ТЕЛ ВӘ ЛӨГАТЬ АЛМАШЫП

Сүзне чек кына ерактанрак башлап китик әле режиссер һонәренең шәҗәрәсеннән Сәхнә тамашасы белен идарә итүченең театрдан аерылгысыз булуыннан. Ләкин, шул ук аакытта, сәхнә уеннарын оештыра башлаудан алып бүгенге режиссура сәнгатенә кадәр бик күп буыннарның гаять зур хезмәте кирәккәнен до онытмыйк Донья театр тарихына морожогать итсәк, художестао ягыннан бербогвн спектакль тудыру сәнгатен — режиссураны француз театрында, мәсәлән, А. Антуанның «Ирекле театр» спектакле сәхнәгә куелган кон (1887 ел) белен бәйләп карыйлар. Шул ук елларда Венада танылган режиссер Генрих Лаубе беренче булып ансамбль характерындагы спектакль ижат итә Лондонда Чарльз Кин күмәк күренешләрне сәхнәгә кук» методикасы естендә зшли. Рус театрында мондый яңарыш процессы 1898 елда Москву Художество театры ачылу белон башлана Татар театрында режиссура сәнгате чын могьносендо театрның үзе белон бергә туа. Чонки, мәгьлүм булганча, Казанда беренчо спектакль куелган вакытка режиссер хозмоте инде Донья сохнәсондә уз урынын алырга элгәре Рус режиссура сәнгатендә, мәсәлән, К С Станиславский, В И Немирович-Данченко, В Э Мейерхольд кебек танылган шәхесләрнең уңышлы зшчәилеге. аеруча К С. Станиславскийның сәхнә ижлгы психологиясе олиәсендәге кызыклы ззлануләре зур нәтижәлор бире боек реформаторларның яңа идеяләре милли театрлар үсешенә дә уңай йогынты ясый. Урыннардагы сәхнә знтуэиастлары Москоу Художество театрына охшарга тырышып ижат итә башлыйлар Бу аралашу-иогынты күпсанлы гастрольләр вакытында дә, рус актерлары һәм режиссерлары татар труппаларында зшлогәндә дә актив бара. Русның беренче провинциаль сәхнә осталарыннан берсе Николай Зимоаой, булачак «Сәйяр» группасында >шли башлап, 1907—1908 ел сезонының берничә ае дәвамында аңа сизелерлек ярдәм күрсәтә: әле борелонә генә торган милли театриың тежрибәсеэ актерларына сәхнә әлифбасын ойрот», аларны киң карашлы, бай рухлы иҗат кешеләре итеп тәрбияләргә тырыша. «Ул минем рухи үсешәме тәзсир ип»,— ди Сәхипҗамал Гыйззәтуллина-Волжская үз истәлекләрендә.— ул мине тормышка дәрес күз белой карарга, начарны һәм матурны аера белергә оирәтто Ул яхшы актер иде һем безгә... реалистик юлдан үсәргә булышты»XII XIII Габдулла Карнае аны соңыннан да үзенең беренче сәхнә остазы итеп хормәт белән искә ала. Тагын биш еллап вакыт үткәч, татар театры үз үсешендә мәгълүм уңышларга ирешеп олгоро: даими актерлар составы, милли репертуар, кышны сезон очен бина булдырыла. Милли драматурглардан Г Камал, Я. Вәли һәм башкаларның әсәрләренә «тешә үтсә» до, әлеге татар режиссурасы Н В Гоголь, А. Н Островский пьесалвры- на ныклап тотына алмый, Конбатыш Европа классикасына иса якын да килми. Менә, ниһаять, «Йолдыз» газетасы 1913 елның 29 мартында Шәрык клубы театрында Шилларның «Мәкер һәм мәхәббәт» трагедиясе куелачагын хәбәр итә4 Эләгә 1 Кашшаф Г Ьепеня* артвства Казан. 