ДӘВАМ

ДЭВАМ

БАБАМ СӨЙЛӘГӘННӘРДӘН (ул ике бөтендөнья сугышында катнашкан, немец илбасарга каршы алты ел керзшкэи): ...Герман җиренә кергәч, сугыш бетәрәк, ниндидер вч пошу басты. Балаларны сагынуга чик-чама калмады. Куане номдисәм. тешкә керәләр... Күңелем тулып, немец малайларын башларыннан сыйпый идем... ...Ул сугышның яшеннәре ялтыраганда, безнең буынның әле дөньяга киләсе бар иде. Безне аның күкрәүләре куып җитте. Сугышның әле дә калган авырлы гын без әниләребез иңендә күтәрештек, сугышның сүнеп өлгермәгән утын әти лоребез күкрәге белән каплаштык. Хәзер доньяга алар хәтере аша, алар бүләк иткән күңел күзләре белән карарга әйрәнебез. Үз бурычыбызны аңларга теләп, барасы юлларыбызны тәгаенләргә дип. Шуңа күрә кайчагында үзгәрәк фикерлибез, үзгәрәк бәя бирәбез икән,— Сезгә каршы килү булып аңлашылмасын, ал кәннәр. Ул — яшьлектән, тормыш асылын тпшенеп бетмәүдән дә түгелдер. Ул - Сезнең фнкер-хокем йөртүнең дәвамы, яңа буыныдыр, могаен. ХӘТЕРГӘ КЕРЕП КАЛГАН: «Сугыш кешелекнең күкрәге аша узган пуля шикеллерәк. ЯрЛ эзен үзе үк көйдереп, аруландырып калдыра...* ...Фронтовиклар ашыга-ашыга бер-берсен эзли, таба. Сугышчан дуслар очра ша. Әтиләре васыятен үтәп, аларның уллары килә. Хәзер илебездәге һәр оч ке шеноң икесе — сугышны китаплардан гына укып белгән буын вәкиле. Сугыш яшененең соңынтынрак килеп киткән күкрәүләре сыман — бүгенге әдәбиятны яңа сыйфатлар белән баетучы «хәрби* әсәрләр... Аларның авторлары арасында 45 нче елдан соң туганнар күбәя бара. Сугыш темасы бер үк вакытта замай те масы да булып кала... Шулай да әлегә ул әсәрләрнең күпчелеген үзләре ут эченнән чыккан ирләр яза. Алар бүген до сугыштагы кеше турында күзгә карап сөйләшүне дәвам итә яор. шул чорның гадәтн һәм тетрәндергеч тормыш йомгакларын сүтәләр. Бу хакта күпме генә язылса да. үз сүзләрен әйтә алуларына ышаналар. Чөнки әле ге әсәрләрнең нигезендә — сугышны үз язмышың, тормышыңның аерылмас кисәге итеп тою. Бер сүз белән әйткәндә - шәхси кичерешләр. Шәхси кичерешләр аша сугыш дореслеген аңлау юнәлешендә янә бер биеклек яулаиа. Монда башкаларны кабатларга момкнн түгел: һәркемнең үз язмышыннан сугыш үзенчә узган. Монда кабатланырга дп мөмкин түгел: һәркемнең гомере бер генә. Менә шуңа күрә дә. әйтик. Хисам Камадоаиың .һәркемнең гомере бер генә, романы утыз елдан соң шартлаган минаны хәтерләтсә дә. автор, соңармадым ми кон дип шикләнми. Ул сугышны бары тик .үзенчә» генә тасвирларга тырыш мый. Шаккаттыргыч вакыйгаларга, тарих китабына кергән исемнәргә таянмый, котелмәгон сурәт чаралары белән мавыкмый. Унсигез яшендә күргәнен ут бүген аяз һәм борчулы күк астында күз алдыннан кичерә. Дәһшәтле чынбарлыкны кешеләрнең үз-үзен тотышын, вакыйгалар сурәтен мөмкин кадәр конкрст-тогәл искә тошерергә омтыла. Аның өчен тормыш һәм әдәбият дөреслеге әнә шунда. Шуңа күрә Хисам Камалов һәр детальнең үзәгенә үтеп сурәтли, һәр күренешне тәфсилли. Кайчакта шул траншеяларда адашып калырсың кебек... Ләкин, элемтәче Әнвәр сузган телефон җебе буйлап баргандай, бер деталь икенчесенә килеп ялгана, бер герой язмышы башкаларныкы белән үрелә башлый. Ул — зур Җиңүгә өлеш керткән сугышчыларның берсе икән; аның, үзгәлекләреннән бигрәк, типик, уртак сыйфатлары