ДУСЛАРЫБЫЗ ИҖАТЫ ТУРЫНДА

Хәзер без, гомумән, бик күп укыйбыз: үз әдәбиятыбызны, тугандаш халыклар әдәбиятын, дөнья халыкларының бүгенге һәм классик әдәбиятларын Чорларын да. телләрен дә, жанрларын да санап кына бетерерлек түгеп аларның. Шундый күп төрле рухи байлык арасында йөргәндә, кайчак, бер дә көтмәгәндә диярлек, үтә кызыклы китапларга да тап буласың. Укучыларыбыз кулында хәзер шундыйларның берсе — «Арал дулкыннарын. Каракалпакстан әдипләре әсәрләрен туплаган, Татарстан китап нәшрияты бастырып чыгарган күләмле бер китап, Без аны бик кызыксынып, дулкынланып укыйбыз, халкы һәм аның катлаулы тарихи юлы белән, әдипләре һәм әдәбиятлары белән танышабыз. Каракалпакстан Үзбәкстан ССР составындагы, Арал диңгезе һәм Амударья буена урнашкан шундый автономияле республика бар. Каракалпаклар хакында әлегәчә бетек белгәнебез шул иде дисәк тә дөреслектән ерак китмәгән булырбыз, һәрхәлдә үз халкыбызның күпчелеген, ягъни бүгенге укучыларыбыэны күз алдында тотып әйтүем бу Китаптагы кереш сүздә китерелгән кыскача мәгълүматларга караганда исә аларның татарлар, башкортлар белән танышу-аралашуларының күптәнге тарихы бар икән. Ә 1980—1981 елларда Татарстан һәм Каракалпакстан әдәбият һәм сәнгать әһелләре делегацияләренең, бер-берендә кунак булулары исә ике арадагы дуслыкны яңартып җибәрде, тагын да үстерде тирәнәйтте. Каракалпак. Каракалпакстан... Кайдан килә бу исем? Төрле энциклопедияләрне дә актардым, әмма аларда да моңа ачык кына җавап кәк икән. Шуңа күрә Ибраһим Йо- сыповның бу җыентыкка кергән шигырьләрен укыганда «Каракалпак хакында сүз» дип исемләнгәненә аеруча игътибар иттем. Кара табан, кара күн итен — Бабам бик ганяр кеше булган, дн. Киеме ак, калфагы кара. Яуга чапкан ул, көчле булган, дн. «Олы яуга чыгар алдыннан атасы әйткән сөеп улына: «Бер васыять алып кит яуга — турылыклы бул син калфагыңа!» Каракалпаклылар шул көннән башлап калфак белән үк туалар, диләр Дусмы — дошманмы, һәркем алдында гел калфак киеп куялар, диләр Күпме заманның утлы кояшын күрсә дә. калфак агармый һаман. Каракалпак күп байлык югалтты — каракалфагы югалмый һаман Алдап-йолдап та, янап-көчләп тә, ханнар да аны салдыра алмаган Илгә ташланган иң-иң дәһшәтле яулар да аны салдыра алмаган Дошманның һәрчак ачуы чыккан, бу кыюлыкка хәйран калган ул. Каракалпаклар бер генә җирдә бу гадәтеннән чигенә ала — бөек Ленин мавзолеена кергән чагында калфагын сала». . : ‘^И Х бу символик шигырь каракалпак халкының уткан героик тарихына гына түгел, ә бүгенге бәхетле тормышына да дан җырлый Гомумән, барлык 'шигырьләрдә дә диярлек авторлар Ленин идеяләренә, беек Ватаныбызга. халыклар дуслыгына үзләренең иң ялкынлы юлларын багышлаганнар «„Вакыт үткән саен, Ленин сүзләре ишетелә бара һаман еракларга Авыр макта безгә коч һәм илһам биреп яңгырый алар шәһәрләрдә, кышлакларда* † (Җулдашбай ♦ Дилморатов) «Илдә күңелең көр булыр, ике битең гөл булыр. Илкәеңнән аерылсаң. < гелдәй битең көл булыр» (Олымәмбәт Хуҗаназаров) Шагыйрьләр йөрәгендә иҗә- х тында интернационализм рухының үзәк урын алуы табигый. ■Ирек җырларын яңгыратып аккан ал таңым минем, туган җир белән бейләгән - газиз Ватаным минем. Әй нурланган, әй телләнгән нурлы бостаным минем, сөекле ту- 2 гаи илем, Квракалпакстаным минем. Күп милләтле дус семья әгъзасының берсе син— Каракалпакствным минем» (Бабаш Исмаилов). Безнең татар халкы белән аеруча якынлыклары турында да язалар алар Шагыйрь « Җолморза Айморзаевның «Хушлашу». «Дуслык атавы». «Казан кызына» шигырьләрен- х дә шул мотив җырлана. «Кыз алышып, кыз бирешеп, кода булып һаман да, яшәдек г без татар белән шулай борын заманнан. ». Таҗетдин Сәетҗанов та аңа кушылып С җырлый: «...