МӘШӘКАТЬЛЕ ОЗЫН СӘФӘР

Җитте вакытлар китәргә М ең тугыз йөз кырык икенче елның башлары, чатнама салкын январь урталары иде. Миңа очы-ча- чагы гына килеп җитте. Сталинград фронтыннан Казанга бер капитан кайткан, имештер, анда татар телендә чыгарга тиешле фронт газетасы оештырырга булганнар, капитан шул газетаның редактор урынбасары булачак кеше, имеш. Ул фронтта эшләрнең уттай кызган чагында капитанның Казанга визиты, әлбәттә, тиктән генә түгел: журналистлык эшенә сәләтле берничә кешелек группа, шул группага тагын бер метранпаж, бер наборщик (>гареф җыючы) кушыласы икән Безгә ул чагын да бер детале килеп җитмәгән булган, биш кешелек бу группа үзе белән хәрефләр, кегльләр һәм башка мәтбага кирәк-яраклары тутырылган биш ящик та алып китәргә тиеш, имеш Типография техникасы белән таныш кешеләр беләләр булыр, алып барасы бу «күчтәнәч» тоташ кургашын да аллюмнн рамнар икән, кеше җилкәсе саен берәр ящик менеп кунаклагач, тимер юл транспортының ул еллардагы нагрузка- сын да искә алганда, бу «деталь» дигәнебез яхшы ук саллы булып чыкты. Тукта әле. алдан ук өркетеп куймыйк, иң элек әлеге күтәрәсе-төше- рәсе «җилкәләр»не ачыклыйсы бар. Ибраһим Гази, мине бер күреп, шыпырт кына әйтте — Газета эшенә сине өйрәтәсе юк. ун еллар буена шул эштә чиләнгән кеше, киресенчә, минем синнән өйрәнүем ихтимал, әйдә. Пәтыйх малай, тәвәккәллик шул сәфәргә, Сталинград фронтында ташның кызган чагы, борынга аз гына булса да сугыш исе керсен. «Пәтыйх малай» — аның ңңңа яратып, ихлас күңелдән эндәшүе — ул чаклысын да беләм, әмма ул моның белән генә дә калмады, шундук җитдиләнеп, хәтта ничектер төкселәнә төшеп, өстәде. Бөтен рәтле ир-ат фронтта, без генә монда сузылып йөри алмабыз Югыйсә, кырык комиссия аркылы үткәрделәр, күзләрнең яраксыз икәнлеген беләләр, шулай да яхшы түгел. Мине обкомга чакырып сөйләштеләр. мин китәргә булдым, үзеңә ошаган, үзең ышанырдай тагын берәр иптәш тап. диделәр. Ялгышмасам. сиңа ышанам бугай мин. Ибраһимга мин дә ышанам, инде болай дустанә, уен-шуклык тоны 118 да кыстырып әйткәч, аның белән булганда жир читенә дисәләр, һич уйламыйча, жир читенә китәргә дә риза идем. Шулай да «сузылып йөрү» дигәне чак кына минминлегемне тырнады — Алай буй күрсәтеп сузылып йөргән юк анысы.— дип бүлдердем мин Ибрайны,—узган жәй, үзенә мәгълүм, Афзал абый (Шамов), ф Җиһанша Алиевлар белән Алексеевский районында урып-җыю чорында үзебез атка әйләнеп, ат белән көлтә ташыдык, кибән куйдык, кол- Ф хозга ярдәм иттек. Кышын, 35—40 градуслы суыкта трасссада окоп о казыдык. Комиссия җәһәтеннән килгәндә, бәлки, синнән чак кына ка- “ лыша торганмындыр, сине кырык комиссия аркылы үткәргәннәр икән, з мин утыз тугыз аркылы үттем. Нишләмәк кирәк, тумыштан неврасте- о ник булып тугач, бүген генә яңадан ясала алмыйм. Синең белән бер “ сөйләшкәннәр икән, инде, алайса, син сөйләш, шундый-шундый кеше £ бар, ярый дип тапсагыз, кушылырга риза диген. Шуның өчен син пар- £ тиееный. § Бу әле мәсьәләнең хәл ителүе дигән сүз түгел, ләкин бу инде минем § өчен шуның башы иде. Юл хәстәре “ X Тиешле урыннарда кирәкле сөйләшүләр булгандыр, дүрт биш көн- х нән безнең биш кешелек группа әзер иде Безне алып китәчәк капитан = Гани Клнблиевтәи башка, анда карт мәтбагачы. миңа корректор булып < эшләгән чагымнан ук таныш метранпаж Сибгат абзый Фәйзуллин, әле * генә полиграфик училище бетергән яшь комсомолец Равил Казаков, язучы Ибраһим Гази һәм шушы истәлекләрне кәгазьгә төшереп утыручы без фәкыйрегез кертелгән иде. (Соңыннан ачыкланды Равил әлеге училищены бетерергә дә өлгермәгән, аны, бик тә чәчрәп торган үткен комсомолец булганлыктан, өлкән группаларның берсеннән алганнар икән). Капитан Кдиблины да күреп таныштык, татарча мишәр акценты беләнрәк сөйләшә, Воронежда авыл хуҗалыгы техникасы институтын бетергән, сугышка хәтле Кырымда торган, шунлыктан, әлеге мишәр акценты янына тагын кырым татарлары сөйләшендәге кайбер шивә сүзләр дә кушылгалый, газета һәм, гомумән, язу-сызу эшендә эшләгән кеше түгел, шуңа күрә группадагы ике язучы — Ибраһим белән минем алда, ничектер, бераз уңайсызланыбрак сөйләшә, начальниклык тонын һич сиздерми иле Танышу көннәрендә дә, соңыннан ,да бик оста такт саклый белде Хәстәрлек дигәнебез нәрсә, капитаннан башкаларыбыз хәзергә барыбыз да үз киемнәребездә, минем өстә ул вакытта яхшы ук шәп ялтырый торган күн пальто иде, капитанга бу ошап ук куйды, бүрек маңгаена бер йолдыз да китереп такканда, сезне почти хәрби кеше дип санарга була, дип шаяртып алды ул. Аннары һәрберебез юл кирәк-ярак лары, кырыну әсбаплары салу өчен бер капчык — рюкзак кебек нәрсә алырга тиеш булдык. Капитан ачык итеп әйтеп кенә бетермәде, «юл кирәк-яраклары» дигәннән, беренче чиратта, әлбәттә, күпмедер азык ((үзлә тотыла иде. Ачык кына әйтеп бетермәвенең сәбәбе дә аңлашыла' ул еллар өчен ни читене, әлбәттә, азык табу мәсьәләсе иде. Минем Мәрфугам ул елларда ипи эшендә эшли, ягъни Казанда калган һәм эвакуация буенча Казанга килеп егылган Мәскәү, Ленинград язучыла- рыиың ипи карточкалары буенча икмәк заводыннан кечтн арба белән тиешле норма әпәйләрен алын кайтып, шуны матбугат йортының кеше йөрми торган аскы бор подъездында сатып бирә иде. Ат аунаган җирдә ничек тә төк калмый булмагандыр, шуның өстенә базардан — спекулянтлар кулыннан ничек кирәк алай берничә талон сатып алып, ул мн- нем юлга читенлек белән бер кирпеч арыш ипине юнәтә алды. Аннары Равилдә бар иде бер кирпеч — бөтен запасыбыз менә шул, бүтәннәре- безнең капчыкларында кырыну әсбаплары, сөлге, сабын, булса тагын юлда күз төшерү өчен берәр китап-мазар булгандыр. Мәрфуга исеме чыккач, сүз уңаеннан әйтеп узыйм аның, мәрхүмәкәйнең. мине бу сәфәргә озатуы каршылыклырак булып чыкты: Кирәгең бик чыкса, яраклы дип тапсалар, болай. кешеләрне алган кебек, мобилизация буенча да алган булырлар иде, инде тора торгач. ике баланы минем бер үземә калдырып китәсең булып чыга... Шундый авыр бер чакта,— дигән төслерәк тә иде бер яктан. Икенче җәһәттән. газета чыгару эшенең ничек тә бераз ышыктарак булырын чамалап, әйдә, ни булса да. ахыры хәерле булсын, әтисе, дип хәер- фатиха бирергә әзерлеге дә ачыктаначык сизелеп тора иде. /Хәер, чоры да уен кору чоры түгел, эше дә житди, теш агартып, сүз куертырга урын юк, җыенуыңны бел, Фатих. Җыену дигәннән, ул эшнең ин авыр башы, әлбәттә, капитанга төште. Ул чактагы юл транспортын барыбыз да беләбез: яшел юл. барыннан да элек, яна оешкан гаскәри берләшмәләргә, сугыш техникасына, фронтка билгеләнгән азык-төлеккә, фронт ягыннан госпитальләр, яралы солдатлар, сугышта жпмерелгән техника кайта — шуларга иде Әлегә ни эшләүләре ачык билгеле булмаган, башлыкларының кесәсендә фронт политидарәсе тарафыннан бирелгән дәрәҗәле һәм зур гаскәри җитәкчеләрнең имзалары төшкән шәп кәгазьләре генә булган биш каләм һәм хәреф чүпләү «гвардиясеэн сыйдыру, әлбәттә, уйландыра Әле алары үзләре генә булсалар икән, бишесендә биш авыр ящик, белмә- гән-күрмәгән кешеләр өчен ул ящикларда әллә сабын, әллә шартлаткыч материал? Хәер, үз башыбызга төшмәгәч, без ул чаклы нечкәлекләрен белмәгән атлы күренергә тырыштык, бөтенесенә Клибли чапты Җитмәсә, аңарга юлда туенып бару өчен азык-төлек проблемасы артыннан да чабарга кирәк иде. Ләкин бу мәсьәләдә ул үз кулына бирелгән бер кешелек азык-төлек аттестатыннан бүтән бер нәрсәгә дә ирешә алмады. «Менә китәбез! Менә китәбез!» дип. эшелон көтеп. Казан вокзалы белән җылы өйләребез арасында өчме-дүртме көн таптанганнан сон. салкын январь азакларының бер көнендә, ярым хәрби, ярым штатски эшелонның тыгыз һәм ыгы-зыгылы бер вагоныннан, ниһаять, без алалы-ко- лалы «гвардиннарга» да урын таптылар Инде Мәскәү вокзалын саклыйбыз Дөресрәге, Мәскәүдәге Казан вокзалын барыбыз да беләбездер дип уйлыйм. Шулай да дөньяда кеше һәм солдат аллага шөкер икән, вокзалның барлык зур-зур залларын, хәтта коридорларына хәтле сырып алганнар Биек гөмбәзләр астында әледән-әле команда тавышлары яңгырын. ишелеп-ишелеп китә торалар, киткәннәре урынына шулай ук ишелеп-ишелеп өстәлә торалар Шул алышынып торулардан файдаланып. без әлеге ящикларыбыз белән аулак почмаккарак күченеп урнаштык. Монда ул хәтле гөжләү юк. туалетка да. кипятокка да ерак түгел. хәтта ара-тирә өйдә калганнарны сагынып алырга да була. Безне