ЯҢАДАН САФКА

Тик бер өмит. дуслар: безнең сафта Табар соңгы көрәш теләген Яраланган, ләкин тар коллыкка Бат имәгән керсез йөрәгем 1 Муса Җәлил Ул еллар бушка үтмәде өек Ватан сугышы елларында фашистлар Германиясен җиңү өчен барлык совет кешеләре фронтта, тылда гаять зур көч куйдылар. Шинель киеп, солдат юлына журналистлар, язучылар, шагыйрьләр дә басты Дәһшәтле елларда җиңүгә рухландыра торган ялкынлы сүзләре дә аларның үткен коралы иде Яу кырында аеруча батырлык күрсәткән әдипләргә Советлар Союзы Герое исеме бирелде Алар арасында легендар Муса Җәлил дә бар Бөек Ватан сугышы елларыннан соң патриот-шагыйрьнең язмышы байтак вакыт билгесез булды Бу хәл республикабыз партия оешмасын, коммунист шагыйрьне белгән барча кешеләрне, иптәшләрен, дусларын борчуга салды. Редакцияләргә шагыйрь язмышы белән кызыксынучылардан хатлар килә торды. Кызганычка каршы, кайберәүләр арасында М. Җәлил хыянәтче булган икән дигән ялган хәбәр дә таралган иде Күпләр моңа ышанмады ’«Муса чын коммунист, аның хыянәтче булуы мөмкин түгел», диделәр «Хәбәрсез югалды! — дидек без бервакыт аның хакында,— дип язды Мостай Кәрим.— Бөек Ватан сугышының иң утлы елларында Җәлилнең тавышы тынып калды. Хат та. хәбәр дә килми башлады аңардан Ләкин күңел ышанмады... Җырның хәбәрсез югалуы акылга сыймый иде» -. Муса Җәлилне утызынчы еллар ахырыннан ук якыннан белгән, сугышның беренче айларында аның белӘн Марьино политкурсларында бергә укыган, хәзер Мамадыш районында яшәүче Нәзирҗан Габитов редакциягә мондый хат җибәрә: «Мин шагыйрь турында еш уйлана идем Әсирлектән котылып кайтып, байтак еллар узгач кына чын хәлләр турында белдем Муса Җәлил турында «хыянәтче» дип әйтүчеләргә мин бервакытта да ышанмадым Аның хакында чынбарлык ачыклангач, ү? күңелемдәге ышану һәм уйларның раслануына шатландым» 3 . Тарихка күз салыйк 1942 елның урталарында Волхов фронтында чолганышта калып, М Җәлил хәбәрсез югала 1942 ел ахырында Казанда аның «Тупчы анты» исемле шигырьләр җыентыгы басыла. 1943 ел башында аңа тәнкыйтьчеләр Г Кашшаф, X. Хәйри, журналист С Фәйзуллин «чын мәгънәсендә патриот шагыйрь», «Ватанны, 1 Муса Җәлил. Әсәрләр дүрт томда 2. Казан. Татарстан китап нәшрияты. 1976. 85 бит (Алда бу чыганакнын томнары һәм битләре ген» күрсәтеләчәк). 1 Муса турында истәлекләр Казан. Татарстан китап нәшрияты. 1964. 301 302 бб. ' Хат «Социалистик Татарстан* газетасы музеенда саклана Б Смн ышанма, бәгърем! Мондый сүзне Дуслар әйтмәс, сине сөйсәләр Чыннан да, күңел төпкелләрен айкап чыгарлык бу ихлас шигъри юлларны намусы саф булган кеше генә яза алыр иде. Ләкин' бу юлларның раслыгын исбатлау өчен күп көч куярга туры килә әле. Шуның өстенә аның исемен мәңгеләштерү юнәлешендә дә зур эш башкарылды. Бу чыгышта төп сүз нигездә шул турыда барачак Шагыйрь әйләнеп кайтты 1953 елның 25 апрелендә «Литературная газетавда Муса Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре» турында беренче хәбәрләр һәм «Моабитта язылган шигырьләр» исемле баш астында аның алты шигыре И. Френкель тәрҗемәсендә басылды. Татарстан Язучылар союзында М. Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре» табылуга багышланган җыелыштан соң язучы Фатих Хөснинең «Совет Татарстаны» газетасында «Җырчы һәм көрәшче кайтты» дигән отчет-яэмасы чыга. «Муса Җәлил! Шагыйрь, коммунист, солдат һәм герой — менә ул тагын безнең сафыбызда Юк, үлем андый кешеләрне җиңә алмый!» — ди анда шагыйрь җанлы оста прозаик.