Бүген гүя бергә кушылды Амударья белән киң Идел» Татарстан әдәбият-сәигать вәкилләреннән зур төркем Каракалпакстанга барганда Бордах белән Тукайның Казан рәссамнары ясаган портретларын Каракаппакстан язу- ♦ чылорыиа истәлек ител тапшырганнар иде «Бәйрәмебез тантанасына ике аксакал кил- ш де Казаннан: икесе де туган халкына иң сөекле һәм олуг җаннан Берсе — Тукай, • берсе — Бердах, турга узды алтын рамкада Илһам чәчеп карап тордылар — уртак _ Шатлык итте тантана» (Таҗетдин Сәетҗанов) «Кояш кызсын, нуры җитсен татарның Ч Тукаена Кабул ит син бик куп рәхмәт, Тукай булганың ечен, кара нан ашап, шигырь ' да ап-ак калганың өчен... Нәләт әйтәм син яшәгән заманның җәберенә, әгәр син тере- лор булсаң, мин ятыйм кабереңә» (Ибраһим Йосыпое) «Сезне дуслар безгә китерде - Тукайлардан калган пар атлар Бер ананың игез баласы — татарлар һем каракалпаклар» (Таҗетдин Сәетҗанов) Гомумән, зур күләмле бу китапта 34 шагыйрьнең һәм 24 прозаикның күп терле һәм актуаль темаларны зченә алган шигырьләре, повесть-хикәяләре урнаштырылган Аларны татарчага тәрҗемә итүдә безнең күренекле язучыларыбыздан 43 иптәш катнашкан (Китапны төзүче Л, Хомидуллин) Шундый игелекле һәм җаваплы хезмәтне, бетен кечләрен, осталыкларын зшкә җигеп, уңышлы башкарып чыкканнар Шуңа күрә «Арал дулкыннары» — каракалпак һем татар әдипләре бергәләп тудырган гүзәл иҗат дулкыннарының тәэсирле-моңлы шавы, дип тә әйтергә нигез бар. Әҗинияз (1811 — 1878). Бердах (1827—1900) Узган гасырда яшәгән бу әдипләр до ал арның иҗаты да — Каракалпак халкының ерактагы аянычлы тарихы. Урта гасыр башларыннан алып Совет чорына хәтле дошманнар тарафыннан изелеп, җәберләнеп килгән каракалпак халкы, үзен саклап капу көрәшләрендә урыинан-урынгә куылып йөртелеп, квйларда гына булмаган! Украина далалары дисеңме. Идел буйлары. Урал яклары дисеңме, Төркестан. Каэагыстан киңлекләреме , һәркайда изүчеләргә каршы авыр кереш. . Шуңа күрә язучыларның ул чор турындагы иҗатларында да—зар-моң ■Мии шат идем, келә идем дус белой. Гел яхшы суз тештә татлы телемиәм. Дошман хәзер куа туган илемнән — Без китәбез инде, данлы Бозатау . Гашыйк — ярсыз, былбыл - гелсеэ, киек — чүлсез, торна — күлсез булган «әбе« йортсыз-нисез йери Зиуар ’ юләрсыман» (Әҗинияз). «...вендә ач балалары. Иртәдән ач карыннары. 1 Әҗиииятнык CyiaH ҖМрг † Псевдоним м Күзләрдән акты яшьләре, Ай-яй кыен булды салым. Байбәтчәләр, ишан-мулла... Аларга салым нигә юк? Күздән яшьләр кибәрме бер? Килерме бу көткән хаклык?.. Каракалпак гел таркалды, юл адашты, гел ач калды, күпләре юлда югалды — халкым бәхет табалмады» (Бердах). Хыялда гына булган бәхет исә каракалпак халкына фәмть илдә Октябрь таңы аткач кына, Совет власте елларында гына килә. Әдәбият-сәнгать үсеше дә шуннан баш- лана. Әҗинияэ белән Бердахтан башка, китапта урын алган барлык авторлар — совет чоры язучылары. Чөнки Каракалпак халкының язма әдәбияты совет чорында гына туа, шуңа кадәрге шагыйрьләр — чәчән шагыйрьләр. Ә проза әсәрләре исә бөтенләй булмый. Бүген инде без каракалпак әдәбиятының барлык жанрлары киң күләмдә үсеп баруын, еш кына башка телләргә