хатыннарыбыз: «Киттеләр болар, баралар болар1» —дип уйлый торганнардыр инде,— дип, моңсу гына әйтеп куйды Ибраһим, һәм шундук ачылып, аңарга хас шуклык белән өстәде, син, Пәтыйх малай. Мәрфугаңа телеграмма сук. булмаса. Килеп, күренеп, хәлеңне белеп китсен. Алла кушып, ут арбасына бер эләгеп, ераккарак олага калсак, аннары теге чакта Ялтада йөдәткәннәрең кебек, «Мәрфуганы сагынам!» дип җылап йөрергә булмасын (Телен тимерчедән тапатмаган Ибрай, әллә кайчангы, сугышка хәтле булып узган хәлләрне, ул. мин. Алиш өчәү Ялтада »л иткәндә, минем, гадәттәгечә, йокысызазапла- иып, төннәрен аламны әле берсен, әле икенчесен — йөдәтеп йөргәннәрне искә төшерә.) Тапты вакыт шаярцян торырга. Менә өч көн инде, шушы мәхшәр- * дә бөкшәеп утырабыз, кайчан һәм ничек китәсебезне белгән кеше юк, % ул кайгыны юллап капитан чаба, аның кесәсендә фронт политидарәсе £ биргән олы документ. Бездә нәрсә? Татарстан Язучылар союзы тара- ° фыннан, алай-болай кирәге чыкса дип тыккан таныклык Янәсе, болар = шундый-шундый адәмнәр, шундый-шундый изге максат белән бара- g лар, боларны тоткарламавыгызны, кулдан килгәнчә ярдәм күрсәтүегезне ж үтенәбез. Кыскасы, Чувашстанның Шөмерле станциясендә үк көчен 5 югалткан Филкин грамоталары Торып-торып, тагын Ибрайга җенем чыга, тапты вакыт авыз ерыр- п га Равилдәге кирпеч белән миндәге кирпечне мыскаллап бүлә-бүлә .? ашап бетердек дияргә була, тагын кайдан һәм ничек ризык табасыг бызны белгән юк. Дөрес, капитан чапкан була, комендатурага да ул, ♦ азык табу артыннан да ул, Политидарә белән элемтәгә керү өчен дә х ул. Ләкин хәзергә берсенең дә очына чыкканы юк. Эшелоннар яна фор- = малашкан дивизияләрне ташыйлар, азыктөлек тирәсенә, кулыңда ат £ тестатың булмаса, якын да барма, Мәскәү күз яшенә ышанмый Дө- * рес, безнең капитан, башкасына теше үтмәсә дә, жылауиы булдыра иде х булса кирәк. Ләкин үзе ашаган солдат казаннары тирәсеннән оялчан = гына башын иеп һәм үз өлешеннән сыныклар арттырып алып кайтудан < уздыра алганы юк. Бөтен җирдә әлеге сугыш чоры законы Тиешле ө документың булса — ашыйсың, булмаса — ашамаган килеш әпәр ит Шундый аптыраган минутларның берсендә тормыш кайчан да тормыш!— минем белән мондый бер хәл булды Шәп ялтырый торган күн пальтодан әлеге теге үзебез алып бара торган әрҗәләр янында, рәсми булмаган дневальный сыйфатында, бик кукыраеп басып торга нымны күреп, шома гына бер хатын, тиз генә як-ягына карангалап алганнан соң, миңа табарак елышып, кысылганрак тавыш белән - Сез концентрат сатучы түгелме?— дип сорады Кесәмдәге блокнотымны моңарчы кузгатканым юк иде, теге хатын күздәй югалуга, тартып чыгарып: «Ходаем, шулай ук концентрат сатучыга охшый башладыммыни мин? Бик иртә түгелме соң әле?» дигән беренче юлларны төшердем Капитаныбызны тәнкыйтьләргә шулай ук иртәрәк икән, китә-кнлә әле ары, әле бире чабып йөрүләренең берсеннән ул миңа чын солдат йолдызы алып кайтып бирде Мутон бүрекнең маңгаена кадап җибәрдек и бөтенебез берьюлы «ах!» иттек Өстә күн бишмәт, башта йолдызлы бүрек, кай җире чын солдаттан ким хәзер абзагызнын Ибраһим монда да тешен ялтыратып, көлмичә кала алмады - Сез аны башта ук бездән аерыбрак куйдыгыз, капитан Инде килеп, бер үзенә бер йолдыз. Болай кеше аеруның безнең коллективка начар йогынты ясавы мөмкин ич. Әлеге шук сүзләрдән һәм, бигрәк тә безнең беребезгә генә булса да. азмыкүпме кайгыртучанлык күрсәтүеннән очынып булса кирәк икен че әйләнеп кайтканда ул нәкъ ике пачка, кабына алтын хәрефләр белән чит ил телендә нидер язылган кукуруз талкышы алып кайтты — Гадел итеп дүртегезгә бүлегез, азык юкта миндаль, кабыгы да азык, диде ул, үзенең сугышка хәтле Кырымда яшәгәнлеген исенә төшереп булса кирәк, чыгарып өлгерүләре булды бер ларекка, момент ташланулары булды кызхатынның. Соңгы ике пачкасын көч-хәл белән эләктереп калдым — Инглизчә язылган булса кирәк монда, диде Ибраһим, капны күрер-күрмәс күзләренә якын ук китереп. Бу очракта да үзенең безгә караганда укымышлырак икәнлеген күрсәтүе өчен ул эченнән генә тантана кичерә иде кебек. — Дөрестерме-юктырмы. шундагы хатыннарның үзләреннән ишеткәнемне әйтәм. безнең союзникларыбызның бүләге, имеш,— һәм мәгънәле паузадан соң җитди генә итеп өстәп тә куйды,— икенче фронт ачуны һаман суза килүләрен әнә шундый кибәк белән капламакчы булалар. күрәсең. Кибәк булса булды, ярап куйды безгә. Рюкзак төпләрендә җыелып калган ипи валчыкларын да кушкач, без аның белән Саратовка хәтле йөрәк ялгап бардык Нишләп Саратов? Нишләп барып җитәсе урынга барып җиткәнче түгел? И, беркатлы булганбыз да соң без ул вакытта. Кем соң әле без ул чагында? Кем сорый да, кемгә ничек аңлатып бирмәк кирәк? Чуар ха лык белән тулган составның, бәлки. Саратовтан ары йомышы булмагандыр. Ничек кенә димик. Саратов — Сталинградка якынрак. Авыр ящик- ларыбызны ничек кирәк алай урнаштырып, бер утыргач, кукуруз кибәгендә генә булса да барасы да барасы иде дә бит. юлда соң без дигәнчә генә мөмкинме? Ыгы-зыгы белән тулган сугыш чоры юлларында бигрәк тә. Ниләр күрдек, ниләр күрәсебез бардыр... «Чолганышта калган Паулюс группировкасының, капитуляциягә килмәгәнлектән, безнең гаскәрләр тарафыннан тар-мар ителүе турындагы хәбәрне без юлда ишеттек. Икенче февральдә. Саратов вокзалының агитпунктында кечерәк буйлы, сипкелле йөзле, калын тавышлы агитатор, эстрада алдына чыгып. Совинформбюроның бу турыдагы махсус белдерүен, дулкынланудан беркадәр тотлыккалап. укып чыкты Моны ишеткәч, кешеләр ничектер җиңеләеп калган төсле булдылар һәм, әлбәттә, әлеге сипкелле кеше күккә чөелде-. Без агитпункттан чыкканда, чатларга, вокзал стеналарына бу турыдагы махсус белдерүләр ябыштырылган иде. кешеләр колакларына гына ышанып җитмәгәндәй, белдерүләргә ябырылдылар. » Бу юлларны мин 1944 елны язылган «Хуторда» дигән хикәямне китердем. Вакыйгаларның кайнар эзеннән алынып язылганлыктан, ул хикәядә шул көннәрнең ясалмасыз атмосферасы урыны-урыны белән яхшы ук сизелгәләп куя. Үземне тыеп калдыра алырыма ышанмыйм, аннан мин алда да чеметепчеметеп кенә булса да өзекләр китергәләрмен әле. Бигрәк тә Сталинградка якыная төшкәч. Саратовта алынган бу сөенечле хәбәр, бер үк вакытта, безне берничә төрле каршылыклы уйлануларда калдырды. Беренче чиратта, әлбәттә, башыбыз күккә тиярдәй булып шатландык. Ниһаять, ниһаять! Гит- лерның, иң ышанычлы дивизияләрен сайлап, аларны үзенең иң булдыклы саналган фельдмаршалы кулына тапшырып. Идел елгасын һәм ул яктагы башка коммуникацияләрне буып алып. Россиянең көньягын төньягыннан аеру стратегиясе белән җибәргән удар тукмагы, ниһаять, җимерелгән Мәскәү тирәсеннән бер кыйналып куылганнан соң. бу тукмалу дөньякүләм хурлыкка калу түгелмени! Шул ук вакытта безнең күңелгә төшкән әйтеп булмый торган үз «стратегиябыз да» юк түгел, без бит данлыклы Сталинград фронтына барабыз дип чыккан идек, димәк, без соңга калганбыз булып чыга Менә мә. йөри белмичә йөрсәң Икенчедән, безнең капитанның Полит- идарә белән элемтәгә керә алмавының сәбәбе дә бераз аңлашыла башлады кебек. Сталинград фронты, хәрәкәттәге фронт буларак, беткәч. аның Политидарәсе дә, әлбәттә, шул бер урында утырып калмагандыр Димәк, безнең капитанга өстәмә бурыч, яңадан элемтә бүлекләрендә таптанырга, эзләргә, сорашырга, табарга кирәк Шуның естенә тагын капитанның турыдан-туры бурычы алып бара торган кешеләренең тамагын да кайгыртырга кирәк Саратов безне сөе нечле хәбәр белән каршылады, фельдмаршал Паулюс группнровкасы- « нын ахыр чиктә капитуляциягә килергә мәҗбүр булуы турындагы хә- % бәрне, беренче буларак, безгә нәкъ менә Саратов ишеттерде. Ләкин Са- t ратов безне, әлбәттә, пылау пешереп каршыламады Сугыш чорының ° һәр шәһәрендә, һәр почмагында шулай булганы кебек, ашау-эчү. азык- 5 телек мәсьәләсе Саратовта да проблема иде. Безнең Казанда әле, ке- 3 сәндә акчаң булса һәм кемнең нинди кәсеп белән чуалганлыгын йөре- ш ше-торышына, күзенең елтыравына карап, чамача гына булса да таный 5 белсән, итәк астыннан гына тәкъдим ителә торган икмәк карточкасы < сатып алып, аны икмәккә әйләндерергә мөмкин иде Ә монда без чнт-ят * кешеләр Базарларын да белмибез, базарында спекулянты үзен ни фа- ? сон тота? Анысын да белгән юк. Ә ашарга кирәк Тамак фельдмаршал5 нык хурлыклы капитуляциясе белән генә, әлбәттә, туймый Ашау ♦ ягыннан, авыр