БЕТМӘС ГАМЕМ, НИДӘНДЕР БУ?

Әбелмэних Каргалыйның тууына 200 ел тулу уңае бг.т ай мираслы тетар әдәбият*' тарихында шагыйрь Әбелмэних Каргалык исеме күренекле урын алып тора Әдәбиятыбыз яңаруга борылыш ясаган чорда иҗат иткән, аңа сизелерлек елеш керткән каләм иясе булганга, замандашлары ук инде аның иҗатына игътибар иткәннәр Җаһаниың җаһ. малы..,» ("Дөньяның югары дәрәҗәсе малы ••) дип башлана торган газәле якташы Һибәтулла Салиховны «шигъри җавап» язарга илһамландырган Каргалыкның "Тәндә җаным», дип башланган газәле нәширләр тарафыннан «җавап шигыре»нә кушылып, Һибәтулла әсәре үк булып киткән XIX йеэ татар шагыйрьләреннән беренчәләрдән булып, аның ун «көйле хикәяте» «Тәрҗемәи хаҗи Әбелмэних өл-Бистееи ес-Сегыйди» исеме белән 1845 елда аерым китап булып басылып чыга С Күиләшәв тә шагыйрьнең кайбер шигырьләрен «Диване хикәяте татар» дигән хрестоматиясенә кертә Бу китап 1859 елда басыла Әбелмәнихнең тугыз лирик шигыре, 1884 елдан башлап. «Өмми- камал» диген китапның азагында (кушымта рәвешендә) берничә мәртәбә басыла Сакланып калган язма ядкарьләр Ә Каргалый әсәрләренең кулъязма хелендә дә киң таралганлыгы турында сейлилер К. Насыйри . Риза Фәхретдинов, Ж Велиди' кебек галимнәр Әбелмәнихнең «мәш һүр шагыйрь», «чын шагыйрь» булуын ассызыклап үтәлер. Р Фәхретдинов шагыйрь биографиясенә кагылышлы кайбер белешмәләрне «Асар» дигән мәшһүр хезмәтенең дүртенче кисәгенә урнаштыра, әсәрләреннән үрнәкләр китерә дә: «Бу урында язылган шигырьләр һичбер җирдә ве һичбер гасырда йәз кызартачак шәйләр түгелдер». ’ — дип соклануын белдерә Әбелмэних Каргалый иҗатын фәнни нигездә әйрәнү совет чорында яңа баскычка күтәрелде Күп кенә мәкаләләрендә Г Ибраһимоә аның иҗатына да туктала. Г Рә- «им. Г. Газизләрнең «Татар әдәбияты тарихы» китапларында Әбелмэних иҗатын ана лизлауга аерым бүлек бирелә Сугыштан соңгы елларда М Гайнуллин хезмәтләрендә шагыйрьнең тормыш юлы яктыртьГла. иҗатына күзәтү ясала, мирасыннан аерым үрнәкләр тәкъдим ителә М. Гайиуллннның «Татарская литература XIX века» (1975) китабы аша Әбелмэних иҗаты белән рус һәм илебездәге башка халыклар укучылары танышты Әбелмэних Әбелфәез улы Габдессәләмов 1782 елда Оренбург янындагы Карге- лыда (Сәгыйд бистәсе) день яга килә Әбелмәнихнең бабасы Габдессәлам XVIII йөзнең танылган галимнәреннән санала Күптән түгел аның үзе иҗат иткән шигырьләр дәфтәре дә табылды Габдессәлам Уразмехеммет улы — Казан артындагы Олы Мән гәр авылында туган. Ташкичү. Абәш авылларында мулла һәм медеррис (мәдрәсә Насыйр» К СаЯланна асарлар. т I 1934. 119 6 ' ’Вмвди Ж. Татар адабиятыиык барышы Оренбург. 1913. 91 92 М ■ Фахргтянноя Р \сар • ия» ыттяе Оряивург, 1903. XU в Б тотучы) булган. 