1»М 36 ват XIII Морташн Огмгфисы . 1«IJ. Н карт ' Казанлы Фатыйх Сәйфи Шәрык клубы сәхнәсендә «Мәкер вә Мәхәббәт» — «йолдыз» 1911 18 февраль. : Кәрам Г Татарча театр,— «йолдыз». 1913. 4 апрель С әсәрне кую өчен шәһәр театрыннан артист Загорский чакырыла Татар театры беренче тапкыр Европа классикасына мөрәҗәгать итә һәм «Сәйяр» труппасы рус режиссеры белән иҗади элемтәгә керә. Эштә кыенлыклар да аз булмый, билгеле «Сәйяр»ның декорацияләре дә, костюмнары да юк. Кайбер рольләрне башкарып чыгарлык артистлар җитешми. Әйтик, леди Мильфорд роленә актриса булмау сәбәпле. Загорский пьесаны ике актка диярлек кыскартырга һәм аннан леди линиясен тулысынча төшереп калдырырга мәҗбүр. Режиссерның зур мәшәкатьле хезмәте җилгә очмый — бөтен компонентлары да үз урынында булган, тулы һәм җитлеккән спектакль иҗат ителә. Артистларның таланты яңа яклары белән ачылып китә Мәсәлән. Фердинанд ролен башкарганда В. Мор тазинИманский үзен романтик рухлы, тирән кичерешләргә сәләтле актер буларак күрсәтә1 -Президент ролен оста артисларымыздан Кариев уйнады — дип яза Г. Кә рам.— Кариев ул көнне шактый авыру булса да. уенында косурлык (кимчелек) күренмәде. Билгакес (киресенчә), бәгъзы бер (кайбер) урыннарда гаять рухлы уйнады (мәсәлән, Гофмаршал илә мөхавәрәсе (әңгәмәсе) » 1 К Тинчурин-Вурм дә тамашачыларның хәтеренә кереп кала Шул ук Г Карәм фикеренчә Вурм образын бу кадәр әйбәт башкару үрнәген ул чакта хәтта рус сәхнәсендә дә табуы кыен булган Тулаем алганда, спектакль уңыш белән бара һәм татар театрының алга таба үсешенә бик зур өлеш кертә. Беренче чиратта ул «Сәйяр-ның яшь режиссерлары Г. Кариев һәм В, Мортазин-Иманский өчен мөһим сабак була. Алар декорация, кием грим кебек тәэсир чараларының әһәмиятен тирәнрәк аңлап калалар, драматургия материалы белән кыюрак һәм иҗадирәк эш итәргә өйрәнәләр Шул көннәрдән башлап тәрҗемә әсәрләр труппаның еллык репертуарындә ныклы урын ала һәм кайчакта хәтта милли пьесалардан ешрак та куела башлый. Мәсәлән, 1915—1916 ел сезонында «Сәйяр» афишаларындагы 28 пьесаның 15 е —тәрҗемә әсәр була. Кайбер сезоннарда тәрҗемә пьесаларны сәхнәгә кую өчен рус режиссерлары һәм актерлары даими эшкә дә чакырылганнар 1914—1917 еллар сезоннарында, мәсәлән. «Сәйярхдә М. А. Громов һәм Н. Михаленко эшләгәнлеге билгеле. Алар Мольер, Шиллер. Гете, Гоголь. Островский һәм Чехов әсәрләрен сәхнәгә куялар Әлеге спектакльләрдә беренче артистларыбыз иҗат иткән гаҗәеп образлар исемлеген дә карап үтәргә мөмкин: Г Кариев башкаруындагы Городничий. Дудукин, Президент һәм Миллер. К. Тинчуринның Незнамов һәм Хлестаковы. Г. Болгарскаяның Катерина һәм Кручинина рольләрендә уйнаулары., һәркайсы татар театрының иң күренекле хезмәтләре хисабына керерлек образлар. Бөек Октябрь социалистик революциясеннән соң рус—татар театр багланышлары тагын да тыгызрак һәм нәтиҗәлерәк төс ала Татар театры үзенә укымышлы режиссерлар һәм артистлар әзерләү эшенә керешә. 