МӘРҖАНИ ТУРЫНДА ЯҢА СҮЗ

Шиһабетдин Мәрҗани хезмәтләренең фән, мәгариф, иҗтимагый фикер тарихыбыздагы урынына веиытыида бик ачык бәя бирелгән Габдулла Тукай; «Мәгарифтә әүаәл башлап адым салган, милләт өчен бәһа җитмәс кыйбат хәзрәт».— дип язып калдырган ? Фәхретдин, татарларда тарих фәне. Ш Мәрҗани хезмәтләре нәтиҗәсендә екивтриваятьләр дәрәҗәсеннән үсеп, фәнгә әйләнде, дигән Җ. Вәлиди аны татар Геродоты — тарих фәненә нигез салучы дип атаган. Аның хезмәтләренә югары бәя бирүчеләр арасында без Г. Ибраһиме», Ф. Әмирхан. Г. Сәгъди. Г. Газиз. Г Мокрый. М. Гали, М. Акмуллаларны күрәбез Соңгысы Ш. Мәрҗаниның замандашы булган, шул чорда аңа тиң галимнәр бетен шарык дөньясында юк дип санаган. Ш Мәрҗани исеме, аерым хезмәтләре революциягә хәтле үк һиндстан. Төркия. гарәп илләрендә билгеле булган. Европа ориенталистларына барып җиткән Зур галим, халкыбызның боек улы турында без нәрсә беләбез дип сорау куелса, моңа җавап бик үк куандырырлык булмаячак 16 томнан торган «Краткая историческая энциклопедия» диген, урта кул тарихчылар турында да мәкаләләр урнаштырылган зур белешмәдә Ш Мәрҗани турында ләммим сүз әйтелмәгән Сәбәбе билгеле; Шиһап Мәрҗани иҗатының онытылып. тиешенчә өйрәнелми торуы Югарыда исемнәре күрсәтелгән әдип, галимнәрнең Ш. Мәрҗани турында фикерләрен »чене алган. 1968 елда X Хисмәтуллин төзеген кечкенә генә җыентыкны искә алмаганда, соңгы елларда басылган аерым мәкаләләрне кертеп исәпләсәң дә. Мәрҗани турында бездә кулга тотып сөйләрлек хезмәтләр булмады Дәрес. М Госманов мәкаләләрендә. Я. Абдуплинның татар мәгърифәтчелеге турындагы хезмәтләрендә Ш. Мәрҗани иҗатын тирәнтен аңлап, аңа вңача килеп бәя бирү алга чыга башлады Мөнир Юсуповның әле генә Татарстан китап нәшриятында дөнья күргән монографиясеIII Ш Мәрҗани иҗатын ейрәнүдо яңа этапның башлангычы булып тора. Шәрык халыклары тарияындә ориенталн- стикада ибн Халдун. әл-Бируни, ибн Рөшд кебек гигантлар белән беррәттән торырлык Ш. Мәрҗаниның иҗаты өйрәнелүдән читтә калып килүнең төрле сәбәпләре III Юсупов М Шәгавутдип Маржами к« м» рим Казань. I'MI бар. Аларның кайберләре М. Юсупов монографиясендә дә күрсәтелә Арада автор әйтеп бетермәгән сәбәпләр дә бар. Шулерның берсе — борынгы чыганакларның гарәп, фарсы телләрендә борынгы төркичә язылуы, бу язмаларның тарихчылар өчен кайвакыт үтә алмаслык киртә булуы. Сүз уңаеннан әйтеп үтү кирәк, шушы сәбәпләр аркасында без әдәбиятыбызның күп кенә истәлекләренә үтеп керә алмыйбыз. Ш. Мәрҗани мирасына үтеп керү ечеи, гарәп телен белү естенә. көнчыгыш халыклары тарихын, ислам культурасын, рус, Европа ориенталистикасы казанышларын үзләштергән галим булу сорала М Юсуповның өне шундый галим икәнлеген монография ачык күрсәтә. Ш. Мәрҗани — төрле өлкәләрдә тирән эз калдырган галим, шул ук вакытта ул педагог һәм философ та. Монографиядә аның күпкырлы зшчәнлегенең бер ягы, тарихчы буларак башкарган хезмәтләре гене тикшерелә. Ләкин. Ш Мәрҗани турында беренче монография буларак, аның