МӘШҺҮР ВРАЧ

Әбугалисинаның үлүенә ун гасыр чамасы вакыт үтсә дә, халык аның турындагы якты истәлекне күңел түрендә саклый Галим турында күп кенә хикәяләр һәм риваятьләр иҗат ителде аның даны буыниан-буынга күчеп килә Әбугалисинаның табиплык итү сәнгатен һәм медицина өлкәсендәге бөеклеген гасырлар агышы гына кеше күңеленнән чыгарып гашлый алмый Әбүгалисина табигать серләрен гаять зур акыл белән өйрәнә белә, үсемлекләр дөньясының сулышын тоя, үләннәрнең кеше сәламәтлеге өчен иң кирәкле мнкъдар ларын алып дарулар ясый һәм аларны бик оста итеп куллана да Без әле бүген дә боек галим файдаланган дарулармы өйрәнәбез Әбугалисинаның яраларны дәвалау өчен бальзам куллануы билгеле Аның дәвалау үзенчәлекләрен «Табип фәне кагыйдәләре» дигән хезмәтендә яктырта Хәзер шундый бальзам Зарафшан тауларында табылды Зариф-Задә атлы укытучы таш гөмбәзләреннән ылыс исе аңкып торучы чем-кара майлы матдә белән капланган мәгарә таба һәм аның эченә керә Менә шушы сумала сөякләрнең ялгануын һәм җәрәхәтләрнең төзәлүем тизләтүдә кыйммәтле бер әйбер булып хезмәт итә. Зарафшан мәгарәсе сумаласы борынгы заманның бөек галим* эаидала-i ан бальзам булгандыр, «аөтаен Тдҗикстан CCF Фәннәр .гаядемиаг* »-■ -«•»■».-да па*. яә- бораториапәремдә, per-,-,'-«аның медицина учреждениеләремдә t» юнәлештә хәзерге кемдә д» зур ф ■ ■- -мкшереиү эшләре һәм тәҗрибәләре алып барыла. Ташкентта бөердәге ташлармы зретел чыгаруда һәм сидек юлларым дәвалауда бик файдалы булган артемиэол дмән аңа дару уйлап таптылар Аныч тдп наыеэөм Үзбәкстан тауларында үсә торган үлемнәрдән алынгкм эфир мае ’әшк» итә Үз заманында Әбүгалисмиа т. •• ар кайнаткан Суны бөер пә— ,-дак ..... дагы ташларны хрөтүда »тлл*а«/әи бүп-ам. Артемиэопны сынау «ашы -җо әр бирде һәм ул дәвага! у-.| с - демнег.әремдә уңышлы куплвм».га «Медицина вә-ыйдөләре» аитебы галине бик күп жирперда атаа ы кеш< ите Бу Ә •ли леем да кулланма булып тора венеция- Д» патин гелей дә басыла һәм шушы тәрҗемәсе буенча Европада да тарала Китапның уналтынчы йөздә Римда кабет-кабат басылуы билгеле - Медицина кагыйдәләре» гарәп телендә дә XV гасыр урталарында Римда бастырып чыгарыла Әбүгалисина озак яшәми. 57 яшьлек гомерендә ул фәннең төрле тармаклары — философия, геология, астрономия, биология медицина, музыка культурасы, әдәбият һәм башка өлкәләрдә искиткеч бай гыйльми мирас калдыра. Галим яшәгән чорда тарихи шартлар катлаулы була. Бу аның тормышында һәм иҗатында чагылыш тапмый калмый әлбәттә. Ул үсмер чагында ук әдәбият һәм гуманитар фәннәр вәкилләре белән аралашып яши. Егет гадәттән тыш сәләтле була һәм 18 яшендә фәннең куп кенә тармаклары, аерым алганда, медицина буенча төпле белем ала. Егерме тулганчь- ук оста врач булып китә Сәма- нидлар династиясенең соңгы хуҗаларыннан берсе әмир Нух бин Мансур авырый башлагач Әбүгалисиианы чакырта Галим аны дәвалый Әмир рәхмәт йөзеннән аңа Сәманидлариын данлыклы китап хәзинәләреннән файдаланырга рөхсәт бирә Әбү- -алисино ы-да кереп чума көне-төне укый. Көнчыгышның иң эре галиме дәрәҗәсенә күтәрелүдә китап хәзинәсенең тоткан роле зур Әмма аның тормышы шулай шома гына бармый Әтисе үлә. яклаучысы әмир дә дөнья куя. Караханнарның һөҗүме галимнәр иҗаты өчен шартларны бөтенләй бетерә Алар берәм берәм туган илләреннән китә башлыйлар Әбүгалисина да туган-үскән туфрагыннан аерыла. Бохарадан кит» һәм Хәрәзм солтаны Али ибнМэм- мун янында яшәү урыны таба Ул чорда Харлтм башкаласы Үргәнен үз галимнәре белән дан тота олтан фән кешеләрен ярата Биредәге галимнәр белән очрашу, фикер алышу нәтиҗәсендә