай,—дип пышылдады Таһир.
һәр икесе, сагаеп, тыңлап тора башладылар. Менә, ниһаять, ай нуры җир өстен тагын яктыртты Ниндидер карачкы нәкъ аларга турылап килде дә, карт нарат күләгәсенә яшеренеп, тынып калды.
— Нидер көтә бугай,— диде Александр шыпыртлап.
Җир өстенә яңадан караңгылык иңгәч, карачкы тагын хәрәкәткә килде Менә төнге кыштырдаулар эчендә ишетелер-ишетелмәс аяк тавышларын аерырга мөмкин була башлады. Ниһаять, карачкы бөкрәеп атлаучы карчык рәвешен алды.
«Ярабби! —дип куйды Мотыйгуллин, кораллы кулын төшереп.— Хатын-кыз ич бу!»
Бик нык алга сөрлегеп атлаучы бөкре хатын-кыз алардан бер-ике генә адым ераклыкта үтеп китте. Аннары сулга борылды һәм монастырь дивары буйлап салынган сукмактан поселокка таба китте.
— Син монда калып тор, ә мин аның артыннан барам,—диде Александр, куаклык эченнән чыгып. — Тик кара аны, нык күзәт!
Поселокта хатын почта ящигы янында туктап торды да (Жуков аның ящикка күпме хат салуын күрми калды) шунда ук кире борылды.
Ярты сәгать үтәр-үтмәс Мотыйгуллин яңадан шул бөкре хатынны күрде Әледән-әле артына әйләнеп карый-карый, ул Таһир яныннан ашыгып үтеп китте. Бу юлы лейтенантка ул әллә ни карт түгел кебек тоелды. «Бик сәер, нигә соң әле ул каберлеккә кире килде? — дип уйлады ул. — Ни калган аңа бу дөм караңгыда? Күзгә төртсәң күренмәслек төн бит инде хәзер».
Тиздән, ж.ир астыннан үсеп чыккандай, аның янында Жуков пәйда булды Ул иелә төшеп, әледән-әле чүгәләп, күзгә күренми торган җепләр белән карчыкка бәйләнгәндәй, аның артыннан иярде. Мотыйгуллин сораулы караш белән Жуковка текәлде: «Ә миңа нишләргә?» Жуков: «Урыныңда кал», дигәнне аңлатып, кул гына селтәде. Карчык киткән сукмагыннан кире кайтыр, дип исәпләп, Жуков аңардан бераз арттарак, яннан атларга булды. Каберлек уртасына житкәч, карчык як-ягына каранды, җиргә чүгәләде һәм кабер калкулыгы артына яшеренде. Александр ул күздән югалган урынга якынрак килде. Жуковка каберлектәге тәреләрнең берсе хәрәкәтләнә, дөресрәге, үз күчәре тирәсендә әйләнгән сыман тоелды. Карчык күздән югалган урыннан бераз гына сулдарак, кабер калкулыгында иде ул тәре. «Инде монысы нәрсә тагын?» — дип баш ватты контрразведчик, урыныннан торып. Әкрен атлап шул кабер янына барды. Әмма, аның гаҗәпләнүенә каршы, анда беркем дә юк иде. «Кая олакты соң бу?» — дип уйлады Жуков. Ул әлеге серле тәре янына килде. Кабернең өстенә «Бирегә алла колы Онуфрий күмелгән» дип язу төшерелгән мәрмәр таш куелган иде Жуков як-ягына каранды. Беркем дә юк. Кире кайтып, Мо- тыйгуллинны чакырып килде, һәм алар икәүләп карчык юкка чыккан урынны җентекләбрәк тикшерергә керештеләр. Тегесенә охшаган, шундый ук мәрмәр таш куелган берничә каберне әйләнеп чыктылар. Жуков тагын таныш язулы кабер янына килде, аягы белән ташка басты да тәрене бормакчы булып карады. Тәре хәрәкәткә килде Аны үз күчәре тирәсендә бераз борган иде,— егыла язып калды: кабер өстендәге плитаның бер очы аска иңә башлады, ә икенче очы өскә күтәрелде. Борынга күгәрек исе бәрелде.
Мотыйгуллин гаҗәпләнүеннән сызгырып куйды.
Нинди кыямәт көне булды бу? Әллә яшертен төрбәме?
— Хәзер күрербез, — диде Жуков һәм кесәсеннән фонарь
чыгарды. т г
Ул фонаре белән кабер эчендә хасил булган кара бушлыкны як тыртты Аста кое кебек тирән, стеналары калын ташлар белән тышланган бер чокыр иде. Чокыр авызыннан ук аска таба таш баскыч алып төшә. Жуков шуннан атлап төште дә стеналарны тикшерергә тотынды Ләкин бу сәер чокырдан тагын кая да булса чыгып булуын күрсәткән билгеләр күренмәде. ♦
Жуков чокырда маташкан арада Мотыйгуллин тирә-якны күзәтүен £ дәвам итте Кабер эченнән, таш плита астыннан шомлы тонык якты- ч лык төшкәндәй булды. Әгәр шундый куркыныч хәлне моннан унбиш w еллар элек, малай чакта күрсәң, котың алынудан үләр идең, дип уй- х лап алды Мотыйгуллин. 5
Шактый вакыт үткәч кенә Жуков чокырдан башын сузды.
— Я, нәрсә? — диде Мотыйгуллин, аның янына килеп — Тап- <
тыңмы? .
— Таптым ди, тот капчыгыңны Әйдә төш әле бирегә! "
Мотыйгуллин чокырга төште һәм таш плита белән керү юлын о
каплады. Александр иелде һәм стена янында гына идәннән зур йомры = таш алды. Хасил булган тишеккә терсәк тиңентен кулын тыкты да JX бик эшермәсе ролен үти торган металл таяк тартып чыгарды, ә икенче ь кулы белән стенага басты, һәм аның бер кисәге салмак кына артка £ чигенә башлады Нәтиҗәдә сыра мичкәсе зурлыгында ишек сыман к бср нәрсә хасил булды. Жуков электр фонареның утын шул якка £ юнәлтте дә, иелә төшеп, ишектән кереп китте
— Саграк була күр,— дип пышылдады Таһир — Ашыкма! Минем « кергәнне көт.
Коралларын әзер килеш тоткан хәлдә алар кеше биеклегендәге тар - гына коридор буйлап киттеләр. Бу коридор аларны таш түшәмле шактый зур бүлмәгә алып чыкты. Анда, кирпечтән эшләнгән тәбәнәк кенә калкулыкта, такталары инде каралып беткән өч табут тора иде Тузанлы идәндә хатын-кыз аяк киеме эзләре ярылып ята Үлчәп кара дылар: нәкъ утыз җиденче размерга туры килә
— Ә бит Метелева яши торган өйнең түбәсендә дә шундый эзләр табылган иде,- диде Мотыйгуллин, табутның капкачын ача-ача Ә ачкач, кычкырып ук җибәрде — Оһо, кара әле бирегә!
Табут эчендә кеше сөякләре арасында рация белән антенна бар иде.
Александр аларны тартып чыгарды да:
— Әйбәт табыш,—дип куйды. — Тик менә карчыкны гына ычкындырдык.
— Килә әле ул бирегә. Кая китсен килмичә? Менә шунда без аны эләктерәбез.
— Шулаен шулай Тик менә ул биредән ничек кача алды икән соң? _ дип үзалдына сөйләнде Александр, бинаның стеналарын тикшерүне дәвам иттереп — Монда, туган, җир асты юлының дәвамын табар өчен тәүлек буе эзләнергә кирәк
— Ә син андый юлнын булуына ышанасыңмы?
— Сине чакырырга барган арада гына моннан чыгып ычкынырга өлгермәгәндер бит инде ул карчык?!
— Ә син менә мондый нәрсәгә игътибар итмәдеңме, иптәш өлкәи лейтенант,— диде Мотыйгуллин, шаярта төшеп Рация бит монда ишерелгән Әгәр бу тирәдә тагын яшертен урын яисә җир асты юлы булса, ул аны шунда качырмас илемени?
— Алай да булуы мөмкин Ләкин аның бу төрбәне дә чит кеше таба алмаслык дип уйлаган булуы да ихтимал бит. Кыскасы, күэ күрер
113
XXII бүлек
Төнге 1 35 тә шундый шифровка кулга төшерелде:
«Сәүдәгәр» күзәтү астында Анын эзенә Роза аркылы тешкәннәрдер дип >йлыйм Күрсәтмәләр кетам .
' Мефоднй.
2.10 да подполковник Чурбановка телефоннан монастырьда булган хәлләрне хәбәр иттеләр.
4.00 дә подполковник Чурбанов үзе Святовский поселогына кнлде һәм төнлә булган вакыйгалар белән танышты Шунда ук ул Преображение чиркәвенә китте. Бу вакытка Измайловның үле гәүдәсен чокырдан чыгарганнар иде инде. Подполковник Чурбанов өстенә шинель ябылган мәет янына килеп чүгәләде, аның инде суынган кулын учына алды да аңа озаклап карап торды. Бүтәннәр кайгылы кыяфәт белән аның артында басып тордылар.