тәрҗемә ителүен дә беләбез. Ерактан килә торган катлаулы тарих. Ирек өчен көрәш, Хатын-кызлар язмышы Советлар властеның беренче еллары. Яңалыкның искелек белән көрәше. Ватан-ана. Ленин. Партия. Республиканың экономикасы, табигате, кешеләре... Халыклар дуслыгы... Китапта урнаштырылган шигырь һәм поэмаларны, хикәя һәм повестьларны укып чыккач та, аларда әнә шул җитди темаларның теге яисә бу күләмдә чагылышын, әдәби тасвирлануын күрәсең, тоясың. Менә, мәсәлән, Дәүлен Аетморатовның «Каракалпак- станым» исемле шигыре: Каракалпак, казакь, үзбәк, татар, руслар — Бертугандай яши синдә, бар да дуслар, һәйкәл салып матүр-матүр эшләр белән. Яши алар бердәй уйлар, хисләр белән, Шатланалар уңышыңа дусларың, Каракалпакстаным! СәйфеЛгоОит Мәҗитовның: Ханнар дәверендә сиңа, Булдымы сан, каракалпак?! Кайда ул сан, хәтта өең Булды зиндан, каракалпак. дигән юллар белән башланып киткән «Каракалпак» исемле шигырендә, берничә строфадан соң ук: ...Кара кәнсң батты синең. Яраларың япты синең, Коммунистлар тапты синең Дәрткә дәрман, каракалпак, — дип укыйбыз. Теләүбиргән Җумаморатов та: Күптән бетте канлы богау, бай камчысы. Партиябез һәр җиңүнең илһамчысы — дип, шул ук хисләр белән илһамланып иҗат итә. Ләкин моңа ирешү юллары да җиңел булмаган, Нәҗим Дәүкараевның «Балалар йортында», Сәфәрбай Сәлиевның «Дошман» исемле хикәяләренә генә мөрәҗәгать итү дә урынлы булыр Дәүкараев башта заманына хас йөрәк тетрәткеч күренешләрне тасвирлый. . Ханнар хакимлеге еллары. Җомашбай — хан куштаны. Җир байлыклары шундыйлар кулында, һәм алар җирсез-сусыз калган Торымбит кебек барлык ярлы- ябагайларны рәхимсез изелер, көне-төне зшләтеп, тиешле хакын да бирмичә җәфалыйлар Әйе шундый бер бәрелештә Җомаш тарафыннан ерткычларча кыйналгаи- җ» таланган Торымбит үлә... -■И .JAM, нәни кызчыгын күкрәгенә кыскан, II — 12 яшьлек улый артыннан иярткән, Ә^те-башы тузган бер бичара хатын Үле дала буйлап кеч-хәл белән атлап бара ул Ааылда бик күл җәфа чигеп тә яшәү рәте калмагач, шулай ерак шәһәргә китеп барулары алариың. Авыр юл газаплары. Ә шәһәрдә яңа тормыш дип сөйлидер Ләкин анда да әле Советлар власте урнаша башлауның беренче еллары гына Кон итү җиңел түгел Ачлык Нәни кызчык үлеп китә . Терле бандитларның котырынып, талап йерү- ләре. Урам Базар. Өсбашлары тузган, тәрбиячесез калган ач балалар төркеме Әлеге бичара хатынның улы Төреш тә шулар арасында Тегене-моны чәлдереп тамак гуйдыралар Советлар власте беренче башлап шундыйлар турында кбйгыртучвнлык күрсәтә, алар өчен махсус йортлар ача, ашата-зчертә, киендерә, укыта Төрешне дә шунда урнаштыралар «Монда яшәп була икән!» — ди ул, һәм тиздән әнисе дә шунда аш-су хәзерләү зшенә урнаша Алар өчен яңа тормыш башланып китә. Ташкынбай Халморатовның «Каен сере* — тирән мәгънәле, оста язылган хикәяләрнең берсе Булып үткән Боек Ватан сугышы каһарманнары да, бүгенге тыныч көннәрдә ил сагында торучы яшь солдатлар да алариың онытылмаслык очрашулары да бар анда Зифа каеннар үсеп торган бер тугандагы лагерьда яшь танкистлар хәрби чыныгу алалар Авыр походлар да. күңелле ял да, мәхәббәт тә бар Кыскасы, чын тормышның үзе. Каеннар турында риваять Немец танклары ябырылып һоҗүм итеп кило Югалтулар Авыр чигенүләр Нәкъ шулчак әлеге тугаебыз каеннарына җан керә, бота и- кулларын як-якка киереп җәяләр дә солдатлврыбыэның шинельләренә сарылалар һем. «Туктагыз! Туган җирне ташлап китүчеләргә нәфрәт һәм үлем!