истә кала, меңнәр белән берләштергән язмышы калкып чыга. Бу геройлар, бу бәрелешләр, бәлки, олы сугыш стратегиясе күзлегеннән караганда, зур игътибарга да лаек түгелдер. Әмма алар халык батырлыгы Бөек Ватан сугышының катлаулы чынбарлыгыннан аерылгысыз дип дәлиллиләр, совет кешесенең авыр сынаулардан җиңеп чыгуы турында безнең белгәннәребез не тулыландыралар, сугыш дөреслегенең тагын бер үзенчәлекле ягын ачалар. Әйе. сугыш турындагы әдәбиятның үзәгендә — дөнья борчулары һәм өметләре белән яшәүче герой. Һәр гамәле, һәр йөрәк тибеше ил язмышы, халык киләчәге белән бәйле кеше образы. Бу персонажларның очраклы гына, ярдәмче генә дип саналганы да гади һәм очраклы түгел. Без сугыш дигән зур дөнья, сугыш дигән гаять катлаулы образ белән еш кына очрашабыз. Сугыш һәм аерым бер кеше драмасын, теләк һәм мәҗбүрилек нисбәтен бөтен тирәнлеге белән аңлау, аңлату искиткеч авыр. Бу бурычны үтәү өчен безнең язучылар, бөтен ил әдәбиятындагы кебек үк, тынгысыз эзләнүләр юлыннан китәләр, олы проблема нигезенә тоташкан иң мөһим детонатор җебен эзлиләр. Сугыш чынбарлыгы аша кеше табигатен, халык язмышын аңларга омтылалар. Алар өчен барыннан да мөһиме замандашларыбызны рухи һәм әхлакый мәсьәләләр турында уйлануга җәлеп итү, һәр әсәр белән шушы юнәлештә бер генә адым булса да алга таба атларга омтылу. Сугыш темасына язылган әсәрләрнең иҗтимагый-фәлсәфи колачы, заманчалыгы менә шундадыр. Аларга күчкән тормышның катлаулы драмасын, идея-әхлак юнәлешен тарихи җирлектән аерып кабул итү мөмкин түгел. Анда чорның бөтеи вакыйгалары, бөтен буыннары кисешә, аларның багланышы ачылып китә. Әлеге әсәрләрнең иң уңышлы дигәннәре кырыс тарихи концепциягә таяна — сугыш чорының кешелекле таләпчәнлеге турындагы хакыйкатьне яклап килә. Икенче яктан, алар фаҗигале һәм шанлы үткәннән безнең көчебез, киләчәккә ышанычыбыз нинди нигезгә корылган дигән сорауга җавап эзли, бүгенге көнебезнең дәверләр чылбырындагы урынын, әһәмиятен тоярга булыша. ...Сугыш үзенең гадәтенчә, бу юлы да бик вакытсыз башлана. Ул зәһәр теллё Васфикамалларга кадәр: «Яши белмәдек, тормышның кадерен белмәдек»,— дип әйттерә, аларны ирләренең сөялле учларына сыенып өзгәләнерлек итә. Тыныч көннәр бик тә кадерле булып кала. Һәм сугыш беткәч тә, «бомба шартлап түгел, сандугачлар сайрап уяткан» таңда да: «Сугыш кичмәгән булсаң, шушы матурлыкны күрә белер идең микән?» —дип уйландыра Мөхәммәт Мәһдиев үзе нең героен. Әле аңа кадәр озын-озак елларга сузылган көрәш һәм авыр эш көн нәре бар. җиңүне якынайтасы бар. Солдат — Константин Симонов әйтмешли, иң авыр вакытта, иң авыр урынга һәм иң авыр хезмәткә куелган кеше. Атҗабар Хисмәте дә моны яхшы аңлый, авырлыктан курыкмый, әмма алдагы сугышның нәрсә икәнен күңеле белән сизә: «Фашист дигән эт чылбырдан ычкынган. Ә ул — бик хәтәр эт... Без кая барганыбызны беләбез. Безгә кайтулар булмас инде. Әйе. кайтулар — едвали...» Бу сүзләрдә — котылгысыз фаҗигане тою, аның якынлашып. изәргә ашкынып килүен күрү. Шул ук вакытта — җиңүгә, тыныч киләчәккә тирән ышаныч: «Бәхил булыгыз. Тату яшәгез» Үлем тырнагыннан үлемсезлеккә атлаган Муса Җәлил күз алдына килә. Аның, мәсәлән. «Сугыштан соң» дигән шигыре. «Май аенда тагын җыйналырбыз... Кайберәүләр булмас