эчтәлеге исеменнән шактый киң булып чыккан Ш. Мәрҗани турында басылып чыккан әдәбиятка анализ ясау белән бергә М Юсупов галимнең терпе өлкәләрдәге эшченлегенә дә экскурслар ясап үте. Бу Ш Болар өстене Ш. Мәрҗани мирасына тешләре үтә алмаган кайбер авторлар аның чалмасы белән генә көрәшүне уңай тапканнар әнә шундый нигездән чыгып аны Каюм Насыйрига каршы куюга барып җиткәннәр. Бу төр «хезмәтләр» Ш. Мәрҗани иҗатын объектив бәяләүне тоткарлап килгәннәр. шул уңайдан аның исемен, иҗатын атлап үтүгә китергәннәр үз чиратында галимнең иҗат портретын киңрәк ачуга китерә. Монографиядә Ш. Мәрҗаниның нәсел- нәсебе. Бохара, Самаркандта уку еллары, Казан чорындагы эшчәнлеге шактый тулы ачыла, иҗат лаборатор >ясе киң планда тасвирлана Галимнең иҗаты шул заман җирлегендә, үз Чоры шартлары көзгесендә анализлана. Мәрҗани турында элек дөнья күргән кайбер хезмәтләргә менә шул җитми иде. Ш. Мәрҗани мирасын анализлаганда М. Юсупов марксистик-ленинчыл методологиягә таяна, ә бу үз чиратында галимнең уңышларын, тарихта, фәндә тоткан ролен дөрес бәяләргә, шул ук вакытта аның тарихи чикләнгәнлеген, йомшак якларын, каршылыкларын дөрес бәяләргә юл ачкан. Ш Мәрҗани — энциклопедист галим. Ул гади тарихчы гына түгел, археолог һәм археограф та, нумизматист һәм палеограф та, этнограф һәм историограф та. Монографиядә Ш Мәрҗаниның менә шул күпкырлы эшчәнлеге шактый киң күрсәтелә. Тарихчы буларак галимне болгар-татар Идел буе, Урта Азия халыкларының килеп чыгышы, тарихи үсеш юлы да, ислам культурасы. Шәрык дөньясы да кызыксындырган. әнә шул өлкәләрне өйрәнүдә ул шактый зур эш башкарган, яңа сүз әйткән. Аның гыйльми колачы бик зур дәверне — VII гасырдан алып XIX гасыр ахырына хәтле чорны иңли. Ш. Мәрҗани хезмәтләре фәннилеге һәм куйган проблемаларының актуальлеге белән бүгенге көн өчен дә әһәмиятле. Мәсәлән. татар халкының килеп чыгышы проблемасын беренче мәртәбә Ш. Мәрҗани куйган, аны чишү өчен ул беренче зур адымнар ясаган. Халкыбыз этногенезын тикшергәндә, билгеләгәндә без аның хезмәтләренә таянмый гына әлеге мәсьәләгә ачыклык кертә алмаячакбыз. Ш. Мәрҗани ориенталистикада нәрсә ул «гарәп культурасы» дигән мәсьәләне күтәреп чыккан, шуны нигездә дөрес хәл иткән галим дә. Ул, беренчеләрдән буларак, гарәп культурасы дигән нәрсәнең ислам динен кабул иткән халыклар тудырган культура булуын, ислам культурасы' белән гарәп халыклары культурасының бер үк булмавын күрсәтә. Фәндә шушы көнгәчә гарәп телендә язылган барлык мирасны гарәп культура мирасы дип карау яшәгәнлеген искә алсак. Мәрҗаниның бу мәсьәләне беренче күтәреп чыгуы, аңа фәнни дөрес бәя бирүе үзе гаять әһәмиятле ачыи булып тора. Ш. Мәрҗани — «Шәрык белән Гареп> мәсьәләсен беренчеләрдән буларак дөрес хәл иткән галим. Ул бөтен дөнья культурасын Европа халыклары тудырган. Шәрык халыклары гомербакый артта калган дип алга сөрелгән теорияләрнең реакцион нигезен күрә алган Моның нигезендә Ш Мәрҗаниның шәрык культурасын тирән белүе, шул ук вакытта Европа