* — дип. чигенеп барган сугышчыларның җаннарын тетрәтеп, тире-якны яңгыратып кычкырып җибәрәләр Шунда чигенү туктала, солдатлар кире борыла, һеҗумге күчә һем — җиңүгә Әлеге яшь танкистларыбыз уйчан бер карт белән очрашалар Аның күкрәгендә орденнар, медальләр «Сәлам, бөркетләр! — дип зндәшә ул яшь танкистларга, — бүген мин шат, баламнан хат алдым, ул да сезнең кебек солдат хезмәтендә* Шунда, шаулап үсеп торган каеннарга карап, тирән уйга бата ул Нәрсә уйлый! Нигә борчыла! ёсәр реаль кушкаен турында да сөйли Әлеге танк часте хәрби өйрәнүләр үт яорә. Моторлар гүелди Туры үзәнгә тешәп, елганы кичү бурычы куелган Кушкаен нәкъ шул юл өстендә Танк туп-туры шуңа таба бара Әмма танкист егет каенны теп- теп китә алмый, чөнки алдында таныш карт басып тора Ул нушкаеины кочаклап ■Туктагыз». дип ишарә ясый Командир үзе. танктан тешәп, карт белен сеилешә Юнәлеш үзгәртепе Кушкаен исән кала Соңрак, яшь танкистлар, карт ветеран белән яңадан очрашалар Сөйләшеп киткәч, тирен уйга бирелеп тынып калалар... Дусты Морза белен бергә әсирлекне дучар бул геннар икән алар Чатнама салкын Фашистлар чокыр казырга кушалар, ө алар казыган булып маташалар гына Аларны каты җәзалыйлар — өсләренә салкын су сибеп катыралар Ниһаять, катып үлделәр, дип ташлап китәләр Ә алар үлмәгән әле Совет армиясе һөҗүмгә күчкәч, үлемнән котылып калалар Госпитальдә дә алар Морза дус ты белен бергә Ул ееннән хат апа. Үзең киткәч туган балаңны күрсәтергә дип, госпитальгә аның катыны килә Фронт әле якын Килеп твшкән бер дошман снарядыннан •шь ана белән бәби һәлак була. Нәкъ менә шушы кушкаен тәбене күмелгән алар Яшьләр хәрби хезмәт срогын тутырып кайткач та шул кушкаен тәбене утырып тн- Р»н унга чумалар Хикәяне укып чыккач, анда тасвир ителгән вакыйгалар, кешеләр, «т—ышлар турында, үткеннәр һәм бүгенгедер турында уйланудан тукталмыйбыз Байнияэ Каилназароаның -Имән, исемле шигыре дә шушы эсер белән аваздаш булып яңгырый Кырык өченче ел... Окоплар... Өченче ел без яу кырында... Уйлый солдат илнең язмышы, Җирнең киләчәге турында. Кен дә һөҗүм.„ Дошман яңадан Безнең өскә килә котырып. Бетон стенага әверелеп, Каршы бастык иңгә-иң торып... Шигырьләр Каракалпакстанның кырыс та, бай да табигатен һәм халык рухын чагылдырган поэзия булып истә калалар Катлаулы социаль-экономик тарихы, очсыз-кы- рыйсыэ дала һәм чүлләре, түбәләре кар-боэ белән капланган биек таулары, «адәм чыдамаслык» эсселәре, салкыннары, мул сулы Амударьясы, күп балыклы, шау дулкынлы Арал диңгезе булган — кыскасы, әнә шундый табигать һәм хезмәт фонында туган Һәм үскән, көчәя барган: мәхәббәте дә. лирикасы да җитәрлек булган оптимистик поэзия белән танышабыз без биредә. Аларда батырлык, патриотизм, интернационализм, хезмәткә, хезмәт кешесенә мәдхия яңгыравын ишетми калу мөмкин түгел. Кемнең кемлеге тик эштә беленер, Эше белән аңа бәя бирелер, Хезмәт мәйданында әгәр дан тотса, Кешенең асылы, күрке күренер. (Байнияэ Каипназарое) Эшнең җиңеле юк, булма сабырсыз, Рәхәт күрмәк булсаң, кулың кабарсын. Михнәт күрми торып, татлы гомер юк. Төнсез көнне, әйт син, кайда табарсың! (Теләүбиргән Жумаморатов) Хикәя һәм повестьларда, шигырь һәм поэмаларда үткәндәге һәм бүгенге көн кешеләре, вакыйгалары да әнә шулай теге я бу күләмдә, теге я бу алымда күрсәтелә килә. Әмма, табигый ки, бүгенге көн темасына язылганнары күбрәк. Үткән авыр чор турында сөйли