1744—1745 елларда Казан ягыннан яңа тезелгән Оренбург янына күчеп утырган 200 гаилә арасында Габдессәләм дә була. (1747 елгы халык санын алу исемлегендә ул инде Каргалы кешесе булып язылган). Габдессәләм ахун мәгърифәт- че-педагог буларак та шөһрәт казанган. Аны «остазы көлл» (бөтен халык укытучысы) дигән мактаулы исем белән атап йөрткәннәр Әбелмәних бабасының бу даны белән •орурлана, «Сәяхәтнамәпсендә һәм тагын берничә шигырендә: .„Атасы — Әбелфәез, җәдде, бәнам, Дәүредә. «остазы көлл Габдессәләм». (Әтисе— Әбелфәез, бабасы — дәверендә «һәммәнең остазы» исемен алган Габдессәләм). Габдессәләмнең 1755 елдагы Батырша восстаниесен хәзерләшүдә катнашуын күрсәткән фактлар да бар Мәсәлән, Батырша үзе «Тәгъризнамә»сендә («Патшага хат»ын- да) Габдессәләм ахун шәкерте Габдесаттар аша Каргалының күренекле кешеләре белән бәйләнештә торуын әйтә, баш күтәрергә чакыру мөрәҗәгатен дә Оренбург ахуннары («бәтчә» Ибраһим һәм Габдессәламнәр күздә тотыла) кушуы буенча язылганлыгын искәртә Оренбург губерния канцеляриясенең «Габдессәләм ахун белән Оренбургның Ибраһим ахуннарны Батырша үз ягына аударды»,— дип сенатка язган хаты сакланып калган • Шул характердагы гаилә традицияләре булачак шагыйрь Әбелмәних карашларына да тәэсир иткән, билгеле Аның әтисе дә үзенчәлекле тормыш кичергән, зур укымышлы кешеләрдән булса да. муллалык белән шөгыльләнмәгән. сука сөргән. иген иккән Әбелмәних укыган елларда Каргалы мәдрәсәләренең даны бөтен Идел-Урал буйларына таралган булган К Насыйри сүзләренә караганда, хәтта кайбер мөдәррисләр (Сәгыйд бин Әхмәт Шырдани, Габдерәхим Утыз Имәни һ 6) үзләренең йөзләгән шәкертләрен калдырып, Каргалыга укырга киткәннәр ■’ Әбелмәних шул мәшһүр мәдрәсәләрдә уку белән генә канәгатьләнми. Көнчыгыш культура үзәкләреннән берсе саналган Бохарага укырга китә Биредә ул Г Курсави укыган Ниязколый Төркмәни мәдрәсәсендә белем ала Бохарада зур бәхәсләр кузгаткан бунтарь якташы Г Курсави белән һәм аның әсәрләре, фикерләре белән Әбелмәних һичшиксез таныш булгандыр Бу фактор аның үзенчәлекле иҗаты формалашуда да зур роль уйнаган булырга тиеш Г Курсави һәм Әбелмәних иҗатын бер үк тәңкәнең ике ягь дип карарга мөмкин Г Курсави иҗаты — иске схоластиканы нәфрәтләнеп кире кагудан гыйбарәт булса, яңарак чор кешесе Әбелмәних схоластиканы инкарь итеп кенә калмыйча, аның урынына прогрессив Европа мәдәнияте тенденцияләре килүен куәтли Ул бөтен гомерен, эшчәнлеген. Көнчыгыш өчен гаять әһәмиятле, прогрессив хәрәкәтнең көчәюенә багышлый Бохарада укыган елларда аның бу омтылышы, башлыча, бай Көнчыгыш культура мирасын иҗади өйрәнүдә, шул юнәлештәге киеренке эзләнүләрдә күренә Әбелмәних Бохарада 34 яшькәчә укый, үз чорының зур укымышлыларыннан са- -ала 1816 елда Бохарадан Мөхәммәтйосыф исемле кеше җитәкчелегендә Төркиягә җибәрелгән илчелекнең