ӘЙДӘ ХАЛЫККА ХЕЗМӘТКӘ!

Партиябезнең XXVI съездында Леонид Ильич Брежнеа: «Әйе, совет кешеләре иртәгәге көнгә ышаныч белән карый... Хезмәтнең кеченә ышанганга күрә, без — оптимистлар. Үз илебезгә, үз халкыбызга ышанганга күрә без—оптимистлар Үз партиябезгә ышанганга, ул күрсәткән юлның бердәнбер дөрес •ол булуын белгәнгә күрә, без — оптимистлар!»— дигән иде. Кешегә ышаныч, киләчәккә ышаныч — дөньяга карашыбызның үзәген тәшкил иткән, тарихның катлаулы хәрәкәтен фәнни-материалистик аңлауга нигезләнгән иң мөһим фактор Әдәбият һәм сәнгать әсәрләрен сугарган кешелеклелек пафосы, тарих^ оптимизм рухы да — дөньяга әнә шундый якты омег, ныклы ышаныч белен карау нәтиҗәсе ул. Социалистик реализм әдәбиятының тел сыйфат үзенчәлекләреннән берсе — коммунистик идеаллар белән янып яшәү, үткән һәм бүгенге зшләребездә киләчәк көннең яралгыларын күрә белү һәм ул заман чынбарлыгында ныклы нигез таба. Әлеге чынбарлыкның иң характерлы билгеләре — революция һәм яңа тормыш җырчысы Такташ әйткәнчә, «яңа чор. яңа кеше ечен зур дау алып бару», кешеләр арасындагы иҗтимагый һәм шәхси мөнәсәбәтләрнең өзлексез камилләшә, яңа сыйфатлар белән байый баруы КЛССның чираттагы форумында җәмгыятебез үсешенә кагылышлы барлык соци- аль-зкономик мәсьәләләр асылда бөтен кешелек язмышы белән бәйләп, киләчәк һәм кеше интересларын күздә тотыл тикшерелде. Ил тормышының терле аспектларына караган әһәмиятле гомуми перспективалар һәм бурычлар һәркайсыбыэның хезмәт эшчәнлогено, яшәү шартларына турыдан-туры кагылган кебек, әдәбият-сәнгать әдәби- зстетик фикер үсешенә дә һичшиксез зур йогынты ясый Отчет докладының әчетче бүлеге — хезмәткә яңа мөнәсәбәтне ныгыту, сәламәтлек, белем һәм тәрбия мәсьәләләре. совет кешеләренең тормыш шартларын яхшырту турында партиянең даими кайгыртучанлыгын чагылдырган бүлек — әдәбият-сәнгать зшлеклеләренә аеруча якын Бу бүлектә социалистик яшәү рәвеше нигезләрен ныгыту, җәмгыятебезнең рухи тормышын баету, яңа тип шәхес формалаштыруда әдәбият һәм сәнгатьнең роле һәм әһәмияте ачын билгеләнә. Гомумән, докладтагы. XXVI съездның башка документларындагы әдәбият-сәнгать үсешенә кагылышлы положенияләр иҗат союзлары, гыйльми үзәкләр, матбугат органнарының озак вакытлы, фәнни нигезләнгән зш программасы буларак кабул ителә. Съезд әдипләр алдында яңа иҗат офыклары ачты, аларның игътибарын колачы һәм тарихи яңалыгы белән аерылып торган катлаулы бурычларны үтәүгә юнәлтте. Леонид Ильич Брежнеа иҗат работникларының хезмәтен югары бәяләп, «совет сәнгатендә яңа бер дулкын күтәрелүен» билгеләп үтте. Шуның белен бергә, ул «художникның үз халкы алдындагы югары җаваплылыгына» аеруча басым ясап әйтте ■Тәнкыйтьчеләребез, әдәби журналларыбыз, иҗат союзларыбыз һем. беренче чиратта, аларның партия оешмалары теге яки бу якка сугылучыларны тезәтә белергә тиешләр»,— дип белдерде Отчет докладының әдәбияг-сенгатьке багышланган бүлеге ■профессиональ бәя бирү — әдәбият тәнкыйтьчеләре һәм сәнгать белгечләре зше» Дигән сүзләр белән башлануында да тәнкыйтькә зур ышаныч, аның әһемиятлелеге П ассызыклана Шул рәвешле, XXVI съездның әдәбият һәм