бу табында... Без шәрабтан түгел, ә шатлыктан җырлашырбыз, бәлки...» Киләчәккә өмет белән карау сугыш сиратыннан горурлыкны һәм намусны югалтмыйча чыгарлык көч биргән. Әмма үлем туеның бик күп ямьсезлекләреи һәм әшәкелекләрен күргән солдат ничек итеп кешелек сыйфатларын җуймый кала алган? Ничек итеп газраил хезмәтчесенә әверелмәгән? Әдә- бнят бу сорауга тормышчан характерлар һәм ситуацияләр аша чынбарлыкмын үзеннән җавап эзли. «Кеше кито — җыры кала, (Мөхәммәт Мәһдиев) һәм «Һәркемнең гомере бер генә» (Хисам Камалов) әсәрләре тормышның әнә шундый логикасына тугрылыклы. Аларда сугыш һәркемнен өенә, тормышына шәхси проблема булып керә. Ул, теләсә нинди авыр сынау астында калгандагы кебек, кешенең бөтен рухи көчлә- * рен эшкә җигә, күңел төпкелендә яткан иң яшерен хәзинәләрен яктыга чыгара. * Канлы көрәш һәм тормыш кырыслыгыннан, дошманга нәфрәттән тупаслана 5 башлаган җан җылыга, яхшылыкка тартыла. Үлем ачысын тоеп яткан Айкмл п диевның әле дә булса мәхәббәт утына үрелүе, комбат Алексей Баранов белән ф Фира арасындагы мөнәсәбәт әнә шундый. Окоп читендәге чәчәк кебек табигый. s гүзәл һәм фаҗигале. Сугышның кырыс холкына буйсынмаучы мондый геройлар һәр әсәрдә бөр х Ләкин һәр очракта алар үзенчә ачыла. z Габдрахман Әпсэләмовның җете романтик төсләргә бай булган «Алтын йол = дыз». «Газинур» романнарында мәсәлән, аларның рухи көче укучыны да тау у елгасы кебек бөтереп алып китә. Хисам Камалов хикәяләвендә укучының игъти- х бары Константин Симоновчарак — күбрәк сугыш күренешләренә юнәлтелә. кис = кеи. хәлиткеч мизгелдә төрле характерлар, йөзләр чагылып үтә. кешенең фаҗа- race һәм рухи ныклыгы ачыла. Биредә бөтенләй капма каршы диярлек — тыныч, v эшлекле тон өстенлек итә, җәелебрәк, ашыкмыйчарак акканлыктан, вакыт-ва- кыт ярлар абайланмый башлый, бөтен агыш тукталып калгандай тоела, характер үсешен, геройларның рухи үсешен абайлау кыенлаша Ләкин шушы сабырлык, басынкылык белән язучы сугыш хәлләренең драматик катлпулылыгын. тирәнле ген искәртергә тели төсле. Мнргаэнян Юнысның «Биектә калу» әсәрендә вакыйгалар шулай ук ташкын булып акмый, геройлары бик уйчан һәм җитди. Повестьның эчке агымы, тому мән. укучыны ияртүдән битәр, бөтен юнәлеше белән аңа таба борылган кебек өерелеп өерелеп килүче авыр дулкыннарга каршы ишеп барырга мәҗбүрсең. Әм ма бу — ялыктыра торган каршылык, ясалма катлауландыру түгел. Тормыш сөземтәсенең бик тирән катламнардан саркып чыгуын тояр өчен, чыи фаҗига нең һәм чын бәхетнең янә бер чыганагын а>глый башлар өчен кирәк ул каршы лык. Геройларның хәрәкәт активлыгын сурәтләү до һәр язучы очеи үз иҗат һәм тормыш принциплары белән бәйләнгән. X. Камалов, мәсәлән, геройның үлеме ДО һәрвакыт батырлык булырга, ниндидер файда китереп калдырырга тиеш ди ган схемага буйсынмый. Алексей Баранов снаряд кыйпылчыгыниам һәлак була. Бөтен фронт буенча соңгы һәм хәлиткеч һөҗүмнәргә күтәрелгән вакытта. Сугыш бетәргә дә озак калмаганда. Очраклы үлем бигрәк тә үкенечле. Ләкии ул көчле характерның тормыш бәясен очсызландырмый, ә яшәү мәгънәсе турындагы co рауны тагын да катлауландыра, киеренкеләндерә. Уйлап карасаң. Сойрин Соләховның да һәлакәте шактый очраклы. «Нибары» парашюты гына ачылмый... Шулай дв М. Юныс героенда романтик канатлар, баллада чалымнары бар. батырлык аның бөтен тормышына бәһа булып аңла шыла. Бу яктан .