— Син безнең барыбызны да гафу ит, кадерле дустыбыз, Рәфкать, саклый алмадык үзеңне... — диде Чурбанов эчке әрнү белән. — Без сине һәрвакыт истә тотарга ант итәбез...
..Санитар машинасы һәлак булгаһ чекистны алып киткәч, Галлә- мов кайгы катыш:
— Менә бит ничек тә була!—диде.— Дөньяда ике аерылгысыз дус — Севчук белән Измайлов яшиләр иде, һәм икесе дә бер елны һәлак булдылар Тыныч-имин елны һәлак булдылар Акылга сыймаслык хәл!..
Аягы яраланган Денисовны вакытлыча поселок шифаханәсенә салып тордылар Китәр алдыннан ул подполковникка Измайлов чиркәү эчендәге стена буена килеп житәрәк анда хатын-кыз тавышы ишетелүен әйтте. Ләкин шуннан соң яшертен урыннан беркем дә чыкмады, шуңа күрә хәзер шпионның кайда икәнен белмим, диде.
Иртәнге сәгать бишләр тирәсендә Чурбанов дежурдан буш булган чекистларның барысын да поселок милиция бүлекчәсенә жыйды Беренче чиратта төрбәдә засада кую турында күрсәтмә бирде. Жуков белән Мотыйгуллинны бүтәннәр алмаштырды, һәм хәзер алар биредә иделәр. Жуковка теге сәер карчык төнлә салган хатны почта ящигын- нан алу йөкләтелде (моның өчен прокурордан рөхсәт алынган иде инде).
Тиешле күрсәтмәләр бирелеп беткәч, Чурбанов:
— Безнең карамакта ике сәгать вакыт,— диде. — Сәгать жидедә халык эшкә жыела башлый Кайберләре иртәрәк тә килә. Ә безгә монастырьдан беркемне дә чыгармаска кирәк. Мин ышанам: Измайловны үтергән шпион шунда булырга тиеш.
5.25 тә Светловолжскидан шифрлы телеграмманың эчтәлеген ки-терделәр Чурбанов аны кычкырып укыды:
«Мефодийга йезекне файдаланыгыз.
Бүлмәдә тынлык урнашты, һәркем «йөзекне файдаланыгыз» дигән сүзләрнең мәгънәсенә төшенергә тырышты. «Йөзек» днгән сүз мөгаен, Шубаев белән резидент арасында бер буынны тәшкил иткән агентның янса бетен агентура челтәренең эшен ашыгыч туктатуны күздә тоткан ;"<,ра“"я бУлы₽га тиеш, дигән гомуми фикергә килделәр. Ничек кенә булмасын, дошманны уздырыр өчен ашыгырга кирәк нде.
Штольц
Чурбанов сәгатенә карады:
— Хәзер 5.50., иптәшләр. Без Преображение чиркәвеннән башлана торган яшертен юл аша чит ил агенты өстенә барып чыгарга тиеш,— диде ул һәм. Галләмовка мөрәҗәгать итеп өстәде: — Марс Әхмәтович, кешеләр алыгыз да эшкә керешегез
Чиркәүдә калган чекистлар табылган яшерен жирнең кирпеч сте- * насын бик җентекләп тикшереп чыктылар. Ләкин Галләмов кул ас- « тындагы кешеләр килеп җиткәндә җир астына керү юлын һаман таба 5 алмаганнар иде әле
Эшне унике апостолдан берсенең сурәте төшерелгән яшерен ишек- = нең хәрәкәт итү механизмын өйрәнүдән башладылар Апостол әйләнә башласын һәм шул рәвешчә стенада яшерен урынга төшә торган ярык з хасил булсын өчен, ул ишектән ике метр ераклыктагы кирпечләрнең < берсен тартып чыгарырга, шул бушлыкка кулны тыгарга һәм этәр- ♦ гечкә басарга кирәк иде. Апостол сурәте төшерелгән әлеге ишек шул а этәргечнең басымы астында, тегермән ташлары әйләнгәндәге төсле о тавыш чыгарып, салмак кына хәрәкәтләнә башлый Чит кеше яшерен - ишектән килеп керү белән андагы тозак-басмага басмый калмый Кеше авырлыгы астында басма хәрәкәткә килеп, махсус җайланманы »- эшләтә һәм очлары сөнгедәй үткен авыр тимер рәшәткәне ишек өстен- £ дә тотып тора торган сумалаланган бауны элмәгеннән ычкындыра £ Рәшәткә аска таба төшеп китә һәм басмадагы кешенең тәнен үтәли е тишеп чыга Шулай итеп, бу яшерен юлның серен ачкан кеше үзенең ь тормышы белән саубуллашырга тиеш була.
Контрразведчиклар шул ук рәшәткәгә бәйләнгән икенче бер бау- * ның чиркәү идәне астына төшерелгәнлеген һәм андагы унбиш потлы я зур кыңгырауга беркетелгән булуын да белделәр. Рәшәткә төшеп киткән вакытта кешенең һәлак булуын хәбәр итә торган коточкыч тонык авазларны әнә шул кыңгырау чыгара икән
Боларның барысы да тикшереп чыкканнан соң майор Стеклов
— Бу кыңгырау монастырь башлыкларына кемнеңдер биредәге серләрне ачарга маташуы турында хәбәр сала торган булган.— диде.
Әгәр берәрсе мондый үлемнән очраклы рәвештә котыла алса һәм яшерен урынга исән-имин төшеп җитә алса да барыбер һәлак булачак: ишеге-тәрәзәсе булмаган таш капчык эчендә мәңгегә бикләнеп калачак икән һәм чекистлар берничә сәгать буе кысан куыштан чыгу юлын — дошман агенты файдаланган юлны эзләп азапландылар
Менә Галләмов стенадан чыгып торган чуен шәмдәлләргә игътибар итте Аларда тузаннан каралып беткән шәм төпчекләре сакланып калган иде Майор шәмдәлләрнең һәркайсын бик җентекләп карап чыкты һәм берсендә тузанның бөтенләй диярлек булмавына нгьгибар итте.
— Бу нәмәрсәкәйгә кем дә булса кагылдымы? — днп сорады ул. шәмдәлгә күрсәтеп. Чокырдагыларның берсе дә аңа тотынмаган иде Галләмов төрле сырлар төшереп эшләнгән бу зур шәмдәлне тотып карады, аннары үзенә таба тартты. Кул сәгатенең телләрен күчерергә кирәк булганда тартып чыгарыла торган түгәрәк бөтергечтән, шәмдәлнең беркадәр өлеше стена эченнән чыкты. Майор бер кавым уйла нып торды да шәмдәлне борырга тотынды
— Карагыз әле, кара!—дип гаҗәпләнеп кычкырын җибәрде За киров - Стена хәрәкәтләнә башлады!
Чыннан да стенаның бер өлеше артка таба шуыша иде. Барысы да майор янына ташландылар Идән белән стена арасында ярык ха сил булды Ул кеше сыярлык булып ачылгач, якынрак килеп, фонарь белән яктыртып карадылар
— Бик тә хикмәтле эшләнгән бу,— диде Стеклов. — К\гәнгә утыртылган кирпеч ишек.
Закиров иелде һәм әлеге яшерен ишектән аска төшеп китәргә әзерләнде.
— Тукта! — диде Стеклов, аны кулыннан тотып. — Саграк булырга кирәк, башта тикшерик, юкса бәлки безне монда да үлем каравыллап тора торгандыр. — Ул фонарен алды да монастырь идәне астына төшә торган ишек янына килде — Болай да инде бу монастырьның сере купме кеше гомерен корбан итте. Мефодий бандасына каршы көрәштә дә, бүген дә. Ә инде үткән гасырлардагы корбаннар турында әйтеп тә торасы юк. Шактый кыйммәткә төшкән сер бу.
Бу монастырьның тарихын яхшы белүче кеше булганга, барысы да Стекловны зур игътибар белән тыңладылар
— Эх, Измайлов кызганыч! — диде ул авыр көрсенеп. — Аның урынында мин — карт кеше булсам, әйбәтрәк булган булыр иде. Мин бит инде шушы монастырьның серенә ахырынача төшенү хакына гомеремне бирергә әзер идем. Ә эш менә ничек килеп чыкты.
Майор шактый ук тирәнгә төшеп китә торган таш баскычны җентекләп тикшереп чыкты, аннары саклык белән беренче басмасына, икенчесенә басты. Бер мәл туктап горды, як-ягына каранды.
Тирә-якта боз сөңгеләренә охшаган пәрәвез җепләре асылынып тора. муртайган ис килә. Баскыч басмаларында — төссез келәм булып җәелгән калын тузан катламы, һәм кеше аяк эзләре ярылып ята иде.
Галләмов үз кешеләренең берсенә. Чурбанов янына барып, булган хәлләрне сөйләп бирергә кушты.
Стеклов баскычтан аска таба төшә башлады. Аның артыннан Закиров, Галләмов һәм Герасимов иярделәр. Төшеп җиткәч, аста туктап калдылар. Закиров өскә карады:
— Оһа! Менй бу баскыч дисәң дә баскыч! Утыз метрлар булыр!