— Немец фашистлары тарафыннан үлемгә хөкем ителгән Муса Җәлил төрмәдә, үз сүзләре белән әйткәндә, «палач балтасы» астында искиткеч тормыш нурлары белән балкыган шигырьләр язып калдырган Совет кешесенең какшамас ихтыяр көчен тагын бер кат раслый торган документлар — кешелек документлары болар... Дәүләт чикләрен һәм меңнәрчә километрлык ераклыкларны үтеп, менә ул җырлар безгә — шагыйрьнең туган җиренә кайтып төштеләр 1944 иче елны... фашистлар кулыннан җәзалап үтерелгән Муса Җәлил бу ике дәфтәрне үлеме алдыннан үзенең тоткындаш иптәшенә—янәшә камерада утырган Бельгия партизанына биреп калдырган. Совет гаскәрләре Берлинны алгач, Моабит төрмәсеннән коткарылган әлеге партизан ул дәфтәрләрне Брюссельдәге со- ■вет консуллыгына илтеп тапшырган» Җыелышта доклад белән Гази Кашшаф чыга. Ул М. Җәлилнең үлем сәгатьләре көткәндә язган шигырьләре теркәлгән ике куен дәфтәреннән берничә шигырь укый Җырлап уттем данлы көрәш кырын. Җырлап килдем тормыш языма. Соңгы җырым палач балтасына Башны тоткан килеш языла '. Шагыйрьнең ялкынлы сүзләре җыелышта катнашучыларга гаять зур тәэсир игә Анда Әнвәр Давыдов «Литературная газетамда басылган тәрҗемәләрне укый. Ә. Исхак, Р Ишморат, Г Латыйп, С. Баттал, Я Агишев һ б. дулкынландыргыч чыгышлар ясыйлар. Бөек ватан сугышыннан соң М. Җәлилнең патриотик әсәрләрен пропагандалау эше әнә шулай башланды КПСС өлкә комитеты күрсәтмәсен үтәл, республика газета-журналлары М. Җәлил иҗатына багышланган материаллар, аның фашист төрмәсендә язылган әсәрләрен еш бастылар. «Совет Татарстаны» газетасы 1953 ел, 30 апрель санында «Ялкынлы патриот шагыйрь Муса Җәлил» исеме астында сәхифә бирде. Анда шагыйрьнең «Кичер, илем». «Җырларым». «Ышанма», «Корыч», «Яңа ел теләкләре», «Хөкем алдыннан». «Кошчык» дигән шигырьләре беренче мәртәбә татар укучыларына тәкъдим ителде. Гази Кашшаф «Корыч ихтыярлы шагыйрь» дигән мәкаләсендә Җәлилнең әлеге һәм башка әсәрләренә беренчел анализ ясаган иде Тәнкыйтьчене иң элек шагыйрь 1 Том 2, 210 -211 б - «Сонет Татарстаны». 1953. 29 апрель ’ Том 2. 214-215 б. иҗатымдагы һәм язмышындагы патриотизм хисенең чыганаклары кызыксындыра Чыннан да, палачлар никадәр генә котырынмасыннар, никадәр шашынмасыннар. М Җәлилнең яшәүгә булган омтылышын, туган илгә кайнар мәхәббәтен сүндерә алмыйлар , Шагыйрьнең баһадир йөрәгенә сокланмый калу мөмкин түгел Мондый омтылыш, мондый ныклык, шушындый чыдамлык кайдан килгән, аның чыганаклары иинди җирлектән? «Моңа,— дип язды Г Кашшаф,— җавап ачык: ул—совет кешесе, совет кө- решчесе. аны совет строе, партия тәрбияләп үстергән, аның намусы саф һәм хис- - лере изге. Соңгы сулышына кадәр Ватанга турылыклы булып калган шагыйрь иң е самими хисләр белән юлбашчы образын йөрәгендә саклый: X Аның исеме белән ачылган тел. Үлгәндә дә аны кабатлар. -ди ул». ♦ Җәлил иҗатын рус теленә киң пропагандалау эшенә керешеп. «Советская Тата- а рия» газетасы аның сигез шигырен. Бруио Зерннтның «Кайнар йөрәк» исемле мәка- ° лесен бастыра 1 «Яшь Сталинмы» газетасында «Моабит дәфтәре» шигырьләре Әхмәт - Исхак мәкаләсе белән бергә басыла ‘ Кыскась М Җәлилнең поэзиядәге граждан- ' лык батырлыгы бөтен матбугат органнарының, радионың игътибар үзәгенә күчә 1954 елда М Җәлилнең фашистлар тарафыннан үтерелүенә 10 ел тулу уңае белән х матбугат аның иҗатын пропагандалау юнәлешендә янә бер кампания үткәрде -Совет - Татарстаны» газетасында М Җәлилнең «Бар җырымны илгә багышладым гомеремне ~ до бирәм халкыма» дигән шигъри сүзләре белән ачылган сәхифә бирелә Анда ил- т> гыйрьнең 1942 ел, 12 январьда язылган көндәлегеннән өзек. «Бер үгет», «Алман илен- Э дә», «Хыял» исемле әсәрләре басылган, Мехәммет Садри, Гали Хуҗиевның публицистик чыгышлары урнаштырылган «Муса Җәлилнең,— дип яза Г. Хуҗиев,— Моабит