Биектә калу» безнең «сугыш прозасы.н үстерүгә күп хезмәт куйган Г. Әпсоломон әсәрләренә тартымрак. Шул ук вакытта ул — тыйнак, гада- ти батырлык, кешенең күңелендә ясалган батырлык турында баллада. Героика ны җиргә якынайтып сурәтләргә омтылуы бу әсәрне X. Камалов ромаиы белән акынпйта. Миргпзиян Юныс җирне нык тою аша күкнең баш әйләигеч биеклегә no сокландыра алган. Ул «түшәме» биек әсәр язган. Сзйрин Саләхов тормышын дагы иң киеренке мәлләрнең берсеннән башланган бу повасть азакка кадәр шул югары нотада кала. —Сугышның соңгы көннәре якынлаша, җирдә яз тдмтака итә. Безнең герой зарны нинди генә уйлар биләми! Алар инде сугыш турында гыма уйлый ал мыйлар. Татар егетен каклаган каз һәм аерыласы кичне генә үбешеп казган кыз сагындыра, якут егетенең күз алдында боланнар йәгәрешә... Геройның үткәненә кайту һәм аның сугышчан батырлыгын бала чактан ук куркусыз, намуслы, шук яисә юаш булып үсүеннән күрү...— шактый сыналган һәм бигрәк тә документаль прозада очсызлана төшкән алым, әлбәттә. М. Юныс га үз юлының бер өлешен шундый әзер эздәнрәк үтәргә мәҗбүр. Тик биредә беркатлы нәтиҗәләр ясалмый, багланышлар гаднләштерелмн. Шундый катлаулы багланышларның бер канаты — әсәрдәге тыл күренеш ләре. Аларны ничектер зур тыл төшенчәсе белән берләштерү ихтыяҗы да тума ган. Аерым сугышчыларның — Сәйриннең, Максимның, Марсель Ялчинскнйның рухи «тыл*лары күз алдына килә. Сугыш чынбарлыгы белән йөзгә-йөз калган шәхесләрнең көче, аларның тарих һәм ил язмышы алдында үз бурычларын аң лаулары һәм ахыргача үтәүләре шушы тыл белән бәйләнгән. Якут халкы вәкиле Майнагашев сугыш кырына тамырытуфрагы белән күчеп утырган төсле. Көньяк егете Марсельнең юанычы — әнисен искә төшерү һәм музыка. Әнисе һәм музыка Марсельне бүтән кешеләр күңелендәге моңны да тирәннән аңларлык итеп үстергән. Шуңа күрәдерме, аның милләте дә аерып кына әйтелми бугай... Сәйриннең дә сабырлыгы, сафлыгы, гаделлеге — әти-әнисеннән. Егетнең тылында тагын бер пакь күңелле изге җан бар: Сәйринем кайткач, коймак пеше рермен, дип. үзе ач яшәсә дә. он саклап торучы Разия... Чын мәгънәсендә ха лыкның зур фәлсәфи һәм көнкүреш тәҗрибәсенә таянган көчле характерлар! Яшәешнең тирән катламнарына үтеп керү ягыннан бу повесть Әмирхан Ени кинең «Без дә солдатлар идек» дигән әсәре белән аваздаш. Ул уртаклык тышкы билгеләрдә үк күренә. Очучы егеткә әнисеннән килгән хат. Авыз гармуныннан сызылып чыккан татар моңы... Һәм Төхфәт абзыйга карчыгы юллаган күптин-күп сәламнәр. «Фашисттан тере калган җыр» дип авылына алып кайтырга исәпле гән көй... Ничек әле ул? Агач башкайлары тәсбих әйтә Әкрен генә искән җил белән; Сәвешеп-сәвешеп тә кауша алмаган Бер без генә түгел, ил белән... Тормышының иң авыр көннәрендә, күңеленең иң тирән кизләвеннән тибеп чы га малай чагында ук әтисеннән ишеткән ул җыр. Төхфәт абзыйның улы булырдай Сәйринне бүтән бер көй әсәртә. Басып торган җире кебек чал. оча торган күге кебек иркен-киң сулышлы «Гөлҗамал». «Шәмдәлләрдә генә утлар яна...» Халыкның тынычлыкка омтылуы турында сөйлидер бу җыр. Аны күп сугыш, күп михнәт күргән, куп сагыш кичергән