— Шуннан ким түгел.— дип мыгырданды Стеклов һәм фонареның нурын коридор буйлап юнәлтте. Җир асты юлы зур-зур йомры ташлар белән түшәлгән иде. Коридорның биеклеге башны имичә иркенләп атларлык. Борылышка җиттеләр. Майор туктап калды, чүгәләде һәм аяк астында нәрсәнедер бик җентекләп тикшерә башлады. Закиров фонарь нурын коридорның аргы очына таба юнәлтте һәм катын калды: анда кара мантия һәм эшләпә кигән бер кеше басып тора иде. Закиров кесәсеннән пистолетын чыгарды һәм, теге кеше сыныннан күзен алмыйча, алга атлады. Ләкин шунда ук аның аяк астында җир упкандай булды. Ул хасил булган упкынга очып төшеп барышлый ниндидер могҗиза белән ярым борылыш ясады һәм, бар көчен җыеп, таш идән почмагына тотынып кала алды. Аста фонарь төшеп ватылган тавыш ишетелде.
Герасимов белән Галләмов шунда ук аңа ярдәмгә ташландылар һәм кулыннан тотып алырга өлгерделәр. Ул арада Стеклов та килеп җитте. Өчәүләп Закировны чокырдан тартып чыгардылар Идәннән аның пистолетын алдылар
— Ниемә дип шул тикле ашыгасың?! — диде Стеклов ачусыз гына. Чокырны фонаре белән яктыртып карады да өстәп куйды: — Әнә күрәсеңме, сине нәрсә көтә иде анда?
Закиров аска күз ташлады һәм гаҗәпләнүеннән өнсез калды, маңгаена салкын тир бәреп чыкты Биш-алты метр тирәнлектәге чокырның төбендә тимер сөңгеләр калкып тора, иң аста кеше склеты ята иде.
Герасимов түзмичә. — Монда да яңадан үз урынына кайтып утырды, аерылып тормый: чуерташ һәм зур-
— Менә, кабәхәтләр! — диде тозак корып куйганнар!
Ул арада чокырның капкачы Ул идәннән бер нәрсә белән дә
зур яссы ташлар белән түшәлгән, сумала сеңдерелгән калын такталардан эшләнгән иде.
— Күрәсезме,—диде Герасимов,—ташлар тактадан купмыйлар?
— Такталарны эшкәрткән вакытта таш кайнар чәер катламына салынган, шуңа купмый,—дип аңлатты Стеклов
— Шәп уйланылган! — диде Галләмов. — Ә җир астына очраклы * рәвештә эләккән кешенең игътибарын тозактан читкә юнәлтү өчен д коридор азагына мантия һәм эшләпә киертеп муляж куйганнар ?
Стеклов тозакны бик җентекләп өйрәнде, аннары чокырның кап- g качын күтәрә төште, стенага яшерелгән юан таш борысны тартып чы- = гарды да капкачны шуның өстенә төшерде.
— Менә хәзер аның өстенә курыкмыйча басарга мөмкин — диде § ул. — Ләкин бу әле алда шундыйрак нәрсәләр булмас дигән сүз тү- ? гел. Шуңа күрә капшанып барырга кирәк.
Муляж янына маҗарасыз гына барып җиттеләр
— Бу карачкы модадан артта калган,— диде Закиров шаяртмакчы ® булып. — Тәэсир көче әллә ни зур түгел Аны шайтан итеп яисә жан- х дарм итеп киендерергә кирәк иде. — Куркуның беренче шаукымы = инде үткән булса да Закиров үлемгә ни тикле якын торган булуын £ бөтен тәне белән сизә иде. Шаян сүз әйтүе шушы халәтеннән коты- ш лырга теләвеннән иде
Җир асты юлы бер тупикка алып килде. Чекистлар яшерен ишекне •» эзләргә тотындылар һәм тиздән аны шырпы кабызып таптылар. Яше- * рен ишекнең сере ачылгач, Стеклов стенада хасил булган бушлыкка £ кереп китте, һәм аның күз алдында шактый озын бормалы баскыч » пәйда булды. Шул баскыч буенча әкрен генә югарыга күтәрелделәр. ® Стеклов авыр сулый иде.
— Менә могҗиза. Хәзер кая килеп чыктык икән инде? Әллә ходай тәгаләнең мунчасынамы? — Баскыч түшәмгә барып төртелде. Люкны ачтылар да стеналары кирпечтән салынган ишекСез-тәрәзәсез кечерәк кенә бер бүлмәгә килеп чыктылар. Бүлмәнең бер почмагында табут тора. Аның янында сумала тутырылган чаң. Шунда ук очларына су- малаланган чүбек уралган озын таяклар аунап ята.
— Карале, монда факел яндырганнар! - дип кычкырып җибәрде Закиров. — Гаҗәп. Нигә кирәк булды икән бу аларга?
— Менә сиңа мә,—дип гаҗәпләнде Герасимов үз чиратында.— Монда тагын ниндидер чыгырлар
Стеклов аның янына килде, күгәреп каралган тимер тоткычны шыгырдатып әйләндерергә тотынды Шул вакыт бүлмәнең түшәме икегә аерыла башлады Борынга саф һава килеп бәрелде Түшәмдә дүрткел бушлык хасил булды. Тиздән чекистлар баш өстендә гаять зур гөм бәне хәтерләткән җнз чаң күрделәр.
— Менә могҗиза! — дип кычкырып ук җибәрде гадәттә сабыр Стеклов. — Соң бу монастырьның зур чаңы лабаса Менә бит без кая килеп чыктык!
Герасимов югарыга күтәрелмәкче иде дә, Галләмов аны тотып калды.
— Архиерей өеннән күреп алулары бар Үзебезнең кайда икәнне кирәгеннән иртә сиздерми торыйк
Закиров Стекловның шушы монастырьда пономарь булып торган бабасы турында күптән сөйләгәннәрен исенә төшерде
— Иптәш майор, димәк бабагыз чаң кагу урынында күргәннәрен дөрес сөйләгән?
— Әйе, шулай килеп чыга Ләкин ул чакта мин үзем ишеткән риваятьләрнең барысын да сөйләп бетермәгән идем Хәлбуки, тулардан берсе менә нәрсә ди: гүя үткән гасырларда шушы чаң каг\ урынында төннәрен,әллә ниткән нурлар белән яктыртыла торган серле табут
күренә торган булган. Ерактан караганда бу табут һавада асылынып тора төсле тоела икән. Тагын шунысы да бар: әлеге табут, зур кайгы килүен хәбәр иткән кебек, Святовск поселогында яшәүчеләрдән бе- рәрсенең үлеме алдыннан гына пәйда була икән. Ә поселокта ул чакта чиркәү әһелләре белән элемтәдә булган кара жанлы берничә кеше яшәгән, һәм алар монастырь түрәләренең күңеленә хуш килмәгән кешеләрне үтерә торган булганнар. Менә шундый шартларда күктә йөзеп баручы табутның күренүе поселок халкының йөрәгендә нинди курку уятканын күз алдына китерү кыен түгел. Өстәвенә тагын табутның пәйда булуына халыкның игътибарын жәлеп итәр өчен нәкъ төн уртасында чаң тавышы яңгыраган.
Майор бик юка такталардан каккалап ясалган жиңел табутның астын өскә әйләндерде, һәм барысы да табут төбендә кеше йодрыгы зурлыгындагы бер тишеккә игътибар иттеләр. Аннары Стеклов шунда якында гына ятучы озын таякны алып, әлеге тишеккә тыкты да табутны бик ансат кына югары күтәрде.
— Чаң дага торган жирдә бу ящик менә ничек пәйда булган. Ә аны астан, менә бу тишектән факеллар белән яктыртып торганнар. Шулай итеп, коточкыч тамашада нибары ике кеше катнашкан.
— Ә билгесез кеше чаң кагу манарасының эченә ничек керә алды икән соң? Кичә төнлә дә бит аның тәрәзәләрендә ут күргәннәр.
Стеклов бар нәрсәне үз урынына куйды, чалбарындагы тузанны какты да кыю адымнар белән люкка таба китте.
— Бу мәсьәләне чишү кыен булмас дип уйлыйм. Минемчә, ул бинага баскычтан башлана торган яшерен юл илтергә тиеш.
Ул чыннан да хаклы булып чыкты: баскыч килеп терәлгән стенаның нәкъ почмагында жентекләп карамаганда күреп тә булмый торган бәләкәй генә ишек бар иде. Шул баскыч буенча чаң кагу манарасының бинасында, ә аннан шактый киң икенче бер кирпеч баскыч буйлап аска төшкәч, алар теге билгесез кешенең төнге эшен — дугасы урталай киселгән йозакны күрделәр.
Серле жир асты юлын табудан башлап шушы урынга килеп жи- түгә кадәр күп сәгатьләр үткәндер кебек тоелган иде Закировка. Әмма сәгатенә күз төшерү белән шаккатты: бу сәяхәт нибары ярты сәгать дәвам иткән иде.