торган әсәрләрдән: Гөләйшә Есеморатованың «Үткәннәр искә төшкәндә», Шәүдербай Сәетовның «Качак», Мирзагали Дәрибаевның «Меңнәрдән берсе». Сәфәр Хуҗаниязовның «Камәр хыялы», «Сәфәрбай Сәлиевның «Дошман», Нәҗим Дәү- караевның «Балалар йортында» исемле хикәяләре бар Аларда һәм башка хикәяләрдә хатын-кызларның үткәндәге чорына хас авыр язмышы чагылу тапкан. Шунда ук куанып әйтеп үтик: бүген инде Каракалпак әдипләре арасында лаеклы урын алган Сары- гөл Баһадирова, Гөлстан Шаһморатова. Гөләйшә Есеморатова. Гөләем Торсынова кебек хатын-кыз язучыларын да биредә аеруча горурлык уята: тарихи кыска вакыт эчендә бу өлкәдә дә сокланырлык үзгәрешләрнең булуы әһәмиятле күренешләрнең берсе бит! Бүгенге Каракалпакстан тормышы турындагы хикәяләр чын совет кешесенә хас булган төп сыйфатларның беренче урында торуы белән югары бәя алуга хаклылар. Исмәгыйль Корбанбаевның «Алмаш» хикәясендәге бөтен гомерен хезмәттә үткәргән балта остасы Галим картның һәм аның үзенә алмаш итеп үстергән төпчек улының эштәге уңышлары. Гөләем Торсынованың «Яшәү яме» хикәясендәге өметсезлеккә бирелгән бакчачының эчке кичерешләре һәм яңадан хезмәт шатлыгын кичерә башлавы, Тордыморат Нәҗимовның «Алтын кәсе» хикәясендәге Бикән аганың мамык чистартуда көн-төн тырышып эшләве, авыр хәлдә калган хезмәттәшләренә гел ярдәмгә килүе һәм башка образлар югарыда әйтелгән фикерне тулысынча аклап торалар. Әбдиморат Атаҗановның «Җәйраннар» хикәясе дә көчле тәэсир калдыра... Очсыз- егылса, кетүноң горурлыг» да кече дә китәчәк Шуңа күрә ул егылган җиреннән торып кияргә ашкына — арыганлыкны җиңәргә! Ниһаять — авылга килеп җиту. Караңгы ♦ тем. Ә монда совхоз. Тәмам хәлдән тайган җәйраннар дәгесе инде дәүләткә озагы- < лыл беткән очык амбарга кереп сыеналар Бу мавыктыргыч хикәяне укыл бетерергә ашыгабыз Ул кырыс экзотика гына ту- а. гел. ә тирән эчтәлекле актуаль социаль хикәя икән. Оста каләм белән иҗат ителгән бу н Башта санаган ике хикәядәге ике егетебезне ойләрендә гаилә бәхете түгел, ә кайгы-хесрәт котеп торган икән һәр ике ситуация аяныч та, сәер-серле дә, чоики Амангилденең Айгеле дә, шоферның Голзары да әйдә юк — ташлап китеп барганнар Гелзар баласын да үзе белән алып ниткән. Нәрсә булган монда дип әзгәлоне егет Ө Амангилденең әнисе кулында... яшь бәби! Оныгы белен шатланып м»ж килә ул. •Мә. балаңны иркәлә әзрәк, ди аңа әнисе баланы кулына алган Амангилде аптырашта: «Тукта, кемнән бу — вакытсыз туган балаГ.» Шулай итеп, һәр ике егетебез аңла- ешсыэ сораулар алдында тертелеп калалар Бу сорауларга беркадәр җавап бирү очен, мәхәббәт вакыйгаларының ничек башланып китүен, ничек дәвам итүен күзәтик. Хикәяләр агышыннан аңлашыла Амангилде — яңа гына урта мәктәпне тәмамлаган тәҗрибәсез яшь егет, ул алдан уйлонылгаи мәкерле хәйлә тозагына килеп капкан Ярый, бик шартлы рәвештә генә фараз итик Амангилде белән Айгол бер-беренә тиң булып чыкмадылар, ди Амангилденең кыска вакытлы алга кайтуы сәбәбе до шул әвәләп сагынудан нишләргә белмәгән солдат кон саен хат яэа, ә Айгол ләм-мим! Нибары бер хат яза ул. анысы да бик коры, хәтта үртәүле әле «хатларың болән туйдырып бетердең мине .». Солдатның бетонной рухы сына. Мондый хәлне взвоЬ командиры да борчылып күзәгә һәм аңлашып килү очен кыска вакытлы ял бирдерә Ә менә икенче хикәядәге егет белән Гелзар вакыйгасын ничек аңларга! Берсе әйбәт шофер, икенчесе ерактагы совхоз формасында эшли Ни