татар кызлары чыгаргандыр, дип уйлана егет. Безнең халыкта хәрби маршлар юк. Комсызлыктан туган сугышны ул гомер бакый онытылмаслык итеп, тарих теле белән каһәрләгән. Корабларда килгән чакта ашамадым ашларын; Шул Николай патша гына сатты безнец башларны... Әйе, үз тарихында сугышны күп күргән халкыбыз. Югалтулары күп. Түгелгәне туфракта. Хәтта «Йосыф кыйссасы»н язган шагыйрьне дә ил намусын яклаучы яу башы итеп сурәтлиләр икән — без моңа ышанабыз. Чөнки әдәбият, гомумән, халыкның кайнар йөрәк тибешеннән яралган. Халык нинди генә югалту лар кичермәсен, йөрәген һичкайчан илбасар итегенә олтан итәргә юл куймаган. Тигәнгә тигенен калдырмаган. Яуда шәһит булган алыпларын да онытмаган. Зур иҗтимагый вакыйгаларда катнашу аның фикерләү рәвешенә яңа төсмерләр керткән. Ул изге көрәштә уртак Ватан байрагының җиңүен данлаган: Наполсонның эшләпәсе канга тапланган иде, Без сугыштан кайткан чакта илләр шатланган иде. Мено ул ил дигәндә яу булу, азатлык намына гомереңне дә кызганмаска әзер тору. Ватандарлык тойгысын бер тын белән белдерү Без бүген, апа заман Яварләрендә дә шул аһәңне ишетәбез, шул күркәм традицияләрнең лаеклы дәвам ■телүен, аныклана һәм тулылана баруын күрәбез. Сугыш турындагы әдәбиятыбызның иң теп кыйммәте, мегаен. илаһи пакьлек, тугрылык һәм миһербанлылык идеясен гәүдәләндерүдәдер. Газинурлар. Сәйрин нәрнең генаһсыэ яшьлеген, үлемсез уйхыялларыи. озелеп калган җырларын ул Рифкать Миргазизовлар буынына мирас итеп тапшыра. «Әхлакый идеализм «га алар туган җир моңы аша тоташкан («Бу тавыш, бу моң бары тик Симетбашта гына. Мондый тавышлы, мондый трельле бакалар Германиядә юк. Австриядә юк Сайрагыз, авылдашлар, сайрагыз!» — М. Мәһдиев) Ул аларга әниләр сете белән кергән («Карт анам... Синең күңелеңә мин бары тик якты булып кына кайта лам» — И. Юзеев). Гомерләре исемсез биеклекләр түбәсендә изелеп калса да. бер уч келгә әверелеп билгесез киңлекләргә сибелсә дә — ил бәхете ечен кан кой ran ир-егетләрнең боек рухы үзләрен кетеп торучы хатын кыз күңеленә кайта ана. хатын, бер үбешми дә калган кыз бала күңеленә. ...Спйрин Сәләховның әнисе сугыш беткән конне карчыклар җыя. Улыиың Һәлакәте турында әле хәбәр алынмаган. Аның исән калу шәрәфенә карчыклар җиренә җиткерел дога кылалар. Ананың күңелен күрик дип. егетнең дә «база рын күтәрәләр», күңел салган кызын да озми куймый мактыйлар. Ул ашка ки лүчеләрнең мәҗлес әдәбе, табын һәм гәп кору рәвеше, ул менаҗәт әйтешүләре! Бу — халыкның күңел догасы, гади сүзләр белән аңлатып булмый торган җаны, мәңгелек Моңы. Аны бары тик тоярга һәм. бәлки. Миргазиян Юныс яә ганча аңларга гына момкиндер. Тетрәндергеч финал. Сокландыргыч финал. Иҗатның «терек суы» белән җан иңдергәч тә биектә калган геройлар... Фронт чынбарлыгы якты тесләрдои генә тормаган. Иңгә тешкәй авыр йен та. билгеле, үзәкләре нык булмаганнарны тиз сафтай чыгаргандыр. Ә бит «ларның дп җиңүгә ниндидер елеше кергән. Боек эшләрне фәрештәдәй кешеләр генә >ш ләгән дип ышану — инде узылган дәвер. Сугыш авазы ераклашкан саем, аңа аек монәсәбәт тә артканнан арта һәм дошманны тар-мар итү очен нинди зур коч кирәклеге турында әдәбият та кыюрак һәм ачыграк сойли бара Бнм вакыт лы сойли. Чын шаһитлар кими барганда... Әле алар исәи чакта... Юк, дәһшәтле конкең кара тослореиә до күз йоммый әдәбият Шулар ара сында бигрәк тә — сугыш вакытының, типик булмаса да. фаҗигале корбакиа рына — терле дәрәҗәдәге хыянәтчеләргә. Шулай, хыянәтне дә онытырга ира мый! ГАЛИЯ АПА СӨЙЛӘГӘННӘРДӘН (укытучы, «нкенче фронт» — тыл фронты ветераны): ...