Әбүгалисина- ның философия һәм медицина буенча яңа хезмәтләре туа Көнчыгыш галимнәре Әбүгллисиианы күренекле врач буларак * ихтирам и әләр Хәрәзм дәүләт буларак яшәү хокукын югалткач Әбүгалисина иҗаты чәчәк аткан бер чорда 37 яшендә Иранга китә Аңа кайбер шәкертләре дә иярә Хамаданда врачлык эшчәнлеген киң җәелдерә, каты авырып киткән әмирне терелтә һәм шун- -нн сон ,1иь н вәзире итеп билгеләнә Бу в кәдә галимнең эшчәнлеге аз билгеле. Эне голг жсплуататор әмирчең киңәшчесе бу у гуманист галим күңеленә хуш килмә өндер дип уйларга кирәк. Озакламый әмир Әбугалисиианы күралмый баш- |,.>и у галимне берничә тапкыр үтерергә >мть!ла Әмир үлгәч Әбүгалисина вәзирлектән баш тарта һәм Ираннан китү мөм- «тйнлеген >>пи вәзирлек эшчәнлеге әмир у г гаслфыниан галимне крепостька ябу белән -әмамлвна. Төрмәдә ул «Китап эш- и1ифанын (чШифалану китабы») аерым бүлекләрен языл бетерә. Әбугалие иманың крепостьтан чыгуы турында төрле чыганаклар төрлечә сөйли. Галимнтң Исфахаида яшәве турында мәгълүматлар бар Анда үзе өчен чагыш■> . мача тыныч шартларда Әбүгалисина ку ренекле хезмәтләрен, шул исәптән соңгы хезмәтен — медицина нигезләрен иҗат игә Гарәп телендә язылган бу гыйльми әсәр биш китаптан тора Беренче китап асылда медицина"., ң гомуми мәсьәләләренә багышланган Аида бу фәннең бурычлары, сәламәт организм нигезләре, авыруларның килеп чыгу сәбәпләре турында сөйләнелә Китапта Һәр терә нәрсәнең төрле күренешләрдә уттан, һавадан. судан һәм җирдән гыйбарәт б--л-ы күрсәтелә. Шунлыктан аларның тормышы өчен коры, дым, җылы һәм салкын кирәк булуы раслана Аның фикеремчә, шушы хакыйкать чагыштырмасын бозу авырулар китереп чыгара, әйберләрнең корылык дымлылык, җылылык һәм салкынлык үзенчәлекләрен өйрәнү дәвалау чорында мөһим роль уйный Әбүгалисина кеше организмы табигатенең асылын һәм аның тышкы факторларга йогынтысын анализлый Кешенең яшенә карап тешләргә характеристика бирә А натоми я-физиологи я мәгълү матларына багышланган бүлектә сөикләоиең Һәм буыннарның формалары нервлап ң ► тн тамырларының үзенчәлек/әре йөрәк эшчәнлеге турында тулы языла Артерияләрнең йөрәктән башлануы канның веналар аша бөергә һәм аннан кире агуы күрсәКитапта авыруларга һава шартлары һәм елның дүрт фасылы йогынтысы, саф һавада эшләүнең файдасы турында язылган бүлек игътибарга лаек Организм өчен торак шартлары һәм туклануның әһәмиятенә басым ясала. Шәхси гигиена — мунча керү, ванна кабул итү. кеше организмына кояшның йогынтысы кебек мәсьәләләр дә читтә калмый Әбүгалисина органнарның формалары үзгәрү— ябыгу һәм симерү сәбәпләренә туктала, пульс эшчәнлеге һәм сидек турында тулы мәгълүматлар кигерә Галим беренче китапның өченче бүлегендә балалар авырулары турында сөйли Бу бүлек акушерлык нигезләрен бәян итүдән башлана Анда яңа туган балалар ны карау, аларның гигиенасы, имезү, тукландыру. кулда күтәреп йөрүнең әһәмияте хакында әйтелә Авыруларны дәвалау үзенчәлекләре турында сүз бара Икенче китап ике бүлектән тора, аларда дәвалау әйберләре һәм аларның үзенчәлекләре тасвирлана Әбүгалисинәның дәвалау арсеналына үсемлекләр, авыр металлар һәм аларның кушылмалар;, керә Өченче китап — күләм ягыннан иң зуры. Анда эчке органнарның авыруы турында мәгълүматлар тупланган Дүртенче китапта би згеи, туберкулез, организмның агулануы, параличлар I эм йогышлы авырулар турында тәгълимат чагылыш тапкан Бишенче китап дарулар әзерләү алымнарын эченә алган Галимнең хезмәтләре медицин«нь алга этәрүдә зур роль уйнаган, авторн.. ң мәшһүр фикерләре бүгенге көндә дә яшәү көченә ия булып кала