туфрагы жиңел булсын, бнгрәк тә Сибгат абзый = тәкатьсез иде. х — Безне шушылай ачка киптерергә дип алып киттеңмени, иптәш ® Клнбли? дип китереп куйды ул мәсьәләне Бу инде, әлбәттә, көймәсе х комга тәмам терәлгәннән соң әйткән сүзе Мәсьәләне болай кабыргасы к белән куярга ярамаганлыгын ул үзе дә белә Шуңа күрә сорауны да = шыр акырып түгел, шыпырт кына бирде < — Тукта, чү, Сибгат абый, дуамалланма ул чаклы, бер җае чыкмый * булмас, днп юата Ибраһим һәм. үзенә хас юмор хисен һич югалтмыйча, шаярткан булып азаплана,- беребез дә уйнап йөрми, беребез дә тик ятмый Капитан әнә көне-төне юл ягын. Политуправление белән кавышу ягын кайгырта, Равил белән мин алмаш-тилмәшләп яшикларны саклыйбыз — дневалит итәбез. Пәтыйх әнә. күрмисенмени, яшик өстенә башын кыңгыр салып, Мәрфугасын сагына Саратов вокзалында аяк өсли йоклап, бер төн уздыргач, икенче көн не төш авышканда капитаныбыз ничектер ачык чырай беләнрәк кайтты — Хәзер үк вагоннарга төяләбез дә китәбез икән днп уйламагыз,— ул, юкны өмет итмәсеннәр, дигән кебек үтә кырыс әйтте бу сүзләрне,— ошысы хәзергә ачык түгел, бәлки көтмәгән яктан кинәт ачылыр Мәгәр тамаклык эш чыгарга тора, әгәренки сез хуп күрсәгез. Идел ярында сал таралып катып калган. Иделдә су кузгалып, агызып киткәнче шул бүрәнәләрне читкәрәк ташып, әрдәнәгә салып куярга кирәк, капитанның «тамаклык» дигәне шул икән Көнгә алтышар йөз граммнан әпәй бирәчәкләр, ихтимал, бер мфтәбә кайнар аш та эләгер, дн Шундый ганимәт күренеп торганда, риза булмыйбызмы соң! Газета чыгарырга днп җыенган кешеләр, менә без бүрәнә чыгарабыз — барыбер сугыш .чоры эше Әлбәттә, бишебез дә түгел, капитан — әлеге дә баягы уртак йомышларны юллап чаба, беребез вокзалда хәреф ящик- ларын саклап дневальный тора, өчебез «тамаклык» эшли Соңыннан аны дүртәү бүлешеп ашыйбыз. Капитан өлешкә керми, кыстасак та керми, белгән кеше юк, ул юлда берәр нәрсә кабамы, әллә тизрәк китү өмете белән тукланып чабамы? Оптимист үзе. кайтып күренгән саен безгә җан өрергә маташа - Иртәгә кабы китеп бармабызмы әле, егетләр, шулайрак әйтте ләр, ди Ләкин Сибгат абзый капитанның «иртәгесен» көтеп чыдый алмады, кичен бүрәнә ташудан кайтты ла. бөтенебез алдында берьюлы катгый хөкемен әйтеп салды - Мин гомердә мондый авыр эштә эшләгән кеше түгел, бүсерем кузгалды,—диде ул, барыбызны да шаккатырып, һәм туп-туры капитанның өстенә китте,— менә касыгыма кулыңны тидереп кара, әгәр ышанмасаң. Ибрай — тилчә тел — шунда да теленә салынырга маташты; - Доктордан язу алып кил, Сибгат абзый. Касык ул нәстә? Касык кайсыбызда да бар. Сибгат абзыйның касыгы белән эш ул чаклы катлауланырга өлгермәде. икенче көнне искәрмәстән генә җае чыгып, без шул якка таба барырга тиешле эшелонга төялдек — ящикларыбыз белән, һәм капитаныбызның әлеге шул бердәнбер продаттестаты буенча тигән сухой паегын алып. Без дигәнчә чыкмады Без көньяк-көнчыгышка таба курс алган идек, арада йөргән сүзләргә караганда, маршрутыбыз да шул якка — Сталинградка таба иде; ләкин без дигәнчә булып чыкмады Сугыш чорының аңлашыла торган тактикасы: кеше арасына җибәрәләр бер сүз, гамәлдә эшләнә икенче төрле Хәер, бөтен кешенең барлык эшне дә алдан белеп торуының кирәге дә юктыр, күпне белер өчен аның үз кешеләре бар. Саратовтан китеп озак та тормадык, ул чагында әле Идел буе немецлары республикасы дип атала торган бер почмакта — кечерәк кенә Урбах станциясендә безгә көтелмәгән хәбәр җиткерделәр, эшелон — Сталинград ягына түгел, Красный Кут юнәлешендә юлын дәвам итәчәк, имеш. Кыскасы, без - биш кешелек команда — ящикларыбыз янында, рельслар арасында, җилдә басып калдык. Җил дигәннән, без җилләрне дала якларына якынайган саен күрә бардык, әмма бу Урбахтагы кебек ачы. үтәли тишеп үтә торган чәнечкеле җил бер җирдә дә каршыламаган иде һәм, алла кушып, каршыламасын да... Бәлки, бу безгә көтелмәгән яктан китереп Суккан язмыш — кыр уртасында, билгесезлектә, ризыксыз һәм баш төртер урынсыз утырып калуыбыздан да шулай тоелгандыр. Ничек кенә булмасын, без күпмедер вакыт ящикларыбыз өстендә, берберебезгә ни дә булса әйтер сүз тапмыйча, сүзсез-өнсез утырып калдык. һәм, ниһаять, капитан телгә килмичә булдыра алмады: — Болай аптырап калырга ярамый,--диде ул, кинәт кузгалып,— мин әйләнеп килим әле. монда нинди дә булса комендатура кебек нәрсәсез булмас. Әнә арырак безнең брат та бик кайнаша, күрәсең, вокзал кебек нәрсәләре дә шундадыр. Сез моннан кузгалмагыз, мин начас кына юыртып килим әле. — «Начас» дигәннең тәрҗемәсе ничек була. Пәтыйх? — дип шаярткан булды Ибраһим. Күренеп тора, бу әллә ни күңел көрлегеннән чыккан шаярту түгел, бирешмәскә тырышып әйтелгән сүз генә иде. Озак кына торып килде капитан, ләкин күзләре өметсез үк түгел иде. — Мин сөйләшеп килдем, монда ящиклар янында беребез калып тора, бүтәннәребез котелокларыбызны алып, за мной марш. Чапмыйча соң! Шундый сүз чыгып торганда! Яртымы, берме сәгатьтән соң без. әлеге шул ятак хезмәтен дә үти, вакыты белән өстәлгә дә әйләнә торган ящикларыбыз өстендә, кашыкка эләкмәүче сирәк бәрәңге һәм балык кисәкләрен куа-куа, котелокларыбызда айкала идек инде. Эчкә җылы кергәч, барыбыз да терелеп киткәндәй булдык һәм, шул форсатны ганимәт санап, капитаныбыз янә бер шатлыклы хәбәр өстәде: - Моннан кайчан китәсебез хәзергә билгеле түгел, китә алырбыз мы. юкмы?— Күренеп тора: бу керешне ул аңлы рәвештә ясады, малайлар бик очынмасынга,— китәргә булгач, анысы китәрбез. Ә хәзергесе минутта бу аждак җилендә озак утырырга ярамас, ящикларыбызны җилкәгә алыйк и китәбез моннан йөз метрдагы гостиница дигәннәренә Җылы булыр дип вәгъдә итмәделәр, но җиле булмас * Капитанның «Гостиница» дип зурлап әйткәне, чамача, болайрак £ булып чыкты: поселоктан читтәрәк, вокзалга җитәр-җнтмәс, урта бер g жирдә, кыр уртасында диярлек тәбәнәк кенә бер агач өй Түрдә өч тәu рәзә. янда ике Яндагы тәрәзәләрнең бер «күзе» ватык, аңа карындык = корылган Карындыкның бер почмагы кипкән, җилдә бәрелеп-сугылып g тора Өй эче подтопка һәм шуңа ялганып сузылган бүлмә тактасы бе- ш лән икегә бүленгән — фантазияң эшләсә, әйтергә мөмкин югарыгы 5 палата, кара халык палатасы. «Югарыгы палата»да хуҗабикә үзе то- < ра, бу як «палата»ны без — кара халык яулап алырга тиеш булдык, п Ләкин шулай да әйтмичә булмый хуҗабикә безне бик алай ачык чы- | ай белән каршыламады * — Нәрсә ягасың дип сораучы юк. ә кешесен җибәрәләр,—дип сук- ♦ ранды ул башта. Аннары капитаннан талон таптырырга тотынды Ка- = питан мондый сорау булачагын алдан күргән икән, коменданттан алып = килгән кәгазь кисәген тиз генә чыгарып биргәч. «Инде тавышы тынды» “ дигән хужабикәбез, безнең яшикларга бәйләнә башлады х — Ул ящикларыгызны өйалдында гына калдырыгыз Беләсезме. х аларга ияреп Күпме суык керәсен? Болай да рәтләп ягылмаган өйгә? = - Беләбез, әбекәй,—диде өзеп,—үз чиратыңда син дә'белергә ти- < ешсен безгә бу мөлкәтне үзебездән аерырга ярамый Хәрби йөк. « понимаете Болай дни куйгач, карчык та карулашмады Хәтта бераздан безнең яктагы өстәлгә артиллерия гильзасына көйләнгән ут та чыгарып куйды. Ул, әлбәттә, бик яктыдан түгел иде, әмма өй эченең фәкыйрьлеген ача төшебрәк күрсәтү өчен бик тә җитәрлек иде Түрдә аркылыга бер карават, япда аяклы-очлы ике карават куелган иде - Менә урыныгыз шушы булыр, ничек урнаша аласыз, анысы сезнең эш, диде карчык һәм. безнең тагын ннндиерәк сорауларыбыз буласын көтмичә, үз ягына чыгып китте. Карындык корылган «күзнең» ачылып- ябылып торган почмагыннан урамда калган җил сузылып, безнең хәлне белеп тора һәм бер уңайдан гильза лампа башыннан сузылган ял кын телен дә арылы-биреле каккалап ала Әбинең безгә әйтер сүзе бетмәгән булган икән, бераздан яңадан безнең якка чыгып . Җылытыр ашамлыкларыгыз булса, подтолканы яккач куярбыз, диде ул, ашау-эчү әйберләре турында сүз кузгатасы булгач, яхшы ук мөлаемлана төшеп һәм шундук үзенең гадәтн корылыгы белән өстәр гә ашыкты, только подтопкага ягарлык миндә сынар полей да юк. ул ягын үзегез карагыз Аллага шөкер, бездә беребездә дә җылытырлык ашамлык әйберләре юк. шулай да капитан бер акыллы сүз әйтмичә кала алмады - Чынлап та. егетләр, подтолканы ягып җибәргәндә, ни бер дә начар булмас иде, минемчә һәм ул карындык «күзнең» җилдән сәлам алып торган почмагына үзенең рюкзагын китереп каплады Бөтен җирдә