СӨРГЕН БАТЫРЫ

Гаделбай Чалымов, мировой судья булып зшлеүче кардәше Мирзатин сөргенгә җибәрер дип куркып тормады, үзенекен итте — ятимлектә, кетү кәтеп үткән яшьлеге эчен агасыннан үч алырга карар бирде Агасының комсызлыгы аркасында вакытыннан элек гүргә кергән ата-аналары өчен дә үч аласы килә иде аның. Тик, кавырсыны катканчы, бу уен ул күңел түрендә генә йөртте Еллар үтә торды. Гаделбай әүвәлгечә хезмәтче крестьяннар белен бергә алпавыт утарында гомер итте, шулар белән бергә эшләде. Гаделбайның мужиклар белән беррәттән эшкә җигелүе, алар арасында кән күрүе агасына ошап та бегми иде — Гадел, син бит алпавыт кардәше, ташла бил бөгүеңне. — Бил бөгел эшләү гомерне генә озынайта ул. абзый, сиңа да моны белеп тору зыян итмәс,— Гаделбайның әллә уйнал, әллә чынлап биргән бу җавабы агасының күңеленә хуш килмәде, ул арты белен үк борылды. Измаил байның сәүдәсе һаман үсә, ииңея барды, губерна чикләреннән үтеп. Омскига. Тобольскига һәм Казанга ук барып җитте, сарык тиреләрен ул хәтта Ноәо- николаевскига да илтеп сота иде. Чалымоалар нәселеннән иң өлкәне булган Иэманл мәдрәсәне атасы исен чакта ук тәмамлаган иде Аннары учитель яллап ике ел сабак алганнан соң русчага өйрәнде һем, шул гыйлеменә таянып, утар белен идарә ите башлады Йорт хезмәтчеләре яллады, сарык көтүләрен ишейгге, урман кисү эшенә алынды, ваграк эшләрен алып барырга ярдәмчеләр булдырды Гаделбай сарык тиресе урынына бүре тиресе ябына алмый иде Уп кешеләрне ярата, алар арасында гомер ител, шулар белен беррәттән эшләү аңа кулайрак иде Ә инде олы улы Мирэатинны ничек кенә булса да укытырга, белемле кеше итәргә карар бирделәр Сәләте булмаса да егетне гимназия классларында йөрттеләр, аннан этел-тертеп чыгарганнан соң да ул алпавыт утарында ара-гирө генә күренгәледө Шәһәрдә, еби-туталары арасында булды, аңа укытучылар ялладылар Әллә никадәр акча түгел, аңа югары юридик белем бирделәр. Мирэатин мировой судья булды КывГ фате белан ул чандыр гына бер кеше иде. Маңгаенда һәрвакыт күзлек булыр: башта матурлык ечен генә кигән иде, аннары күзләре начарланды — күзлексез күрми башлады. Тормышны, законнарны белүе чамалы булса да, Измаил бай үзенең улларын, шул җөмләдән Гаделбайны да ара-тира сынап карарга, хуҗалык алып бару, кешеләрне белү, яхшыны яманнан аера алу буенча сораулар бирергә ярата. Ул Гаделбайның арада үткен икәнен, укымыш- лылыгы зур булмаса да, тепле фикер йөртә белүен чамалый иде Тик Гаделбай, байга файда китерү ягын уйламый, бөтенләй башкача, җирдәге гаделлекне хезмәткә дерес хак түләүне, йорт хезмәтчеләренең яшәү шартларын яхшыртуны телгә алып сейли. — Агымга каршы барасың, юләр! — Байның соңгы сүзе шул була. Алар уртак тел таба алмыйча аерылалар. Мене шуңа күрә дә хуҗалыкны сай акыллы, тәҗрибәсез Мортазага тапшырырга туры килде. Ә ул берни белән дә исәпләшеп тормый. Крестьяннарның сырхавына да, хәтта үлүләренә дә исе китми. Яман хәбәрләр ишеткәндә: — Алланың язганы шулдыр,— дип кенә җавап бирә. Измаил байның дәүләте зур, берничә мең баш куе, бия кәтүләре, үз кирәге өчен асрала торган сыерлары, әллә ничә йөз дисәтинә чәчү җире, печән болыннары, урман-аланнары бар иде. Куй, бия кәтүләре Ишим буенда урман арасындагы болынлыкларда йөри Мортаза авылларга бик кирәк чакта гына барып чыга: я сарыкларны вакытында кырыкмаган өчен, я печен чабуны сузган өчен, я сөттән майны аз алган өчен кешеләрне җәзалап кайта. . вйтүдән тыелып йөри. Әмма берсендә кул астындагы крестьяннарына, бигрәк