УКУЧЫ СҮЗЕ

Таш та сөйләшә икән 19ф6 елның октябре иде Уфа-Ташкент поездында барам Купеда бер үзем. Яу- ңелсет Менә Оренбургта минем янга бер кеше килеп керде Ул бик телдер булып чыкты Уфа хәлләрен сорашты Минем язучы икание белгеч М Фәйзи вакында тезеп алып китте Менә нәрсә сойләде ул: «Мин Мирхандер Фәйзуллинны күрел белем Без бәлакәй чакларда ул безнең авылга җәй кемнәренда кардәшләремә кайта иде Мин үзем Юнәй авылыннан Безнеч авыл Орскидвн егерме биш чакрым тына. Авылыбыз янында «Биек тау» бар Мирхәйдәр абый шул тауның кашлагына чыгыл язып утыра иде Без, балалар, читтән-читтән, ташларга ышыкланып шаккатып күУңда калкып чыгып торган ике таш бар «Мирхәйдәр тауда «тывтыр» аза Анеу ике ташны ике кеше итә Берсен — кыз, берсен егет игеп, сойлоштерә икән», — дип сәили иде халык Шуңа бер конне, ташлар сейләшкәнне ишетер эчен, без качып- лосып, Мирхәйдәр утырган җиргә якын ук бардык Әмма таш тавышын ишетмәдем Могор Мирхәйдәрнең сейли-сейли язганын ишеттек Соңыннан, Мирхәйдәр үлгәч тә, хагыи-кыэ сәйләне иде әле «Галиябану белән Хәлил булып ссйләшәләр икән анау ташлар!» «Юн, фәлән кеше ишеткән, берсе—Галиябану, тегесе—Исмәгыйль. ди аларның • «Бәр кон соңлатыбрак тау буеннан кайтып килә икән фәлән карчык әй оздереп җырлый ди инде «Галиябану»! Туктап тыңлап тордым, ди Өздерә генә ди, таш, би чара Елап кайтып киттем ди» Мин авырый идем Ишеткәч тә язып куя алмадым Бер ике кеннән соң гына яздым бу истәлекне Бу юлдашның исем-фамипиясен дә оныттым Ә М Фәйзи хакындагы легенда ми ңа бик ошады. Барып тыңларга иде Бәлки, ул ташлар һаман сойлошәләрдер телне бит аларга Мирхәйдәр агаң биргән Йосыф ГӘОӘЙ башкорт язучысы Яшьлекне сагыну моңнары М. Меһдиеянен «Торналар тешмен җирдә» повестей укыганда, утызынчы, кырыгынчы һәм илленче елларны татар авылында яшәсен буымның күз алдына балалык һем яшьлек хатирәләре килеп баса Без повесть укумы онытыл. үзебезнең балалы» һем яшьлек чорына амланол кайтабыз Менә боз җәйге кичтә урамда бүремә естеие тезелеп утырып, әкият тыңлыйбыз. бәетләр әйтешебез, табышмаклар чишәбез — Татлыдан татлы ми татлы* < •“ Сабый баланың иокьны татлы — Ачыдан ачы ни ачыГ — Ананың баласын сагынып елаган күз яше ачы. Менә кар көртләренә күмелеп утырган авыл ее. Син, авыл малае, тышта утын ярып, абзарны чистартып, бәрәңге бакчасына бәләкәй чана белән тирес чыгарып, малларга печән салып өйгә керәсең. Киемеңне салып эләргә өлгермисең — әниең өстәлгә мичтән яңа гына чыккан, майда чыжлап утырган тары һәм кабак бәлеше китереп куя. Җанга рәхәт булып чишмә суы салган самовар кайнап утыра. Анаң, зәңгәр чәйнектә такта чәй ясап, бер ун минут чиккән тастымал белән ябып тота Бәлеш ашап, үз умарталарыңнан алган кәрәзле бал белән чәй эчеп җибәрәсең — һәм дөньяда синнән дә бәхетле кеше юк! Битләрең Ык буе әрәмәсендәге гөлҗимеш чәчәге кебек яна. анаң сиңа карап елмая, сөенә, эченнән генә «таянычым минем, куанычым, бәхетең мул булсын*, дип теләп куя. Бераз китап укып, ял иткәч, кичен тальян гармуныңны алып клубка «бичыр уйнарга» чыгып китәсең... Безнең яраткан язучыларыбыз Фатих Хөсни. Әмирхан Еники. Аяз Гыйләҗев кебек Мөхәммәт Мәһдиев тә — авылга гашыйк кеше, асылда авыл җырчысы. «Торналар төшкән җирдә ■ повестеның һәр бүлеге — үзе бер җыр. анда шигъри көч бар, үз моңы, үз әһаңе бар -Лирик документаль повесть» жанры бу әсәргә бик урынлы бирелгән, чөнки повестьтагы һәр персонаж—тормышта реаль яшәгән яисә эле дә исән кеше Мәһдиев өлкән буын турында дулкынланмыйча яза алмый, ул заман кешеләренең олуг җанлылыгын, чиста