башлык кешенең боерык биргәнен көтеп кенә булмый, капитанның подтолканы ягын җибәргәндә начар булмаячагы турында ым кагуы һәм карындыклы «күз»не рюкзагы белән каплавы безгә ту рыдан-туры кагыла торган ишарә иде. Без дәррәү кузгалып утын җү нәтергә чыгып киттек Ләкин айһай ла! Көнгә караңгы капкан, чит ят җир һәм, гомумән, сугыш чоры җүнәтергә мөмкин булган койма -киртә буйларын, сындырасын сындырып, йолкыйсын йолкып, безгә хәтле әллә кайчан «җүнәтеп» бетергәннәр иде инде. Без таракан катырырлык салкын бүлмәдә, көндез үк ящикларыбыз өстенә утырып тутырган жылымса шулпа белән канәгатьләнеп, ятарга булдык. Капитанга, башлык кеше итеп, түрдәге бер караватны бирдек, без икешәр-икешәр кеше яндагы ике караватка сузылдык. Гадәттә бик җитди күренә торган капитаныбыз, әллә үзенә бер карават эләккәне өчен безнең алда ничектер уңайсызланып, юмор кыстырып, безне юатырга маташты. — Сезнең хәл, егетләр, губернаторски. Берегез җылысына икенчегез эреп китәсе, ә менә минем, бер ялгызымның, мөшкелрәк булмагае. Бирим дигән колына... Күп сүзгә һәм кеше исемнәренә үзеннән «реконструкция» ясап әйтә торган Ибраһим Гази безгә мәҗбүрән килеп чыккан бу Урбахны да үзенчә атады — Ачәрвахтан башны тиз генә алып китә алсак ярый, Пәтыйх ма лай,— дип пышылдады ул иртән мнңа,— теге астыртын тешли торганнары мине бигрәк яраттылар булса кирәк, бөтенләй йокы бирмәделәр, әкәмәт. Жавап биреп тормадым, минем* йокы ягы болай да шәптән тормаганлыгын белеп, юри үчекләп әйтә бу моны — белмимме соң Ибрай- ның этлеген Өебез суык, ягарга утыныбыз юк, капчык төпләребез селкенгән, җитмәсә бу төнлек тишегеннән кайчан һәм ничек китәсебез дә билгеле түгел, ишетүебезгә караганда, монда шул «адашкан» поездлар гына кагылса кагыла, имеш. Шулай да капитаныбыз йокламый. ул гадәттәгечә, чабуын белә, сораша, йөри, безнең нурсыз һәм шыксыз «кунакханәбездә» әллә нидә бер күренгәләп кенә китә. Бу аның, ихтимал, бездән уңайсызлануыннан да булгандыр, ничек кенә димә, безнең алда үзенең җаваплы командир икәнлеген белә ич ул Шулай кайта-килә күренгәләп китүләренең берсеннән ул кош тоткандай шатланып кайтты — Борыннарыгызны салындырмагыз, егетләр, төнәген арты без моннан китәбез, ә бүген кичкә, кайсыгыз белән булса да берегез белән без кунакка чакырулы, ягылган мунча да булачак. Аның «Төнәген арты» дигән сүзләре үзләре генә дә күңелне ачып җибәрде, төрле шивәләрдә сөйләп бозылып беткән телендә бу: «иртә- гәнең иртәгесенә» дигән сүзне аңлата иде. Шуңа өстәп ул әле менә нәрсәләр дә әйтте — Чаба торгач, монда мин Воронежда бергә укыган однокашннгым- иы очраттым. Җимерелеп кайткан танкларны и башка шундый эре коралларны ремонтлый торган частьның командиры Менә шул кеше инде безгә ярдәм кулы сузарга торучы рәхимле җан. Ул әле әйтәсе сүзләрен әйтеп бетермәгән иде, бу урында үзенен хәрби кешелеген онытып булса кирәк, сүзен рапортка әйләндермәскә тырышып, бераз көттеребрәк әйтте. — Төнәген арты Камышин ягына аларның ике автомашиналары китәчәк икән, шул машиналарга утырып без дә китәчәкбез. Камышин, әлбәттә, Сталинград түгел, шулай да ул Сталинградка якынрак. Бигрәк тә шунысы безнең өчен әһәмиятле: анда фронтның обменный пункты бар, ди. Ә тагын бер паузадан соң, бу юлы инде тавышын кыса төшеп өстәде: — Җитмәсә ул әле, безнең хәлгә кереп, үзенең санаулы азык-төлек резервыннан безгә күпмедер харчә дә ташларга булды, бар бит дөньяда изгелекле кешеләр Дөньяда дигәнем, минем однокашниклар арасында Ләкин шундук бөтенләй сүзсез диярлек, ике бармагын авыз тирәгендә уйнатып, кисәтергә дә ашыкты — Только, егетләр, бу турыда никому ни гу-гу. Үзенең нык исәп- * ләнгән резервыннан бирә, понимаете Безнең хәлгә кереп бирүе. Әйдә £ әле, Равил, син яшьрәк кеше, минем белән ияреп чык әле. S Иярмиләрме соң, тиле, шундый җүнле сүз ишетелеп торганда’ и Озакламыйча Равил җилкәсенә эләктерәсе рюкзагын кадерләп култы- 5 гына кыстырган хәлдә кайтып керде, капитан үзе юк, тагы кайдадыр g калган иде. ' ш Өстәл тирәсендә, рюкзакка таба йөзебезне юнәлдереп, ләкин әлегә 5 ачып карарга кыюлыгыбыз җитмәгәндәй, тантаналы тынлык саклап < калдык. Ниһаять, чиштек бауларын, чыгардык эчендәге байлыгын, һа, | әйтәсе дә юк, байлык бу, байлык! Рюкзактан калын бер кирпеч ипи, өч § селедка һәм берничә түтәрәм чи ит кисәге чыкты Түтәрәмнәрне кулга s алып капшый башлагач, күрдек: сөяге итеннән күбрәк һәм бу сөякләр- ♦ нен нинди хайванныкы икәнлеген ачык әйтеп бирергә ул арада гына = беребезнең дә башы җитмәде. Озак кына дискуссиядән соң, анда да х белеп түгел, бу якның дала ягы булуыннан чамалап, Ибраһим, артык £ сүзгә урын калдырмыйча, өзеп кенә ярып салды х — Дәвә ите бу, энекәшләрем. Ат итен дә, сыер итен дә күргән дә, х ашаган да кеше абзагыз, аларнын берсендә дә мондый зур сөякләр бул- = мый. < — Ярар, аптырамагыз, сөякләрен олы кеше итеп, Сибгат абзыйга е бирербез, мин үзем, алайга китсә, итенә дә каршы түгел Ходаем-аллам! Ничә көннәр ачлы-туклы киләбез, суыклар күрдек, кайчан барып житәсебезне белгән юк, шулай да уен-көлке, үзара шаярышуны онытмаган икәнбез әле. — Капитанның сезгә тапшырырга кушкан приказы тагын шул,—дип безне тизрәк җитди җайга салырга ашыкты Равил, бу ризыклар янында кулын тыя белә торган тотрыклы бер иптәшебезне дневальный итеп калдырабыз да, бүтәннәребез, мобилизация тәртибендә, утын җүнәтер- гэ чыгабыз И һичшиксез җүнәтеп, итне котелокларга тигез бүлеп салып, подтопка плитәсенә куябыз. Пешә торсынга Утын юнәтергә?— кичә чыгып, өметсез борылып кайткан эш. Шуны бүген яңадан кабатлыйбызмы? Кара әле, рәхмәт төшкерене Чынлап чынлап еласаң - сукыр күздән яшь чыга, диләрме әле? Еламадык, ләкин адәм күзеннән читтәрәк яртылаш кына булса да исән-сау сакла нып калган киртә-койма кисәкләрен таптык һәм яхшы ук бай «трофей» белән кайттык Хәзергә капитан үзе күренми, әмма эш ул кушканча бара: подтоп- к а ларны ягып җибәрдек, дәвә түтәрәмнәрен кискәләп сындыргалап котелокларга салып, утка куйдык, күзләребез ничаклы янса да, хәзергә ризыкларга кагылган кеше юк. Шулай да минем эчтә бер кызыксыну яна әлеге теге чакырулы кунакка, мунчалы кунакка капитан кайсыбызны алып барыр икән? Үзе мә-үзем әйтергә, эчтән уйларга да оялам, ләкин башта өмет корты эш лн ихтимал, мине алып баруы да Өстә ялтыравыклы күн пальто, башта йолдызлы бүрек, миннән дә кулайрак тагын нинди кандидат бар? Юк шул, баштагы өмет корты юкка котырган Кич белән капитан мине түгел, Ибраһимны алып китте Аның каравы без — Сибгат абзый. Равил, мин өчебез кичен әле ге дәвә сөякләреннән пешкән шулпа белән ужин ясадык. Капитан ипи кирпечен, җеп белән үлчи-үлчн, гадел итеп биш кисәккә бүлде һәм бик нык кисәтүне кирәк тапты — Порцияларыгызны кулга тию белән кабып йотасы түгел, әле ир тәгә дә көн бар Бигрәк тә сиңа әйтү. Сибгат абзый, бик комсыз карап тордың ипи бүлгәндә — Синекен сорамам, курыкма, капитан,—дип. коры гына җавап кайтарды тегесе дә. Шулай да баш кешенең кисәтүе үзенекен итте, без өлешебезгә тигән «көмеш»не ялап-ялап кына булса да икенче көнгә дә җиткездек, кичә кунакта булган Ибраһимның хәтта әле аның иртәгесенә дә калган иде. Бәхеткә каршы, капитанның «төнәген» дип куркытканы чынлыкка туры килмәде, безгә өлеш чыгарган рәхимле хуҗаларның Камышннга йомышлары ашыгыч иде булса кирәк, без иртәгесен, үтәли тишә торган ачы дала җиленә каршы, аллы-артлы ике автомашинага төялеп, тагын сәфәр киттек. Юлда Бу шыксыз дала җилендә күңелле финал бер дә күренергә тормый. Салкыннан бик аптырагач, әле беребез, әле икенчебез, әле булачак бөтен редакциябез, машина бортыннан сикереп төшеп, җәяүләп юыртабыз, эчкә аз булса да җылы керә. Машинадан узып ук китмәсәк, арпа калу куркынычы һич янамын. Чөнки машиналар үзләре дә, юлга салган кар «барханнары» өстеннән, абына-сөртенә генә баралар. Баралар-ба- ралар да, кар өеменә батып, үкереп еларга тотыналар. Арабызда тавы- шын-тынын чыгармаучы бер генә җан иясе — Сибгат абзый гына бар. Ул юлга чыкканда ук астына күп итеп печән җәеп, хуҗа шоферларнын кайтышлый йөк өстенә ябарга дип ыргыткан брезентларына баштан аяк төренеп яткан иде. шул ятудан ник бер кузгалып карасын —зарланган тавышы да ишетелми, исәнме-түгелме икәнлеген дә белдерми. Ә катып үлмәдеме икән, дигән шомга урын бар, иртә белән авызына локмә ризык капмаган килеш кузовка менеп чумды, чөнки кабарлык ризык заты калмаган, капитанның нык кисәтүенә дә карамастан, бер авызы тигәч, үзен тыеп кала алмыйча, үзенә эләккән бар күк өлешен валчыгын да калдырмыйча кичә ашап бетергән иде. Тавыш-өн чыгармыйча брезент астында баручы Сибгат абзый, барыбыздан да бигрәк, капитан өчен җан көеге булды. — Сибгат абзый Ә Сибгат абзый,— дип хәвефләнү белән эндәшә капитан,—бармы синдә җан әсәре? Ник бер дә тавыш-тын бирмисең? Алла бәндәсе ич син дә. — Ярамаган сүз бу. капитан. Дөрес сүз түгел бу.