секретаре итеп Әбелмәних билгеләнә Бохарада укуы. Төркиягә, аннан Каһирә аркылы Мәккәгә хаҗ сәяхәте турында кайбер мәгълүматларны Әбелмәних үзенең шигъри “Сәяхәтнамәпсендә яза. Төркия аша ул яңадан Каргалыга Унбиш-егерме ел Каргалыда яшәп, кабат хаҗ сәфәренә чыгып китә Бу сәфәрнең датасы да. шагыйрьнең кайда, күпме яшәп кайчан үлгәнлеге дә хәзергә билгеле ■угел -Хаҗи Мөхәммәт байга» шигыре азагындагы "Мең дә сигез йөздә утыз өчтә ирер ушбу саль, бөрҗе июль ун көнендә ушбу хәл» (Бу ел — 1833 иде июльнең унында бу хәл булды) дигән юллар — шагыйрь гомеренең безгә билгеле соңгы Әбелмәних Каргалыйның иҗат мирасы күләм агыннан зур түгел Моны, өлешчә, үл мирасның вакытында барланмавы нәтиҗәсе дип карарга кирәк Бүгенге көндә шагыйрьнең яңа әсәрләре табылып тору да шуны раслый Аның югарыда телт ә алынган »Сәяхәтиамә»сенә кергән ун шигъри хикәятеннән башка, сакланып калган аак шигъри әсәрләре егепмедәи артык түгел Шуңа да карамастан, Әбелмәних иҗатында XIX йөз татар әдәбиятының тол тенденцияләре билгеләнә ♦ Әбелмәних Каргалый иҗатының үз тема-проблематикасы. үз аһәңе бар Ул үзен- >, челекләр шул чорның тарихи хәлләре белән бәйләнештә конкрет җирлектә тикшер- “ тәндә ачыла Аның мәшһүр «Сәяхәтнамөгсе бу яктан аеруча әһәмиятле «Тәрҗемәи хаҗи Әбел- = мӘних » китабының өченче хикәятенә кушымта ител бирелгән бу езек хәзерге хрес- Ч томатияләриең һәммәсендә бар Студентларга ул әдәбиятның дөньяви сюжетларга ~ күчү үрнәге дип тәкъдим ителә Мондый «хаҗнамә»ләр (хаҗ сәяхәтнамәләре) Әбел у мәнихиа кадәр дә. аның заманында да язылганнар Әбелмәних әсәрләренең попу- у лярлыгы кемнеңдер аны үз вакытында әдәби әйләнешкә кертеп җибәрүеннән дә аңарда тарихигеографик детальләр чагылудан да түгел Бу -Сәяхәтнамә» — шул чор татар әдәбиятының күп кенә яңа мотивлар алып килгән кыйммәтле бер үрнәге Әсәр у авторның ватанын, нәселен хөрмәтләү сүзләреннән башлана _ Шәһри Каргалык — фәкыйрең мәүлндм. ♦ Өммәте Өммәт, регъяти Мәскәан аз Атасы — Әбелфәез, җәдде. бәнам, Дәүредә. «остазы көлл Габдессәлам» ч Бу юлларда инде гадөти «хаҗнамә»ләрдә булмаган яңалык бар Шагыйрь «үре х иешләргә шәхси мөнәсәбәт мотивын көчәйтеп традицион әсәрне яңа заман лирика- I сына таба бора Бу — ул чор очен зур казаныш Ләкин »Сәа>атиама»нең әһәмияте моның белән генә чикләнми Автор үзен «ислам илләре» (Тәркия Мәккә һ б ) үзе- — генә куел сөйләгәндә, «Әхмәт (Мөхәммәт) өммәте» икәнен билгеләгәндә, әһәмиятле - бер факт итеп, «Мәскеү регъате» (Мәскәү иле гражданы) икәнен дә ассызыклап уза ' Бу — Россияне уртак ватан итеп тану идеясенең яңа патриотизм хисенең татар әде- . биятыида күзгә күренеп көчәюен раслаучы факт «Сәяхәтнамә» дә шундый ук мөһим тагын бер яңалыкка игътибар итело Шагыйрь тзенә Бохара илчелеге вәкиле