Гомер булмастай хәл: авылга дезертир кайтканлыгы беленде. Озакламый тагын бер хәбәр таралды: хыянәтченең хатыны йокле нкәк! Уя тнкшерү чмәргә: «Мари котүчесе алдады»,—днп әйтергә мәҗбүр булган... Күрүчеләр булса да, дезертирның эзенә тишүе җиңел түгел иде Аиы бетем халык эзәрлекләде аң хәтәр ерткычны тоткан кебек, мылтыклар, аркаяиар белән ауладылар.. Бер ташландык пинең идән астына оялаган булып чыкты. Кайтып китеп нарерp>. р,„„й һ к,„;и л әргә бармак яняп үта. F Ветераннар сугыш млэренион йорн. а еутыш вларкмп үдларав «юрлекаао вяла. .Зинһар, сак булыгыз, иске, шартламы! калтай шли кырларымда йормсааЬ- ДШ1 кисәтсәң дә. ишетмә ■.-----------------------------. огагиягз жш . алмыйча. * —рҗ гамьсез яллар очей верандалы йортлар салмыйча-,. (Ә. Сугыв аае ДВ йомылып бетмәгән яралар булма Марленам - дошжлхр тыныч булмаганда тәндәге иске ярчыклар кулгала Сугыш әло да ташлврго гарга имтаптвуг, Ммхам- мат Мәһдиевнең Асафы да яка. hop артам» йагерү елларыма чыгыл, сатшвулы меми — алардан йөгерен кенә turn алмыйсың шул. Әмврхлп ага Вник., лектән бер генә сәгатькә булса да котылу очен хикәя каганын Сейла геме бар... •Бер генә сәгатькә» дмгая хикәясен. Әйе. сугыш — аны кичергән буыннар очса аерым бер хатирә, хатта тпрмыт- ның билгеле бер кмеоп ........................................................... түгелдер: ул мше гоххрекек һәр күлшыгшв таралгандыр кебек. Еллар ,м .........................................................._ мкмяаа. зүегаалия гааю бара. Сейлиләр, язалар, доньню бн, ........................................................... ........... ....... Космонавт һәлакәте до разнедквгц киткән д,. ул. < —........................................................................ ........... ....... . Давы ■ >•)_. КамАЗ да да шагыйрь үз буынының ерак ти< « • < >Н )1Ы ке»ә?л.-р--»до жүА рек омет баглый, аларга күбрәк таяна. Сибгат Хакимлек «Үряор аша». «Дл вера әр капкасы, поэмалары — халыкның кагв сугыш вакытында • чынга а аема сый фатларын барлап йорү. алар п,.рыммц яма буыакарп күчми ашвмио ыаиаму. Шуңа күрә шагыйрь заман яшьдорея үа итеп, фрпагоаияаарта садя>- буын Теркиннарга сәлам!-» Сугыш турындагы хәтер — безнең очен рух һом коикүреш тоҗрибвсе. ул — боек казанышларга яңа буыннарның хоры • ■ күрсотүе. Үлг рчең түгел. онытыл саннарның гына гомере кыска. Афәтле • ■ ••• '■.«-■ »р лаглыгым, балалар е IMI ЮЫ I барлыкның, кеше СеяиаВк тулырак. ■Ммадервк нтеп яшорг . сан халык кан ул к к ч ммв i i6w« ■■■ атмый, үткәнеме до. калочоген.| до башын югары тотып V ЯШЬрзклоргә күчә барса да, Ватанмы саклау яобам вата тммага ааылгаа ооораер ташкыны кимеми Аның ч •ю «орыАаар-.* В8КИУЛЛА Al.fl.и: I НДВМ: «...Кган Сулуашы аагамгааЮМыо «ВДо. Выел да менә Похьшипв барырга жыепам. Секты хаты шуммам «шгаав Са- байнп!' Ве.