сәнгать әһелләре алдына куйган бурычларында, КПСС Үзәк Комитетының моннан ун ел элек кабул игкән «Әдәбият-сәнгать тәнкыйте турындавгы карары билгеләгән проблемаларның дәвам- лылыгы, үзара бәйләнеше чагыла Мәгълүм булганча, ул Карарда тәнкыйть һәм әдәбият белеменең гомуми торышы тирән анализланган, үсеш юллары, хәл ителәсе мәсьәләләр ачык күрсәтеп бирелгән иде. Карар тәнкыйтьчеләр һәм галимнәр алдына әдәбият-сәнгать процессындагы яңа күренешләрне, тенденция һәм закончалыкларны тирәнрәк анализлау, эстетик фикер хәрәкәтен җитдирәк тикшерү бурычын куйды, рухи культурабыз үсешенең магистраль юлын ачыклады. Аның әдәбият һәм сәнгать үсешенә йогынтысы гаять зур һәм дәвамлы булды. . «Әдәбият-сәнгать тәнкыйте турындавгы карар тәнкыйтьнең иҗтимагый тормышыбызда зур роль уйнавын һәм аның һәрьяклы кайгыртучанлыкка мохтаҗ булуын тагын бер кат раслады. Карар кабул ителүгә үк иҗат һәм матбугат оешмаларында, фәнни үзәкләрдә җитди сөйләшүләр үткәрелде һәм тәнкыйтьне үстерү юнәлешендә актив чаралар билгеләнде, булган резервлар ачыкланды. Газетажурналлар әдәби тәнкыйтьнең гомуми торышына һәм үсеш тенденцияләренә багышланган чыгышлар аша җәмәгатьчелек фикеренә йогынты ясарга омтылдылар, әдәбият-сәнгатькә кагылышлы материалларга тагын да киңрәк урын бирделәр. • Социалистик Татарстан» газетасы язучылар, әдәбият галимнәре һәм тәнкыйтьчеләрне әдәбият белеме һәм тәнкыйть мәсьәләләре турында фикер алышу өчен ■ түгәрәк өстәл» янына чакырды Бу сөйләшүләрдә катнашкан күренекле әдипләр, тәнкыйтьчеләр һәм әдәбият галимнәре татар әдәби тәнкыйтен үстерүнең мөһим мәсьәләләрен күтәрделәр, конкрет тәкъдимнәр һәм киңәшләре белән уртаклаштылар. «Казан утлары» журналы яңа басылган китапларны рецензияләү эшен активлаштыра төшү белән бергә, хәзерге татар прозасы һәм поэзиясе турында зур сөйләшүләр оештырды Татарстан китап нәшрияты да әдәбият белеме һәм тәнкыйть буенча китапларга игътибарны көчәйтә төште Үзәк Комитет карарын тормышка ашыру юнәлешендә матбугатта басылган мәкалә һәм рецензияләрдә төпле анализга, дәлиллелеккә ныграк игътибар бирелә башлады Карарда куелган таләпләргә җавап бирергә омтылып, татар әдәби тәнкыйте тормыш белән элемтәсен ныгытырга, иҗтимагый һәм эстетик фикер формалашуга ныграк йогынты ясарга тырышты, әдәбият һәм сәнгатьнең рухи тормышыбыздагы ролен күтәрүгә шактый зур өлеш кертте Хәрәкәттәге эстетика»бызның максатчан һәм нәтиҗәле эшчәнлеге әдипләр, сәнгать осталарының иҗатына шифалы яңгыр сыман тәэсир итте, Тәнкыйть агымдагы әдәбиятның йөзен билгеләрлек әсәрләрне үз вакытында күрә килде һәм аларга укучының игътибарын җәлеп итүне кичектергесез бурычы итеп санадыЕл йомгаклары, актуаль мәсьәләләрне уртага куеп тикшергән ятүгәрәк өстәл»ләр, дискуссияләр проблемалы мәкаләләр әдәби тормышыбызның күптөрлелеген, байлыгын күрсәтте, әдәби-эстетик фикернең активрак, нәтиҗәлерәк була баруын раслады, әдәбияттагы уңышлы эзләнүләрнең, яңа тенденцияләрнең тормышчанлыгын яклады. Соңгы елларда әдәбиятның заман тормышы, социалистик чынбарлык беләи элемтәсе тагын да ныгыды. Күпчелек әсәрләрдә геройлар һәм проблемалар