— Әллә инде шпион Преображение чиркәвеннән яңадан бирегә кайтып, шушыннан качарга да өлгергәнме? — дип куйды Закиров.
Майор Стеклов аның бу фикере белән килешмәде:
— Монастырь йорты һәрвакыт күзәтү астында булды. Бу бер. Ә икенчедән, әле генә без үткән жир асты юлы биредәге яшерен юлларның бердәнбере булырга тиеш түгел. Юкса безнең төнге качкыныбыз кая олага алыр иде? Безнең егетләр тапкан төрбә дә икенче юлның булырга тиешлеген раслый. Чөнки ул төрбә һичшиксез жир асты юлы белән тоташкан булырга тиеш. Теге карчык нәкъ шунда пәйда булган һәм нәкъ шунда юкка да чыккан бит.
Галләмов майор Стекловның бу фикеренә кушылды һәм күпләр өчен һич көтелмәгән нәтижә ясады:
— Зиратта күренгән карчык һәм төнге качкын — бер үк кеше. Үзегез уйлап карагыз Преображение чиркәвендәге атыш вакытында хатын-кыз тавышы ишетелә. Бер сәгать чамасы үткәч, төнге икеләрдә аны ук карчык кыяфәтендә каберлектә күрәләр. Ул элемтәчесенең күзәтү астында булуын кемгәдер почта аша хәбәр итү өчен поселокка барып килә.
и«|1|ЫГ1п1П<һ\КОВН,!К Чурбанов Галләмовның бу фикерләренә шунда ук тоттымы ҺКагЛкгГа карандаш„6е-'1ән нидер язылган дәфтәр бите тоттырды. Кәгазьгә тиз-тиз күз йөртеп чыкканнан соң майор:
— Михаил Иванович, без икебез дә бер үк вакытта, бер үк нәтиҗәгә килгәнбез икән, — дип канәгатьләнү белдерде.
Чурбанов елмайды:
— Кешеләр бер төсле уйласалар, эшләве дә җиңелрәк шул
Иртәнге сәгать җиделәр тирәсендә Метелева да килеп житте. Чурбанов, дулкынлануын яшерергә тырышып, бу ханымга берничә фото- ♦ рәсем тоттырды Алар арасында кирпеч заводы эшчесе Коләхмәтова g фотосы да бар иде. 5
— Мария Петровна, бик зур үтенеч сезгә: менә шушы кешеләрне з бик җентекләп күздән кичерегез әле. Араларында таныш кеше та- = былмасмы?
Чират Коләхмәтова карточкасына җиткәч, Метелева ничектер үз- з гәреп киткәндәй булды: <
— Менә бу хатынны кайдадыр күргәнем бар төсле Ләкин кайда ф икәнен һич хәтерли алмыйм
Чурбановның бөтен барлыгын шатлык биләп алды Димәк, ул уй- “ лаган нәрсә раслана. Метелеваның фоторәсемдәге ханымның исемен х һәм аны кайда күргән булуын әйтә алмавы аны хәзергә борчымый “ иде. ь
— Петр Прохорович,— диде ул, Стекловка мөрәҗәгать итеп,— “
Коләхмәтованы хәзер үк кулга алыгыз. Үзегез белән берничә кеше ь ияртегез, ә без тиздән килеп җитәрбез. £
Бухгалтер Коләхмәтованың эш көне иртәнге сәгать сигездә баш- а лана, гадәттә ул өеннән ярты сәгатькә алданрак чыга иде Аны мо- » пастырь капка төбендә көтеп тордылар. Ләкин ул күренмәде. Сәгать • сигез туларак Стеклов һәм аның ярдәмчеләре Коләхмәтованың ? квартирына киттеләр.
Өйне чолгап алып, икенче катка күтәрелделәр һәм бишенче квартир ишеге янында тукталдылар
— Күршесенә шалтыратыгыз Ике тапкыр... — дип пышылдады Стеклов
Закиров, ишектән күзен алмыйча «Менә хәзер «йөнтәс»нең ярдәме ярап куяр иде безгә,— дин уйлап алды — Хәер, теге вакытта Древ- цовнын ишеген ул да ача алмаган бит Ләкин монда йозак артык катлаулы түгел бугай».
Закиров звонок төймәсенә басарга днп кулын гына сузган нде, нәкъ шул мәлне ишекне кемдер эчтән ача башлады Стеклов, «таралышыгыз'» дигәнне аңлатып, кулын селтәде һәм ишек катында бер үзе генә калды Бусага төбендә кулына чиләк тоткан карчык күренде
— Мин янгынга каршы көрәшү җәмгыятеннән.— диде майор. — Ьезгә мич торбаларын һәм электр челтәрен тикшерергә куштылар.
Карчык берсүзсез чнткәрәк тайпылды
— Ә күршегез өйдәме соң?
— Өйдә бугай Авырып киттем, дигән иде
Стеклов папкасыннан нидер чыгарды да карчыкка сузды
— Менә бу чакыру кәгазен күршегезгә бирегез Ә мин ул арада мич торбасын карый торам
Карчык чиләген идәнгә куйды да, лыштыр-лыштыр атлап, күрше бүлмә ишегенә таба китте
Стеклов кулы белән ишарә ясады: «Барыгыз да бирегә!»
Розова ишекне шакыды
— Наилә Габдулловна! Менә янгынчы ниндидер кәгазь калдырды Укысаң икән...
— Ә ул үзе кайда соң?— дигән тавыш ишетелде эчтән
— Монда гына, мичне карап маташа
— Соңрак алырмын,—диде Коләхмәтова. — Мин йоклыйм әле
Ул арада карчык, бүлмәсенә килеп кергән ирләрне күреп, каушап калды.
— Болар минем ярдәмчеләрем. Сез борчылмагыз,—диде Стеклов шыпыртлап.
Карчык баш изәде, сүзсез генә чүп чиләген алды да бүлмәдән чыкты Стеклов йозак тишегенә күз салды һәм, үз-үзенә ышанмыйча, катып калды: хужа хатын урындыкка баскан да түшәмдәге күгәргән кандильне борып маташа иде.
«Нигә алай итә икән ул?» — дип уйлады майор Аннары лейтенант Вильдановка:
— Бар, тиз генә лом алып кил! — дип пышылдады.
Коләхмәтова кандильне ашыкмый гына һаман бора, үзе сагаеп кына ишеккә карап ала. Бер мәл эшеннән тукталып тыңлап та торды.
Ул арада, кулына лом тотып. Вильданов йөгереп килеп керде.
Стеклов ишек шакыды. Хатын җавап бирмәде, тәрәзәгә таба ашыкты
— Ачыгыз. НКВД! — дип кычкырды майор.
Тавыш бирүче булмады.
— Лом белән каерыгыз тизрәк! — диде Стеклов, эшнең яхшыга бармавын төшенеп.
Вильданов ломны ишек яңагы арасына кыстырды да каерырга то- тында Ишек ярыгыннан Стеклов Коләхмәтованың тәрәзә төбенә килеп басканын күрде. «Әллә тышка сикерергә уйлыймы?» — дигән уй йөгереп үтте аның башыннан
Вильданов белән Герасимов ломга тагын да ныграк ябыштылар. Идәнгә ватылган йозак кисәкләре чылтырап коелды. Ләкин калын корыч чылбыр ишекне тулысынча ачарга ирек бирми иде. Ул арада бер метр чамасы киңлектәге тәрәзә төбендә басып торган хатын чекистлар күз алдында тәрәзә яңагы булган урында әллә ничек кенә хасил булган бушлыкка кереп югалды. Кирпеч яңак шунда ук яңадан элекке хәленә килде.
— Чылбырны өзегез! —дип кычкырды майор.
Бөтен көчкә тагын бер каерганнар иде, чылбыр йолкынып чыкты. Барысы да тәрәзәгә ташландылар. Яшерен юлны ачмакчы булып карадылар. ләкин яңак-ишек бирешмәде. Лом да ярдәм итә алмады.
— Кача бит инде ул! — диде каушап калган Герасимов.
Стеклов як-ягына каранды һәм:
— Герасимов монда кала, калганнарыгыз минем арттан! — дип әмер бирде.
Ишек төбендә алар Галләмов белән күзгә-күз очраштылар.
— Ни булды?!
— Коләхмәтова качты! Яшерен юл белән.
— Кайчан?
— Менә әле генә.
— Нишләмәкче буласыз? — дип сорады Галләмов.
— Монастырьны камап алырга. ■
— Менә нәрсә,—диде Галләмов катгый тон белән. — Ике кешене Преображение чиркәвенең җир асты юлын капларга җибәрегез. Берегез чаң кагу мәйданчыгына менсен. Йортны даими күзәтү астында тотыгыз. Калган барлык кеше монастырьны тышкы яктан күзәтәчәк. Бигрәк тә зираттан һәм су өстеннән күзне алмаска!
— Нәрсә өстеннән дидегез? — дип кайтарып сорады Стеклов.
— Ж.нр асты юлларыннан берсенең суга килеп чыгуы бик ихтимал.