тә Кыскаболактагы кешеләргә аеруча каты кылана ул. Хезмәтчеләр ачлыктан кырыла башлый. Бу хәлләрне ишеткән Гаделбай агасы Измаилга хат язып сала: «Абзый, кайтып бу юлбасар Мортазаның арт сабагын укыт әле. Синең крестьяннарыңның ачка интегүе, кырылуы аңа көлке генә. Үзең беләсеңдер, хәзер бит заманы башка. Кара халык бөтен җирдә бунт күтәрә һәм крепостное правоиың бетерелүен таләп итә. һәм дөрес эшлиләр. Әгәр кайтмасаң, мин аңа җәзаны үзбм бирермен...». Бу чакта Измаил бай Казан тиречеләре белен элемте булдырган икән. Сарык тиресе, каракүл, сабын кайнату чималы белән сәүдә итеп йөри. Казандагы Аплакоа, Гыйззәтуллин кебек мәшһүр байлар белән алыш-биреш итеп, тәтәйләр белән типтереп, актрисалар белән бенефислар ясап йереп, байтак гомере үтә. Ул хәтта Семипалатка кайткач та, Гаделбай белән очрашмый, хат язу белән генә чикләнә. Үз уенча, бик тәфсилләп язган хатында ул алпавытлар һәм сәүдәгәрләр дөньясы какшамаслыгын, мәңгелек булуын бәян итә, егетне шуңа ышандырырга тырыша. Шунда ук «кара» халыкның буйсынуын, тез чүгеп торуын аның табигатеннән үк килүен телгә ала. Бәс шулай икән, бу форсаттан файдаланырга да кирәк. Хат болай дип тәмамлана: «...Син барысын да киресенчә эшләмәкче буласың. Ходайдан курык, Мортазаны тыңла! Ул бит синең дошманың түгел, туган тиешле кешең». Гаделбай хатны укыгач рәхәтләнеп көлде. Аннары кинәт тынып калды, йодрыкларын йомарлап: «Мортаза — миңа туган түгел, ул минем дошманым, канечкеч ул»,— дип ике арадагы мөнәсәбәтләрнең тәмам өзелүен белдерде. Кымыз, бәйге чоры җитте. Элекке елларны башка кешеләр кебек Гаделбай да моңа алдан әзерләнеп куя, бәйрәмдә көрәшкә чыга, җиңүче булып, бүләккә тәкә алгач аны шунда ук чалып, пешерергә куша, һәммә кешене сыйлый торган иде. Быел исә Гаделбай бәйрәмдә дә ачылып китмәде, йомылып йөри бирде. Эшенең дә җае китте. Кичләрен, инеш буена уенга чыгасы урында, башын куллары естенә куеп, түшәмгә карап, уйга чумып ята иде. Бу хәлгә аптырашкан кешеләр арасында болай дип сөйләнделәр: НИГЪМӘТ ИХСАН ОВ ф СӨРГЕН БАТЫРЫ ф Богауларын шалтыр-шолтыр китереп үр менеп килеләр иде. Шул чакта каршы- га искәрмәстән ике кепчәкле арбага җигелгән ат килеп чыкты Ул кушаяклап чаба, туп-туры кешеләр естенә килә. Кучерның тесе киткән, сүзен әйтер хәле юк. Сергейгә баручылар арасында да ыгы-зыгы купты, алардан тик кем дә булса берәр нәрсә эшләрлек хәлдә түгел иде. Моны күреп, офицер ярсыган атын тыя тешеп, бар тавышына кычкырды: «Кузгаласы булмагыз! Конвой, стройга якынрак киля. Тоткыннар бергә еелде. Дулаган ат ул арада төркем янына ук килеп җитте. Ә алда упкын, әгәр мәтәлсәң, сөягең дә калмый. Арбада берәүнең илереп кычкырганы ишетелә иде: «Алла хакына ярдәм итегез! Сабый хакына!». Шул минутта Гаделбай, куркуын онытып, офицер Строговның янавына карамыйча, чылбырларын шалтыратып, арба ягына атылды, дилбегәгә асылынды. Строговның кычкыруына карамастан, аның артыннан бөтен этап ябырылды. Таныш булмаган кучерны гына түгел, сөргенгә бергә баручы иптәшне дә коткарырга кирәк иде. Строгов, атының тезгенен кысып, тыныч кына карап тора, сакчылар исә, мылтыкларын кысып тоткан килеш, ни эшләргә дә белми иде... Гаделбайның тимердәй куллары атны кырт күтәрелгән тау ягына каерды. Ат гөрселдәп җиргә ауды. Коточкыч киеренкелек шатлык белән алмашынды. Бөтенесе Гаделбайны мактарга керештеләр. Карт кучер куанычыннан ни эшләргә белми, елый- елый рәхмәт укый, әле Гаделбайны, әле арбадагы оныгын кочып үбә. Бала аягын авырттырган