— дип капитанга аркылы төшә Ибраһим, әллә чынлап, әллә үзенең капитанга караганда күбрәк белгәнлеген сиздерергә тырышып, юрамалый маташтыруы,— без беребез дә алла бәндәсе түгел, алла бәндәсе булсак, алла соң безнең юлга шушындый сөңгеле җилен чыгарып куяр идеме? Капитан мондый юк-бар сүзләрне колагына да элми, аның хатасы гел Сибгат абзыйда. — Тик ятма, аяк бармакларыңны аман-аман кыбырсыгын ят. Аяк бармакларыннан керә кешегә... кату «Катып үлү» димәкче иде бугай ул. ләкин соңгы секундта гына уйлап алды булса кирәк, паника күтәрү булып чыга бит алай әйтсәң! Шулай да. командир кеше буларак, катгый бер карарга килгән иде. Өстеннән шинелен салды да. Сибгат абзый өстендәге брезентны күтәреп, аңа шинелен бөркәде, брезентны шинель өстеннән япты. Сибгат абзый исән генә түгел, һәрвакыттагы кирелеге дә үзе белән иде: — Нәрсә син, капитан? Авыру дигәч тә, әллә син мине солдат "хез- М.1тенә бөтенләй яраксызга чыгармакчымы? дин авыз эченнән мы гырданды. ләкин «Ал шинелеңне! Үзен ки!» дин үк әйтергә йөрәге жит мәде Капитан гимнастерка эченнән калын жылы кофта кигән иде. әлбәт тә, бу усал дала жиле аның җылы кофтасыннан гына курыкмаганнар ләкин ул сер бирмәде, юл буе безнең бәбәгебез алдында шинель сез килеш, аягүрә басын барды һәм менә күпме еллар үткәннән сон да. инде мәрхүм икән дигән хәбәрен белен торганым хәлдә ул минем күз алдымда, дала миленә бирешмәскә тырышын. кузовта гел басын fiapa кебек гәүдәләнә И. сугыш, сугыш' Син анда, үзеңнең алдынгы җәһәннәмеңдә, кешеләрне көйдердең дә көйдердең, ләкин синең ар тында да әллә ни ышык юк икән Бездән яшерә алмассың, белдек без сине икенче килә күрмә безнең урамга! Без менә Камышинда Кайчандыр вак-вак һәм арзанлы карбызлары белән колакка керен калган Камышин шәһәре, ниһаять, менә безнең алда Сталинградка бик ерак булмаган бу шәһәр өстен бомба белән дөмбәсләүне байтак күр г.»н булса кирәк хәрабә хәленә кнлгән йортлар, яртылаш гасыраеп калган шыксыз стеналар, урам уртасына иңгән чокырлар, фанер ка лакланган ватык тәрәзәләр, көрт баскан урамнар шуны раслан торалар иде Анда-санла күзгә чалынган кешеләре дә күбече хатын кыз. карт коры, бала-чага, аларының да сугыш чоры паегында яшәгәнлркләре күренеп тора, бик алан мәтәлә-кадала чапмыйлар, кирәк йомышларына да мәҗбүрән генә атлаулары күз алдында иде Менә шул җимерек шәһәргә жнлле далада калтыран килгән без биш мосафир килен өстәлдек Шулай да Камышин безне караңгы чырай белән каршылады днн әйтмәс идем мин Барыннан да элек, без бу шәһәрдә фронтны һәм тыл ны күнмедер дәрәҗәдә бер берсенә тоташтырып, почта алышын, үзара хәбәрләр ялган торучы обменный пунктны таптык һәм шуның ярдәмен Дә. Сталинград фронтының күн кенә гаскәри берләшмәләре, тылы һәм идарә органнары барып кушылган Көньяк фронтының Полнтндарәсе белән тоташа алдык Ә бу безнең өчен иң әһәмиятле бер табыш, инде без кан барганыбызны ачык кына белми баручы, тик капшанып кына, тик жае чыкса гына һәм гаскәр төяп баручы эшелон комендантлары ның көйләре килсә генә эләгеп китә алучы биш мескен мөсафир түгел, ашау-эчү яклары таклы-җепле булса да. күкрәк киереп баручы кирәкле кешеләргә әверелдек шикелле Бездән еракта торган начальниклар ның боерыклары да килмичә булмагандыр. Камышинда без ю i буе җилкәбездә диярлек килгән кургашын йөкле авыр ящикларыбыздан котылып, аларны шул якка үтүче эшелонга төян җибәрдек Үзебез ул эшелонга нилектән сыймаганбыздыр? Хәзергә хәтле шуңа төшенә алганым юк. Күрәсең, безне алып баручы капитанның мөгезе үткен бул наганлыктан гына булуы да мөмкин (Җәяләр эчендә генә әйтеп у ту без капитан Клнблинен керергә мөмкин булмаган жнргл дә ырып-ерып керә ала торган әрсезлеге жнтәрлек булмаганльп ын юлда да. барын җиткәч тә әледән-әле күрдек) Шулай да. әрсезлеге жнтәрлек булмаса да. ул безне ачык һанадя калдырмады, башыбызны кар-яңгырдян капларлык түбә таба алды без әлеге шул обменный пункт дигәннең рәтләп ягылмаган, без ур нашканнан соң гына электрический камин белән азмаз ышык төше релгәп бер бүлмәсенә урнаштык Бу. әлбәттә, чагыштыругача урнашх гына Монда карянат мазар юк. ятуыбыз торуыбыз идәндә. әле ярый баш кумэ/ечен посылка, хатлар тутырылып пичәтләнгән зур-зур брезент капларны файдаланырга рөхсәт иттеләр. Ибраһим Газиның бер вакытта да, бик авыр чакларда да бирешми торган оптимист җаны, юмор хисен югалтмаучы теле әле дә булса, ки леп-килеп, искә төшә. И, Пәтыйх җаным, ятабыз бит адәм балаларының өзелеп-өзелеи язган сәлам хатлары өстендә, бездән дә бәхетлерәк тагын кем бар икән бу килбәтсез фани дөньяда? дип сайрарга тотынды ул иртән күзен ачуга Кичтән дә локмә ризык капмый яткан, иртәгесен дә коймак пешкән ис килмәгән шыр ялангач таш тартмада Ибраһимның болай авыз ерып торуы җене*мне чыгарды. — Дүрт йөз грамм гына булса да көн саен үзенә тиешле паегын алып ашый торган кешеләр бөтенесе дә безгә караганда бәхетлерәк, дип, күкерт урынына кабынып, аның авызын томаламакчы булдым мин, — син дә, Ибрай, яшь бозау шатлыгына биреләсең кайчак. Ләкин Ибраһимның авызын томалау минем көчтән килә торган эш түгел, вакыты белән ул үзенең гаҗизләнгән жанын эчкәрәк яшерү өчен дә шулай теленә салына башлый иде. - Әллә шушы сәлам хатлары өстенә баш куеп йоклаганныкы, Грушаммы күрдем бүген төшемдә, аклы күлмәктән, башында зәңгәр косынка, коймак пешереп өлгертергә йөри иртәнге чәйгә — һәм тагы мине үчекләргә тотынды — Син. Пәтыйх малай, Мәрфугаңны әллә бөтенләй оныттың ук инде? Теге чакны, Ялтаның иҗат йортында Алиш, син, мин өчәү ял иткәндәге кебек, «Мәрфуганы сагынам!» дип мендәр кочаклап елап йөргәнеңне күрмим. - Кочаклап йөрерлек мендәре кайда соң монда?— дип, шырпылы гына җавап кайтарцым мин, сөйләшергә дә, тыңларга да теләмәгәнле- гемне ачыктан-ачык сиздереп. Күпмедер вакыттан соң Ибраһимым, бу юлы инде гаять җитди рә вештә, минем каршыга үзе килеп басмасынмы! һәм ниндидер заговорга әзерләнгән кебек, кысылган тавыш белән сүз башлады. Бу капитаннан да әллә ни өмет юк, чапкан була, чапкан була, толку мало. Мин үзем, гражданкада чакта, беләсең килсә — бел, комсомолның кантком секретаре булып эшләгән кеше, ул тирәнең телен беләм. Әйдә әле без, Пәтыйх малай, болай итик Клиблигә бик сиздермичә генә, икебез гражданский властьларга мөрәҗәгать • туралан төн кунып чыгу өчен бишебезгә биш талон алуга ирешкән. х әмма Зимовникиның үзеннән түгел (анда бездән башка да берничә = часть тора, өйләр солдат белән тулы), поселоктан читтә, берничә ки- |1әрш ч без узгынчы «карасарыклар» белән сөйләшен . «Ч I. \ 1ЭЙ .1.1 бер рәхим к- \o.\o.i табы лды Ү « м 1 дип .-итмим, минем хатада үземә дә урын юк. йоклый алмаганлык тан храм таптап йөрү, дип башлап китте ул, әллә чынлап. • •’ I.) бездән > әзрәк котыласы килеп, әнә арырак, өч ихата узын, дүр- енчесе «.сзнен үз халкыгыз татары-хлонцы. ул ничек тә үз кешеләре ч > борын төртерлек урын табар, только ни «Дядя Зангри» дип эндә «иегез, исемен бозып дәшкәнне өнәми «Дядя Зангри» дшәне Заһри абзый дигән кеше булып чыкты, бик -• кочак җәеп каршы «амаса да. ерактан килүче «үз брагыбызны урам да калдырып булмас» 6v 1ып чыкты Бик рәхәтләнеп алган ук рәхмәтләр укый-укый. стеналары балчык кирпечтән хры 1ЫП п--хт.- итеп агартылган тәбәнәк һәм мунча кебек жылы - - п - иче - ш; п барып кердек Барып кердек һәм. бер мизгел ан- «ырашыи бер беребезгә карашын калдык Идәнендә, түшәп салган ке- ' к < ч I mi i.ip иск I.in 1та. өенең артык жылы булуында да шушы яшь, I пи .и. гаеп in түгел микән, дигән шук уй узды күңелдән. Ләкин . \ I братыбыз' безгә озак шаккатып торырга ирек куймады Күрг1нс1гз нона тышы диде ул өзеп, мин сезгә гүрнәчә бу- •лр дип >тмәдем. но төн үтәр урын табылыр икегезгә нона жылы мич 1 И1ы бн булыр иде. канатым Абзыиш -I п пи. 1Йб;-1 «мма зур жиз самавыр кайнатып, бәрәңге, «яшереп б. -I . , ырын утырган самавыр • ■ лпында - с к.