төрмәсендә язган шигырьләрен аерыла алмыйча, бөтен күңел белән бирелеп укыйсың Ченки бу шигырьләрдә Коммунистлар партиясе тәрбияләп үстергән совет кешесенең бовклеге, аның Ватанга мәхәббәте һәм турылыгы, намусы һәм вөҗданы куркусыэ- лыгы һәм батырлыгы гәүдәләнә Муса Җәлил үз тормышының бетен мәгънәсен Ватанга хезмәт итүдә, аның азатлыгы һәм бәйсезлеге өчен көрәштә үлемне җиңеп үлүдә куре» 1 Әлеге дата уңае белән Г Камал исемендәге Татар дәүләт академия театрында тур кичә үткәрелә Анда Г Кашшаф доклады тыңлана, рус язучысы Ю Корольков азәрбайҗан халык шагыйре Самәд Вургун чыгып сөйлиләр 4 «Совет әдәбияты», «Совет мәктәбе», «Азат хатын». «Чаян». «Пионер» журналлары «Комсомолец Татарии» һәм район газеталары шагыйрьнең тормышын һәм әдәби эш- чонлеген киң яктырттылар Шагыйрьнең йөрәк каны белән язылган әсәрләре тормышы совет кешеләрен, яшьләрне патриотизм, халыклар дуслыгы рухында тәрбияләргә булыша, дошманнарга нәфрәт белен карарга ейрәтә Үз иҗатының һәм язмышының яшьләрне тәрбияләүдә үрнәк булачагын шагыйрь алдан күреп язган бит Чикләнсә дә гомер, яшьлек безнең Эзсез сүнә, диеп уйлама! Әйтсен яшьләр: менә шулай яшәп. Шулай үлсәң иде дөньяда! КПСС Үзәк Комитеты органы «Правда» газетасы М Җәлил исемен бетен илгә һем дөньяга чыгарды 1953 елның 6 июнендә анда Татарстан Язучылар союзы идарәсе председателе Гомер Бәшироәның «Үлемнән дә көчлерәк» исемле публицистик мәкаләсе басылды Аны республикабыз матбугаты татарчага тәрҗемә ител бастырды «Совет шагыйре Муса Җәлил.— дип язды Г Баширов.— җәзалар астында калганда да ' «Спаеп-каа Татария». IUM. «• апрель ••Янн. сталинцы» 1ЧЫ. 2ч апрель «Сонет Татарстаны- 1ЧМ. Л. январь •Совет >д.>бниты». I9M. 2 сан ' Тин 2. IV! IW! в котылгысыз үлем алдында торганда да. азатлык һем намус эше өчен каһарманнарча көрәшә белде, бөтенесенә каршы нык торды, җиңүче булып чыкты. Фаҗигале үлемнең якынайганын көткәне «элендә шагыйрь мөмкин кадәр күбрәкне әйтеп калырга омтылды.. Үзләренең көче һәм матурлыгы белән укучыны дулкынландыра ала торган мондый шигырьләрне шагыйрь караңгы төрмә камерасында да иҗат итә алган икән, аңа илһам бирүче мәхәббәт көченең никадәр зур булганлыгы һәм аның хисләренең никадәр саф булуы үзеннән-үзе күренеп тора! Совет Армиясенең җиңүенә нык ышанган хәлдә ул «Мәскәү килгәч» булачак шатлыклы көннәр турында зур дулкынлану белән язды. Җәза минутлары алдыннан, бу минутларны үзе кимереп һәм үзенең кичерешләре белән төрмә камерасын яктырткандай ител, шагыйрь җиңүче совет халкының шатлыклы тыныч хезмәткә кайтуы турында яңадан илдә яңа шәһәрләр күтәрелүе, яңа үрентеләр яшәрәчәге, бакчаларның чәчәк атуы турында җырлады Көрәшче шагыйрьнең якты образы безнең күңелебездә озак, бик озак сакланыр» "Правда» башлангычына бүтән үзәк матбугат органнары да кушылалар Мәсәлән. «Известия» газетасы Г Кашшафның «Үлемсезлек чыганагы» дигән мәкаләсен бастырды (1953 ел, 24 июнь). 1953—1955 елларда илебезнең республика, край, өлкә газеталары, журналларында шагыйрьнең иҗатына багышланган бик күл сәхифәләр, мәкаләләр, тантаналы җыелышлардан отчетлар, репортажлар бирелде. Аның шигырьләре рус, украин, казакъ, үзбәк, әзербайҗан, чуваш, башкорт һәм башка милләтләр телендә дөнья күрде Менә минем кулымда 1953 елның ахырында Татарстан китап нәшриятында басылган. Муса Җәлилнең Моабит төрмәсендә язган шигырьләр җыентыгының сигнал экземпляры Ул миңа КПСС өлкә комитетында эшләгән елларда бирелгән зур бүләк иде Муса Җәлилнең тоткынлыктан әйләнеп кайткан үлмәс шигырьләрен ул көннәрдә уку зур шатлык һәм бәхет булды Аның тиңдәшсез батырлыгы иҗат