ТУКАЙ ТРОИЦК ШӘҺӘРЕНДӘ

абдулла Тукайның Троицк шәһәренә баруы турында сүз башлар алдыннан шагыйрьне кунакка чакырып Казанга махсус килгән Габдрахмаь хәзрәт хакында берничә сүз әйтеп китү кирәк булыр.
Кем ул Габдрахман хәзрәт, һәм муллаларны яратмаган Тукайга бу хәзрәтнең ни дәхеле бар?
Танылган драматург Әхмәт Таҗетдиновның бертуган абыйсы булган бу кешенең муллалыгы «динем өчен түгел, көнем өчен» генә булып, ул укымышлылыгы, әдәбият-
' Ну|Н>«Г|м - Шлһнт Г .11|фнны<1 тормыш иптәше
Г
кабе р тиклем якынлыгы бе лам фанатик муллаларда- ае рыла һәм бик күпкә «сте н тора.
Аннан сон Габдратман Рахманкулоәиың Тукай тур ында кайгыртуы та тар поэзиясе нә булган олы
мәхаббате ннән булса кирәк Шагыйрьне ң аяыргаилыгын ише түгә, ул Казанга килә һәм аның бе лән
бе рничә талкыр очрашып сөйләшә, чәйләп у тыра Ме нә шул очрашуларда ул Троицк кымызы
сыйфа тын ың Уфаныкына караганда ши- ♦ фалырак, сихәтле рәк булуын исбатлап, шагыйрьне
Троицкига барырга күнде рә. Дә- -р pe c, ул Тукайны узе бе лән алып кайта алмый, ләкин шагыйрь аз йе не
Троицк шәһә- =' ренә барырга вәгъдә бирә. г
1912 е лның 14 апреле ндә дуслары шагыйрьне «Фультои» исеме н йөрткән паро - х ходка утыртып
Самара шәһәре нә озаталар Аннан ул Уфага килә, бире дән Пе те р- =• бургка. Пе те рбургтан тагын Уфага,
Уфадан Троицкига китә, һәм Тукай 191 2 е лның х май ае нда Троицк шәһәре нә, Г Рвхманкуловка килеп
төшә
Шагыйрьне ң Троицк шәһәренә килу көннәре узе язган хатлар бе лән дә раслана. £ 1912 е лның 11
мае нда «Ялт-йолт» ж урналы ре дакторы Әхмәт Урманчее вка Уфадан *" язган хатында ул «Шушы
көннәрдә Троицкига китәсе булып торам» дип белде рә дә < хат язу өче н аңа Габдрахман Рахманкулоа
адре сын күрсәтә. Ә инде икенче көнне * Пе тербургта чыга торган «Нур» газе тасы хе змә ткәре , ж урналист
Нәбир Бәке ргә 12 майда җибәргән хатында «Тиздән Троицкига китәм» ди дә, аңа да шул ук адре сны *
бирә. 0
Димәк, Тукай Троицкига 14—15 май тирәләре ндә килгән булып чыга.
Ә ме нә «Ил» газе тасының 1914 е л 2 апре ль санында басылган М. Гафури истә- * ле ге нда Тукайның
Пе те рбургтан кире Уфага һәм Уфадан Троицкига китүе алданрак i күрсәте лә Ул истәлектә: «Г. Тукай
Пе те рбургтагы сәфәре ндә унбиш кем чамасы < йөре л, апре льнең 18ләре ндә тәкрар 1 Уфага кайтты» һәм
«Бе р һәфтә'гә якын торып, ' әуаәлдәге карары буе нча, кымыз эчәр өче н Троицкига китте » дие лә
М. Гафури күрсәтүе буе нча Г, Тукай Троицкига (18 апре ль бе р һәфтә) апре ль °- ахырларында, май
башларында килгән була. о
Тукай хатларындагы һәм Гафури ис тәле ге ндәге саннар арасында ае рма барлык - — ка килә.
Минемчә, ул ае рма хатларның да һем истәле кне ң дә те рпе е лларда кат- ф кат күче реле п басылган
чакларында көннәрне ң кайбе рләре иске стильдә калдыры- Э лып, башкалары яңа ча бире лүе ннән
киләде р Хатлардагы коннар яңа стил ьдә алынган дип фара з итсәк, Гафури күрсәткән ке нгә
якынлашабыз Дөре с, бире дә дә е ч-дүрт көнле к ае рма кала. Аны шагыйрьне ң башта бер һәфтәдән китам
дип карар кылып та, бе рничә көнгә соңлап китү ихтималы бе лән дә аңлатып була
Шагыйрь үзе не ң Троицк шәһәремә килүе н истәлекләр рәвешемдә язылган «Мә кален махсуса»
исемле язмасының ике нче кисәге ндә түбәндәге чә сурәтли
«Бе р заман таң аткан, кояш күтәре лгән. Мине вагонда бе рәү уята Пое здда бе р кеше дә калмаган.