— Аңлашылды! — диде Стеклов, баш изәп.
— Барыгыз да урыннарыгызга! - дип боерды Галләмов.
XXIII бүлек
Бөтен операция белән, милициянең поселок бүлекчәсе дежурные . бүлмәсеннән торып, подполковник Чурбанов җитәкчелек итә иде г Менә аның бүлмәсенә сулышы кысылган дежурный йөгереп керде һәм Коләхмәтованың яшерен юлдан файдаланып, юкка чыгуын хә- ♦ бәр итте. Чурбанов, ул хатынны кулга алу өчен урындагы милиция а работникларын да файдаланырга кирәк, дигән карарга килде Аларга ? җинаятьченең фоторәсемен күрсәтте ш
Чурбанов хәзергә әле чекистлар таба алмаган җир асты юлының ж монастырьдан берничә йөз метр читтә салынган булуын да мөмкин £ дип саный иде Шуңа күрә ул юкка чыккан хатынны нәкъ менә шул 5 радиуста эзләргә булды Ләкин подполковник аның җир өстенә көн $ яктысында чыгачагына шикләнә иде
Аннары Чурбанов төнлә почта ягцигына ташланган хатлар турында фикер йөртә башлады Ул конвертларда бернинди бармак эзләре ® юк иде. Агент хатларын ике төрле адрес белән җибәргән Берсе Печән х базары урамында яшәүче Никита Лукич Рассохин дигән кешегә, ә = икенчесе — Главпочтамтка. Серафим Тимофеевич Колегановка адрес- н ' ланган.
8.05. тә Чурбановка архиерей корпусына әле күптән түгел генә ►килеп урнашкан Григории дигән кешенең өенә таң аткач кына кай- £ туын хәбәр иттеләр
10.00. дә лейтенант Закиров Хәбәр китерде <Чаң кагу манарасына « илтә торган җир асты юлында көтмәгәндә ниндидер кеше күренде ө Хатын-кызмы, ир кешеме икәнлеген ачыкларга ара булмады Бу бил- J гесез кеше җир астына әле безгә билгеле булмаган яшерен юлдан төшкән булырга тиеш. Засадага эләгүенә ышангач, берничә тапкыр атты да юкка чыкты
10.30. да Чурбановка Стеклов белән Герасимовның теге хатын файдаланган яшерен ишекне тапканлыкларын хәбәр иттеләр Майор Стекловның башына түшәмдәге кандильне, нәкъ Шәрәфетдинова эшләгәнчә, борып карарга кирәк, дигән уй килә Чыннан да., алар кандильне штурвал тәгәрмәче төсле итеп боргаларга тотыналар, һәм тәрәзә яңагы да уз күчәре тирәсендә борылып, калын стенада ачыклык хасил итә. Башта яшерен юл тәрәзә төбе белән бер тигезлектә бара, аннары бик тирәнгә аска төшеп китә һәм шактый зур бер бүлмә белән төгәлләнә. Контрразведчиклар, бүлмәдән чыгу юлын таба алмыйча, туктап калалар
12.15. тә Светловолжскидан хәбәр алынды Рассохин — җитмеш яшьлек карт, гражданнар сугышында актив катнашкан кеше Ялгызы гына яши Күршесе — Семен Абрамович Фнрсов фамилияле пенсионер белән аралашалар, еш очрашалар
12.50. дә элемтәче Шугаевнын. Рассохннга телефоннан шалтыра туын хәбәр иттеләр Алар арасында булган сөйләшүне икесе ике кешегә адресланган өлешләргә бүләргә мөмкин Беренчесенә гадәти сүзләр, хәл-әхвәл сорашулар, ә менә икенчесендә «ягъни» дигән сүздән соң тоташ саннар башлана
13.05. тә Жуков телефоннан хәбәр итте: «Үзәк почтадан хат алырга тиешле булган Колеганов фамилияле кеше Светловолжскнда бөтенләй яшәми Фирсовны күзәтү астына алдым»
Шпионка җибәргән хатларның эчтәлеге нык кына шик уята — алар шартлы текст белән элемтәче Шугаевнын тозакта икәнлеген хәбәр итәләр иде Ә Шугаев, турыдан туры булмаса да. Фнрсов 6е лән бәйле булганлыктан, бу соңгысының эз яшерергә маташуы бик ихтимал иле. Шуңа күрә, барлык уңай һәм каршы дәлилләрне биз
мәнгә салып караганнан соң. Чурбанов Фирсовны кичекмәстән кулга алырга әмер бирде.
18.45. тә Чурбанов һәм Стеклов Светловолжскнга киттеләр, ә мо-настырьдагы операцияне дәвам иттерү Галләмовка йөкләтелде.
19.45. тә Чурбанов хәлнең торышын Халык комиссары Рәхмәтул- линга бәйнә-бәйнә сөйләп бирде. Комиссар Фирсовны кулга алу турындагы карарны хуплады һәм шулай ук Шугаев белән Зеленскаяны да сак астына алырга кушты.
20.20. дә Фирсовны кулга алдылар. Бик нык каршылык күрсәтте, бер чекистны яралады. Тентү вакытында аның квартирында кораЛ һәм күп кенә акча табылды. Аның бүлмәсеннән Рассохин квартирына идән плинтусы астыннан чыбык сузылган һәм ул яшерен рәвештә андагы телефонга тоташтырылган иде. Шунысы ачыкланды: димәк, Шугаев, Рассохин белән сөйләшкән булып, телефон аша Варевка шартлы билгеләр белән кыска донесениеләр биреп торган.
Кичке сигезләр тирәсендә Шугаев белән Зеленская да кулга алындылар.
Шугаевның кушаматы — Сәүдәгәр. Революциягә кадәр ул чыннан да икенче гильдияле сәүдәгәр булган. Үтерелгән бер кешенең документларын үзләштергән. Бу хәлне кайзер Германиясе разведкасы белеп алган һәм аны шантаж ярдәмендә немецлар файдасына эшләргә мәжбүр иткән. Разведка үзәгенең күрсәтмәсе буенча, Сәүдәгәрнең үз сүзләренә караганда. 1939 елда аны Мефодийга буйсындырганнар. Шугаев әлеге Мефодийны нибары өч тапкыр, — анысында да төнлә генә күргән. Шуңа күрә аның йөз-кыяфәтен хәтерләми. Элемтә өчен яшертен урыннардан — почта ящикларыннан файдаланганнар. Ә Рассохин белән ул, шул ук Мефодий кушуы буенча, аның телефоныннан файдалану өчен танышкан, ә танышыр өчен сәбәп итеп шахмат уенын сайлаган. Әмма Шугаев бу телефоннан бик сирәк очракларда гына файдалана икән. Күп вакыт аңа «шеф» үзе шалтырата торган булган. Мефодийның төгәл адресын Шугаев белми. Кулга алган вакытта аның квартирында хикмәтле кул таягы табылды. Тоткасын ныгытып кысканда таяк эченнән микропленка салынган кечкенә генә кассета килеп төшә икән. Алдан килешенгән урында Шугаев жир төсендә кеше күзенә һич чалынмый торган шундый кассеталар калдыра торган булган. Ә инде үзе артыннан күзәтү барлыгын сизә-нитә калса, күзәтүченең игътибарын башка нәрсәгә юнәлтү өчен, үзенә кирәкмәгән берәр нәрсәне юри читкә ташлый яисә яшерә торган булган. Монастырь йортында утырганда да ул шулай итә: азык калдыкларын юри такта астына яшерә.
Зеленскаяга килгәндә, ул менә нәрсә сөйләде. Барысы да 1940 елның январенда кичен ресторанда оештырылган эчү мәжлесеннән башлана. Күрше өстәлдә утыручы мәһабәт кыяфәтле, илле яшьләрендәге бер кеше аны танцыга чакыра. Ул чакта ире ниндидер районга командировкага киткәнлектән, Зеленская ялгызы була. Рестораннан соң әлеге ир кеше аны озата бара. Роза аны чәйгә чакыра, ә тегесе аңа асыл‘кашлы йөзек бүләк итә, аннары кунарга кала. Зеленскаянын Альфред исемле бу яңа танышы төрле бүләкләргә акчасын бер дә кызганмый. Баштарак берни сизенмәгән Роза аңа эшендә булган хәлләрне бик теләп сөйли. Ә бераздан теге кеше зур акча бәрабәренә аңардан яшерен информация табуны таләп итә. Зеленская башта куркуга төшә, бу тәкъдимнән баш тарта. Ләкин тиздән ул үзенең бик оста куелган тозакка эләгүен аңлый һәм, бүтән чарасы калмагач, риза була. Үзенә күптән күз атып йөргән Федорукның ачык авызлылыгын- нан файдаланып, җыю цехы сейфы ачкычының күчермәсен кулга төшерә. Бөтен дөньяга үчле булып йөргән конструктор Чревовтан шактый күп информация ала. Тегесе, үз дошманнарына зыян китерәм 122
дип белеп, алардан үч алу өчен, бу чибәр ханымга бар белгәнен сөйли тора. Ул үзе катнашында эшләнгән хәрби разработкалар турында мәгълүматлар шул рәвешчә «югарыга», зур башлыкларга барып ире- | шерләр дә, тегеләре моның сәләтен, бу хезмәтләрдә аның зур роль уйнавын күрерләр, дип ышанып йөри, шуның өчен тырыша
Альфредка килгәндә, ул тиздән күздән югала, ә Зеленскаяны Шу- ♦ гаев кул астында калдыра. Соңыннан ачыкланганча, Альфред ил чиге о. аша чыгарга маташкан вакытта атып үтерелә. ?