кешеләрен, партия. совет работникларын, хезмәт ияләрен горурландырды, тынычлык өчен көрәшкә рухландырды Әдипнең Моабит шигырьләренең Мәскәүдә рус телендә чыгуы халкы- • бызның культура тормышында зур вакыйга булды. Ул «Советский писатель» нәшрияты тарафыннан 1955 елны «Из Моабитской тетради» исемендә җыентык итеп чыгарылды Җыентыкка кереш сүзне шагыйрь Әнвәр Давыдов язган иде Татар шагыйренең әсәрләре бөек рус теле аша барлык совет халыкларына, прогрессив кешелеккә җиткерелде Шигырьләрне русчага тәрҗемә итүдә Илья Френкель. Анна Ахматова, Р Моран. 6 Зернит Т Ян. Л Пеньковский һәм башкалар катнашты «Муса Җәлил шигырьләрен,— дип язды А Ахматова.— мин һәрвакыт каушау һәм дулкынлану «исе тоеп тәрҗемә итТем Бу соклангыч кешенең һәм яхшы шагыйрьнең фаҗигале язмышы «акында уйламыйча, аның әсәрләренә кагылырга ярамый» ' 1954 елны (15—26 декабрь) Мәскәүдә Зур Кремль сараенда совет язучыларынык икенче Бөтенсоюз съезды булды Анда партия һәм дәүләт җитәкчеләре катнашты Съездда М Җәлил иҗатына югары бәя бирелде «Совет әдәбиятының торышы һәм аның бурычлары» турындагы докладында Алексей Сурков совет язучыларының патриотлыгына үрнәк йөзеннән беренч^ итеп Муса Җәлил исемен атады ■ Совет язучылары сынау көннәрендә дә. җиңү көннәрендә дә үз халкы белә бергә булдылар Берлинның Моабит төрмәсендә фашист палачлары тарафыннан гильотинада башы киселгән татар шагыйре Муса Җәлил үлем алдыннан ялкынлы юллар яза. Ммн тез чүкмәм, катыйль, синең алда, Кол итсәң дә, тоткын итсәң дә. Кирәк икән, үләм аягүрә, Балта белән башым киссәң дә» Самәд вургун да «Совет поэзиясе турындаягы чыгышында М Җәлил «акында дулкынландыргыч сүзләр әйтте; «Бөек Ватан сугышы елларында,— диде ул,— халкыбыз өчен җитди сыналу, аның барлык көчләре сыналу елларында совет поэзиясенең иң яхш» сыйфатларь. бөтен тулылыгы белән ачылды Шагыйрь сүзенең «кеше көче полководецы» булуы мен» кайчан аеруча о-. ■ ч. ; - - ■ . ә - • • иь!гыида, һәр минут үлем сагалаган бер еекы-т* и » .< белән тут, шигырьләр ищет иткән патриотшагыйрь Муса Җәлилнек якп ■ - , иск» ташсри < Без зур поэзиябезнең милли рееолюцион-патриотин трад» .. ки» . тктә дә күз карасы кебек сакларга тиешбез» ' С. Вургун съездда катлашу ниларга М Җәлиивң «Ышанма» шигыренең тәрҗемәсен укый ♦ Съездда Муса Җәлил язмышының озак ■> • 1 /с билгесез булуына, аның шигырьләре басылып чыкмавына борчылып чыгыш ясаучы. р д; Булды Шагыйрь С Щипачея, мәсәлән, бола» ди . ..наә Җәлил- . иең иптәшенә—аның васыятен үтәү һәм әлеге шигырьп-. дәфтәрен совет кешеләре х кулына тапшыру Җиңел булмаган, әмма әлеге шигырьләрне бастырып чыгаруда киртә “ булган кочләрнең каршылыгын җиңү, Җәлилнең- намуслы исемен каралтырга омты- X лучы кешеләрне җиңеп чыгу тагын да авыррак булды Ьерн.- .э ел эг»-- инде шагыйрь Френкель Җәлилнең үлем алдыннан язылган шигырьләр цик: . •* рус теленә ♦ тержем» иткән иДе Алар кәттә «Новый мира н-урмал • • ыг-тру очей әзерләнеп те х куелган иде, әмма Казаннан шалтыраттылар, һәм шигырьләр дөньяга чыга алмады ,“ Москеудә Совет Язучылары союзының милли «миссиясе-- ■ д- И*-* ипнең гран- данлык намусын һәм поэзиясен якларга кирәклеген аң» • аганнар Менә шуңа күрә генә Җәлилнең рус теленә тәрҗемә ителгән китабы сьеэдга кадәр чыгып җитә - алмады» Бу съезд эшендә катнашкан Татарстан Язучылар оешмась вәкилләре Каз кайткач съезддан алган тәэсирләре белән уртаклаш- ир, -,-п -д« М Җәлил . исеменең олы хермәт белән телгә алынуын шатланып ’орурп*-- п яздылар -З^р • Кремль сараендагы меңнәрчә делегатлар һәм кунаклар, ■ ■’ • >. - -лгән чит ил ку- ■ иаклары,— дип язды Г Кашшаф,— Сурковиың сүзләре*, һәм Муса Җәлилнең Р Галимов русчага гәржемә иткән шушы шигырен искиткеч бер дулкынлану белән *.. дылар Бу —съезд трибунасыннан Муса Җәлил «тар. (,»■ -рү ҺӘМ ам барлык совет халыкларына тәкъдим итү иде! • Какшамас ихтыяр һәм ныклык символы Бу юлларның авторы «Моабит дәфтәрләре» Казанга алынганнан соң Муса Җәлилнең чын коммунист, совет патриоты икәнен а-н.