1919 ел башларында 3. Солтанов җитәкчелегендә Әстерханда беренче татар драма студиясе төзелә. 1920 елның 15 июнендә Самарада — Идел аръягы хәрби округы политбүлегенең мөселман секциясе каршында — татар драма һәм музыка студиясе, ә 1923 елның январь аенда Казанда Татар театр техникумы ачыла. Яшьләрне актерлык осталыгына һәм режиссер хезмәте серләренә К. Тинчурин һәм 3 Солтанов кебек остазларыннан тыш. П. Тал бузин. 3. М. Славянова, Б. Н Смолин. Я П. Гамза һәм А. М Кречетов кебек рус актерлары һәм режиссерлары да өйрәтә. Чагыштырмача кыска гына вакыт эчендә ике йөзгә якын кеше театр белеме ала. Алар арасында — СССРның халык артисткасы М. Даутова, РСФСРның атказанган һәм ТАССРның халык артистлары X. Урази- ков, Камал III, Г. Булатова, ТАССРның халык артисты X. Сәлимҗанов, РСФСРның һәм ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе профессор Ш. Сарымсаков. ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе Р. Ишморат һәм башка бик күпләр, 1930 елның июнендә Татар дәүләт академия театры коллективы Мәскәүдә уздырылган СССР халыклары сәнгатьләренең Беренче олимпиадасында катнаша. Олимпиаданың үзендә һәм аннан читтә дүрт спектакль күрсәтелә: «Утлы боҗра» драмасы (русчадан Г Уральскийиың иҗади тәрҗемәсендә), К. Тинчуриииың «Иг» һәм «Зәңгәр шал* музыкаль драмалары, «Эшче» операсы (М. Гафури либреттосы. Г Элме* хәммәдов, С. Гебаши В Виноградов музыкасы)- Спектакльләрне кара-аннаи соң Олимпиада жюрие яшь татар режиссерлары тәрбияләү эшен камилләштерү кирәклеген билгеләп ута. Олимпиада сабаклары һәм җәмәгатьчелек фикерләре эзсез калмый, әлбәттә. Утызынчы елларда талантлы сәнгатькәрләр арасыннан сайлап алып укырга ♦ җибәрелгән Г. Исмәгыйлов, С. Булатов. Г Ильясов, соңга табарак — Ш Сарымсаков - һам К. Тумашеяа татар сәхнәсе үсешенә зур елеш керткән режиссерлар бүлып җит- 2 легалер Татар деүлет скодемия театрында эшләү һәм аерым әсәрләрне кую ечен рус < режиссерлары чакырыла (Н. Чиркин, Н. Фрид, Б. Фердинантов. Б. Великанов, Е. Аман- г; тов). Режиссер-консультант сыйфатында чакырылып, ике сезон эшләгән Г Хавие хеэ- мәтларе аеруча тәкьдир ителүгә лаек. Ул репертуар сайлау, репетицияләр үткәрү, сәж- £ нәие җиһазлау мәсьәләләре буенча күп терле тәкдимнәр керте. Хааис театр эшчән- = легеиең барлык тармакларында тегәллек, тәртип һәм хисап булуына ирешергә омтыла Режиссеркуючы вазифасын да башкарып, 1935—1936 ел сезонында Г Хааис Острое- - скийның «Яшенле яңгырны һем Мольериың «Тартюф»ы буенча бер-бер артлы ике П спектакль куя. •“ 1934—1935 елгы сезон уртасында ТДАТка Мәскеүдәи о (азайган сәнгать эшлек- ♦ лесе И. Н. Берсенев җитәкчелегендә тәнкыйтьчеләр брига тсы килә. Бригада сезон- s иың еч спектаклен — Р Ишморатның «Ил ечен», Г. Исмәгыйлоеның «Тормыш чакыра» ® һем Г. Ильясовның «Соңгарган фәрман» дигән әсәрен - ый. Бу спектакльләрдән ал- -е гаи тәэсирләрен И. Берсенев «Театр