Буп-буш.
— Габдулла әфәнде Се зме ?
— Мин.
— Мин Габдрахман мулладан, алырга килдем.
Чыгып, атка утырдым. Шәһәргә киттем Габдрахман хәзрә ткә барып ке рдем Нәкъ аш вакыты. Аштан
соң гакыйбәт3 4 5 6 авызга кымыз тиде Мине кымыз эче н Уфага бару фике реннән кайтаручы вә андагы
кымызның җәгълиле ген ■ сөйләүче •• яз кеме кымыз эчәргә үзе нә чакырып вәгъдә алып китүче ушбу
Габдрахман хә зрәт иде Троицкида бе рничә көн* торгач, сахрага, шәһәрдән е ге рме биш чакрым җиргә
киттем. Анда хәзрәт тарафыннан... Миңа махсус чатыр те гелде Эштән чыккан мин
3 Тәкрпр «надан
* Һ.|фт. > атна
•1011 мди «ПлаЛ О. 1 !Н1 е лда •" • »• бу сү зләр бире дә 19М» е лда «Туаай турында биллип те ксттан
атынды 6 Гакыйбәт а тырда
* Жыъянле тен яса.тмалылыг ыи
* Внре д» «Габдулла Тукай» ал ьбомын ың гәи фпти .. ты>. те истка тоззтч . ке ртү чыпмыа* » ум
чаганча. бе рничә *•« •"» шушы Йортта т-р»
177
рурн әсәрләре »нда басылган истәле ктән ките ре лгән
хамаидашлар ык дыгитыгмнда, ягъни эле нче тапкыр
130 нчы бите ндәге Г Ратманктлоа йорты төше рел
сорала !•> йортта Тукай «бе р пич ке а» атныя
Жәбләүдәи шәһәргә кайтып йәрган канпәре ида дә
бичара ахры бе р рәхәткә, тынычлыкка барып е гылдым Әүвәл «бисмилпаһи» дип. чише не п
ташладым Коры с те пь (дала) һавасы Се т. каймак те ләсәң кое н, әле ге нә сауган саф кымыз. Бүге н
ге нә суйган ит. Бөте н нәрсә табигый, бөте н нәрсә алдаусыз».
һәм язмасының ахырында шагыйрь үз сү зләре не ң дөре сле ге н исбатларга те ләгәндәй. ант игү
рәвеше ндә «Валлаһи» исеме бе лән бе р шигыре н дә өстәп куя;
Валлаһи, и валлаһи, и валл аһи,
Бәхте барлар кырда җәйли, валлаһи!
Ак күмәч бе рлән ашарлык саф һава. Җир яше л, кошлар да сайрый, валлаһи!
Шагыйрь үзе не ң табигать кочагында яшәве нә шатланып бе тә алмый. «Мәгариф»
басмасының хуҗасы Гыйл ьме тдин Шәрәфкә язган хатында ул - «.. .хәлем яхшы, ка закъ бае
шикелле , иткә тук, кымызга гарык... һәр тараф са хра Авыруым, тагы яңалары башл анмаса. бе тә
инде »— дип яза.
Г. Рахманкулов Тукайга һәрьяклап (дәвалану, ял итү һәм иҗат өче н) тулы шартлар тудырырга
тырышкан. Аның ча тырына ке ре п, борчып йөрүләр тые лган. Олы улының истәле ге буе нча
шагыйрь янына бары Габдрахманның эне се Әхмәт бе лән Вәли исемле Борһан авыл, башкортына
гына те ләсә кайсы вакытта, ке рү рөхсәт ите лгән.
Троицк теле бе лән әйткәндә, «оста пеше кче ләр» — «Җиде балалы Заһидә» кушаматлы
абыстай бе лән аның Хәди чә исемле кызы Тукайны каде рле кунакларга гына пеше ре лә торган
тәмле ашлар бе лән сыйлыйлар.