клау /л ..; i,j;ia «үл ... . куйган, бу җитди зшкә тиешле органнарны тупла* аи HI .)■»- ■ теть *л«- булган, партия елке комитетының беренче сеир6әрг» һич — ышанмадым, чәнки аның Коммунистлар партиясенең тугр. т *,. , . . - . »н«и- *Д»м Шундый күңелсез хәб»р таралгач, ми*, аны »п •* ■ .... т, й« рагем бик нык тетрәнде Татарстан партия оешма- , ■ . * —► ■ и»вм»гать эшлеклесе М Җәлилга «хыянәтче** ди* ................ ........ % интеллигенциясе ечен нинди хурлык булачагын мн М Җәлилнең «Моабит дәфтәрләре» Казакта алынга ■ а.................. .. ■■ т-*-' 'Второй Гккоюзттый съеэа ><>». -.. ... '•'«т Сопстский ПИС*Т*ГЛҺ. 1ЧМ. 17 • Г.Г. •Спвгт Тхтарстины* 1‘ЙГ*. I мң** 1Ы Муратов белән берничә тапкыр очрашты Ул (•- ■ «............. i -*л *1 «де — Мин Муса Җәлил бёлен бергә Казанда егс-рмо****1 гл и .*.*.-• *•.-. * татар рабфагында укыдым Мии» комсомолның Югары шә‘. >•- *>.*•*»" ■ тиы раб фенның комсомол оешмасы секретаре итеп санл . , ар ЧОН отр»д*. «о . ,иры бу ры,— без аны өлкә комитетында кат-кат укыдык, ныклап өйрәндек, фашизмга нәф рәт. Ватанга мәхәббәт белән сугарылган патриотик шигырьләренә сокландык Муса Җәлил эше һәм аның шигырьләрен матбугатта чыгару мәсьәләсе партия өлкә комитетында каралды Өлкә комитетында шулай ук фашистик «Идел-Урал» легионының кара эше. анда татар хәрби әсирләре арасында фашизмга каршы яшерен көрәш алып барган оешма булганлыгы хакында да сүз булды. Мәгълүматларга караганда. аңа Гумеров дигән кеше җитәкчелек иткән. Кайбер кешеләрнең раславынча, ул Муса Җәлил булган Ләкин М Җәлилне фашист офицеры киемендә күргәннәр икән дигән хәбәр дә килде Шунлыктан КПСС өлкә комитетында тиешле дәүләт органнары белән бергәләп М Җәлилнең фашистлар әсирлегендәге эшчәнлеген ныклап ачыкларга, шуннан соң гына аның әсәрләрен бастыру мәсьәләсен хәл кылырга диг сөйләшенде Бу эш байтакка сузылды Тикшерүләр раслаганча, М. Җәлил совет Ватанына бирелгән чын, керсез гражданин булган Хәтеремдә, Мәскәүдә тиешле оешмаларда күрсәтү һәм аңоату өчен «Моабит дәфтәрләренн бер төркем әдип рус теленә тәрҗемә итте. Обком секретаре буларак миңа Муса Җәлил эше белән Мәскәүдә күп тапкырлар булырга туры килде. Аның Берлинда яшерен оешма туплавы, фашистларның «Идел-Урал» легионын таркату буенча зур эш алып баруы ачыклангач, КПСС өлкә комитеты көрәшче-шагыйрьнең батырлыгын билгеләп үтү турында партия Үзәк Комитетына мөрәҗәгать итте. Өлкә комитеты тапшыруы буенча берничә мәртәбә КПСС Үзәк Комитеты җитәкчелегендә булдым, М Җәлилнең Бөек Ватан сугышы елларында тоткынлыкта фашистларга каршы көрәш оештырганлыгын сөйләдем Аңа Советлар Союзы Герое исеме бирү мәсьәләсен кузгаттым...» Чыннан да, 1955 елның 19 декабренда КПСС өлкә комитеты исеменнән аның беренче секретаре 3 И Муратов КПСС Үзәк Комитетында түбәндәге записканы кертә «1955 ел, 19 ноябрь Мәскәү шәһәре КПСС Үзәк Комитетына • Тдтар халкының күренекле патриот-шагыйре Муса Җәлилнең тууына 1956 елның февралендә 50 ел тула Үзенең әдәби эшчәнлеген 1919 елда армия газетасында башлап. Муса Җәлип социалистик хезмәтнең бөеклегенә. Коммунистлар партиясенә һәм совет халкына дан җырлаган күп кенә илһамлы художество әсәрләре иҗат итте. Ул татар совет культурасының иң зур