да, шуны шифаханәгә алып барулары икән. Аннары ул иске чикмәне эченнән каешланып беткән янчыгын чыгарып, Гаделбайга сузды. Анда барлы-юклы өч сум акча икән. Гаделбай, әлбәттә, аны алмады, үзенең дә шатлануын белдереп, кулын күкрәгенә куйды, башын иде. Шунда халык төркеме янына Строгов чаптырып килеп җитте һәм Гаделбайга камчы белән уңлап-суллап сыдыра башлады: «Менә сиңа, менә сиңа хәзергә, калганы туктагач булыр!». Кич җитте. Төньяк җиле күкне кургашындай авыр кара болытлар белән каплады. Инде яңгыр да сибәли. Кечерәк кенә бер авылга җиткәнче манма су булдылар. Сөргенгә баручыларны авыл читендәге бер ташландык йортка тутырдылар. Бөтенесе үз эше белән мәшгуль: кем утын яра, кайсы мич яга, хатын-кызлар та- бак-савыт шалтырата, киемнәр киптерә, ашарга әзерләп азаплана. Бер-берсенә авыз ачып сүз әйтүче дә юк, сагаюлы тынлык хөкем сөрә. Строгов исә вәгъдәсен онытмады, берничә кораллы кеше ияртеп килеп тә җитте. Стражниклар Гаделбайны өйдән төрткәләп чыгардылар да лапас астына алып кереп киттеләр. Иске агач караватка йөзтүбән сузып салдылар, тычкан уты кебек кенә фонарь яктысында камчылый да башладылар. Строгов китүгә, Гаделбайны өйгә алып керделәр, анда ул әкренләп аңына килде. Җәрәхәтле аркасын бәйләделәр. Шәмсиямал исемле бер кыз аны аеруча ихластан тәрбияләде Шәмсиямалның күзе Гаделбайга күптән инде төшкән иде Сүз кушарга җае гына чыкмый килде. Егетнең бу кыюлыгы, кешеләргә ярдәмгә һәрвакыт әзер торуы кызны тәмам сокландырды Гаделбай кыйнап ташлангач, Шәмсиямал Строговның янавыннан да куркып тормады, авыруны карый-тәрбияли бирде. Соңрак алар өйләнештеләр. Сөрелеп килгән кешегә Якутскида да эш табу җиңел түгел икән: кая барсаң да, мыскыллап карыйлар. Гаделбайны, күп тикшеренеп тормыйча, эшкә алган бердәнбер урын купец Кушнарев артеле булды. Бер генә кисәтү әйттеләр: — Бил бөгеп тапканың үзеңнеке булыр, хәйләләсәң, куарбыз да чыгарырбыз. Гаделбай белән Шәмсиямалга баракта бер почмак бүлеп биргәннәр иде, аннары яшьләр уз көчләре белән бәләкәйрәи кенә бер өй өлгертеп керделәр. Бербер артлы тәгәрәп балалар туа торды, сөрген еллары сизелми дә үтеп китте. Гаделбай инде туган иленә кайту турында уйлап та карамады: «Андагы алпавытлар да кеше хезмәте белән көн күрә. Шулай булгач, нигә анда кайтып азапланырга?! Юлга акча туздырып йөрергә генә туры киләчәк... Язларын Себердә дә сабан туе үткәрәләр икән. Шунда көрәштә катнашып, Гаделбай бер танылган көрәшчене егып салды һәм бүләккә яше тулган тана алды. Шуны үстереп, сыерлы булдылар Тагын бераздан, сөт саткалап, урман эшендә эшләп, ат сатып алдылар. Авыр хезмәт билне шактый бөксә дә, рухы нык иде әле аның. Шәмсиямал фәкыйрьлектән баш чыкмауга зарланып утырган бер кичне Гаделбай: — Ленин дигән бер кеше җитәкчелегендә бөтен Рәсәй халкы патшага каршы күтәрелә икән, революция әзерлиләр икән,— дип сөйли.— Тиздән байларның кикриге шиңәр, дигән сүз бу. — Каян белдең аны? — Кешегә ычкындыра күрмә. Кичә безне, сергеидәгеләрне, большевик Ярославский җыйган иде. Шунда үзебезнең Габидулла Башировны да күрдем. Беләсеңме, нәрсә ди: «Кирәк булса, байларны куарга ярдәм итәрсез, сез бит сөрелгән кешеләр»,— ди. 19! 