-пнар чәй белән < ыйлап чыгаруы, барысына кара ганда ia әйб.о р-к бу лды Зимовники калды, без көньякка» очабыз Безнең бәхет к.» каршы, аяз. салкын, кояшлы нртә нд- \як астын нык кына туңдырган, киез итектән хет җәннәтнең , »•• ә ч каы 3 гдерт Хәер, күп элдертергә туры килмәде, аэродром дигәннә; артында гына икән. Ьер-нке урында капитан -еге ф;- < 11< • шәрәсеннән бирелгән дәрәҗәле кәгазен чыгарып күр • ■ < ул, без авын артыннан сүзсез генә тыракладык Алда бер эйттз гай. әйтмәгән булсам, әйтү шушы фронтка як • »ер хәл. демократия көчәя, волокита әзәя бара Caw тнь • »»-чән китә сен дә әйтеп тормастан. безне керттеләр, ахрысы к*». . > тагы шрәт.» башлавын, ә безнең киез итекләрдән нк.ж . геб. Һ күнсл иренә рәхим-шәфкать нуры инде булса кирәк Әле лә булса күз алдымда тыштан яшькелт-соры i юл буяулар белән буялган (маскировка өчен булса кирәк) котсыз -ур транспорт самолеты иде. Утыру-менү әллә ни тәкәллефле б -малы ' тмолегнын үзе кебек үк котсыз зур яшик, иң элек. <>>■ :апмыйм. Ибраһим Гази мәрхүмнең нәкъ шул көннәрдә, тәэсирне". Һәм . . г, - • . i л. кәгазьгә төшерелгән юллары бар икән *К;-. 1980 елгы 5 иче санында «Көн юлектөн б масы басылган, бик тә төгәл билгеләнгән н га н,, н.................. ,..р. н и-, IKUII Без тһгкрык белән шәһәргә чыгабыз Аяк астында телефой Чыбык лары чуала, патроннар, снарядлар, гранаталар аунап ята Янган, кырыкка бөгелеп куркыныч төскә кергән танклар, автомашиналар кайбере үләксә шикелле сузылып ята, кайберләре үлем алдыннан, үлем | азабы белән газапланган кебек, арт «аяклары»на басып, бөтен гәүдәсе белән алга ыргылып торалар Без. тимерчыбыкларга абына-сөртенә. шәһәрнең /кимереклегенә тан калып барабыз Без барасы жир биредән 12 километр чамасы ераклыкта Биредә гомумән кызык берәүләр әйтә. 8 километр, ди. берәүләр 12; кайна кытны барасыңбарасың һаман 8 километр кала, барасың-барасың- һаман 8... Боз өсләп Дон аркылы чыкканда, патруль туктатып, безгә шикләнеп карады: сез. ди. чолганыштан кайтып килмисезме, ди, бик өс-баш ларыгыз тетелгән, ди. Ә без. чынлап та. окружениедә яткан кешеләрдән бер дә кпм түгел- аякта киез итек, ботинкасы барның ботинкасы ко тын чыгарлык Үткәрде Киттек Бик озак эзләп йөри-йөри. ниһаять, таптык Ике-өч көннән соң Батанскндан без яңадан Ростовка күчтек. Без узган юлы Ростовның үзәген күрмәгәнбез икән әле. Ләкин үзәкнең исеме генә калган үзе юк инде Бер генә исән йорт калмаган кара тәрәзәләр (дөресрәге, тәрәзә урыннары), саламдай тимер балкалар, ишелеп төшкән түшәмнәр, чәлпәрәмә килгән пыяла тау-тау кирпеч — менә шул бөтен калган әйбер Халык гадәтләнгән Янган йортларга берәү дә күтәрелеп карамый Тик без генә аһ-уһ дип барабыз һәйкәлләр ватылган, бакчалар кисел- | -н, гапталган. магазиннар яндырылган, бөтен җирдә тимер дә кирпеч, тимер дә кирпеч Әнә кызлар кнлешә-кнлешә таган атыналар Берәүләр мәктәптән кайтып килә. Ростовта әлегә водопровод эшләмн, электр, мунча юк, трамвай юк Кичә политотделның кадрлар бүлегенә — Ростовтан 35—40 километр жиргә (һәм аннан ары — хуҗалык бүлегенә) бардык Баштанаяк пычракка манчылдым. Машинада утыра-утыра тәмам каттым Бүген ике сәгатьләр чистартынгач, ниһаять, пальтоларым, чалбарлар, .бүрек, ботинкаларым бераз адәм рәтенә керде» «Ботинкасы барның ботинкасы котың чыгарлык»— бу җөмләдә Ибраһим ике төгәлсезлек җибәргән Күн аяк киеме бары тик икебездә Берсе - алмаштилмәш киелә торган әлеге шул Равил Казаковныкы Икенчесен. Камышин шәһәрендә тупланган тәҗрибәгә таянып. Ибра һим белән икебез НКВДның район бүлегенә барып, без теләнеп алган идек Без аны байтак вакыт әле беребез, әле икенчебез алмашлап киеп йөрдек Ростовтан Батайскига күчкәндә. Дон елгасында боз өстенә туш җәелгән иде. күн аяк киеменнән мәхрүм кешеләр — без, капитаныбызның зирәк киңәше буенча, киез итек астына такта, калай кисәкләреннән күтәртмәләр тагып шуыша идек, тиктән генә «чолганыштан кайтып киләсезме әллә?» - түгел. Я Январь азакларыннан февраль ахырынача - җәмгысе ай да биш көн. ачы дала җиле, салкын кыш, шыбыр сулы яз аша үтеп, әнә шул мәшәкатьле озын сәфәрне кичтек, татар солдатларына аларны җөдә дә (үзбәк газетчылары белән аралашу аркасында телгә кергән сүз!) сагындырган ана телендәге сүзне — фронт газетасы алып бардык Юл буенда ялгыз ат... Батайскпда берме, икеме көн генә булганнан соң, без янә Дон елгасы аркылы Ростовка күчеп, шәһәрнең көнбатышындагы җимерек бис- тәсенә урнаштык. Гомумән, Ростовның жимерек түгел жире калмаган, кулдан'кулга күчеп, ул тәмам теткәләнгән иде Казакъ, үзбәк, рус телләрендә инде чыгып килүче газеталар, аларнын редакцияләре, аларнын зурмыкечкенәме типографияләре — без хәзер инде ишле идек Нинди транспорт белән, ничек күчкәнебезне ачык хәтерләмим, һәрхәлдә, күтәртмәле киез итекләрдә түгел, боз өстенә чыккан суны туңдырган, төн * караңгылыгында, әллә ни азапланмыйча гына күчтек шикелле Шулай % да колагымда «Поменьше шуму, ребята, не на свадьбу едим!» дигән § кисәтү сүзләре сеңеп калган «Шәһәрнең көнбатышына» дигәнем дә ° бик үк төгәл булмаска мөмкин, без әле монда яңа аяк баскан кешеләр, = әйткәнемчә, күчү төнлә булды, кайда көнбатыш, кайда көнчыгыш — ае- 3 рып кына әйтү читен иде. ш Ростовка күчүебезнең икенче көнендә үк безне, кузовына нидер 2 төялеп, брезент белән капланган машинага, йөк өстенә утыртып, фронт- < ның Политидарәсе, штаблар һәм АХО (административно-хозяйствен- g ный отдел) урнашкан жиргә алып киттеләр Кайда, нинди урын — i шәһәрме-поселокмы икәнлеген белергә өлгермәдек, гомумән, монда s безнең ише бу жиргә әле аяк кына баскан кешеләргә күпне белү, бө- ♦ тенесе белән кызыксыну рөхсәт ителми иде булса кирәк Күпне белү - өчен безнең капитаныбыз бар х Минем белгәнем шул булды без озак бардык, тирә-якта еракларга ® жәелгән дала, язгы ачы жил — су жиле, кузов өстендә, күктә кукраеп * баручы ят кунакларны үтәли кисә, мин үземне Чеховның «Дала» по- х вестендагы Егорушка сыманрак хис итәм, бу жирләр миңа ят, берсен “ дә белмим, чынын гына әйткәндә, берсе белән дә әллә ни өзелеп кызык < сынмыйм да Уйлап барганым шул «Бомбежкага эләкмәсәк кенә ө ярый» Күп кенә хуторлар, поселоклар аркылы үттек, арада зур бер чиркәүле авыл да күренеп калды, чиркрүле, димәк ки, рус авылы булса кирәк, ә исеме Солтан-сала Алай икән, кайчандыр бу тирәләрдә без нең агай-энеләр кыдырып йөргән икән Күңелгә әллә ничек моңсу уй лар килеп китте... Мин инде моннан, АХО дип атала торган ул зур жирдән безне киен дерепясандырып, чын солдат формасына төреп кайтарырлар, дип уйлаган идем, и, беркатлы да соң мин! Алай ансат кына эшләнәме сон андый эшләр. Аннары тагы мин, фронт Политидарәсе һәм һәртөрле штаблар да шунда булгач, безне генераллар алдында «Рас, два»га бастырып ук йөртмәсәләр дә, һәрхәлдә буебызга-сыныбызга күз төшер ми калмаслар дип уйлаган идем Әлеге шул беркатлылык бәласе инде, минем күңелдә хәтта мондый яшертен уй да бар иде: Сталинград фронтын Көньяк фронты белән кушканнар, днмәк, анда данлыклы Сталинград герое, 62 нче Армиянең атаклы командующие генерал Чуй ков та булырга тиеш Капитаныбыз юл буе аны мактап, данлыклы генералның стратегик һәм тактик осталыкларын — хәйләләрен сөйләп килде, генерал Чуйков минем хыялымда әкият героена әйләнгән һәм мин аны ничек тә күрергә, әгәр булдырып булса, интервью алырга тиешмен, дип күңелгә беркетеп тә куйган идем Шуңа ирешеп, татар телендә чыга башлаган Көньяк фронты газетасының, әйтик, беренче номерында ук шул интервьюны бастырып чыгарганда, әмма да егетлек булыр иде Кайда ул тиз генә андый бәхеткә ирешү! АХО ашханәсендә ашыкпошык укранна борщы ашап чыгуны исәпкә алмаганда, без гомумән бүтән бер түбә астына да кермәдек Безне кузовына утыртып кил гәп машина китеп, сәгатьләр буена югалып торды Күренсә, безнең янда тик капитан Клиблн гына күренгәләп китә, һәм анын бөтен әйткән сүзе «Тик басып тормагыз, юкса катарсыз, йөреңез, хәрәкәт кылы ңыз» була иде. Машинабыз кич жнтәрәк кенә әйләнеп килде, кузовтагы йөген бу шатка и.» йөк урынына, шыр ялангач кузовка биш пар солдат итеге таш ланган иде Безнең күңелдән шундук: «Бу итекләр, шәт, безгәдер нн де»,— дигән уй узды, ләкнн шәхсән мин үзем, генерал Чуйковны күреп аңардан интервью ала алмагач, бу йөрүдән һич канәгать түгел идем Без кемне дә күрмәдек, безне кем дә күрмәде, шуның өчен, әгәр без уйлаган чынлыкка туры килеп, теге кузовта таркалып ятучы биш пар күн итек безгә насыйп була калса, тик шуның өчен генә язгы ачы жил дә ачык кузовта безне өшетеп йөртү кемгә кирәк булды икән? Кояш яхшы ук түбән төшкән, офыкта шәфәкъ нурлары уйный баш лаганда. без кайтыр юлга чыктык. Җил тагын да көчәя төшкән, хәзер инде көндез тапмаган тишекләрне дә табып, безнең жаныбызга үтә иде Барабыз, барабыз, нәкъ И. Гази язганча, берәүләр әйтә 8 километр, ди. берәүләр 12 Барасыңбарасың — һаман 8 кала яки һаман да 12 Җилнең мәрхәмәтсезлеге дә түгел, янган хуторлар да түгел, ул хуторларда берәм-сәрән күздән үткән ябык кешеләр дә түгел, күңелдә бик озакка чаклр< басып калган, әле менә хәзер дә ап-ачык булып, туктаган жирендә дер калтыранып, дала уртасында бер ялгызы басып торучы ябык ат булды Тәмам жегәре бетеп, тарта алмас хәлгә килгәч, тугарып калдырганнармы аны. берәр яндырылган хутордан, хужаларын югалткач, чыгьт киткән ат булдымы ул?