җитмеген тагын аларгаТ Бер-берен яратып, саф мохоббәт нотиҗосондо гаилә корып җибәрделәр бит алар һәм беренче балалы булу бәхетенә дә ирештеләр инде Бу хикәя үзара аңлашу белән тәмамланса да, укучыда, гомумән алганда, канәгатьсезлек хисе туа Чонки ике араның кырыйсыз киң дала Бушлык. Кыш. Салкын. Җил-буран. Җир белән кук бергә тоташкан... Шундый табигать котырынуы шартларында җәйраннар котүе җылы якка таба чаба —- халык торган якка ашыга алар Кыен хәл. Бигрәк тә кету башлыгына авырга туры киле. Юл ерып бара бит у л-—«кәгүнең бә»ет кояшы мәмы, кече- Әгәр ул аяктан әсәр — җыентыктагы иң әйбәт хикәяләрнең берсе Кәраметдин Солтановиың «Беркет булсаң до», Амәт Шаһморотовның «Юлбарыс белән очрашу» исемле хикәяләре дә әлеге хикәягә якын торалар Бу тер хикәяләрдә батырлыкка, киң күңеллелеккә мәд хия җырлау, ә явызлыкка, комсызлыкка нәфрәт уяту хас. Җыентыкта урнаштырылган проза әсәрләре, гомумән, укучыны кызыксындырмый 2 калмыйлар Башта әйткәнебезчә, аларның бер элеше революциягә кадәр, икенчеләре i бүгенге кениәрдә барган вакыйгаларга нигезләнеп язылганнар. һәркайсы безнең г- эчен яңа һем истә калырлык Чонки аларда кереш, хезмәт, мәхәббәт гаилә, әхлак > кебек һәрвакыт актуаль булып торган мәсьәләләр яктыртыла. Җыентыктагы әсәрләр барысы да бер үк дәрәҗәдә, бер үк югарылыкта тора, дип * тә әйтә алмыйбыз. Хәер, һәр әдәбиятта, һәр әдип иҗатында шулай инде ул — иҗат - процессын дог ь> табигый күренеш Мисал эчен, бер үк темага язылган, бердәй үк сю- / метка корылган еч хикәягә игътибар итик. Алар — Мәмбәтали Каиповның «Үз каным» Алпышбай Солтановиың «Фоторәсем» һәм Алманияэ Аэиэовның «Без әле очрашырбыз» исемле хикәяләре. Өчесендә дә зур тормыш дәрьясында яңарак кына колач җәеп йезә башлаган яшьләр... Беренче курешү-танышуларда ук гашыйк булулар, мә- - хвббот ялкынында янулар һәм әйләнешүләр, һәр оч егет тиздән армия хезмәтенә алыналар.. «Үз каныммдагы Амангилде соекле Айголе белән нибары ике ай гына u бергә яшәп кала, ә «Фоторәсемвдәге шофер егет белән Голзарның беренче бәбиләре дә була инде. Шофер егет белән Амангилде ейләренә кайталар. Егет — хезмәт срогын тутырып. Амангилде — кыска сроклы ялга. Ә «Без әле очрашырбыз»дагы Булатның зше Гелэибә белән якын менәсәбәтләргә барып җиткән булса да. ул әле рәсми әйләнмәгән килеш армиягә китеп барырга мәҗбүр. бозылу сәбәбе — бер фоторәсем генә. Ә аның тарихы шушыннан гыйбарәт: бер хатында әнисе- «Сине бик сагындым улым, бер кәртечкәңне җибәрмәссеңме’»— дигәч, егет дуслары белән бергә тошкән фоторәсемне җибәрә Очраклы рәвештә Мария исемле бер кыз белән танышкан була ул. Кызның туган көненә багышланган мәҗлестә дуслары белән бергә ул да катнаша. Егет әнисенең хатына җавап итеп, шундый бер очрашуда төшкән фоторәсемне җибәргән икән Ә Гөлзарга, аерылып киту өчен, әллә иинди ят кызлар белән бергә төшкән әлеге фоторәсем җитә кала.. Егет кайткач та фермага. Гөлзар янына чаба. Гөлзарның кире кайтуына хәтта егетнең әнисе дә бик үк ышанып җитми. Ләкин мәсьәлә бик җиңел хәл ителә; егетнең үзе генә кайткан булуын күргәч, алар килешәләр. Уллары Марат белән өчәү бергә өйгә кайтып керәләр. Бик йөгерек язылган кыска гына бу хикәядә ашыгычлык үзен сиздерми калмый. Тормышта моңа охшаш, «маҗаралы мәхәббәт романнары- да булуы ихтимал. Әмма андый катлаулы-сикәлтәле вакыйгаларны бик кыска хикәя (нибары 7 бит) үз эченә һич тә сыйдыра алмый . Алтынбай Солтаиов— соңгы елларда гына да дүрт китап бастырып чыгарган, югары белемле, тәҗрибәле автор, дип тәкъдим ителә кыска биографиядә Димәк, бу җыентык өчен аның мул иҗатыннан бик үк уңышлы әсәр сайланып алынмаган. «Үз каным» шулай ук, зур хикәя түгел — 10 бит кенә. Ләкин ул укучының игътибарын тик бер мәсьәләгә — тормышның Амангилде белән усал шаяруына юнәлтә. Тормыш аның кем икәнлеген сыный... Кулындагы бәби кемнән!