культурасыннан яхшы хәбәрдар булуы ята. Бу яктан ул Европа ориенталистларыннан да, шәрык зыялыларыннан да өстенрәк, объективрак булган. Автор күрсәтеп үткәнчә, кешелек җәмгыятенең үсешенә карашы буенча Ш. Мэр- җани тарихи материализмнан ерак торган. Азатлык, бәхет өчен көрәшнең нигезендә сыйныфлар көрәше ятуын күрә алмаган. Ул халыкны фән казанышлары белән таныштырып, мәгърифәт юлы белән генә азатлыкка, бәхеткә чыгуны алга куйган. Тарихны аңлауда идеалистик позицияләрдә торуга карамастан, халыкны аң-белемгә өндәве, һәрнәрсә алла кулында, язмыштан узмыш юк дигән өметсезлек теорияләренә каршы чыгуы белән, Ш. Мәрҗани карашы, һичшиксез, заманы өчен прогрессив булган. Монографиядә Ш. Мәрҗаниның заманы, Урта Азиядәге рухи тормыш, галим яшәгән чорның инфраструктурам киң тасвирлана. Бу хәл галимнең эшчәнлеген һәм көрәшен калкурак, тулырак тасвирлауга ярдәм иткән. Бу хезмәт совет ориенталистикасында яңа сүз диеп бәяләнүгә лаек. Дәрес, анда Ш Мәрҗаниның күп кырлы эшчәнлегенең бер ягы гына тикшерелә. Киләчәктә Ш. Мәрҗаниның фәлсәфи карашларын, тел, әдәбият, сәнгать турында фикерләрен, педагогик эшчәнлеген өйрәнү буенча да хезмәтләр язылыр дип өметләнергә кирәк. М. Юсупов монографиясеннән соң бу өлкәдә эшләячәк тикшеренүчеләргә җиңелрәк булган. Беренчедән, бу монографиядә Ш. Мәрҗани иҗатына һәм мирасына бәя бирү — үзе зур күрсәткеч. Шуның өстенә. М Юсупов галимнең бөтен мирасын диярлек чагылдырган: аерым китап булып басылган, шулай ук кулъязма хәлендә сакланган, яисә безнең көннәргә хәтле саклан, маган дип санала торган барлык хезмәтләрен барлап чыккан, аларга анализ биргән, ниһаять, Ш. Мәрҗани турындагы әсәрләрнең бай библиографиясен төзегән. Монографиянең, һичшиксез, югары бәя- г» тиешлеге — эле анда аерым тегэл I сезяетор юи дигән сүз түгел Мәсәлән, ^tof Ш Мәрҗани Казан Петербург ори- ' аиталис’ллры һәм тарихчылары мәктәбендә ускаи галим дип чыга (60 нчы бит) Моно- фафижиең үзеннән күренгәнчә Ш. Мәр1 *4ии —- кенчыгыш культурасы традицияләрендә, Канчыгыш деньясында тәрбияләнгән галим. Ул Бэхара, Самарканд мәдрә- ! селәрендә укыган, Урта Азиядәге бай ки- тамаиәлардә белемен камилләштергән, ; ал-Фараби, иби-Сина, әл-Бируни, әл-Гарна- ти. А. Новой. Г. Сәгъди, Г. Хайям кебек шерык культурасы гигантлары мирасын үзләштергән Соңыннан шәрык культурасының икенче үзәкләре булган Каһирә, Ис- кондәрия. Дамаск, Истамбул китапханәләрендә булган, бу шәһәрнең галимнәре белой аралашкан. Инде аның тарих буенча хезмәтләренең иби-Халдуннын иМокадди мВ»сено ияреп язылуын да искә алыйк Болар борысы да Ш. Мәрҗаниның шәрык мәктәбендә аның традицияләрендә җитешкән галим булуын сойлиләр Шул ук вакытта, Казанга кайткач, Ш Map. ңани биредә зшләүче рус ориентолистла- ры һәм тарихчылары белән нык аралаша. Университет каршындагы археология, этнография һәм тарих фәнни җәмгыяте әгъзасы була, Ботен Россия күләмендәге археографии сьоздга катнаша Үзенең шәкерте X Фоозханов аркылы башкаладагы рус ориенталистлары