- ничек дип әйтергә дә белмим. Бер ялгызы басып тора юл читендә, жилгә арты белән борылган, сизелер-сизелмәс кенә калтырана, эче утлыгып кергән, күзләрен яртылаш йомган, әллә бар ана дөнья, әллә юк Без якынайганда да шулай тора иде. без зырылдап узып киттек, башын күтәрмәде, иңчек басып калган — шулай кала бирде , Соңыннан мин, алгы крайга газета өчен материал эзләп барганда, кар астында жиргә яртылаш ябышып, катып калган немец солдатларын да күрдем, ат үләксәләре дә байтак очрады, рус редакциясенен бер сотруднигы белән передовойга барышлый, аның парабеллумыннан үлгән ат башына атып, хәтта чослыгыбызны сынашкан чакларыбыз да булды Ләкнн дала уртасында, олы юл буенда, юлдан узучыларга борылып та карамыйча, ж-илгә артын куеп басып калган әлеге иясез ялгыз ат. минем күңелдә фажигале тетрәнү кузгатып, шулай басып кала бирде. Әле хәзер дә «Менә авам! Менә авам!» дигән кебек, ләкин аумыйча-сгылмыйча. жил уртасында басып тора кебек. Бәлки, бу минем үземнең дә крестьян тумасыннан булуымнандыр, бәлки, шушы ябык ат образында минем яртылаш ятимлектә үткән балачагым яңаргандыр — белмим, белмим — ләкин ул хәтердән югалмый, югалмый Сәбәпсез моңсулыкка бирелгән минутларда, үземне ялгыз хис иткән авыр көннәремдә ул ат аеруча терелгәндәй булып, күңелемне баса. Китми дә. чакырып, яныма да килми. Оча, оча... ләкләкләр оча.. Безнең бу якларда ләкләк дигән ул сәер кошны имгә дисәң дә таба алмассың, белмим, берәр адашканы ялгышып килеп чыкмаса. Ә көньяк өлкәләрдә алар чакырмый килә торган кунак. Искәрмәстән генә очып килер, өй кыегынамы, яки башка берәр биек агач башына килеп кунар, озын-озын тәпиләрендә тирбәлеп торыр, канат-каурыйларын ка гып купшыланыр, ишетелер-ишетелмәс кенә бер каңгылдап куяр һәм. «хушыгыз, жанкисәкләрем. килеп хәлегезне белдем, икенче әйләнеп килгәнче имин булыгыз!» дигәндәй, янә бер аваз салып очып китеп барыр Ул як кешеләре ләкләкне ниндидер бер изге кошка санап, хөрмәтләп каршы алалар, әгәр шунда берәр агач башында оя корып, бала чыгарса, өмет багьлап ышаналар булды, хәвеф-хәтәрләр узды, безне борчуга салган чит-ят кешеләр .инде, шәт, күренмәсләр.. Без чыгарган «Сталин байрагы» газетасын, нишләптер, шул ләкләк кошына ошатасым килде минем. Бәлки, бу минем газетанын ничек бездән киткәнен, ничек частьларга, полкларга барып җиткәнен, үз уку- . чысын ничек табуын белмәгәнлектән дә килгәндер Кайчагында минем * күнелгә шикле бер уй «ул чаклы зур дөньяга, ут һәм төтен тулган « ■ дөньяга, фронтка, алдынгы частьларга барып җитәме икән? Юлда ут £ чәчрәп көеп бетмиме икән? Ике генә битле, бигрәк кечкенә газета ич!» ° дигән шөбһәле уй да килә иде. з Хәлбуки, без булдыра алган хәтле тырыша идек Русча чыга торган 8 газетадан алып тәрҗемә дә итәбез, газетанын «кара эшенә» ярамый ш торган капитаныбыз, юл өсте очраткан узгынчы машиналарга утырып, 5 Политидарәгә дә чаба Хуҗа Насретдин мәзәкләрен тергезеп, аларны < да сугыш эшенә - җиңү эшенә җигәбез, Ибраһим мина «Син бывший j шаир кеше ич, Патыйк, язып җибәр берәр шигырь» дип тә кычкыра, ха- го лык мәкальләрен, табышмакларны да файдаланабыз — кыскасы, чыга 5 инде чыгасы булгач. Ростовка күчеп, бермеикеме номер чыгаргач, ал- ♦ лага тапшырып, мине передовойга җибәрделәр Хәрәкәттәге частьлар- - дан материаллар кирәк. «Әле язгы затишье вакыты, сине полк коман- х дованиесеннәи эчкәре үткәрмәячәкләр, күн пәлтән белән, йолдызлы £ бүрегең үзләре генә дә ни тора, шуның янына Полнтндарә биргән тах ныклык кесәңдә, әйдә, ал беренче чирканчыкны син!» диделәр Башка х әллә ни белмәсәм дә, действительнидә дә булган кеше, сугышчан при- = казга каршы килеп тору ярамаганлыкны белә идем.- калтырануымны < эчкә йотып булса да «Була, командованиеның сугышчан боерыгын ө үтәргә мин әзер!» - дигән булып честь бирдем Әллә нәрсә булмады, чынлап та язгы юлсызлык вакыты, мәхшәргә туры килмәдем, якынча булып узган бәрелешләрдә күзгә күренердәй эш күрсәткән солдатлар ны, сержант һәм кече сержантларны үзләрен минем янга чакырып китерделәр. кыскасы, ике-өч көн эчендә — русчасын, татарчасын — бер блокнот материал төяп кайттым Аның каравы мин югында, монда — Ростов бистәсендә фрицлар мәхшәр ясап киткәннәр Жимерек шәһәрнең җимерек бер читендә типография дә ачып, русча, татарча, казакъча, үзбәкчә газета чыгарып ятканны кайсыдыр бер хаине теге якка хәбәр итеп тә өлгергән булса кирәк, гомумән, шәһәр, ничаклы җимерек булмасын, коммуникация үзәге булудан туктамаган иде, Фатих анда юк чакны чамалап, немец lap. эскадрнлня арты эскадрилий очып килеп теткәләнгән Ростовны тагын бер кат теткәлән ташламасыннармы Ибраһим моны мина соңыннан, мин передовоЙдан әйләнеп кайткач, анда да үз башыннан кичкән хәл итеп түгел, Сибгат абзый башыннан кичкән хәл итеп, гадәтенчә чак кына юмор бизәкләре кыстырын сөйләде Бер-бер артлы берничә волна шулай килеп, безгә атап алып килгән «бүләкләрен» ташлап киттеләр, дөнья бераз тынычлангандай булды, башкалар рәтеннән мнн лә калыктым якты дөньяга Типографиягә барып керсәм, әй. ротатор астыннан дүрт аякланып Сибгат аб- кать уты булса? _ - Нишләтер идемме? Нишләтер идемме? капылт кузгала бу, яны 3 белән торган җиреннән йөзе белән борыла, ә йөзендә кызылы кызыл и агы ак. кровь с молоком, урыс әйтмешли, йот та җибәр бер кабуда ® Тыны кысылгандай була бер мәл. ни сайрар кош иде үзе. телсез х калды. Ә теле ачылгач әйткән сүзе, бик ачык итеп, бер дә ясалмасыз = әйткән сүзе менә бу Күч тә кил минем өйгә. Минем өем дә. күңелем дә иркен Утын е «апасым да алла1а шөкер Федоска саран бака кебек каты-котыда тотмам Менә күрерсең Ул бу сүзләрне чын күңеленнән әйтте, билләһи газыйм. тамчы да ялган катнаштырмыйча әйтте Шул секундта күзләрендә чагылып узган якты утта аермачык күреп калдым әгәр кузгала калсам, ул мине шул минутта ук ияртеп алып китәргә әзер иде Ә мин. тиле дигәч тә. тота-каба тигәнәк буе сикерүчеләрдән түгел Башым үз урынында Еракта булса да минем үз өем. уз өемдә ике ба лам. хат язмый торган үз хатыным бар «Хат язмый торган» дигәннән, вәсвәсәм кузгалды Дөрес, ул моны «Почерыгым начар». «Минем хатымны укыгач, иптәшләрен белән, юк дигәндә. Ибраһим Гази белән җыелып көләр идегез бугай», дигән булып үзен акламакчы була Ә белмәссең, минем янда сайрар кош очып йөргәндә, анын янында да шундый берәр әрсез алабай тыкшынып йөрсә? Минем Мәрфугам кеше күзе төшмәслекмени? Тәүбә әстәгыфнрулла. әйттем исә кайттым Мәрфуга турында шундый уйны башка китерергә мнмкинме? Ә кинәт мөм кнн булса? Ач күзле кешеләр кайда да бар Бөтен кеше дә синен кебек беркатлы исәр түгел, Фатих • Югарыда китерелгән сәбәпләр өстенә, кешегә-карзга шауламыйча, болары турында уйладым да капитан Клнблиг.» үтә дә ачык итеп ра порт яздым Рапорт икән рапорт Күн сүзле түгел, сентнментка һәм икеләнүгә урын калдырмыйча Шунлый-шундый эшл«>р. иптәш капитан Штатта артык кеше икән легемне үзем дә белеп торам Чакырып алып киттегез килдем Ничек газап чигеп килгәнебезне үзегез белеп торасыз Булдыра алган хәтле эшләдем, газета чыгару эше хәзер инде җайга салынды Шушы әйтелгәннәрне искә алып, тиешле формальностьларын җиренә җиткереп. мине Полнтндарә исеменнән кире үз җиремә үз семьяма комай лиронкл лапыгызны үтенәм Күпне