—шул уй аңа тынгылык бирми. Башта авыр хисләр тудыра торган бу хикәя, шулай да, оптимистик төгәлләнә. Амангилденең әнисе үзенең беренче оныгы булуга бик шатлана, егет үзе дә балага тартыла, үз итә башлый. Ул Айгөленең ташлап китүен дә гафу итү кебек югарылыкка күтәрелә. Хикәя дәвамында Амангилде уй-хисләренең, кичерешләренең психологик осталык белән һәм ышандырырлык ител, төгәл сүзләр белән тирән мәгънәле итеп сөйләп бирелүе укучыда да эчке бер җылылык тудыра. Инде Аманияэ Азизовның кыска гына, шома гына язылган «Без әле очрашырбыз» исемле хикәясе турында. Ул да берникадәр канәгатьсезлек тойгысы калдыра, тик социаль планда. Булат белән Гөлзибә — капма-каршы идеал белән яшәүче ике гаилә балалары, ике төрле тәрбияләнгән яшьләр. Булатның әтисе Сабир Әхмәтов ■— җаваплы урыннардагы фидакарь хезмәте белән бөтен республикага танылган карт коммунист, хәзер инде лаеклы ялда. Гөлзибәнең әтисе Сәли Сәлиевич — югары учреждениеләрнең берсендә җитәкче булуга үрмәләгән һәм кыек эшләре белән череп баеган бер паразит Булат мәктәпне тәмамлагач та, әтисенең бик акыллы киңәшен тыңлап, шәһәр элемтә челтәренә ярдәмче монтер булып урнаша Ә иркә Гөлзибә мәктәпне ничек бетергәндер— билгесез, тик әтисе Ташкенттагы мединститутта эшләүче бер әшнәсе ярдәме белән аның студент булуына ирешә. Монда да кызның укуга әллә ни дәрте булмый Ә каникулда студентлар белән бергә мамык җыю эшенә җибәреләчәген белгәч, әтисс аны үз янына чакыртып ала. Нәтиҗәдә — кызны институттан чыгаралар, һәм Гөлзибәнең белем алуы шуның белән төгәлләнә дә. Булат бер дустының туган көн мәҗлесендә Гөлзибә белән таныша. Егетебез аңа тәмам гашыйк була Аларның шаккатырырлык бай тормышта яшәүләренә гаҗәпләнә Булат. Үзләренең тыйнак яшәүләре белән чагыштыра, уйга кала. Әмма Гөлзибәнең чибәрлеге аны әсир итә, буйсындыра. Кызның әти-әниләре курортта икән. Икәү генә утырып сш кына сыйланалар алар. Шунда кунып та калгалый егет. Әтисе исә, моны сизеп алгач, бик тузына. Чөнки алар күптәнге танышлар икән. Элекке елларда әлеге Сәли Сәлиевич зур гына бер урын биләгән булган, шунда үз файдасына төрле махинацияләр эшләгән. Аның шундый җинаятьләрен тикшерү эше ул елларда халык контролендә эшләгән Әхмәтовка тапшырыла. Нәтиҗәдә. Сәлиевич урыннан алып ташлана. Шуннан соң күп еллар үткән. Бактың исә —ул яңадан зур түрә! Димәк, аның яклаучылары, «ярдәмчеләре» табылган! Хәзер ул пенсионер Әхмәтов кебекләр алдында да күкрәген киереп йөри.. Кызын да алар белән аралашудан тыя Ә Булат’ Юк, аның Голзибәгә мәхәббәте тамчы да кимеми, сүнми. «Үтердең, пычаксыз суйдың...