буларак. Теркиядә зур илтифат күрсәтелүен сөйли (бу аңа Каргапыдагы Гобәй бай, хаҗи Мөхәммәт бай кебек обывательләр алдында үзенең абруен раслау өчен дә кирәк Әмма ул терек солтанына мәдхия җырламый киресенчә, Теркиято буйсынудан баш тарткан Мисыр хакиме Мөхәммәтгалигә мәдхия (мактау) яза Мехәмметтали (1769—1849) Терния армиясе составында Мисырда Наполеон яуларына каршы сугышта катнаша 1805 елда. Теркин хакимлегенә каршы күтәрелгән восстаниегә таянып. Мисырда властьны үз кулына ала. 1807 елда инглизләрнең Мисырга һөҗүмен кире кайтара Мөхәммәтгали хөкүмәте ил хчендә дә ныклы тәртип урнаштыра Раи тәдбнре илә. ул хуш хисал Мисыр милкен забыт кыйлмыш Туп мисал Кичерубәи тыйгыдии баш башларын. Әиламеш рам һәб гарәп сәргашләрен. ягъни тәвәккәллек күрсәтеп ул күркәм кеше Мисыр дәүлеген үз кулыиа алган Башларын кылыч белен тул шикелле тогеретеп, тарап буйсынмаучылврын (феодалларын) һәммәсен буйсындырган.— дип Мисыр хакименең бу кыюлыгын яклап чыга Әбелмәних Мисыр аша узган елларда Мөхәммәтгали илне артталыктан чыгару юне- лешенда актив зш алып бара Моңа ул Европа казанышларын үзләштерү аша ирешмекче була Европа гыйлемен, техникасын, сугыш фәнен үзләштерер өчен, күп Мисыр яшьләрен, дәүләт хисабына. Европа илләренә укырга җибәрә Европа завод-фабрикаларына охшаш завод-фабрикалар кордыра һ 6 Әбелмәних Мөхәммәтгалинең бу чараларын артта калудан котылуның реаль юлы итеп күрә Фәндә техникада Европага йеэ тоткан кешене яклап язып чыга. Бу Г Курсави тәнкыйтьлеген урта гасырчылык схоластикасын тормышта нәрсә белән алыштырырга соң? — дигән борчылулы сорауга конкрет җавап иде Татар әдәбиятында бу алдынгы фикер, мәдәниятне, җитештерү көчләрен европалаштыру проблемасы рәвешендә, Г. Чокрый хаҗнамәсендә (1879), М Акъегетнең «Хисаметдин менла» повестенда сиксәненче елларда гына бөтен кискенлеге белән кабат калкып чыга. Әбелмәних шул чорда җәмәгатьчелекне борчыган һәрбер проблеманың реаль, тормышчан чишелеш рәвешен табу һәм гәүдәләндерүне эстетик максат итеп куя. Мәсәлән, Әбелмәнихнең ватанына кайтуы татар укымышлылары арасында кызу бәрелешләр барган чорга туры килә Әлеге бәрелешләрнең башлануына Екатерина II нең 1789 елда мөселман дин оешмалары һәм руханилары белән җитәкчелек итү өчен «Диния назараты» дигән оешма төзүе сылтау була. Укымышлылар мулла булыр өчен шул Диния назаратына барып, патша билгеләгән мөфти, мөфти куйган казыйлар алдында имтихан бирергә тиеш булалар Ә имтиханга барыр өчен, мулла булырга, торган җирдәге бар халыктан имзалар белән беркетелгән карар һәм өяз полиция башлыгыннан ризалык кәгазе алу кирәк «Бу чаралар муллаларны полиция шымчысына әйләндерү өчен кертелгән» дип, күпчелек руханилар («абыз агайлар») указ алуга барудан баш тарталар. Халык указ алып