МӘҢГЕЛЕК ШӘҺӘР

Ташландык алтыннар оз астыннан балым каптырырга баруыбыз, бер дигән балык шулпасы пешерүебез, тик балыгына нефть тәме сеңгәнлеге турында табигатьне саклау буенча баш инженер урынбасары Геннадий Захарович Скрилникка сейләгәч, (Түбән Кама «Нефтехим» берләшмәсендә шундый урын да бар, алты ак төймәле телефон аппаратына караганда, зур әһәмияткә ия булырга тиеш ул): — Аңлашыла. Тик безнең бернинди дә гаебебез юк,— дип куйды урынбасар — Табигатьне корытучылар химиклар, нефтьчеләр икәнлеген кем белми!—дидем мин. — Нефть белән химия үзләре генә табигатькә файда да, зарар да китерми. Ten сәбәп — алар белән ничек эш итүдә, — диде Геннадий Захарович. — Бетен деньяга билгеле нәрсә.—дидем мин үз сүземне куәтләп, ченки яңа промыселлар, заводлар барлыкка килгән җирдә күлме елга, күл, урманнар һәлак булганлыгын бик яхшы беләм. — Без башкалар ечен җавап бирмибез. Безнең суга кадер-хәрмәт зур. Скрипник минем сорауларыма сабыр гына, ышанычлы, мелаем бер тес белән җавап бирде. Аның узен болай тотышы гәптәшемнең эчке табигатен дә. кешеләр, дәүләт алдында, үз намусы алдында җавап бирә торган эшенә менәсәбәтен дә күрсәтә иде. Скрипник естәлдәге кәгазьләрен җыеп куйды да диспетчердан автобус сорады Шуннан соң без шәһәр читендәге, реакторлар кулланган суны агыза торган кечерәк бер күлгә киттек. Анда баргач, кармак салып, бакыр тесле кызгылт-сары табан балыклары тоттык, аннары шулерны маргарин салып кыздырдык Хикмәт түгел диген бу балыкларда бернинди химия тәме юк иде Берләшмәдә моңа исләре китми, реакторлардай чиста су чыгуын шулай тиешлегә саныйлар. Без Скрипник белән су чистарту станциясенә бардык, гади елга суыиың технологик системаларга ничек килеп керүен, аппаратларны суытуын чимал белән әзер продукцияне ничек юдыртуын, шәһәрне, йортларны җылытуын кәгазьгә сыз- галап, әйрәнеп утырдык. Суны кире Камага агызганчы әнә шулай кабат-кабат. илле- алтмыш тапкыр яңадан торбаларга кайтаралар һәм шулай бик күп мәртәбә йерткән- нән соң гына су чистарту станциясенә җибәрәләр, ә станциядә аны елгадагыдан да чистарак итәләр икән. Бәздә гади елга суына: «һи, исең киткән, су!» яки: «Судан да арзан нәрсә юк!» дигән сансызлау гадәте бар. Әнә шул гади суны яңадан чистарту әчән күпме кеч-хезмәт сораганын күреп, миндә суга Түбән Кама химикларындагы кебек зур ихтирам хисе уянды. Су!.. Дөньяда судан да күбрәк, судан да мулрак нәрсә бармы икән? Шәһәрләрдә— кая карама — фонтаннар атып утыра. Кама, Идел дәрьялары, эреле-ваклы тагын бик күп елга-ииешләр, буа. күлләр бар, яз көнендә шул елга-инешлөр, ташып, буаларны, күперләрне, хәтта йорт, каралты-кураларны да агызып кнтә, ә шулай да күптәннән инде безнең туган йортыбыз — Җир планетасының ишеген шактый зур бер кайгы-мөшәкать шакый башлаган — җир йөзендә суның күпмелеген диңгез, океаннар белән түгел, бәлки литр, йотым, тамчылап исәпләргә кирәк икән... Бигрәк тә үзебезнең тирәдәге инеш-елга. буа, күл суларын шулай исәпләргә кирәк... Суны тереклек чишмәсе дип юкка гына әйтмиләр, күрәсең. Басу-кырларны, болыннарны сугара, шәһәр, авылларны эчертә, реактор һәм мартеннарда эшли, ашауэчүгә тотыла торган төче су җир йөзендәге барлык суның бер процентыннан да кимрәк икән. Төче суның 55 проценты боз булып каткан. Ә калган процентының биштән бере атаклы Байкалга туры килә, шуннан да калганы инде бөтен планета өлешенә тия. Суның кадере торган саен арта бара. Кешелек дөньясы иҗтимагый һәм социаль үсеш баскычыннан күтәрелә, тормышы яхшыра барган саен, хәзергә бушка тотыла торган суның