— ди әтисе улына. — Әнкәсе, әнә таң атып киләме? Шушы бүгенге таңнан башлап безнең тормышыбыз кыямәткә әйләнәчәк...» Хикәядә иң борчыганы — Булатның узвм тотышы, -фәлсәфәсе- Гөлэибә белән очраша алмыйча армия хезмәтенә кител бара ул. Поездда болай уйлана -Инде менә йәрәк януына дәва таба алмаган килеш китеп барам Әгәр дә мине чынлап яраткан булса, әтиләребезне аерган сукмакка телләр үстерә алмас идекмени! Чын мәхәббәт әллә нинди сукмакларны да кушарга сәләтле ләбаса . Бу — ут белән суны бергә кушарга хыяллану түгелме соң! Тик шулай да. Булатның большевик әтисе башлаган тәрбияне Совет армиясе дәвам итәр дигән ышаныч безне беркадәр тынычландыра . Җыентыкта кыскартылып басылган хикәя, повестьлар турында дә берничә сүз әйтәсе килә. Мирзагали Дәрибаевның «Меңнәрдән берсе». Революцион көрәш елларын, терле каршылыклы вакыйгаларны, образларны художество чаралары белән киң күләмдә тасвирлый башлаган автор, кызганычка каршы, бу әһәмиятле повестен тәмамлый алмыйча вафат булган. Шеүдербай Сәетовның «Качак» дип аталган езегендә киң дала аның кырыс табигате. кешеләрнең бербереннән уч алу өчен куу-чабышулары. бәрелешләр кемнең нәрсәгә омтылуы, үтереш-кырылышлар һ. б кебек күз алдыннан китми торган хәтәр куркыныч вакыйгалар бик тә җитәрлек, әмма аларның гомуми бөтенлеген, нәрсәнең нәрсә белән очлануын чамалау укучы ечен авыррак булып кала Сәфәрбай Сәлиее- ның алда инде телгә алынган «Дошман» исемле өзегендә дә теп герой Мулланәпәс- иең чын йеэе ачылмый кала кебек. Ярый, ул карт белән кызны елга аша иреккә качырып җибәрде — бу аның чын йөзен күпмедер ачуга ишарә итә сыман. Әмма — аз бу1 Чеими үзе һаман шул бичара әсирләрнең явыз дошманы булып калуында дәвам итә бит Аның ахыргы язмышы да ачыграк күрсәтелергә тиеш иде кебек Проза турында сөйләгәндә, сүзне Түләпбиргән Каипбиргәиовтан башларга кирәк иде. Ә мин аны аңлы рәвештә ахырга калдырдым Каипбиргәнов — республиканың иң зур прозаикларыннан берсе. Күл санлы хикәя, повесть, романнар авторы. Ул Үэбәи- станиың Хәмзә, Каракалпакстанның Бердах исемендәге премияләре лауреаты, республиканың халык язучысы. Тик бу җыентыкка Каипбиргәнов хикәя дә, повесть та түгел, ә «Әз-мөэ үзем турында» дигән автобиографик язмалар тәкъдим иткән. Үткән тормыш юлы турындагы тирән уйланулары белән дә. шулай ук хикәяләү формасы белән дә җыентыкта урнаштырылган күп кенә проза әсәрләреннән аерылып тора бу язмалар Әдип тормышка тарихиа, әдәбиятка, иҗат эшенә кагылышлы мәсьәләләр турында сүз йөртә Үз халкының бүгенгесе дә, тарихы да нык кызыксындыра аны. Шулай да ул — үзенең киң полотнолы тарихи әсәрләре белән аеруча танылган язучы Бу турыда ул үзе -Тарихи роман язу — җир куеныннан бүгенге һәм киләчәк буыннар өчен файдалы байлыклар эзләүгә охшаш хезмәт».— дигән иде Үзбәкстанның халык шагыйре Камил Яшен исә бу фикерне дәвам итеп, болай ди: «Үз халкының уйларын, хыялларын, омтылышларын гәүдәләндереп, — ә Каипбиргоновның таланты нәкъ шул ягы белен көчле. — ул күл иена бүтән халыкларның да уй һәм омтылышларын гәүделәндерүче булды» Әдипнең тирән фикерләре Әдәби остазлары — Толстой. Чехов. Достоевский. Шолохов турында уйланулары... Гомумән, бу йөгерек язмаларда китерелгән кызыклы фактлар, әңгәмәләр, бәхәсләр, легендалар һ 6.— болар блрысы бергә чын әдәби әсәр булып тора дияр идем. Мин аны берничә тапкыр укып чыктым, укыган саен үзем өчен кыйммәтле яңалыклар ача бардым. Совет халкының аерылмас бер элеше булган үз халкының үткәне; бүгенгесе, киләчәге белән рухланып яшәүче, әнә шул чыганаклардан бай рухи азык алучы әдипнең иҗаты чын мәгънәсендә сокландырды мине Әйе. каракалпак дусларыбыэның бай иҗаты безнең күз алдыбызда. Ул әле тагыи да үсер, совет халыкларының тугандаш әдәбиятлары гаиләсендә тагын да герләбрәя чвчәк атар. Ышанам!