21.00. дә сорау алыр өчен Фирсовны китерделәр Аңа беренче ка- ш pay белән Стеклов үз күзенә үзе ышанмыйча торды: аның каршында ° Варев басып тора иде. «Нинди молодчина син, Жуков! — дип уйлап < алды ул. — Нинди зур канэчкеч ерткычны эләктергәнсең бит!»
— Менә бу очрашу дисәң дә очрашу! — диде Стеклов урыныннан ?
ук торып. — Безнең тарафка Вячеслав Мефодьевич үзе килгән түгел- "* ме соң?! ♦
Ләкин тегесе салкын гына җавап бирде: я
— Сез ялгышасыз, гражданин тикшерүче. Андый исемне беренче °
ишетәм Мин — Фирсов. х
— Шулай, Варев, әлбәттә шулай. Әгәр сез беренче минутта ук кем ч икәнегезне әйтеп бирсәгез, бу бик сәер булыр иде Я ярый, артык бор- £ чылмагыз, без сезнең хәтерне яңартырга тырышырбыз.
Бу очрашуны сүзсез генә күзәтеп торган Чурбанов тыныч дина £ сорады: е
— Агент буларак кушаматыгыз нинди? а.
— Кайдан килгән агент ул тагын? Карак мин! Законлы карак! Ни » пычагыма сез мине бирегә китердегез? Минем белән уголовка шө- £ гыльләнергә тиеш!«
— Сез «Мефодий» кушаматлы агентны беләсезме? — дип сорады подполковник.
Шпион, һич уйлап тормастан:
— Ишеткәнем дә юк! —дип җавап бирде.
— Сезгә бу кушаматны әтиегезнең исеме шулай булганга бирделәрме, әллә бу төбәктә эш иткән бандитлар шайкасы башлыгы истәлеге итепме?
— Нәрсә турында сүз барганын аңламыйм!
— Сүз менә нәрсә турында бара,— дип тыныч кына дәвам итте Чурбанов: — Сез Сәүдәгәргә, ягъни Шугаевка үзегезне Мефодий дип таныткансыз. — Подполковник Варев янына килде — Сез оттырдыгыз бит, Вячеслав Мефодьевич. һәм шул нәрсәне танырлык дәрәжәдә генә булса да кыю булырга тиешсез. Теге вакытта Святовск янындагы урманда сез истәлек өчен дип безгә чыршы күркәләре тулы кәрзин калдырып качкач, без бит үзебезнең төп башына утырып калганыбызны таныдык.
Варевның төсе үзгәрде, ул арыган кыяфәт белән урындыкка утырды.
— Мин Шугаевка үземне Мефодий дип түгел, ә Мефодьич дип таныттым. Ул, мөгаен, куркуыннан шулай ишеткәндер.
Подполковник аңа бер кәгазь сузды
— Менә монда экспертиза нәтиҗәләре язылган Сез урманда яшергән рациядә калган бармак эзләре сезнең бармак эзләре белән тәңгәл
Варев документка күз төшереп кенә алды:
— Минем фамилиям Фирсов,— диде ул. — Кушаматым-фәләнем юк. Әйе, мин радист Бары тик радист кына Кеше үтергәнем дә, нәрсәдер шартлатканым, кемгә дә булса яшерен информация биргәнем дә юк Мин тик кушканны эшләүче генә.
— Алайса сез — Унөченче.
Варев калтыранып китте.
— Үзегезгә бәхетсез сан сайлап алгансыз. — Подполковник аның алдына шифр белән тапшырылган телеграмма кәгазе куйды. — Күрәсезме, монда Унөченче турында сүз бара. Ә төп фигура — Мефодий. Шуларның кайсысы соң сез. Варев-Мефодиймы, әллә Унөченчеме?
— Мин сезгә әйттем бит инде, минем бернинди кушаматым юк, дип. Мине бу эшкә моннан өч ай элек тарттылар. Калганы сезгә болай да мәгълүм. Өстәвенә, мин инде сезгә тулы анкета тутырып бирдем. Шуны укыгыз. Анда барысы да әйтелгән.
— Ә сез йөнтәс кушаматлы Фроловны беләсезме?
Варев җилкәсен генә җыерды:
— Ишеткәнем дә юк.
Бүлмәгә Фроловны китерделәр. Аларны бер-берсенә кара-каршы утыртып сорау алу башланды. Йөнтәс июнь азагында бу кеше белән бергәләп конструктор Әхмәтов квартирына керүен, аның кушуы буенча квартирдагы сейфны ачуын әйтте. Бу кеше сейфтагы ниндидер сы-зымнарны фотога төшереп алды, диде.
— Ә сез,— диде Чурбанов шпионга текәлеп,— яшерен информация урлаганым юк, дигән буласыз.
Шулай итеп, Варевтан сорау алу яңа нәтиҗәләр бирмәде. Бу кешенең чынлыкта резидентмы әллә контролер-радист кынамы булуы ачыкланмый калды.
Святовский поселогының зираты гранит һәм мәрмәр кабер ташларының салкын ялтыравы белән, кошлар тавышы белән яши иде. Әмма кич җитү белән бу тормыш та сүнеп, тынып калды. Зиратта тик әле бер баштан икенчесенә йөгереп үтүче, әле тәбәнәк куаклар арасында тоткарланып калучы эчпошыргыч җил сызгыруы гына ишетелгәләп ала иде. Лейтенант Закиров, барлык тавыш-кыштырдауларга колак салып, яшерен төрбәдән ерак түгел генә ята иде. Менә мәрмәр таш кыйшайды һәм кабер калкулыгында Вилдановның башы күренде. Вилданов аңа кул изәде. Закиров якын килгәч:
— Син анда төш, ә мин монда калып торам,— дип пышылдады ул. — Майор шулай кушты.
Закиров аска төште һәм, җир асты коридорының стенасы буйлап капшана-капшана, андагы бүлмәгә барып җитте.
Кемдер аның иңбашына кагылды.
— Сез монда өлкән кеше булып каласыз,—дип пышылдады Гал- ләмов,— ә мин барып, белеп килим әле: монастырьда ниләр бар икән?
Майор китеп барды. Җир астында күзгә төртсәң күренмәслек караңгылык һәм тынлык. Сөйләшү һәм тәмәке тарту катгый рәвештә тыелган Закиров сәгатенә күз төшереп алды: фосфор төшерелгән циферблат төнге унберне күрсәтә иде.
Ким дигәндә бер сәгатьтән Галләмов әйләнеп килде һәм шыпыртлап кына:
-- Анда бар да элеккечә,— диде. — Монастырь башлыгының йокы бүлмәсеннән җир астына төшү юлын һаман тапмаганнар. Шуңа күрә теге карчыкны безгә монда көтәргә кирәк.
Закировка ни өчендер дошман яшерен бер ишектән килеп чыгар төсле тоела иде. Тик менә кайсы яктан? Ул, стенага колагын куеп, тыңлап карады, ләкин берни дә ишетә алмады.
Кинәт, сизелер-сизелмәс кенә булып, кемнеңдер аяк тавышы ише-телгәндәй булды. «Егетләрнең түземлеге җитми»,— дип уйлады ул.
Аяк тавышлары тынды. Бер биш минутка колак чыңлаткыч тынлык урнашты.
т Хаци»хм»тов pjce*
Менә тагын нидер кыштырдаган тавыш ишетелде. Бу юлы ул кайдандыр җир астыннан килә иде. Бүлмәнең нәкъ уртасында, табутлар торган урында, иске шкаф ишеге ачылгандай шыгырдау ишетелде. Аннары өстәл тартмасы ачылган кебек булды. Закиров, аяк очларына гына басып, шикле тавышлар ишетелгән урынга килде һәм чүгәләде.
Тагын тынлык. Бер-нке минут барысы да тын алырга куркып утырдылар. Көтмәгәндә уртадагы табутның капкачы чак кына күтәрелде һәм хасил булган тар гына ярыктан электр фонаре яктысы бәреп чыкты. «Менә серле юлның очы ничек ишерелгән икән! — дигән уй йөгереп үтте Закировның башыннан. — Шуңа да башыбыз җитмәгән бит!»
Ул арада табутның капкачы һәм андагы кеше скелеты әкренләп күтәрелә башлады, яктылык бөтен төрбә эченә таралды. Закиров кеше скелетын һәм табутны күтәрүче кулларны да күреп алды. Менә баш та күренде.
«Хәзер безнең монда икәнне сизә дә, кире чума инде бу,— дип уйлап алды Закиров — Аннары тот син аның койрыгын. Юк, хәзер үк алырга кирәк!»