хезмәтләрен яхшы белә, Икенче герле әйткондә. Ш. Мәрҗани шорын традицияләрендә формалашкан, шул ук вакытта рус ориснталистикасы казанышларын үзләштергән, ике башлангычны бергә синтезлап иҗат иткән галим буларак билгеле. Монографиядә М Юсупов UJ Мәрҗаниның «татар» этионимын кабул итмәвен билгеләп, «болгар» этнонимы турындагы фи керләренә до туктала, ләкин бу мәсьәпә- лордо Ш. Мәрҗани тоткан юлга үзенең мәнособотен белдерми генә үтә Монографиядә кайбер рус тарихчыларының Казан ханлыгын оештыручы Алтын Урдадан килгән Олы Мохәммәд булган дигән фикере китерелә. Бу гаять бәхәсле карашка да М Юсупов үзенең фикерен әйтми генә уза Тарихчы буларак, автор бу актуаль бахаспо месьололорне атлап кына үтмәскә тиеш иде Революциягә хәтле Ш Мәрҗани турында чыккан җыентыкка таянып, М Юсупов аның иҗаты белән Англиядә Кызыксынганнар, "Зур Британия хнциклопеднясепндә белешмә бирү эчен аның рәсемен соратып алганнар, аның аерым әсәр паре шәрык илләрендә басылып чыккан дип искә ала, Ш Мәрҗани турында һәр мәкаләдә диярлек кабатланып килә торсам бу сүзләр раслаулар "ихәтле дәреслеккә туры килә: Британия энциклопедиясендә Мәрҗанига урын бирелгәнме, кайчан, кайсы илдә Ш Мәрҗаниның кайсы әсәрләре басылган — бу мәсьәләләр биредә дә гипотезадан уза алмаган, дәлилләнмәгән С. Вахидиның (монографиядә «С Вали- ди» диелгән) «Мәрҗани китапханәсе һәм аның соңгы язмышы» дигән мәкаләсенә таянып. М. Юсупов Ш Мәрҗани китапханәсенең һәм кулъязмаларының янгында юкка чыгуын яза Хәзерге кендо ID. Мәрҗаниның 6 томлык «Вафият-эл-әслаф», 3 томлык «Мостәфад-эл-әхбар» һәм башка (барлыгы 30 томнан артык) кулъязмалары Казан дәүләт университеты китапханәсендә саклана. Шунда ук Ш. Мәрҗани китапханәсе аркылы кергән «Нәһҗ-эл-фәрәдис» һ б кулъязмалар саклана Димәк. Ш Мор- җвни кулъязмалары янып юнка чыккан дигән фикернең дереслеге шик астына алына. Бу — Ш. Мәрҗани турындагы әдәбиятка тәнкыйть күзлегеннән чыгып карау кирәклеген күрсәтә Ш. Мәрҗаниның тормышын, иҗади мирасын ейрәну, бәяләүдә әле ак таплар җитәрлек, аларны бер монографиядә тулы- сынча ачып, хәл итеп бетерү мемкин түгел. Бу — табигый күренеш Күрсәтелеп үтелгән һәм биредә искә алынмаган аерым тегәлсезлеклор монографиянең югары фәнни дороҗәсен, аның Мәрҗани турында яңа сүз. олы сүз, зур сүз буларак бәһәсен кимето алмыйлар. Әлеге монографиянең денья күрүе инде Ш. Мәрҗани хезмәтләренең үзләрен басып чыгару ихтыяҗының нихәтле зур булуын күрсәтә. Бу аның кулъязма һәм китап булып чыккан әсәрләренең укучылар Гына тут ел, тикшеренүче галимнәр очен дә кул җитмәслек сирәк булуы белән дә, шулай ук ул әсәрләрнең актуальлеге белән дә бәйләнгән Икенче еченчә кул комментарийлар аша гына үткәндә иҗат иткән әдип, галимнәрнең тулы колоритын, рух нечкәлекләрен тулы ачып булмый Менә шуңа күрә рус тарихчылары Соловьев. Карамзин. Ключеескийлариың күп томлы әсәрләре яңадан бчсылып чыгуы зур әһәмиятне ия. Шул /м эшнең Ш. Мәрҗани хезмәтләренә иәоәта да әнтувль булуын әйтергә кирәк