Советской Татарии дигән мәкаләсендә («Советский театр», 1935, № 1) язып чыга Татар режиссерлары кайчакта тиешенчә игьтибәр а. бирмәгән грим, яктырту һәм башка зур «вак-теяиләр»дән тыш. ул теп кимчелекне * спектакльләрнең стиле бертерле булмауда күрә Аның фикерәнче, бу «татар акәдо- х мия театрының еле үз методын, үзенең теп юнәлешен ачыкламавыннан килә» «Сосет- ский театр» журналының икенче бер корреспонденты И Суриковка да «театрның иҗа- ь- ди йезе турында аз уйлыйлар» кебек тоела Болар һәммәсе дә театр эшеиде, әлбәттә исәпкә алына. Утызынчы еллар уртасыннан башлап театрга Мескәү һем Ленинград югары уку йортларыннан укырга җибәрелгән яшь режиссерлар кайта башлый. ГИТИСта И Я Судаков, А. Л. Грилич, Б. А. Сушкевич шәкертләре булган Г Исмәгыйлов. С Булатов, соңрак LU. Сарымсаков һәм К Тумашевә кайта Алар пропагандалый торган К. С. Станиславский системасы Г. Карневның реалистик мәктәбе традицияләрендә тәрбияләнгән актерлар һәм режиссерлар ечен бик якын була Шуңа күрә дә алар кыска вакыт эчендә системаның теп принципларын үзләштерә һәм үз эшләрен аның таләпләре нигезендә үзгәртеп кора алалар Уфада 1938 елгы гастрольләр вакытында бу ике театрның иҗат принциплары уртак булуы, Кече театрның «Щепкинчә» реалистик традицияләре йогынты ясаганлыгы билгеләп үтелә («Красная Башкирия». 1938. 30 июль). 1940 елның январенда театрның художество җитәкчесе итеп аңарчы Воронежда рус драма театрына 12 ел җитәкчелек иткән Е. Г. Амантов билгеләнә Шушы ук елның мартында театрның ачык партия җыелышында чыгыш ясап ул, актерлар коллективына югары бәя бирү белен бергә, аларның эш шартларыннан канәгать булмавын белдерә һем булган кимчелекләрне кичекмәстән бетерү мәсьәләсен куя Спектакльләрнең мә- териәль-фиианс ягыннан тәэмин ителеше дә аңа ошамый, аның фикеренчә, бу — спектакльләрнең художество сыйфатына зыян китерә Әмма Амантов бигрәк тә 'еатрның репертуарын формалаштыруга зур игьтибар бирә һем үз эшчәилегендә Һәрвакыт идеяхудожество яты тел-теш тидермәслек булган драматургия материалына йез тота. Аның Г Камал исемендәге театрда куйган беренче спектакле А Арбузовның «Таив» пьесасы буенча була Режиссер шушы ук пьеса буенча Революция театрында А М. Лобанов куйган спектакльне белә, әмма аның финалы белән килешми Революция театры спектаклендә Тана, никадәр генә үзгәрсә дә. һаман ялгыз килеш кала Ул бор геио нәрсәне: беренче мәхәббәтнең ялган булуын гына аңлый Г. Камал исемендәге театр спектаклендә исә Тана ялгыз түгел. Ул профессия үзләштерә, лаеклы тормыш иптәше тәбә Режиссер актерлар составы белән зур җентекле эш алып бара Нет иҗа дә ал арның күбесе менә дигән характерлар тудыра Иң уңышлылары итеп Ф. Ильскәяның Танясын, Г. Булатованың Шамановасын, Камал III һәм Ф. Халитовның Германын телгә алырга кирәк Яшь артист Г. Зиатдинов башкаруында Соколов образы да ачыш була. «Е. Г Амантовның бик яхшы режиссерлык эше һәм