эреләнде, гуманистик башлангыч көчәйде һәм фәлсәфи эчтәлек тирәнәйде. Бу сыйфатларда заман таләпләренә җавап бирергә омтылучы әдәбиятның гражданлык пафосы чагыла- Тәнкыйтьтә әдәби-эстетик мәсьәләләрне тормышның актуаль проблемалары белән тыгыз бәйләнештә карау ихтыяҗы көннән-көн арта бара. Бары шул чакта гына теге яки бу әсәрдә чынбарлыкның әдәби үзләштерелү дәрәҗәсен, ул әсәрнең рухи тормышыбыздагы урынын һәм ролен билгеләргә мөмкин. Әдәби тәнкыйть яэучыларыбыз иҗатындагы яңа сыйфатларны күрү-aray гына түгел, аларның төп үзенчәлекләрен һәрьяклап анализларга, гомумиләштерергә, әдәбиятның алга таба үсешенә йогынты ясарга омтыла. Татар әдәбиятының бүгенге торышы, төрле жанрлардагы уңышлар һәм кимчелекләр турыдан-туры тәнкыйтьнең гомуми үсеш дәрәҗәсенә бәйле. Ун ел эчендә безнең»тәнкыйтьнең социаль роле, идеологии җаваплылыгы, фәннилек дәрәҗәсе күтәрелде Бу чор әдәби тәнкыйтьнең иң әһәмиятле сыйфатлары нәр- I булуы, парт сирлерәк була баруын күрсәтә. Әнә шундый эчтәлек һәм форма бердәмлеген раслаган чаралардан «Казан утлары» журналында ел буе дәвам иткән поэзия турында дискуссия һәм хәзерге әдәбиятта яңалык тойгысы мәсьәләсенә багышланган түгәрәк өстәл, «Социалистик Татарстан» газетасында «Заман һәм роман» дигән темага барган сөйләшү аеруча истә калырлык булды Бу сөйләшү-киңәшүләр актуаль проблемаларны тәкыйтьчеләрнең һәм әдәбият-сәнгать эшлеклеләренең бергәләп, һәрьяклап өйрәнергә һәм хәл итәргә омтылуы ягыннан характерлы. Әдәбиятта һәм сәнгатьтә иптәш Л И Брежнев әйткән «яңа дулкын күтәрелүе» тәнкыйть алдына зур бурыч куя: шушы күтәрелешнең конкрет әсәрләрдә ни дәрәҗәдә чагылуын билгеләргә, бүгенге әдәби процессның иң мөһим тенденцияләрен һәм үсеш юлларын ачыкларга иҗат продукциясенә чын мәгънәсендә профессиональ бәя бирергә кирәк. Шушы таләпләрдән чыгып караганда, әсәрләрне тулаем җентекле анализ нәтиҗәсендә бәяләүче, әдәби һәм иҗтимагый проблемалар нисбәтен тирәнрәк күзәтә баручы тәнкыйтьчеләребез эшчәнлегендәге аерым кимчелекләр дә бик ачык күренә. Кызганычка каршы, күзәтү характерындагы, зур гомумиләштерүләргә дәгъва итүче кайбер мәкаләләрнең (ә алар соңгы елларда сан ягыннан аеруча күбәеп китте) сыйфаты канәгатьләндереп бетерми Тирәнлек җитмәүне «киңлек» белән капларга омтылыпмыдыр, конкрет анализ урынына дистәләгән исем санау белән мавыгыла, нәтиҗәдә, җанлы әдәби процесс урынына аның проблемаларын гына күрү, әдәби әсәрләрдән бигрәк, тәнкыйть мәкаләләреннән рухланып язу — «куян шулпасының шулпасы» килеп чыга. Яисә, киресенчә, әдәби әсәрләрне, язучылар иҗатын җентекЯе өйрәнүдән туган нәтиҗәләрдән бигрәк, аерым мисалларны алдан әзер схемага туры китереп, шактый мәгълүм фикерләргә иллюстрация төсендә генә тәкъдим ителгән язмалар күңелне борчый. «Түгәрәк өстәл» һәм дискуссияләрдәге аерым чыгькилар- ның конкрет әсәрләр турында сөйләшүдән читләшеп, гомуми, адрессыз сүз көрәштерүгә күчү очраклары да бик еш кабатлана. Күләмле, шактый шома һәм зурдан кубып язылган аерым мәкаләләрдә мәсьәләнең асылына төшмичә әзер хакыйкать белән эш итү. фикер сайлыгы үзен сиздерә. Проблемаларны кую