килгән муллаларны кабул итми, абыз агайларны яклап чыга Шул рәвешчә, укымышлылар арасындагы каршылык халык азатлык хәрәкәтенең бер күренешенә әйләнә Аның башында Г Утыз Имәни, Т. Ялчыгол кебек язучы укымышлылар торган Г Утыз Имәни указ алган муллаларны «наданнар» «җинаятьчел элементлар» дип фаш итеп шигырьләр яза Мөфти исе мондый каршылык күрсәткән укымышлыларны имамлыктан куа Шул хәрәкәттән читләштерер өчен, унынчы елларда күп санлы кулга алулар, юк сәбәпләрне бар итеп хөкемгә тартулар башланып китә.. Менә шундый шартларда ватанына кайтып төшкән Әбелмәних әтисе кебек үк, указ алырга бармый, абыз агайларга кушыла Аның «Тәрҗемәи хаҗи Әбелмәних...» китабына кергән «көйле хикәятләре дә абыз агайларны яклап язылганнар. «Хикәятләрнең проблематикасы түбәндәгечә: I хикәят (дөресрәге, бер бүлек ул үзе дүрт-биш мәсәл-хикәяттән тора). Чорга поэтик характеристика. Автор акчаны дәһшәтле коч итеп сурәтли (ике мәсәл-хикеят), комсызлыкны фаш итә, юмартлыкка өнди. II хикәят — Шәмсунның үтерелүе Беренче хикәяттәге проблеманың дәвамы: акчаның тиңсез көчлөләрне дә богаулата, үтертә алуы турында III хикәят Саба шәһәре һәлакәте Бозыклык юлына баскан җәмгыятьнең котылгысыз һәлакәткә юлыгуы турында. IV хикәят Габделкадир Киляни һәм мөрите Гадәттән тыш галимлек кенә кешеләрне (бу шартларда) хакыйкать юлына тарта ала дигән фикер үткәрелә. V хикәят Зөннун Мисри һәм мөрите Шул типтагы гыйлемгә ия җитәкченең бар сүзенә, боерыгына колак салу тиеш, чөнки ул яхшы нәтиҗәгә китерәчәк. VI хикәят Габделкадир Киляни һәм ятимә карчык Мондый җитәкчеләр кешегә тормыш авырлыкларыннан да, фаҗигадан дә котылуда ярдәм итә алалар. VII хикәят Ибраһим Әдһәмнең патшалыктан ваз кичүе. Бу галимнәр эшчәнлеге нәтиҗәле булсын өчен, алар боерыгына тулы буйсыну тиеш Тик бу буйсынуның гадәттән тыш авыр эш икәнлеге бәян ителә VIII хикәят Рум (Византия) һәм Чин (Кытай) осталарының ярышы Автор тыштан гына «яхшылык белән бизәнүпне («әһле заһир» булуны) фаш итә, мондыйларны — «күңелләре — таш, колаклары — саңгырау нәрсәләр» ди, ихлас күңелдән яхшы булуны яклый IX хикәят Шәех Мансур Гомер һәм патша. Тормыштан йөз чөереп тулысынча аскетлык юлына китү гөрләп торган шәһәрне харәбәгә әйләндерә X хикәят Яман кәсеп белән мал табучы чибәр хатын һәм аңа гашыйк изге ир турында. Изгелеккә турылыклы калу бозык хатынны яхшылык юлына чыгара. Хикәятләрнең унысы да дини-мифологик сюҗетка корылган Бу яктан караганда, шагыйрьнең әсәрләре әле урта гасырчылык чикләрендә кала. Аның дөньяга карашы да дини-идеалистик. Бу сюҗетларның дини чыганаклардан — «Тәфсире кәбир» (Корьән аңлатмасы) һәм имем Газалинең (1057—11U) яМишкат-зл-әнаәр» («Нурлар чыганагы*) дигән китапларыннан алганлыгын автор уэе дә билгеләп үтә; тыйнаклык күрсәтел бу