сорамадым, әмма сораганнарым ту тысы белән җирен.) җит керелде Хәтта әле өмет тә ителмәгәне эләкте фронт Политпларәсе һәм фронт газетасы редакциясе исеменнән рәхмәт кәгазьләре язып бир деләр . И. тотындылар, тотындылар мине, әле алдыма, әле артыма төшеп, карарга Төрле киңәшләр бирергә. Казанда калган туганнарыма, ха тын. балачагаларыма сәламнәр өяргә Минем китәсемне белеп әзер ләгән ризык запасларыннан күчтәнәчләр яудырырга Үзебезнекеләр бит, ясалып тору юк — Туктагыз, чама белегез, ат түгел бит мин. ничек күтәреп кай тыйм бу чаклы йөкне,— дим. аптырагач — Син күтәрмисең, поезд күтәрә, диләр, нәзәкатьләнеп тормый ча гына Сагыну хисен мин электән дә белә идем, сагыну хисенең ничек бул ганлыгын мин шунда бергә газета чыгарган иптәшләремнең күзләрендә күреп, тагы да тирәнтенрәк кичердем. Кайту юлында Ниһаять, мин кайту юлында Редакциядәге иптәшләремнән кайбер ләре вокзалга хәтле озата ук чыктылар. Вокзал дигәнен әйтер идем, кыр уртасында, җилдә шыңгырдап утыручы сыңар бер өй — будкадан зуррак, авыл өеннән кечерәк. Уты-фәләне юк. булып та яшергәннәрме? Бик ук тантаналы озату булып чыкмады бу. әкәмәт. Оркестр да яллый алмагансыз,— дигән булдым, озата килгән иптәшләремә төче ләнергә ирек бирмәскә тырышып. тизрәк поезд биреп, алып китмәсә ләр. монда борын төртерлек урын да таба алмассың Борын төртергә әнә җир,— дип авызымны томалады арадан берсе — Өйгә кайтасы булса, мин әле. дурак, башымны кесәгә салып куеп булса да йоклар идем. - Әйе. бик ук комфорт булмас, фронт полосасы буйлап боеприпас, азыктөлек ташу өчен ашык-пошык кына салынган юл Төн чыкканчы хәвефсез-хәтәрсез бу араны исән-сау үтсәгез, анын каравы Зур юлга — Юго-восток юлына чыккач, көнозын җырлап кайтырсыз. «Бу ара» турында тавышны кыса төшеп әйтелгән сүзләр күңелгә шом салды салуын, ләкин иптәшләр алдында сиздермәдем «Бу ара» дигәне йөз километрга якын нәкъ фронт полосасы буйлап параллель үтәсе, фрицның борын төбеннән, ә аның борыны исне бик тиз сизә Хо даебыз үзебез белән икән, хәвефсез-хәтәрсез үттек. Көньяк-көнчыгыш юлына чыктык, барган саен Көнчыгыштан күтәрелә килүче кояш безне каршылан, юлны яктырта килә, яктырта килә... Төрле тип вагоннарны, ачык платформаларны, теплушкаларны таккан чуар составта кемнәр генә юк: госпитальдән чыгып, туган ягына поправкага кайтып баручы солдатлар, эвакуацияләнгән туганнарын эзли чыккан штатски анадыр, җимерелгән сугыш әсбапларын тылдагы ремонт мастерскойларына заводларга озатучы командированный командирлар, кемне дә озатмавы һәм госпитальдән чыкканлыгы да ачык кына күренеп тормаган, ләкин коралы үзендә, аш кашыгы итек кунычында булган «Бөтенесенә әзер» гвардеецтыр имгә яраклы халык без монда Фронттан ераклаша бар ган саен бугазлар ачыла, җырлап җибәрәләр, ике сүзнең берсе^сүге- н\. арала бар шундыйлары русча рәтләп сөйләшә белми, ә «мать»лап чатлап әйтүгә килсә — суга җибәргән балык. Минем урыным ачык платформада, имгәнгән саранча кебек ботын күтәреп ята торган җимерек самолет канаты астына туры килде. Көн үзәге җитеп, кояш кыздыра башлагач, безнең б\ урын, кем әйтмешли. • бардык Көн кичкә авышты. Эңгер төшү алдыннан Морозовская дигән х зур гына станцияга. берничә юнәлеш килеп тоташкан тимер юл төсне- = нә килеп життек. Монда, ерак та түгел, күккә таба муеннарын сузган •зениткалар да күренгәли «Ярый торган урын булыр бу, монда, шәт, е фриц борынын суза алмас!» дип тынычланып уйлап куйдым мин эчем нэп генә. — Морозовская, узловская,— дип авыз эченнән генә сөйләнеп кунды лейтенант, планшетыннан карта чыгарып Аннары капчыгыннан котелогын чыгарды, мин дә башсыз түгел, өлкән чинны кайнаган суга йөгертеп, үзем утырып калуның хәрби «шәригатькә» һич тә сыймаган лыгын, әлбәттә, белә идем — Бирегез котелогыгызны, мин алып кнләм,— дидем, җәлт кенә сикереп төшеп Лейтенант бернинди гаҗәпсенү дә, икеләнү дә сиздермәде, котелогын сузды Бик җилтерәп китсәм дә, алай җәһәт әйләнеп кайта алмадым Кай нар су краны төбендә байтак кына кеше — чират җыйналган иде Мин. кулымны пешерәпешерә, эһелдәп кайтып җиткәнче көнгә караңгылык капкан иде — Менә хәзер җиренә җиткереп кенә чәйләп алабыз,— дип сөйлә нәсөйләнә, «люкс»ыбыз идәненә газета җәеп, чәй урыны әзерли баш лаганда гына... муеннары аска килгерләре, ләгънәт төшкән фриц кар чыгалары, зениткалар дип тормаганнар, килеп җиткәннәр Үзара ка рашып алырга да өлгермәдек, беренче гөрес Шундук икенчесе, өчен чесс. ул арада безнең зениткалар гөрселди башлады, кайда ул чәй. якын гына килеп төшкән бомбаның элек җиле килеп бәрелде, шундук өскә чөйгән балчыгы башыбызга яварга тотынды. Ул арада безнекеләр Дә тегеләрнең берсен бәрергә өлгерделәр, янып төшүче самолет тирә юньне кинәт, шомлы бер келпетү’ белән, яктыртып җибәрде Мин бом бежкаларны аз-маз күргәләгән «дем инде, ләкин бу чаклы якынын нәкъ мине туры китерергә тырышкан кебек, баш түбәсенә ук китереп салганны күргәнем юк иде. Бер мәл нишләргә белмичә, аптырабрак калдым Ләкин мондый очракта озак аптырап тору «рөхсәт ителми» икән, күрәм, составтагы кешеләр, борттан ничек эләксә шулай енкере шел, юллар рельслар аркылы як-яңнарга сибелә башладылар «Шу тай кирәктер» дип җәлт уйлап алдым - баш белән түгел, курку инстинкты белән. Бераздан без бу орыштан исән-имин калган кешеләр юл лардан һәм безне йлып килгән составтан нлле-алтмыш метрлар чит тә канауда жнргә сыланып «әлиф» ята идек Тәҗрибәсе булганнар чамалаганнар, фриц әле бу беренче әйләнеш белән генә туктамаган икән, урап килеп, алар ян-тирәләргә пулеметтан сиптерә башладылар Гомеребез бетмәгән булгандыр, бу юлы да канауга ябышын каткан кешеләргә туры китерә алмадылар Тагын бер әйләнеп уздылар да -аннары киттеләр Беразга дөнья тынып калды, әмма каналга сырышкан кешеләр кузгалырга ашыкмадылар Күрәсең, дошманның тагын бер әйләнү ихтималы булуны төшенәләр иде булса кирәк. Тик күпмедер вакыт узганнан соң гына канал терелде, кешеләр аякка басып, шау-шусыз гына киредән состав ягына таба якынлаша башладылар Кешеләр нишли мин дә шуны эшлим, ләкин баш белән ни дә булса уйлый алмыйм, баш миңгерәгән, бер мәл үзебезнең «Люкс»ны таба алмый аптырадым Капшана торгач, таптым, ләкин бер нәрсә дә урынында түгел, платформабыз бомба Чокырыннан атылган балчык белән тоташ күмелгән иде. Актарына-казына торгач, шулай да балчык арасыннан бүрегемне һәм әманәт күчтәнәчләр белән күпкән юл капчыгымны табып алдым. Әманәт жан саклый, дигән сүзе бар халыкның. күрәсең, бу очракта ул нәкъ безнең «чей. минем өчен әйтел гәп булгандыр. Шомлык түгел диген син. шунда шул. миңгерәгән башның бер чите кинәт ачылып китә, көләсем килә башлый, кешедән түгел, үз-үземнән Ярый әле. эчендә башның үзе булмаган,—дип балчык арасын нан актарып тапкан бүрегемә эндәшәм мин тиле кешедәй. Ә тагы беравык вакыт узып, акылны җыя төшкәч, тагы бер нәрсәне ачыклыйм кара әле, минем ботым буенча ниндидер бер җылы шуыша түгелме? Капшыйм шуыша Ике-өч кат ыштан аркылы үтеп, кулымны, бармакларымны ботка тидерәм — кан. Тик менә хәзер генә башым эшли башлады, болай булган бит бу. Бая, бомбежка тынып торган арада, бүтәннәр рәтеннән мин дә мәтәлә-кадала канауга чапканда. бер жайсыз урында, рельсларга абынып, шәп кенә барып төш кән идем түгелме? Бөтенесе шунда булган булса кирәк. Минем чалбар кесәсендә һәрвакыт көзге кыйпылчы! ы йөридер идеме? Пәридер иде Почмаклары очлы, үзе калын, ышкый белеп ышкысаң, арканыңны кисәрлек’ көзге кыйпылчыгы. Әйе. әйе. нәкъ шул үзе. рельсларга абынып барып төшкән минутыңда — кызулык белән син аны-моны абайлап өлгермәгәнсең. нәкъ шул көзге кыйпылчы! ының очлы почмагы белән ба рып кадалган да инде Безнең җирдән зур бер канлы тамаша булып Сугыш узды. Миллионнарча кешеләр аннан бөтенләй кайта алмыйча, мәңгелеккә ятып калды Меңнәр, миллионнар гарип будып кайтты Болары бөтенесе истә Хларның күбесе китап, роман, трагедия формасында тарихка теркәлде — тарихны тетрәндергеч хәлләр болар Тарих аларны югалтмыйча саклаячак Ләкин дүрт елга сузылган бу авыр сугыш тоташы белән гел трагедияләрдән генә торды, дип кем раслый алыр икән? Юк. аның мәзәк яклары да булды. Сизгер укучы чамаламыйча калма га н дыр бу очракта мин аны нәкъ әнә шул мәзәк якларыннан килеп күрсәтергә теләдем, аңлы рәвештә шулай теләдем һәм болай күрсәтүнең дә үзенең закончалыгы бар