һәм. аңлатуда бертөрлелек. салкын, авыр тел аларның тәэсирен һәм нәтиҗәлелеген киметә, кайбер очрак- SCI Hxeiaaaviodu ngeVp и1чиАеъе»мом ejdadwg »eg evewuMtiHMdu ewHAdemwoM Мәнсохми MHcawvead eVdeudeae wndee OIOWMM Н|чэ1чхи1чхои weq некем Мяиидвитгчлчь ■иинмнех AewuAg MHITMIMKO ен нехежнеисехин ехАеисииене nedwx lewaaehodu wgoVe exdecox еииәмит еиим неннДт ено eV нАиоАи uo« ехемихэеиохэ deVexdeg eVcogadeuMouaodeV хмидеУе HOJVHCM ноне иехмеу/ cue сндинжие. edwg unieuMe он им me н| 'еетеУиеэ э e ижтехиМс eV deuiewcax Hexdox еке нохииисце weq нехеиекнәсА нехеиәхиид нниох теэА exdeuue него мәнеэмисАои dexex МннмхеМ HeVdevua мни 09 nVei/mog eve меинәхэө Amiadiai eudexeodAx nuxmdeg 'UBAM lamdeM exdevdob еитед (нәэииссои deuue нкн gg неиеэе») wndeudox wiadee МэнФәэА идеУо evdeuxpwcex degMv» внесиэ eaewxeg йинние вязи eVdeuAHevcc ехнехАд MeHegHdtaei '£ иехнеииАх еУнәте Adng seg eMo Anedne HHsedHW exxedHK exHedeg Мц dnuAg HUHHdA * AxueHo KHdegHX4jH eV ехйеимәисәэтә1иМ< инхиет ехтеиено) Ад 'eVvex нехннех HHJHV О -dAc MeHdeuxewcex uejundexmeg неннәхедеЖ хедеэенем exseduw идеУе ‘wewAwoj -a 'eve ueuexdeVcM3 и нас A eV eVnexeudeg HHsedMw ajeVnexiA eVdeirxedKo wndee ’lamdeN емкинехсих 'vexAx OHHJ еУнехенсииене awdeudeae ехнехАд deuKeg нохеюнеиму еиии HeVAewxMM< edAxavAx ax михехзе 'HeHHi4xHvei43Miadxox MnHiadeuMMdexMdM еииене 'еУсәхин ‘чхинхнех dexnew ® -HUUWOJI MHxdog әсмедАи adeuei/oxew чхининех dexHewMvuwoM еххимеа нхМоз -MedHM емэоикем eV neVAve еннхзе mA яхининех еУннпчмее нииохии wexdox ф Mwdxg esdeHdeg eV eMwedOH eV exvnxe 'еэзэех 'медей HVxewMHdAx HeVAxeadAx иехи ф Hvgexmaew 'цехи dAc минкАсм >чихнеиех 'неУАеихв awdeae нихнеиех exdevMedHegAx HeVadevuAxexdA» weq exdevavAxexdA» әиәхинд — рчиеУиеф exwax Avex MwmeV виден 41 -xev»KWMx AevcexHx exHnuexdA иитәУеме инУноуд *иүехи5к Алчк wmdex uiasdv exdeu > -dese чфинхее Донмк иинните әнтәнәдАм иеМА 'Анәөз неУоәМАм ник емтиМА eVMndA g aedxM хид е I й * 9ue не* и eweVewxMx иенедиө exdnixeM eiMtnveidA evAevaeg wed J -cumaHadAx хвидеУе инчхк ‘«инненчмифАехп MHide exxey edox unundee неиад нлчи > -nuutvi әзеиәияхехехи 'HewAwox 'чхииинех Мәнсәд Hnwdisxeh ем«меэАм» иеимнк (чхе т нема eV wexdeg 'XQI edwg ueaex< ex чхииинех Hexewixe ехие нес Аз cA exmeaed чиеиииП £ -ниди weq eVHHxnxee eA нэке devuexwx С1чзи1чаее нехеимеа андентедәким-эих 'Hexdox 0; . -ч ечхчх HeVdMesex хихзииедАхен eVvt43y aue wuexdAM мчнөУ eV deudeae нехемиеихиМс иен вх -Н1ЧХК оахээжоУАх-иәУи 'Hexdox ednVunxeK енәх нехэе-нехэе iMHmnwdox :иехАх deo 'седтеих eMaewdexww нехай ex киц wneewue emedeM wmdeM exdeudeae снэмнаес “ Мәнчхи1чинех с|чэм1чеее ннАиАд нехнеииед ci43i4xui4dee ненәд Mt4ui4ueweugodu икеиои MeHadaxH0 чхитинех wgeVe сед deg Hi4dA exdnHeuHA саэмиткиц ехиех Ад умении MHV -ewevmeg енеииАм exedeM exdeudeae нехем/иим eV еэи MawAdaxmeucA ифеэиеф 1чнт1чи -doi uadaVHeuwe exuwexm dag wxeVex eV анежеимед нехиУ «ифеэиефп 'weveaew 'weV -evwefcc uAm ененхедем devuMXoedexa-exue иемхад шчиетАех 'deueadew еиәхиид иехиАи '₽ui4di4xmi4ve ненед Axdewme әнкиһеи/дофни wAv4xew Аендәииф иУеМ һем тамашачы