әсәрләрен «тәрҗемә» дип атый. Бу «тәрҗемоне хәзерге мәгънәдә акларга ара- мый Ул биредә, әлбәттә, сюжетларның чыганагын күрсәтүче искәрмә генә Әбелмәних иҗатының татар әдәбияты ечен әһәмияте — Канчыгышның традицион, популяр сюжетларын шул чор татар тормышындагы билгеле хәлләргә киная итеп зшләвеидә * шул рәвешле, тормыш, кон проблемалары тирәнлекләренә үтеп керүендә Ten әдәби проблемаларда Әбелмәних шулай ук ззләүче, табучы, искәртүче ша- -. гыйрь булып кала Г Утыз Имени шигырьләрендә, бәхәс кузгаткан мәсьәләләргә үз ң карашын дәлилләү рәвешендә, әсәрнең сенгатьчелеген күләгели торган күп деталь- = лер һем детальләштерүлор китерелә, шигырь-трактат тесен ала иде Шигъри әсәр- 2 иең сәнгатьчелеген болай тоныкландыру белен Әбелмәних килешә алмый Ул проб- - ломаны атау, дәлилләү кебек моментларны әсәргә кертми, аны киная, лирик менәсе- У бет аша гына тесмерләндерә Әсәрдә сюжет мемкинлокләре шактый гулы файда- У ланыла. Шундый ззләнүләр нәтиҗәсендә шагыйрь яңа заман лирикасына акын- - лаша Әбелмәних — кеше рухының тынгы талмас бееклеген җырлаучы шагыйрь ш Ботеи денья беием улса Гамем бетмәс,— иәдәндер бу! Әзәлдә гамь торабило Яратылмыш бәдәндер 6у1 Аракчеев реакциясе елларында беек Лушкин «Товарищ. верь взойдет она— _ звезда пленительного счастья»,— дип, якты килечекне ышаныч белдерә Нәкъ шул чорда. Декабристлар күтәрелешеннән соңгы кара реакция елларында Z Әбелмәних тә үз халкына (билгеле сәбәпләр тәэсирендә, берникадәр дини тесмер - кертеп) шундый ук сүзләр белән морәҗәгать ите Холуе үзрә йере,— мешкелләре асаи идеи — улдыр Тәвәккәл әһленә ихсан им. меүля би хисәл әйләр Санын, бәхре гамь — аләме гаме улма. сабыр әйлә. Ходай — местәган. әлбәттә, бер кеме фәтхе баб әйләр Хәзии улма бу донья кимлегеме гамь белә, әй ер. Хода бер иәи кара бәхетең сәнәң һәм маһитаб әйләр Мәгънәсе «ихлас (саф) күңел белән йер. авырлыкларны җиңел итүмо — елла (гына ич), тәвәккәлләргә ярдәмен ул хисапсыз бирә Саклан гамь — хәсрәт диңгезенә чумма, сабыр ит. ярдәм смет иткән ходаң бер кон «бәхет» капкаларын ачар Бу денья кимчелекләреннән бу кадәр кайгылы-гамьле булма, дус-хода бор «он синең дә кара бәхетеңне тулган ай кебек (тулы һәм якты) итәр» Әбелменихнең лирикасы — катлаулы, каршылыклы күренеш Аның лирик әсәрләрендә дә, нигездә, урта гасыр традицияләре әле нык сизелә Ул мәдхияләр мәрсияләр яза. газәлгә тартым шигырьләре исә суфичылык лирикасын хәтерләтә Шул ун вакытта бу әсәрләрдәге яңа замана авазлары дә укучыларга ачык ишетелерлек яңгырыйлар Мәсәлен. «Мәдхе рәсүл» кебек үтә традицион әсәр деньвай атап шагыйрь үзенең әсәрен Авторның суфи әдәбиятына тартым фәлсәфи лирикасы гасыр урталарында көчле шигъри яңгыраш тапкан Ш. Зәки лирикасының аккордлары булып тора, Бу әсәрләре белән ул яңаруга йөз тоткан татар лирикасына (аның Ш. Зәки этабына) шигъри-эмо- циональ дулкынын, аһәңен, сурәт-образлар системасын табып бирә, «Шикяят» («Зар») шигыре моңа ачык мисал. Җаһанның җаһ. малы нәфсә гаять тә хәсәндер бу.