эшлеклеләреннән берсе, актив җәмәгать эшлеклесе иде, Татарстан Совет Язучылары союзы председателе булып эшләде. Бөек Ватан сугышының беренче көннәреннән үк Муса Җәлил фронтка китә. Армия тормышы шартларында шагыйрьнең таланты тагын да ачыла төшә. Аның фронтта язган шигырьләре халыклар дуслыгы, үз иленә мәхәббәт һәм тугрылыкның бөек идеяләре белән, хак эш өчен көрәшкә чакыру белән сугарылган Каты яраланган шагыйрь фашистлар кулына әсирлеккә эләгә Әмма анда да, фашистларның Берлиндагы Моабит төрмәсендә хөкем сөргән иң авыр шартларда да, ул нөрәшче-шагыйрь көче белән совет халкының батырлыгын җырлауны дәвам иттерә, аның җиңәчәгенә нык ышана. Биредә ул фашистларның «Идел-Урал» легионын таркату буенча зур эш алып бара һәм шуның өчен җәзалап үтерелә Коммунист-шагыйрь Муса Җәлил гомеренең азагына кадәр үз Ватанына һәм партиясенә турылыклы булып калды, ул герой булып яшәде һәм һәлак булды. Муса Җәлилнең патриотик батырлыгын, аның Ватан һәм партия алдындагы «ез- мәтләрен исәпкә алып, КПССның Татарстан комитеты КПСС Үзәк Комитетыннан татар халкының патриотшагыйре Муса Җәлилгә үлгәннән соң Советлар Союзы Герое исеме бирү турындагы мәсьәләне карауны һәм 1956 елның февралендә аның 50 еллык юбилеен үткәрергә рөхсәт бирүне сорый КПССның Татарстан өлкә комитеты секретаре 3. Муратов»VI VI КПССның Татарстан елка комитеты партия архивы, ф 15. тасвирлама 36. эш 318, 18 6 СССР Верховный Советы Президиумы Муса Җәлилгә Советлар Союзы Герое ме бирү турында 1956 елның 1 февралендә Указ чыгара Ул матбугатта 3 февральдә ШӘМСИ ХАММАТОВ ф ЯҢАДАН САФКА ф •Совет Татарстаны» газетасы Указ чыккан көнне «Патриот-шагыйрь» дигән мәкале бастыра Анда бьпай диелгән «Әйе. совет халыклары үзләренең җиңү бәйрәменде кәрәшче-улларын бервакытта да онытмыйлар, аларның батыр образларын һәрвакыт истә, йөрәктә саклыйлар Батыр Муса Җәлилнең бөек, керсез йөрәге миллионнарны яңа батырлыкларга, яңа җиңүләргә чакырып тора. Ул гомер озынлыгын еллар саны белән үлчәмәде, бәлки Ватанга никадәр күбрәк файда китерсәң, шулкадәр гомерең озын була дип карады» 1956 ел, 3 февраль Офицерлар йортының Колонналы залы Муса Җәлилгә Советлар Союзы Герое исеме бирүгә багышланган митингка без дулкынлану һәм шатлану хисләре белән җыелдык СССР верховный Советы Президиумы члены, партиянең Татарстан өлкә комитетының беренче секретаре 3. И Муратов шагыйрь Муса Җәлилгә Советлар Союзы Герое исеме бирү турында СССР Верховный Советы Президиумы Указын игълан итә һәм ялкынлы речь сөйли; — Республикабыз хезмәт ияләре,— ди ул,— шагыйребез Муса Җәлилгә Советлар Союзы Герое исемен бирү турындагы Указны шатланып һәм горурланып каршыладылар Алар моны үзенең тормышын совет Ватаны өчен биргән патриот-шагыйр» истәлеген гасырлар буена саклау турында партиябез һәм хөкүмәтебез тарафыннан күрсәтелә торган кайгыртучанлыкның яңа чагылышы дип карыйлар Совет кешеләре зур шагыйрь һәм татар халкының данлыклы улы Муса Җәлил исемен мәхәббәт белән искә алалар Бөек Ватан сугышының авыр елларында, туган илебезнең язмышы хәл ителгәндә ул эшләгән тиңдәшсез батырлык эзсез югалмады Бу батырлык кояш нуры кебек балкыды һәм балкыр һәм менә бүген. Бөек Ватан сугышы җиңү белән тәмамланудан соң унбер ел үткәч, без бирегә көрәшче шагыйрьнең истәлеген хөрмәтләү өчен җыелдык Безнең сөекле шагыйребез тугры, намуслы тормыш юлы. тиңдәшсез батырлыгы һәм иҗаты совет кешесенең — яңа эпоха кешесенең рухи бөеклеген гәүдәләндерә һәм Ватаныбызның бәхете һәм даны өчен көрәштә ныклыкның һәм батырлыкның гүзәл үрнәге, чын патриотлык һәм иҗади яну үрнәге булып тора Коммунист Муса Җәлил батырлыгы безнең йөрәкләребездә баһадир рухлы шундый кеше үстергән партиябез өчен горурлык хисе тудыра» Оратор Муса Җәлилнең фашистлар тоткынлыгында да совет халкының дошманны җиңәчәгенә ышанып яшәвен. көрәшче һәм җырчы булып калуын дәртләнеп, илһамланып сөйли «Авыр яраланган хәлдә».