халык артисткасы Ф Ильскаяның талантлы уены «Таня»ны әһәмиятле театраль вакыйга итте,— дип яза Г. Кутуй. Режиссер Е. Г. Амантов үзен бу спектакльдә образларны гади һәм матур итеп ачып бирә белүче яхшы художник итеп кенә түгел, ә бәлки тормыш турында, кеше турында, безнең чынбарлыкта хатын-кызның роле турында фикер йөртүче итеп тә танытты» («Красная Татария», 1940, 16 апрель). В. Шекспирның «Ромео һәм Джульетта» трагедиясе Е. Амантов күңелен үзенең «зур оптимистик стимулы» белән үзенә тарта. Ул, режиссер фикеренчә, яшьләрнең мәхәббәт өчен көрәшендә, иске көнкүрешнең традицион нигезләрен какшатып, иреккә чыгучы яңа шәхеснең дөньяга карашында чагылыш таба. «Шекспир әсәрләре моңарчы да татар телендә куелса да (мәсәлән, «Отелло», «Гамлет»),— дип яза спектакль турында Г. Кутуй,— татар тамашачысы даһи драматургның поэзиясе белән чын-чынлап, ихтимал, беренче тапкыр «Ромео һәм Джульетта» спектаклендә танышкандыр. Режиссер Амантов, художник Сперанский һәм Ромео белән Джульетта рольләрен башкаручы артистлар Камал III һәм Фатыйма Ильская дәрт һәм поэзия ташып торган спектакль тудырганнар» («Красная Татария», 1940, 16 ноябрь). Е. Амантов Г Камал исемендәге театр өчен этап булган «Хуҗа Насретдин» спектакленә дә (Н. Исәнбәт әсәре) шактый өлеш кертә... «Хуҗа Насретдин»— халык зирәклегенең үлемсезлеге турында күңелле, матур тамаша» дип яза Г. Кутуй («Красная Татария», 1940, 21 сентябрь) һәм моның режиссерлар X. Уразиков, К. Ту- машева һәм Е. Амантов хезмәте икәнлеген күрсәтә. Мәскәүдә 1941 елда буласы Татар сәнгате декадасына хәзерлек барган көннәрдә инде йөз тапкырга якын куелган бу спектакльне яхшырту буенча эшләүне танылган рус режиссеры В М Бебутовка тапшыралар. Ул үзенә спектакльне матур, бәйрәмчә итү максатын куя. Аның уенча, музыка спектакльнең эчтәлеге белән органик рәвештә үрелеп барырга, әсәрне көчәйтергә тиеш була, балет, хор һәм вокал номерлары кертү дә планлаштырыла. Аларның кайберләрен башкару опера һәм балет театры артистларына тапшырыла. Ләкин, бөек Ватан сугышы башлану сәбәпле, Татар сәнгате декадасы була алмый кала һәм Бебутовның «Хуҗа Насретдинын да күрсәтелми, әлбәттә Сугыш елларында да ул безнең театрда эшләвен дәвам итә, рус һәм Көнбатыш Европа классикасы әсәрләрен, замандаш рус драматургиясе пьесаларын куя. («Эрджикинез» («Хокуксызлар князе»)—В. Г. Брагин, «Яшенле яңгыр»— А. Н. Островский, «Печән өстендәге эт»—Лопе де Вега һәм «Король Лир»— В Шекспир). «Король Лир»ны куйганда ул иң элек башкаруда ансамбльлеккә, бөек трагедиянең мәгънәсен бөтенлекле итеп ачуга омтыла. Лир ролендә X. Әбҗәлилов әйләнә-тирә дөньяны таныпбелү темасын һәм шәхси тема — кызларына мөнәсәбәт темасын бергә берләштерә. «Рольгә лирик мотив кертү, Шекспир чорындагы «әйбәт Лирга» әйләнеп кайту бу спектакльнең кыйммәтле сыйфатларыннан берсе булды». Әнә шундый югары бәя биреп, танылган совет шекспирчысы