Контрразведчик, пружинадай кинәт тураеп, табут янына сикерде һәм күз ачып-йомган арада серле кешенең кулыннан эләктереп алды. Кул аска тартылды. Табут капкачы һәм скелет чекистның җилкәсенә килеп төштеләр. Ул арада Мотыйгуллин йөгереп килеп җитте һәм тегенең иягеннән тотып алды. Тиздән Галләмов белән Зарипов та килеп җитештеләр.
Майор скелетлы табутның капкачын читкә алып ыргытты, ә Зарипов төнге «кунак»ны култык астыннан тотып алды. Аның ярсулы каршылык күрсәтүенә дә карамастан, контрразведчиклар дүртәүләп, тирән кагылган юан кадакны суырып чыгаргандай, шпионны өскә тарта башладылар Еландай боргаланган бу кеше гәүдәсен тартып чыгарулары булды, җир астындагы төрбәдә ачыргаланып кычкырган хатын-кыз чинавы яңгырады:
— А-а-аП
Галләмов ирләр киеме кигән бу хатынга шактый озак карап торды.
— Коралың бармы?
Шпион хатын эндәшмәде.
— Чалбар кесәгездә нәрсә ул? — һәм тегенең җавап бирүен дә көтмичә, Мотыйгуллинга ишарә ясады: — Тентегез!
Лейтенант тегенең кесәсеннән учка сыярлык кына кечкенә браунинг чыгарды
— Агулы елан!—диде ул, ачуыннан ярсып. Измайловны үтерүче һәм Денисовны яралаучы шул кабәхәт булган икән! Табылган гильзалар нәкъ шушы калибрдагы браунингныкы.
— Я, ярый, лейтенант Ул үзенә тиешлесен алыр. Ә хәзергә саклык белән генә аска төшегез дә тирә-юньне җентекләп тикшерегез.— Майор шпионка менгән ярыкны фонарь белән яктыртты. — Монда таш баскыч Ләкин шул баскычтан ары бер адым атлыйсы булмагыз!
Мотыйгуллин, тиз-тиз атлап, җир асты баскычыннан төшеп китте. Ләкин шунда ук яңадан күренде:
— Баскыч шундый тирәнгә китә, җәһәннәмнең үзенә алып бара дип белерсең,— диде ул.
— Баскычтан ары беркая бармаска! — дип кабатлады Галләмов.— Юкса, тозакка эләгеп, харап булуыгыз бар.
— Иптәш майор, монда ниндидер сумка...
Галләмов аның кулыннан шактый авыр юл сумкасы алды. Аны ачып җибәрүе булды, фонарь яктысында Николай патша сурәте төшерелгән алтын акчалар ялтырап китте. Галләмов шулар арасыннан тагын нәрсәдер эзләде дә шпион хатынга карады:
— йөзек кайда?
Ләкин тегесе җавапсыз гына читкә борылды Идәндәге ярыкта та гыи лейтенантның башы күренде:
— Менә нәрсә таптым! — дип ул Галләмовка зур бриллиант каш
* лы йөзек сузды.— Баскычта ята иде.
— Ташларга өлгергән дип уйлаган идем аны,— дип куйды майор, табылган йөзекне җентекләп карый-карый — Бу нәрсәкәй безгә күп Ф әйберне аңларга ярдәм итәр, дип уйлыйм
Шпионка агарынды һәм йөзен куллары белән каплады
— Иптәш майор.— диде Мотыйгуллин ялварулы тавыш белән. — < җир асты юлының бу башын гына булса да тикшереп чыгарга рөхсәт ₽ итегез. Анда, зур тирәнлектә гаҗәеп озын коридор сузылган, ян-як- з ларында ниндидер ишекләр... 4
— Анысы соңыннанрак, лейтенант. Тиздән бар нәрсәнең очына чы ♦ гарбыз. Ә хәзергә — барыбыз да Светловолжскига а
Җир өстенә чыккач. Галләмов Вильдановна урынында калып то- ° рырга әмер бирде. Алар шәһәргә төнге сәгать икеләрдә генә кайтып - төштеләр. Чурбанов аларны үз бүлмәсендә көтеп тора ч
Шпионка җавап бирүдән баш тартты. Сорау алуны иртәгәгә кадәр ш F кичектереп торырга булдылар Җир астында табылган сумкадагы әй- * берләрне тикшереп чыктылар: анда Николай акчаларыннан тыш, чит Ф ил валютасы һәм алтын бар иде.
Подполковник йөзекне лупа аша җентекләп карап чыкты Шактый £ зур бриллиант каш астында, уттай янып, тәре ярылып ята иде Тиздән е )Л йөзекнең бриллиант кашын алу әмәлен тапты Аның астындагы юка ® гына алтын кисәгендә ниндидер саннар һәм кызыл эмаль белән инструкцияләп ясалган тәре тирәсенә тезелеп киткән кечкенә-кечкенә рәсемнәр бар иде.
— Ифрат та нәфис эшләнгән бу,— диде, ниһаять, подполковник — Оста ювелир кулы сизелеп тора Бу йөзеккә караганда, монастырьда . гы җир асты юлларының схемасы тәре рәвешендә - Ул яңадан кулына лупа алды. — Менә монда безгә инде таныш булган кандиль һәм тәрәзә яңагы, ягъни элек монастырь хуҗасы яшәгән бүлмәдән башлана торган яшерен юл билгеләнгән Шунда янәшәдә үк баскыч бусагаларының берсенә «66»лы сан язылган. Димәк, безгә шуннан соңгы юлның башын алтмыш алтынчы басмада эзләргә кирәк булган икән...
Алтын кисәгенә зираттагы яшерен төрбә дә төшерелгән иде
Чурбанов йөзекне Галләмовка бирде:
— Ә елга өстен без тикмәгә күзәтмәгәнбез: яшерен юлларның берсе нәкъ елга астына чыга, ул монастырьдан Идел ярына төшә торган таш баскыч астыннан үтә...
— Ә менә тозаклар биредә баш сөяге сурәте белән билгеләнгәннәр. Аларның саны унөчтән артып киткән,—диде Галләмов — Монда әле тагын әллә никадәр сан бар
— Аларын инде урынга барып тикшерергә кирәк булыр,— диде Чурбанов. — Ул саннарның күпчелеге бик җентекләп яшерелгән ишекләрнең һәм бүлмәләрнең урынын күрсәтә Анда бер-берсеннән аерым булган коридорлардан һәм бүлмәләрдән торган бөтен бер җир асты шәһәрчеге. Кыскасы, бу йөзек — Идел буе монастыреның серләрен аңлата торган хикмәтле ачкыч
I — Атаман Мефоднйның да бу йөзекнең серле булуы турында әйтеп калдыруы тикмәгә булмаган.— диде Стеклов — Викентий-атанын хәзинәләре дә шул җир асты шәһәрчегендә яшерелгән булырга тиеш Ә менә алтынның бер өлешен бу хатын эләктергән
Икенче көнне иртән шпион хатыннан сорау алырга керештеләр. Кулга алынган ханым үзен кирпеч заводы бухгалтеры Коләхмәтова дип танытты. Шуннан соң аны Метелева белән күзгә-күз очраштырдылар Коләхмәтованы күрү белән Метелева бөтенләй гаҗәпкә калды:
— Господи, святая богородица... — Мария Петровна чукынырга ук тотынды һәм лап итеп урындыкка утырды — Тукта әле, минем үлгән фатирчым Постнов яңадан терелгән димме. Ничек инде...
— Бу провокация! — Шпионка урыныннан сикереп торды. — Минем бу карчыкны күргәнем дә юк. Мин — хатын-кыз, ир кеше түгел. Мин таләп итәм: алып китегез хәзер үк бу кортканы!..
Метелева, берни аңламыйча, шаккатып карап тора иде.
— Анатолий Семенович Постнов түгелмени соң бу? — диде ул каушаган хәлдә. — Ә шул тикле охшаган...
Чурбанов аңа элекке фатирчысының ул белгән аерым билгеләрен әйтергә кушты. Метелева аның сул кулында миңе булуын исенә төшерде.
Шпион хатын кул генә селтәде:
— Алып китегез кортканы. Үзем сөйлим...
Ул Магнитогорскидан килгән тәэминатчы Постнов исеме астында Метелева квартирында яшәвен раслады, ләкин шпионлык эше алып баруын кире кагарга маташты. Үзен караклык белән шөгыльләнүче итеп күрсәтергә тырышты, йөзекне дә очраклы бер кешедән урлавын әйтте. Ә браунингтан куркудан гына аттым, беркемне дә үтерергә теләмәгән идем, диде...
Бу сүзләрне тыныч кына тыңлап торган Чурбанов көтмәгәндә аны бүлдерде:
— Җитәр инде, күп ялганладыгыз, Волковская!..
Хатын кинәт катып калды, бөтенләй телдән язды, йөзеннән каны качты, агарынды, яңагында саргылт таплар пәйда булды.