— ди ул,— гитлерчылар тырнагына эләккән Муса Җәлил тормышының соңгы минутынача Ватаныбызга, партиягә һәм совет халкына турылыклы булып калды Коточкыч Моабит төрмәсенең чиксез газаплы тоткынлыгы шартларында ул Ватаныбызның дошманнарына карата чиксез нәфрәт белән тулган һәм безнең ге- роик совет халкы яклап көрәшкән хак эшне»^ җиңәчәгенә нык ышану белән сугарылган рухланулы шигырьләр язды Үзенең утыз сигез еллык кыска гына, ләкин кайнап торган бөтен тормышын Муса Җәлил коммунизм төзү эшенә, Ватаныбызның куәтен ныгыту эшенә бирде Үлем бусагасына килеп җиткәч, үлем җәзасын бирү турында хөкем чыгарылганнан соң да ул туган илебезнең даны турында уйлый. Юн. кайгырма, дускай, безнең гомер Ил гомеренең тик бер чаткысы. Без сүнсәк тә. безнең кыюлыктан Арта бара аның яктысы. Муса Җәлил исеме татар халкына кадерле булган кебек үк. барлык совет кешеләренә дә кадерле Партиябезнең турылыклы улы Муса Җәлил халыклар дуслыгының эзлекле көрәшчесе һәм җырчысы булды Барлык милләтләрнең хезмәт ияләре Җәлилнең истәлеген тирәнтен хөрмәтлиләр һәм аны мәхәббәт белән «Безнең ®У- чик!»— диләр Муса батырлыгы һәм аның яшәү көче белән тирән сугарылган шигырьләре безне дөньяда беренче Советлар иленең куәтен тагында ныгыту өчен, бөтен дөньяда тынычлык эшенең тантанасы өчен үэ-үзебеэне аямыйча көрәшергә чакыралар» 1 «Совет Татарстаны». 1956. 6 февраль Митингта чыгыш ясаучылар һәммәсе М Җәлил хакында чиксез рухланып сөйләделәр — Муса Җәлил,— диде эшче М Ф Мамакин дулкынланып,— тормышының соңгы кемнәренә кадәр фашист палачларга каршы керәшен туктатмады. Караңгы төрмәдә ялкынлы шигырьләр язып, ул совет кешеләренең геройлыгын, куәтле Ватаныбызның матурлыгын мактап җырлады Шагыйрьгә мондый ныклык һәм батырлыкны безнең ♦ Коммунистлар партиясе бирде Партия аны герой итеп үстерде һәм аның исемен мәң- < геләштерде $ Менә митингта шагыйрь Шәйхи Маннур чыгышыннан кайбер дулкынландыргыч J юллар: X — Халкыбызның патриотик батырлыгында совет кешеләре батырлыгының һәм ң кыюлыгының күп санлы гүзәл үрнәкләре, шул исәптән татар халкы улы Муса Җәлил- х нвң дә мәңгелек батырлыгы бар. Моабит төрмәсендә дә гитлерчыларга каршы кө- " решу өчен корал таба — бу корал Ватанга мәхәббәт гимны һәм героик тормыш җыры ♦ язган кечкенә генә карандаш кисәге һәм кәгазь була. сс — Мува Җәлил,— диде композитор Нәҗип ҖЛһанов үзенең чыгышында,— зур с шагыйрь булу белән бергә, гомумән татар сәнгатенең ^ур эшлеклесе дә иде Татар -совет опера сәнгатен аякка бастыруда аның роле зур булды Ул алдынгы сәнгать өчен ? көрәштә килешмәүчән булды һәм милли музыка-драма репертуары булдыру өчен бик күп эшләде. Нәкъ менә шул елларда театрда «Шүрәле» һәм «Качкын» кебек спек- х такльләр, либреттоларын Муса Җәлил язган «Алтынчәч» һәм «Илдар» опералары - туды Мусаның батырлыгы бөтен язучылар, художниклар һәм композиторлар өчен Ч иҗади рухлану чыганагы булып хезмәт итә Митингта шулай ук мех комбинаты эшчесе М Җиһаншина, шагыйрь Гали Хуҗиев, g 8 номерлы фабриканың баш инженеры И Гафуров, майор И Мочалов язучы Кави Нәҗми һәм башкалар чыгыш ясадылар Митингта катнашучылар зур күтәренкелек белән КПСС Үзәк Комитетына котлау хаты кабул иттеләр Анда мондый юллар бар: «Коммунистлар партиясе тарафыннан мәхәббәт белән тәрбияләп үстерелгән герой-шагыйрь Муса Җәлилнең мәңгелек образы безнең