Шушы Хәдичә апаның улы ТАССРның а тказанган сәнгать эшле кле се , күре не кле архите ктор
Р. Мортазин әнисе не ң сөйләгәннәре н исенә төше реп, шагыйрьне ң ае руча куллама бе лән тозлыклы
ит ашларын яратып ашаганын, кымызны баштарак дару эчкәндәй өнәмичәрәк, авырлык бе лән
эчкәне н, ә инде күнеге п киткәннән соң көне нә бе р чирек, чирек ярым 1 э чә башлавын һәм күзгә
күренеп төс керә, төзәлүгә таба барганын әйтә
Чәйгә, ашка дәшкән урыннар күп булса да шагыйрь кунакка йөрүдән баш тарткан. табигать
кочагында, тынычоыкта яшәүне артык күргән. Чакырылган җиргә барган тәкъдирдә дә сайлап
кына, күңеле нә хуш килгән кеше ләргә генә барган.
Әйтик, ул җәйләүдән кайтып Хәкимҗан Бакировларда куна, шәһәрнең могътәбәр зыялылары
булган Габдрахман Әхмәров бе лән Зариф Рахманкулов дачасына барып бе рничә көн торып кайта,
мәшһүр җырчы Мирфәйэә Бабаҗанов йортында да кунак була. Г Әхмәров һәм 3 Рахманкуловлар
дачасына баруыннан бик канәгать булып, ошатып кайтуы турында җәйлә үгә кайткач аш пеше рүче
Хәдичә апага да сөйли Ә инде Әхмәров кызларының «Туган те л», ■•Милли моңнар». «Эштән
чыгарылган та тар кызына» ке бе к үзенең шигырьләре н халык көйләренә салып җырлаулары Ту-
кайга көчле тәэсир ясый.
Шагыйрь җәмәга ть ур ыннарында да була «Сәнаигъ нәфисәне тәрвиҗ итү җәмгыяте » •
әгъзалары бе лән очраша һәм бе рничә тапкыр соңыннан галим буларак танылган Габдулла
Шанасыйның туганы Га зиз Ибраһимовның «Хе змәт» исеме бе лән аталган китап кибе те ндә була
Вакытында бу кибе т мондагы бе рдәнбе р мәдәният учагы булып саналган. Хә зе рге Октябрь
урамындагы 86 нчы йортның аскы катына урнашкан бу кибе тнең бе р почмагы «уку залы»
вазифасын үтәгән, өстәл өсте нә гаэе- та-ж урналлар һәм яңа чыккан китаплар куе лган. Бу «уку
залына» Троицкида укыган е лларында еш кына М. Гафури да киле п йөргән, биредә Дәрдмәнд тә.
С. Рәмие в тә, Ш Бабич та, С. Куд аш та булганнар...
Кайбе р истәле кләргә караганда. Г Тукай асылда Г. Рахманкуловның йорт китапханәсеннән
файдаланган булса кирәк. Әйтүләре нә караганда ул бик бай булган һәм күпләрне
кызыксындырган, үзе нә тарткан. Бу китапханәдә ү з вакытында Габдрахман
' X >зе рге үлчәү бе л >и бе р чире ктә вч литр Н-фи с әнгатьне үсте рү җәмгыяте
Сәгъди дә, үсме р е лларында Галимҗан Ибраһимов та була Олы әдипне ң анасы Хә сәнә апа да, а тасы
Гыйрфан аб зый да VII ара-тирә монда килгәләп йе ргәнкәр һәм үэ- ләре бе лән ке чке нә Галимҗанны да
алганнар.
Әнә шул рәвешчә. халкыб ызның бе е к шагыйре Троицкида оч ай чамасы «шәгән - иән соң, Казанга
кайтып китә. Үз сү зләре бе лән әйткәндә и...Шәһәр смрадынна» завод агуыннан, бозык һавадан качып
арбадан пароходка, пароходтан пое здга күчә- күчә эштән чыккан...» алҗыган, сәламә тле ге дә какшаган
Тукай фәкать Троицкига килеп ке нә рәхәтле ккә чума, җан тынычлыгы таба, хә тта сәламәтле ге дә
яхшыргандай була. Троицк шәһәре нә килүе ннән бик тә мәмнун ’ булуы турында «Мәкаләи махгуса»
язма сының бе ре нче кисәге ндә: «Троицкида эш шәп... Те реле рме н ке бе к. Те ре лсәм, әллә нәрсәләр
язармын әле »,— дигән сүзләр бар
Габдрахман Рахманкулов җәйләве ннән Тукай күңеле күтәреле п, шатланып, тагы д а киле ргә вәг ъдә
биреп китсә дә, Троицкига бүтән бара алмый