М. М. Морозов спектакльне совет сәхнәсендә Шекспир әсәрләре буенча куелган иң яхшы эшләр белән бер рәткә куя Сугыштан соңгы елларда да татар театры өчен актер һәм режиссер кадрлар әзерләүдә рус режиссерларының роле зур булды 1944 елдан 1949 елга кадәр А В Луначарский исемендәге ГИТИСның режиссер-педагоглары җитәкчелегендә татар студиясе актерлык әзерлеге үтә Студияне тәмамлаучылардан иң яхшылары әле хәзер дә Татарстан театрларында уңышлы эшләп киләләр. Алар арасында РСФСРның атказанган, ТАССРның халык артисткасы Ш, Әсфәндияроеа, РСФСРның һәм ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе Г Хөсәенов, ТАССРның халык артистлары Г. Камалова, А. Галиева, ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе П. Исәнбәт һәм башкалар бар. 1952 елда ГИТИСны А Д. Попов һәм М. О. Кнебель шәкерте Р Тумашев тәмамлап чыга. Ул хәзер — ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе, Драма һәм комедия театрының баш режиссеры. 1961 һәм 1973 елларда исә Г. Камал исемендәге академия театры составына М С. Щепкин исемендәге театр училищесы һем Ленинград дәүләт театр, музыка һем кино институты студияләре шәкертләре килеп кушылды. Режиссер-ледагоглардан Н Глазков һәм 8. Смирнов хәзерләгән, РСФСРның атказанган. ТАССРның халык артисты Р Таҗетдинов РСФСРның һәм ТАССРның атказанган артисты Ә Шакиров, ТАССРның халык артистлары Р Шәрәфиеә. Н. Ихсанова, Н Дунаев. Л. Дачко шәкертләре Ш. Бариев, И. Әхмәтҗаноә, Ш. Галиуллин хәзер Г. Камал исемендәге театр репертуарын тепкә җигелеп тарталар, Мәскәүдә ГИТИСны тәмамлаган. А. Лобановта укыган М. Сәлимҗанов. Академия театрының хәзерге баш режиссеры, 1962 елда А. Н Островскийиың «Котырган акчалар» пьесасы буенча үзенең беренче спектаклен куйды, Рус режиссерларының Г. Камал исемендәге театрда сугыштан соңгы эшчәнлекләре дә игътибарга лаек А Михайловның һәм М. Ноеохижинның М. Горьким пьесасы «Дошманнар» һәм Н. Погодин пьесасы «Баһадирлар» буенча куйган спектакльләре милли театр үсешенә шактый өлеш булды. 1981—82 елгы сезон башында басылган баш мәкаләсендә «Правда», бу сезонның йозе СССР тезелүнең 60 еллык юбилее белен билгеләнәчәген күрсәтеп, юбилейга әзерлек барышында иҗади элемтәләрне көчәйтү, театр культураларының бер-берсен баетуы ячен булган мөмкинлекләрдән тулырак файдаланырга чакырган иде Әйе рус һәм татар сәнгатьләре арасындагы, милли театрның идея-тематик һәм стиль палитраларын баета торган элемтәләр хәзер һаман ныграк системага кереп бара. Рус драматургиясе әсәрләренә мөрәҗәгать итү. режиссерларның, актерларның, сәхнә бизәүчеләрнең уртак постановкаларда катнашуы — дуслыкның бу һәм башка терле формалары инде традициягә әйләнде. Әмма, бүгенге театрның казанышларына күз салганда. шунысын һәрвакыт исте тотарга кирәк; дуслыкның, хезмәттәшлекнең нигезе милли театр яши башлаган беренче елларда ук салынган иде. һәм ул театрның бөтен тарихы буена дәвам итеп килде.