Подполковник тыныч тавыш белән гади генә итеп:
— Наталья Викентьевна, абыегыз атаман Мефодий кайда үтерелгән иде? — дип сорап куйды.
— Әстерханда,— дип җавап бирде хатын, уйлап та тормыйча.
— Димәк, аның конспиратив квартирында булган егет — сез?
Волковская ияк какты.
— Поручик Шергинны белә идегезме?
Шпионка бу сүзләрдән соң сискәнеп киткәндәй булды, күзләренә җан керде:
— Менә кем аркасында кулга алынган икән минем абый! Кабахәт! Шунда ук күңелем сизгән иде аны!.. Алайса сез барысын да беләсез,— диде ул төшенке тавыш белән — Башка сыймаслык хәл: Шергинны тапкансыз... — Ул башын кулы белән кысты. — Бар нәрсәне белә торган бердәнбер кешене...
Волковская алтын йөзекне аңа һәлак булыр алдыннан абыйсы биреп калдырган булуын әйтте. Революциягә кадәр Казан театрында актриса булган идем, төрле кыяфәткә керергә шул чакта өйрәнеп калдым, диде.
— Мефодий дигән кушаматны сез абыегыз истәлеге итеп алдыгызмы? — дип сорады Чурбанов.
Шпионка бөтен тәне белән тартышып куйды һәм башын чайкады:
Алайса сез — Унөченче, һәм төрбәдә сезнең рация яшерелгән?
— Әйе, мин радистка.
Алайса миңа шуны әйтегез: радиограммадагы «йөзекне файда-ланыгыз», дигән сүзләр нәрсәне аңлаталар?
Алар радистка бирелгән боерык. Эшегезне туктатыгыз ягъни качыгыз, дигән сүз
— Расшифровка ясалган радиограммаларыгызны сез кемгә тапшыра идегез? Аларны сезгә кем китерә иде? ’
Волковская бер мәл уйланып торды, аннары сөйләп китте
I — Мин мәгълүматларны монастырь ишегалдындагы зур урындык астыннан, яшерен урыннан ала идем Ә алынган радиограммаларны зиратта, төрбәдән ерак г.тел урында яшерә идем — һәм ул бу урынмын кайда икәнен анлатып бирде
— Әгәр резидентка, ягъни Мефодийга бик ашыгыч донесение килсә? — диде подполковник, ә үзе телефон трубкасын алды — Разведка эшендә резидентка үзәктән бик ашыгыч боерыклар тапшырырга кирәк була бит
— Әйе, әлбәттә була
Барысы да Волковская тагын ни әйтер икән дип көттеләр Ә аның башында газаплы бер уй: куркыныч янавы турында кисәтүе Варевка барып җиттеме икән? Ул качып өлгердеме икән5
Ул арада Чурбанов бишенче камерадагы тоткынны китерергә боерды Аннары урынына утырды да кабатлап сорады:
— Я, ничек?
- Мин Светлогорскига, Рассохинга шалтырата идем.
— Димәк, ул резидент?
Волковская баш изәде.
Чурбанов аның фикер йөртү юнәлешен аңлап алды Әгәр Варев сигналны алмаган булса, чекистлар аның күршесе белән шөгыльләнгән арада, ул эшнең нәрсәдә икәнен аңлап алыр Волковская әле һаман Варевның эзенә төшмәгән булуларына өметләнә иде Әгәр дә ул качып өлгерә алган булса,— ул чак бик күп нәрсәне әйтми калдырыр га, күп вакыйгаларны һәм фактларны бүтәнчә аңлатырга, барысын да Варев өстенә аударырга мөмкин булачак
— Нервларыгыз какшаган, Наталья Викентьевна,—диде Галлә Мов — Бик тә зарарлы профессия сайлагансыз шул
Уенны оттырганлыкларын аңлаган Варев барын да әйтеп бирде Коләхмәтова, шул ук Постнов — Мефодий кушаматлы резидент, ә мин утыз тугызынчы елда аның карамагына җибәрелгән идем, диде
— Ялган'— дип кычкырып җибәрде Волковская — Ул түгел, мин үзем аның карамагында идем. Ул резидент! Апа кушаматны әти сенең исеменнән чыгып бирделәр. Варев —тәҗрибәле шпион һәм кеше үтерүче.
һәр ике агент, үзләрен акларга омтылып, бер-берсен «батырырга» тотындылар. Варев шушы хатын кушуы буенча Мәскәүгә баруын, анда Маяковский метросында бер агент белән очрашуын сөйләп бирде
- Юк, Мәскәүгә ул түгел, мин бардым, анда кулына Дашков китабын тоткан кеше белән очраштым Ул миңа рация тапшырды,—дип кычкырды Волковская.
«Димәк, шнфровкаларның берсендә телгә алынган «3-М» — ул «Мәскәү. Маяковский метросы дигән сүзләр булган икән,— дип уй pan алды Чурбанов — Ярар, бу мәгълүматтан да тиешле нәтиҗә ясарбыз Теге рация алып килгән агентны да кулга алырбыз»
Стеклов агентларның үзара ызгышуын берни аңламыйча тыңлап торды Чурбанов гөймәгә басты Бүлмәгә дежур офицер кергәч
- Әтиегез алтынын кайда яшерде?— дип сорады Стеклов
— Минем әти бай кеше түгел иде Мин аның алтыны турында бер ни белмим,— диде Волковская. — Ә инде минем сумкадагы алтын нарга килгәндә, әтидән калган бар байлыгыбыз шул.
Ул арада ишек ачылды, һәм бүлмәгә Варев килеп керде Волковская, Метелева белән очрашкандагы төсле, тагын тораташ булып ка
тып калды.
— Унөченчене алып китегез,— диде.
Варев белән Волковская икесе берьюлы торып бастылар.
— Ә сез, резидент, калып торыгыз,— диде Чурбанов, Волковскаяга мөрәҗәгать итеп.
— Ялгышу бу! Мефодий — мин түгел. Ул бит ир кеше исеме. Ничек инде сез шуны аңламыйсыз?!
— Кичә әле мин барысын да аңлап бетерми 4дем, гражданка Волковская,—диде Чурбанов, Варев чыгып киткәч. — Эш шунда ки, резидент булган кеше һәрвакыт монастырьда торырга тиеш булган. Үзегез уйлап карагыз Шугаевның күзәтү астына алынуы сезгә өченче көн төнлә, ягъни сез монастырь йортында засадага эләккәч билгеле булды, һәм шуннан соң бер сәгать үтәр-үтмәс, төгәлрәк итеп әйтсәк, бер тулып егерме минутта, үзәккә Сәүдәгәрнең «батуы> турында шифровка җибәрелде. Әгәр резидент монастырьдан читтә булса, сез бер сәгать-сәгать ярым вакыт эчендә аның белән элемтәгә керергә өлгерә алмаган булыр идегез. Шул вакыт эчендә бит әле тагын шифровка язарга, рация янына барып җитәргә, аны зиратка алып чыгып урнаштырырга, радиограмманы тапшырырга да өлгерергә кирәк. Анын монысы өчен генә дә кимендә бер сәгать вакыт сорала.
Подполковник урыныннан торды һәм бүлмәдә ишекле-түрле йөренә башлады.
— Шифровкага Мефодий дип кул куелган. Ә сез разведкада радистның бер вакытта да резидент өчен кул куя алмаганын бик яхшы беләсез. Әгәр бу шулай икән, димәк — резидент — я сез үзегез, я Григории дигән икенче берәү. Ләкин Григории өченче көн монастырьда булмады. Урта кул спекулянт кына булып чыкты сезнең ул кешегез Төнлә поселоктан сез җибәргән хатлар да бу фикерне раслыйлар Менә шулай, Волковская!
Волковская урыныннан сикереп торды һәм, үз-үзен белештермичә, кычкырырга тотынды:
— Күрә алмыйм мин сез кабәхәтләрне! Изәргә, таптарга кирәк сезне! Ишетәсезме, таптарга! Шунысы кызганыч — бик аз үтердем мин сезнең кебекләрне! — Волковская шаркылдап көлеп җибәрде: — Ә алтынны сез барыбер таба алмыйсыз Аның серен мин үзем белән кабергә алып китәм, әмма сезгә әйтмим!
Аны алып чыгып киттеләр.
Подполковник Чурбанов үзенең хезмәттәшләренә арыган караш ташлады:
— Менә, туганнар, операция тәмамланды,— диде ул. — Идел буе монастыреның сере ачылды. Серне ачу өчен без иң кадерле иптәшлә-ребезне — Измайлов белән Севчукны югалттык. Ләкин алар — бушка бирелгән корбаннар булмады. Алар ничәмә-ничә еллар явызлык чыганагы булып торган һерне ачарга ярдәм иттеләр. Бу явызлык безнең кешеләргә тыныч яшәргә комачаулый иде. Ә моның өчен тормышыңны бирү дә кызганыч түгел.
— Иптәш подполковник,— диде аңа Мотыйгуллин,— ә Викентий- атаның хәзинәләре кайда соң?
Менә иртәгә монастырь астындагы серле юлларны тикшерергә тотынабыз, һичшиксез тапмый калмабыз!