куңеллелеген, эш сөючәнлегеи, кунакчыллыгын шундый җанлы итеп тасвирлый. — син аларны үз авылдашларың һәм яхшы танышларың итеп сизә башлыйсың Алар—матур җанлы, инсафлы, тырыш, намуслы кешеләр Мәһдиев яшь буынга бу повесте белән үзенең күптән әйтәсе килгән сүзен әйтә кебек: менә сезнең ата-бабаларыгыз нинди иделәр! Аларга сезнең замандагы кебек җиңел тормыш, мул яшәү тимәде. Алар тормышның бар авырлыгын үз җилкәләрендә күтәреп чыктылар, азга риза булдылар, ләкин зарланмадылар, рухи яктан бай яшәделәр, җыр-такмак белән, уен-көлке белән, бер-берсенең күңелен күтәреп, күңелле яшәделәр. Алар — табигать балалары иде. шуңа күрә гади, самими һәм юмарт булдылар Онытмагыз аларны. онытмагыз алар яшәгән заманаларны! Ата-бабаларын оныткан кеше — рухи ярлы, мескен, кызганыч була... Мәһдиегиең персонажлары кечкенә генә хатирә кебек бүлектә аз гына сурәтләнеп китсә дә, хәтердә бик яхшы кала, чөнки алар бик тә «тере» кешеләр, үзенчәлекле шәхси сыйфатлары белән кабатланмаслык кешеләр Кибетче вак акча кайтарып биргәндә, «миңа ыздача нәрсәгә»,— дип вак акчаны кибетче аяк астына терсәге белән сыпырып төшерә торган Бәдри, «Йосыф-Зөләйха» кыйссасын яратучы хатын Гыйльмениса. бик вәкарь белән генә яши торган. Тукай белән Габдулла Кариевне күрел белгән «ак тегүче» Гатият абзый, авыл эрудиты Насибулла карт, тирән фаҗигалы язмышлы Әсма карчык, «әя агач, яшең күпме, түгелгән яфрагың күпме», дип җырлаучы 80 яшьлек Хәдичәтти — төгәл һәм онытылмаслык итеп бирелгән персонажлар. Ләкин ул кешеләр — изге, әүлия түгел, фәрештә кебек канатлары үсә башлаган бәндәләр түгел. Алар — җир кешеләре. Алар ■ Зәкәрҗан кебек шаулап-дөрләп, тузан туздырып, кешеләрне шаккатырып яши, я Зөлфия кебек авыл үсмерләренә дөньяның иң серле, иң куркыныч, иң шомлы почмакларын ача, ә бүре Әскый төсле артык дөнья кумыйча, ашыкмыи-кабаланмыйча яши, күл балалар үстерә, алар өчен матча астында даимән берничә тал чыбыгы да тота, шулай да ул балалар эшчән, намуслы, аталары кебек намуслы булып үсәләр Тик—гомер бит — картаялар, гүргә керәләр . «Җир шары шулай гагын бер юньле кешене үэенә алды»,—ди Мәһдиев. һәм бу сүзләрдә үткән гомергә, олы буынга карата тирән сагыш сизәсең. Язучыларга, бигрәк тә шагыйрьләргә күпчелек азыкны һаман да авыл тормышы, авыл кешеләре бирүен дәвам итә Нинди генә милли әдәбиятны алма, — шагыйрьләрнең туксан проценты авылдан чыккан кешеләр Моның сәбәбе нидән? Кешеләр анда уз кул көче белән эшләп, саф һава сулап, яңа сауган сөт эчеп, урман шаулавын, сандугач сайравын тыңлап үскәнгәме? Җир һәм табигать белән бәйләнештә яшәгәнгәме? Авырлык күреп үскәнгәме? Авыл халкының үзара мөнәсәбәтләре самими, табигый, үзара элемтәләре нык булгангамы! Әгәр дә килӘмәктө авыллар бетеп, алар урынына агрошәһәр генә калса, поэзиянең һәм лирик прозаның чишмәләре корый башламасмы! -Соңгы елларда, тамак туйгач, без авылны шәһәрләштерү турында мавыгып сөй- Мыл ир..... no,,BBK„B .,рв„в„вм „ДЫВ.,ВВ„6«ҮЫ. М.Р..Р..РҢ 6, СЭЛ.Р.НД. „„л пробам. 6рряыл, ь, ввдд 6 ландырганы шул — Г Кашаповның тормышны тирәннән белүе Сер түгел, яшь язучы тормышны яхшы белсә дә. юк-юк та әсәрен укыганда без — укучылар терле тегәл- соэлекләрне бик тиз сизәбез. (Аның бит әле укучысы до «әзер ниндиI) Мин әдип тә, әдәбиятка азмы-күпме бәйле кеше дә түгел, шуңа да әлеге әсәрнең башка якларына кагылмыйм Әмма үзем дә авылда туып үскен, шулай ук хәрби хезмәт тә узган кеше буларак, тик бер генә нәрсә еигә алам мин тормышта күрдем язучы илтешнең бу геройларын, бар алар! Г. УСМАНОВ. Норпат шәһәре