барыбызга да Ватаныбызның намусы һәм даны өчен көрәштә гаять зур ныклык һәм батырлык үрнәге булып, ялкынлы патриотизм, хезмәтне чиксез сөю һәм иҗади яну үрнәге булып хезмәт итә. Сугышчы шагыйрьнең үткен каләме үзенең көчен һәм үткенлеген беркайчан да югалтмас һәм бөек эшкә — коммунизм -өчен көрәш эшенә хезмәт итүен дәвам иттерер Шагыйрьнең героик тормышы һәм ялкынлы сүзе яшь буынны Ватаныбызга, партиябезгә, халкыбызга чын күңелдән бирелгәнлек рухында тәрбияли, дошманнарга каршы көрәштә килешмәүчәнлеккә өйрәтә Муса Җәлилгә Советлар Союзы Герое дигән мактаулы исем бирелү безне аның кебек үк нык һәм батыр булырга, һәм совет халкының яхшы тормышы һәм бәхете ечвн көрәшкә бөтен кечебезне бирергә рухландыра» 1 Партия өлкә комитеты Муса Җәлил исемен мәңгеләштерү өчен әледән-әле конкрет һәм эшлекле чаралар күрде. Ул 1956 елның февралендә шагыйрь тууга 50 яшь тулу уңае белән аның юбилеен үткәрергә рөхсәт сорап партия Үзәк Комитетына текъдим кертте КПСС Үзәк Комитеты секретариаты үзенең 1956 ел. 26 январь карары белән бу тәкъдимне хуплап карар чыгарды Юбилейга хәзерләнү һәм аны үткәрү өчен тезелгән комиссия председателе итеп С. Г Батыев билгеләнә. Партия өлкә коми тэты район, шәһәр, республика газеталары, «Совет әдәбияты» һем «Совет мәктәбе» журналлары редакцияләренә Муса Җәлилнең тормышын һәм иҗатын киң пропагандаларга, Татарстан китап нәшриятына 1956 елның 1 маена татар телендә өч томлык әсәрләрен басуны төгәлләргә, ә 1956 елның ахырына рус телендә бер томлык әсәрләрен, шагыйрьнең тормышына һәм эшчәнлегенә багышланган альбом чыгарырга куша Шагыйрь истәлеген мәңгеләштерү максатында Татар дәүләт опера һәм балет театрына Муса Җәлил исемен бирү мәсьәләсен хәл кыла * Муса Җәлилнең тууына S0 ел тулуга багышланган тантаналы җыелыш Галиәсгар Камал исемендәге Татар дәүләт академий театры бинасында узды Анда Казан шәһәре предприятиеләреннән учреждениеләреннән, уку йортларыннан вәкилләр, фән. әдәбият һәм сәнгать эшлек ' •< чтт ТЧТЙҖГИИО. !•* в фспрцль ' КПС.1.11ЫЧ 1.|1>|ы.1» адьи «омитгтм «арта» «!■«»»>» ф 16. тмварляч» . 2 сан. 10 й ‘ «Совет Татарстаны». 1957. 26 апрель iK байрагыңны ТАССРның смотр булды Анда, әйтерсең лә, М Җәлил дә катнашты Куп санлы очрашуларда аның әсәрләре яңгырады, Мәскәү җәмәгатьчелеге аларны алкышлап каршылады. «Җәлил» операсы күрсәтелде Нәҗип Җиһанов «Җәлилие «татар халкының данлы улы, коммунист Ватаныбызның патриоты, Советлар Союзы Герое һцм Ленин премиясе лауреаты шагыйрь Муса Җәлилнең мәңгелек батырлыгын сурәтли» , дип язды «Правда» газетасы §§ *** Без М Җәлилнең исемен мәңгеләштерү өчен партия күргән чараларны, «яраланган. ләкин тар коллыкта баш имәгән керсез йөрәкле» көрәшченең эшчәнлеген пропагандалау формаларын күзДән кичердек. Француз язучысы Луи Арагон әйткәнчә, Муса Җәлил «үзенең һәрбер туганы — Казандагы һәм Новосибирскидагы. Одессадагы һәм Самаркандтагы, Владивостоктагы һәм Ленинградтагы, Тбилисидагы һәм Ригадагы туганнары өчен үлде. Ул шулай ун безнең өчен—французлар яки чехлар өчен дә үлде» : Аның данлы исеме, гомерлек поэзиясе хәзер бик күп телләрдә яңгырый. Ул ялкынлы җырлары белән безнең белән бер сафта атлый һәм тынычлык өчен көрәшә М Җәлил исемен шәһәр урамнары, поселоклар, колхоз, совхозлар, мәктәпләр, пионер отрядлары, пароходлар йөртә Ул көрәш һәм җиңү символына әверелде Л. И Брежнев әйткәнчә, «генерал Дмитрий Михайлович Карбышевның, шагыйрь Муса Җәлилнең, безнең Ватаныбыздан читләрдәге антифашистик көрәш геройлары исемнәре безнең хәтеребездә һәрвакыт совет кешесенең какшамас ихтыяры һәм ныклыгы символы бу- ль)п торыр» 3 .