тюең бит. чмт ндд- ■- 1 - ■■ ■ ‘ ■•’■ Р «амигм »,>■* мүраями. Фаашлмя ion • ям. Бабай «берем имам. Күп алар амда — Саамац кара ■әрмәр плвтмор...» Мрес түгел Сугыи ч д» һайа«лавра Аям аятамарва, оатчраимары Ьом гааВүгап еугыш безмен буымның IMIIгареш Һц үч.рс пш> түгел, малайлары м үтем уаяы гайтвм«ларын тоеп aiae. Кино PUT. китаптая гывз ктломюр» ияждяишр ку»имв.**|Ма шклаамв акявмр. мата «я, бу халәт? лклашми «мк. уя ча» нвмышларм. халык йатыркыты ■исштаблпры күңел күзе болпн a •• буынга. Әйтик, ут кан эчендә дә. япь-яшь сугышчы кызларның матур киенәсе, шаярасы, назланасы килмәгәнме? Ничек кенә әле! Аларның сөйләвендә, хати рәләрендә охшаш урыннар сизелә икән, ул да булса — авырлыкны ирләр белән тигез күтәргәндә дә күңелләре белән хатын-кыз икәнлекләрен онытмау. Тәмә кене шоколадка алыштырумы ул. яисә аяк чолгавыннан суырып алынган җеп ләрне манып, сөлге чигү белән мавыгумы... Сугышның шундый күп төсмерле булуын аңлаган хәлдә, үзебезнең каһарман нарны, аларның һәркайсын — берсен дә калдырмый истә тоту кирәк. Гастелло HS белмәгән кеше юк — аның белән бергә үлемгә барган тагып өч сугышчы ни чектер телгә кермәгән, онытылган. Яисә рейхстаг түбәсенә беренче булып Кызыл байрак кадаган Гази Заһитовлар батырлыгы... Җәлилчеләр... Өлкән буын каһар^ маннары — аларның балалары өчен дә герой. Аларга яшьләр иҗатында куелган һәйкәлләр дә шул хакта ачык сөйли. Сугышта булмаган буынны утлы еллар сәхифәсен ачарга нәрсә мәҗбүр итв соң? Кайдан, нинди импульслар килә аларга? Халык тарихындагы катлаулы багланышларның кайсы ягын ачарга омтыла ул әсәрләр? Илдар Юзеевлар буыны өчен сугыш нужа камытын иртәрәк киюдән, өчпоч маклы солдат хатларыннан башлана: «Мин, ун яшьлек малай, капитан-артил лерист әтиемә шигырь белән хат язам...» Разил Вәлиевләр буыны — «салкын сугыш» җилләре искән, ут-күз генә чык магае дип борчуга салган еллардан: «Мин — яшьтәше атом бомбасының...» Сугыш хатирәсе менә шулай яңа буыннарга күчә. Илне яклап зур яуда кат нашкан замандашлар безнең яшьләр әдәбиятына герой булып керә. Әхәт ГАф фарны, мәсәлән, фронтта булган кешенең дөньяга җете күзләр белән карый алуы җәлеп итә. Аның соң дәрәҗәдә намуслы һәм гадел булуы. Язучы үзе дә өлкән буынны, аның кичерешләрен тасвирлауга җаваплылык белән килә. «Сугыштагы кеше»дән бигрәк «сугыш һәм кеше» турында яза. Гомер бәясенә торырлык бу рычларыбызны искә төшерә. «Сугыш әдәбияты »ның бай хәзинәсе, зур психологик ачышлары яшь әдипләрне аеруча җитди булырга чакыра. Аның тнрән агымында көтелмәгән бусагалар аз түгел. Мәсәлән, яшьләр иҗатында, шулай ук кайбер документаль проза әсәр ләрендә. еш кына обс.-ановка төгәллеге һәм тарихи чынлык белән геройларның китапчалыгы. психологик яктан чырайсызрак булуы каршылыкка керә. Ә. Гаф фар да төгәл тасвирларга омтыла, геройларның үз тавышларын эзли. Аларяы үзе теләгәнчә хәрәкәт иттерергә, үз ихтыярына буйсындырырга ярата. Метафо ралы мәгънәсе белән күңелгә якын «Язмыш» исемле хикәя, мәсәлән, бер тын белән көйдереп алырдай. Ләкин «материал каршылыгы»н җиңел генә сынды рып бару аны шактый суыткан. Тышкы эффект артык зураеп, язмыш кадәр яз мышны абстракциягә әйләндерә башлаган, конкрет һәм зур мәгънәне томалый язган. Шунысы куанычлы: язучының сугыш һәм кеше драмасын ачкан соңгы әсәрләрендә декорация төгәллегеннән бигрәк эчке