фикерен, аның рухи ихтыяҗларын өйрәнү җитәрлек түгел. Китап укучылар конференцияләре еш кына формаль төстә үтә, язучыларның халык алдындагы чыгышлары күпчелек очракта аудиториянең теләкләрен искә алмыйча оештырыла шунлыктан аларның нөтиҗәлелеген билгеләү кыен була Партиянең социаль политикасындагы иң мөһим бурычларның берсен үтәүдә — соает кешеләренең рухи интересларын һәм ихтыяҗларын формалаштыруда катнашу өчен, табигый ки, әлеге ихтыяҗларны белү кирәк. Тәнкыйтьнең бурымы. Рәсүл Гамзатов әйткәнчә, «начар язучыдан укучыны тартып алу». Ләкин моның белән геиә чикләнеп булмый, иң мөһиме — укучының игътибарын яхшы язучыга, яхшы әсәрләргә юнәлтү әлеге әсәрләрне тирәитеи аңларга өйрәтү Еш кына тәнкыйтьнең адресаты турында сүз чыга. Бу уңай белән шуны әйтергә мөмкин. Тәнкыйть укучыга да. язучыга да кирәк. «Тәнкыйтьче кем өчен яза!» дигән мәсьәләне хәл итүнең классик мисаллары билгеле Тургенев әсәрләрен укыгач, мәсәлен. Некрасов аңа үзенең соклануын белдерел, аны зур шагьТирь дип атап язган хатын болай төгәлли: «Юк, синең повестьларың турында бер мәкалә язарга кирәк әле.— ул чакта миңа уңайрак булыр — синең ечеи түгел, публика өчен язармын д». бәлки, сиңа язучы буларак үз-үзеңне ачып җибәрерлек нәрсәдер әйтермен тәнкыйтьнең иң меһим эше — шул...» КПСС Үзәк Комитетының «Әдәбият-сәнгать тәнкыйте турында»гы карары, партиябезнең соңгы съездлары ачкан офыклар әдәбият һәм сәнгатьтә яңа илһам чыганагы булып тора, иҗат әһелләрендә җәмгыятебезнең рухи культурасына керткән өлешләре ечеи җаваплылык хисен үстерә. Соңгы елларда чынбарлыкны чорлар масштабында алган, гомумкешелек, яшәеш категорияләре белән фикерләүче әсәрләр мәйданга чыга Ә, Еники, А. Гыйлөҗев. М Мөһдиев прозасында, С Хәким. И. Юэеев. Р Мингалимов. Р. Харис поэмаларында, Т Мнңнуллии, Д Вөлиев драматургиясендә образ һем проблеманың яңа диалектикасы ачыла, художестволы фикер тормыш материалы бөлвн яңа мөнәсәбәтләргә керә Кешенең тирәлек белән түгел, үэ күңелендәге каршылыклар белән керөше, мәңгелек сорауларга җавап эзләве алгы планга чыга, әсәрләрдә автор концепциясе көчлерәк яңгыраш ала бара Бу сыйфатлар бүген татар әдәбиятының үсеш биеклекләрен билгели һәм еларны дәрес аңлау һәм аңлату ечән әдәби процессны анализлау рәвешен дә камилләштерү таләп ителә Соңгы елларда тупланган идея-художество тәҗрибәсен тикшерүдә һәм гомумиләштерүдә әдәби тәнкыйть фикеренең колачы, иң беренче чирәтта, проблемалылык критерие белән аерылгысыз бәйләнгән булуын истән чыгармаска кирем Бүген татар тәнкыйте үз алдына соңгы еллар одәбиятыбыэдагы проблемалар тенденцияләр һем эзләнүләрне киң колач, фәнни тирәнлек белән анализлау, методологик юнәлешләрне һем әдәби процессның яңа этабында хәл ителәсе мәсьәләләрне ачыклау һәм, әсәрләрдәге геройлар кебек үк, «вак-төяк мәшәкатьләр даирәсендә бикләнеп калмау, бәлки.. киеренке хезмәт белән тулы тормыш, гаделлек һем яхшылык тантәнасы эчен ныклы көрәш белән яшәү .» (Л И Брежнев) бурычларын куя Бу — әдәбият-сәнгать тәнкыйтенең коммунистик җәмгыять тезелешендә актив катнашуы, партия һем халыкка тугры хезмәт итүе дигән сүз.