— Вәли, мәгънән,— җәһәннәм суига каид рәсәндер бу. Үзене дөхтәри душизә кеби кустәреп. дөнья. Фркфтә әйләев чуклары, мәгәр-пирәзәндер бу. Горусе нәу идеб кәнден, нәчә дөрлу виреп тәэмин, Нәчә данае дәменә грифтар әйләяндер бу. Боның мәкр илә әленә иремшәз фикре фазыйллар. Нәчә галимнәрнең гыйльмен һәбая иргезгәндер бу. Боның тәзвиренең бере-беренә биңзәмәз, һәр гиз, Нәчә Заһидларың әгьмалене бадә вирәндер бу. Боның жаһ илә малына, гаҗәп, алданамы гакыйл! — Сәрасәр, робгы мәскүнне дотанлардан кичәндер бу. Әя, мискин Мәних, уммә сафа бу бивафадан сән, Сорурың беренә — бең җәфа бәхш әйләяндер бу! Хәзерге әдәби телдә юлга-юл тәрҗемәсе: Дөньяның дәрәҗәсе, малы нәфсегә гаять гузәл күренә, Ләкин, асылда, җәһәннәмгә сөйрәүче җепләр алар. Үзен яшь кыз кебек күрсәтә дөнья. Күпләрне алдап, ләкин карчык бит ул. Яшь килен итеп үзен, ничә төрле бизәкләр бизәнеп. Ни кадәр акыллыларны итәгенә тоткын иткән ул. Моның мәкеренә-эшенә галимнәр акылы җитми, Күпме галимнәрнең гыйлемен бу узе тузанга очырган. Моның алдаулары бер-беренә охшамас һич тә, Ничә изгеләрнең гамәлен җилгә очырган бу. Гаҗәп, акыллы кеше моның дәрәҗәсенә, малына алданамы! Бөтен җир шарын кулында тотканнардан да йөз чөергән ич ул. Эй. мескен Мәних. рәхәт өмет итмә бу ышанычсыздан син. Бер шатлыкка мең җәфа бүләк итүче ич ул. Шагыйрь үзе яшәгән, шәфкатьсез реакция аяк астында тапталган дөньяны, аның <әтта дәрәҗәләрен, малын-рәхәтләрен дә кабул итә алмый, намуслы кешеләр исеменнән шул хакта аваз күтәрә. Әбелмәних идеалга омтыла, тормыш гармониясен тели, эзли, әмма аны үзе яшәгән җәмгыятьтән таба алмый. Авторның идеалга якты ышанычын табигать гүзәллеген сурәтләгән «Сәхрәдән кайткач» дигән шигырендә күрергә була. Гүзәллекне сурәтләүдә тормыштан (табигатьтән) мисал табу аны урта гасырчылык традицияләре тоткынлыгыннан азат итә, яңа заман лирикасы киңлекләренә чыгара «Сәхрәдән кайткач» шигырен, дөрестән дә яңа әдәбиятыбызны башлаган әсәрләрнең берсе дип атарга мөмкин. Ушбу көн вармыш идем сәйран өчен сәхрә тараф. Күп гүзәл улмыш чәмәннәр, лаләзар улмыш шәрәф. Бер тарафта, күке: «Кәк-күк!» диюбән нәлан идәр,— Әһле дәртнең хушыны гарт идәр. талан идәр. Суфн-тургайлар дәмә-дәм күкләре җәүлан идәр: Бүдәнә — җирдә торып, үрдәк — суда тайран идәр. Торналар — тормас, очар; казлар — карар итмәс, качар. Былбылы — диваналар гөлләр өчен яшен сачар. Күп эчендә бакалар .Бак!» - дию җәупан мдәр. Бер тарафтай, дәхи, тартай; «Тарт!* — дию иалаи мдәр Үпан эчендә, чикерткә терпе ааазаи чалыр, Черки ипә сури чебен атым ла ю 6 мазаң алыр.