дөреслеккә омтылыш көчәя. Тор мыш катламнарын тирәнрәк алган саен, «материал каршылыгын» җиңү кыен лаша аңа һәм ул үзе дә кызыйлырак була бара. Яшьләр иҗатында Бөек Ватан сугышына игътибар кешелеклелек, тынычлык ечен көрәш мәсьәләләре белән табигый үрелеп үсә. Рифкать Миргазизов турын дагы повесте белән Разил Вәлиев бүгенге яшьләрдәге җаваплылык хисенең потенциаль мөмкинлекләрен сиздереп куйды. Фронтовик Асафлар буынының «Холер егетләр вакланды...» дигән сүзләренә җавап та, үз кордашларын тормыш мәгънәсе турында уйланырга чакыру да бар монда. «Яшисе килә!» — әсәрнең исемен дә үк Абдулла Алишның соңгы хат-васыятеннән бер очкын бар: «Без соңгы сулышыбызга кадәр халкыбызга тугрылыклы булып калабыз. Ах. нинди яшисе килә!* Тамырлар тирән, багланышлар тирән. Яшь әдипләр, эстафетаны үзләреннәв лдарак килгән буыннан алып, үткән сугышның хис үзәген хатын-кыз, балалар «үңеле аша ачуны дәвам итәләр. Хәтер көче аларда да үткәннән бигрәк килә- мккә юнәлгән: «Әгәр дә Ватанга кирәксә халкымнан калкачак мең Җәлил» Нәкъ сугыштан соңгы, сугыш вакытымдагы, сугыш алды елларындагы кебек- ЬЛДАНДЫРГAll КҮРЕНЕШЛӘРДӘН: Кайен гына чорга. кайгы гына шлык- иыц тарихына Ларын чыксаң да. ана яшәү киче барүче чишмәләргә юлыгасым. Хазар-Каен ай диңгезе буендагы Кы» калагы ла шундый Риваятьләр хакы белән уралган шигъри калага уя.— беркайчан да. бер яуга да бирелмәгән горур Кыа- хала. Нигезендә— кое. Таряхныд үле кебек тарам. үзе кебек карт: киде сигез гасыр буе агын ята икав. Калын диварлар, таш кыллар аша үтен, саф чишмәләргә тоташкан. Суы әле дә чәйгә яраулы. Камалышта калган алыпларга еихәт бир- гәядгр. вакыты белән. бәлки, нц гонгы корал сыман да булгандыр ул— •Фазыл чишмәләре». «Сагыну* кипләре, авыр каниәрдә халыккын таянычы булган жыру моиажотләр күнелгә килде. Теле, тылы... Герман җире ишел үлән. Әллә кайтам, әллә үлам— Латвиядә. Саласпилг үлем лагере урынындагы ямь-ашел чирәм уртасында кал гач, башлар әйләнеп китәрлек итеп кабат шул жыр искә тиште. Яшел үлән — вакытсыз изелгән йоэ мен жан тирбәнеше, ишел үлән — сугыш авылын» яшьле кергән җиде мен бала гомере. Аларныд башларын сыйлагандай, сабый чәче кебек йомшак үләннәрне аралый-аралый. әкрен генә җнл исә: Туктале, жвл. нсмәле жвл... Кисмә галиен чәчәген... Сугыш — кешелеккә каршы нц зур жияаять. Ләкин безяен ата-6абаллры6ы-«га ул сабыйлар бишеген афәттән, кешелеклелекне ерткычлыктан саклау ичен кереш булган. Менә шуңа күрә Асаф тыныч каниәрдә дә «кеше ичен керәшен кан тү га, — малаен яклап, үзен куркыныч астыня куя. Менә шук» күрә «кырык берен че ел балалары» үзләренең «сугыш вакыты урта мәктәбе, турында кайта-кай та сойлнләр — бүгенге яшьләргә кон күрү кеше хәленә керү сабагы бирәләр. Сугыш турындагы әдәбият — бик күп фаҗигаләрдән тезелгән дисбе Ул то таш авырту әрнү тойгысыннан гына торадыр т«>сле. Авырту — иеше тәнеиен ся лямәт тойгысы Шул тойгыны югалтсак, без зарарланган тишебезне табып дәва лый алмас идек. Күп каны коелган кеше, әнә шулай, авыртуны тоймый башлый мази... Сугыш турындагы әдәбият безнең кешелекле асылыбызны яклап, кара кич ларга каршы яуга күтәрел». Сугыш турындагы әдәбият — безнең авырту тойгыбыз Ул беан* «кан коелу» д»н лур рухи югалтулардан саклый