8 елның август кичендә алар хатыны белән икәү өйдә шулай сөйләшеп утыралар иде. Балалар идәнгә тезелешеп йокларга яткан. Ир белән хатын, үткәннәрне искә төшереп, алда ниләр күрәселәрен күз алдына анык китерә алмыйча пышылдашалар. Ул көннәрдән соң вакыйгалар озак көттермәде, Якутиядә дә Совет власте урнашты. Тик бераздан оиред«> «= гаять катлаулана. Контрреволюцион элементлар, кулаклар һем акгвардиячеләр ярдәмендә фетнәчел теркемнәр оештырып, Якутскига һежүм әзерлиләр Шәһәргә юл тоткан ак отрядларга отпор биру эчен сәргендәге- лариек ярдәме кирәк була РКП(б)иың губерна бюросы Якутскида меселман дружинасы оештырырга карар иле Дружина составына ирле-хатынлы Чалымовлар да керде. Шәмсиямал бик оста элемтәче иде. Ул гади бер хатын булып иң җаваплы, бик хәтәр разведкаларга йер- да. Гаделбай узе исә Якутен тирәсендәге кораллы бәрелешләрдә катнашты, Владимировка эчен бәрелештә аеруча батырлык күрсәтте. Шәмсиямал бу юлы яңа бер банданың Владимировкадан Якутскига һеҗүм итәргә җыенуын хәбәр итте. Моны ишеткәч, дружина командиры Әхмәдулла Техфәтул- лиита шул банданы Владимировка аша үткәрмәскә приказ бирелде Техфәтуллнн Владимировкадагы сәүдәгәр Юшков ееиә урнашты һәм дошман юлына баррикадалар ясады. Читтәге ейләргә мылтыклы дозорлар куелды. Чалымов: — Әхмәдулла абый, әйдә ялган засадалар да ясыйбыз,— дип, яңа тәкъдим кертте. Тәкъдим кабул ителә. Җирле халык ярдәме белән терле тештә баррикада сыман еемнәр эшләнә. Чалымов отделениесенең тугыз кешесе бетен поселокны гүя кызыллар белән тулы итеп күрсәтергә тиеш иде. Бандитлар шул тозакка эләкте һәм ясалма баррикадаларга ата башладылар Владимировкамы тенге сәгать уннарда алырга җыенуларын белеп. Техфәтуллнн Ларионов дигән кешене Артемьев бандасына каршы җибәрде. Коралсыз-нисез Ларионов туганнары белән күрешергә баручы кеше булып кылана. Бандитлар отряды Ларионовка тау итәгендә очрый. Шунда алдан барган дозор авазы — Тукта! Кем! Каян киләсең! — Владимировканыкы,— ди Ларионов. Артемьев каршына китереп бастыргач, сораша башлыйлар — Владимировкада кызыллар юк. дип, ялганламыйсыңмы! — Валлаһи менә! Анда бары да тыныч. Мин бит шунда яшим Меие Табагәга туганнар янына барышым. — Кара аны, әгәр алдашсаң, башыңны борып үз кулым белән эзәрмен Җибәрегез, китә бирсен,— ди банда башлыгы Тынычланып калган Артемьев разведкасыз-нисеэ генә алга ашыкты Техфәтуллнн, бандитлар торкемен поселок калкасына якын ук үткәрде дә пулеметчыга команда бирде: — Сиптер әйдә! Ай яктысында Чалымовның да пулемет кәлшәсен уңга-сулга боргалавы күренә иде Берничә бандит керткә серлектә, калганнары поселокны тылдан алырга исәп тотып, икенче читтәге ейләргә таба ыргылдылар. Чаптырып кермекчеләр иде дә, пулеметын кирәкле якка күчерергә елгерген Чалымов дошманга тагын ата башлады. Банда ягыннан исә. «Юлга таба борыл! Чигенергә, качарга кирәк!—диген тә- вышлар килде ...Гаделбай Чалымов ул чакта еле Якутиядәге татар дружинасына кергәнче үк. сәүдәгәр Кушнаревтан китеп, Якутиянең ләгәндер полководецы Строд Иван Яковлевич отрядына язылды. Шул походларда, Амга һем Тата ечеи барган сугышларда аягы яраланып, ул отрядтан аерылып кала Сугыштан соңгы аннарда Чалымов йончалар бригадиры була. Алданда барлар артлы ачынган алтын орнис.аларына и.ринл. и.«лар ташый Л.и». »л .аргонда ОЛО тбаолоп та батмаган аралары ачыла да аны ал.тан ага һа- аннары нида саамга алмый... _ Бетен гомерен хезмәт халкының бәхете ечеи керешеп үткәргән большевикның шаулы тормышы эне шулай уза Аның кабере Якутскидагы зиратта, патша самодержавиесе чорында «рәшәткәсез терме» дип кертелгән шушы якка сереләп килгән башка иптәшләренеке белән янәшә (Истәлек тактасында астан дүртенче исем) Якут дусларыбыз республикасының бүген һаман батыраеп һәм матураеп чәчәк атуында аның да елеше бар