— һәм бере — иәгъмә. нәаасыиы кылын авазын чалыр. Сәраи кад Дилбәрләрең кальбаидәге назын алыр — Шуйлә днлкәш, буйлә хоррәм. момча гыйззәтле һава,— бәс, моиыңдик днлкәшәдә чмкмәсеимерме нәва!! Зур шагыйрь буларак, реакция елларын Әбелмәних бик авыр кичерә Реакция аның иҗатына аеруча кечле басым ясый: ул азатлык хәрәкәте белен бәйләнешле зур темалардан китәргә мәҗбүр була Әмма бу китү белән дә ул әдәбиятка хезмәт игәрлек рухи кеч тапкан. Ә Каргалый интим хисләрне җырларга керешә «Галәм ойввнында ». «Лятифә» («Мәзәк,— берәүнең хатыны белән сәйләшүе») кебек мәхәббәт шигырьләре, «Сәхрәдән кайткач* кебек пейзаж лирикасы әсәрләре иҗат итә Шагыйрьнең мондый әсәрләре кеше хис-кичерешләрен сурәтләү юнәлешендә яңа традицияләр формалашуында әдәбиятыбызның моһим казанышларын чагылдыра Мәхәббәт лирикасы ХУНБ—XIX гасыр татар әдәбиятында шәкерт фольклорына тартым формада яшәп килә XIX йезнең 20—30 елларында (ягъни Әбелмәних белән бер вакытта). Г Кандалый кебек шагыйрьләр дә мәхәббәт лирикасына морәҗегать итәләр Г Кандалый бу елкәдәге иҗатында, башлыча, шәкерт фольклорына тартым традицияләргә таяна. Аңардан аермалы буларак. Әбелмәних мәхәббәт һем пейзаж лирикасын үстерүдә классик поэзия традицияләре юнәлешендә эзләнүләр алып бара Яңа идеалларның эчтәлек тосморләрен аныклау билгеләү шул юнәлеште эзләнүләр — шагыйрьнең иҗат үзенчәлекләрен башка замандаш әдипләреннән аера торган сыйфат Аның бу олкәдәге казанышлары әдәбият һәм иҗтимагый фикер тарихында җитди әһәмияткә ия. Ә Каргалый шулай ук искелекне тәнкыйтьләү, инкарь итү елкәсендә дә зур нәтиҗәле эшчәнлек күрсәтә «Тәрҗемәи хаҗи Әбелмәних ■ китабының беренче хикәятендә шагыйрь акчаның (байлык хәким коч булган җемгыятте) дәһшәтле коч икәнем фаш итү юнәлешендә зур бер адым ясый Аның бу казанышы да Заһир Битное романнарына кадәр, кабатланмас очрак-уникаль күренеш булып кала Кыскасы. XIX йоз азагы, XX йоэ башы татар әдәбиятында кемле яңгыраш тапкан күп проблемалар, башлап, яралгы-боро рәвешендә Әбелмомих Каргалый иҗатында күренәләр Шагыйрь шул чор татар тормышындагы моһим тарихи тенденцияләрне тирән сиземләп яши. татар иҗтимагый хәрәкәтенең уртасында кайный, шул тарихи тенденцияләр һем иҗтимагый дертләр чагылышын шигъри образга шигъри әсәргә әверелдереп бара Бу үзенчәлекләр җәмәгатьчелек игътибары» кабат «абат аның мирасына юнәлтә, аның иҗатын татар әдәбияты тарихының нигез күренешләремне» берсе итеп таныта Борчылып, тарихи үсеш-прогресс юлым эзлеген, халкын шул юлга чыгару ечен керешкән, шул олы максатларны үзенең кешелек бурычы итеп —донья боясе торырлык гүзәл гамь итеп яшәгән батыр җанлы шагыйрь ул Әбелмәних Каргалый Шуның эчен дә аның исемен боз бүгем зур ихтирам белем телгә алабыз