бәһасе дә арта бара. Бер тонна корыч кою өчен — ике мең кубометр, бер тонна никел өчен — дүрт мең, бер тонна синтетик җеп булдыру өчен биш мең тонна чамасы су кирәк. Тугыз миллионлы Мәскәү каласы елына кеше башына алтышар йәэ литр су тота. Безнең гасырның алтмышынчы еллары уртасында елга, күлләрдән, җир асты чишмәләреннән 3300 куб. километр чамасы су алынган, ә шуның яртысыннан азрагы гына табигатькә кире кайткан. Җәмгыять үсешенә, тормыш кирәк-яраклары җитештерүгә бәйләнешле прогнозлар ике меңенче елда табигатькә кире кайтмый торган суның сигез тапкыр артачагын күрсәтә. Суны — инеш-елгадан, күлдән булсын, скважина яки коедан булсын, — барысы да алалар. Су тотмаган завод-фабрика, авыл, шәһәр юк. Тукыма, металл, полимер, икмәк, җилөк-җимеш, яшелчә кебек продуктларның составына кермәгән су табигатькә кире кайта. Ләкин бетен хикмәт нинди су алып, аңа суны нинди итеп кире кайтаруда! Кама елгасына Түбән Кама шәһәре кайтара торган су елгадан ала торган судан чистарак, ул су аркылы кояшны күрергә, ул су белән юынырга, аны эчәргә мөмкин. Әмма ул су терек суь булганчы берничә тапкыр үле суга әйләнеп ала әле Химик реакторларның һәр кайсы да, нефть эшкәртә торганы бигрәк тә — гаять катлаулы аппарат Чимал, эреткеч, катализаторлар белән бергә су төрле реакция, үзгәрешләргә катнаша, төрле зарарлы фракцияләргә керә, барлык технологик операцияләрдә төп чистартучы һәм санитар вазифасын үти. Суның да мөмкинлек .^масы бар. бервакыт ул да яраксызга чыга. Аның урынына тотылмаган су җибәрүдән башка чара калмый. Түбән Кама нефтьче-химиклары исә суны, торбаларда килеш эшкә ярарлык хәлгә китереп, технологик әйләнеш буенча илле-алтмыш тапкыр йөртәләр. Белгечләргә андый технология хикмәтләре әллә кайчан мәгълүм инде, галимнәр ул хикмәтләрне күптән үк ачып, табып, производствога тәкъдим иткәннәр. Бу чараларны һәр җирдә дә моңарчы кулланмаганнар икән — моның сәбәбе су тергезүнең серен белмәүдә түгел, бәлки ул чараларны кулланырга, ягъни мәшәкатьләнергә теләмәүдә генә. Кирәк булган саен елгадан су ала барсалар, нефтьче химиклар шәһәр һәм производство ихтыяҗына Камадан көн саен 300 мең кубометр су суыртырлар иде, ә хәзер системаларга өстәлә торган су тәүлек буена тотыла торганның ике процентын гына тәшкил итә. Янга калган су башкаларга да — кырларга, заводларга, авыл, шәһәрләргә дә кирәк, алар да Кама суын эчә бит Сүз уңаеннан шунысын да әйтеп китик: Түбән Камадагы эшкә тотылган суны Sil x«9 0» «iei 'W «eoadXaad хпи»гоeuAg wede ехиеинәюд еэи HXHetiodu сидехәнеии ’HOWAWOJ -exxegu@ — edox HeHHi4xi4umi4di4x Нанәтәх BVHM 1ЧЭ1Чне — 1чАте ехник Wi4Hi4xeVuifi4x *eve ит» ен1чх eVuKi4i еэи edeudegMex 'еинх иәиәхи vex odeudagHex ‘әУнеиие ejeVynxex OVHH deueadeH degne^ енәх amove хеэих охи Hi4HKi4dAg deg dAc ewwedxodu Ag неиәд eVHi4xex Ад нэке Нансәд uA HOXHV '«хедии exaewxedKRu ‘xedxMg HeVAxdexaMK *1ЧнАэ неиәд eeeqx IBVH dt4uAg xedaadeV Aeumc екнеххие eoHvawaoH XMwaVexe 'exxegug — XHHundx^ OVMV — 'ci4gemi4di4x exdexw engewwedxodu әнеУи)чхех Ag tag —- HHW wnVedoa UMV — pawewwedxodu evue 'Ag eweVMHxex — xedMx exaewdoxMx dedec eMe ‘texot киц 'нехи HWUMX неиНакех exdexox е^еИиеф cA чсА HRdenHoxec M4HOV 4ueHdoxew dagndeg uA *Hi4aewuAg иәед woq OUKOX deVexMH «ms>| — aVuV — 'eV maeuve ’eV 1чэеиед Нәнчхехидех uA этан — :I4VHAX иәхие UHV иеиод ими -UHdx^ KMiodexeg HMVOHHOJ exxex uexdOH eVHi4aede >4deuewui4dox dAc Нәнииһиехз deueci4xe exewe^ еэик dev -edegHte exdeuvMftexHHAwwox weq ewoxawa 'uacaxdax неУеНк >чне еэи еУкиЪнехэ 'dev -edexnex «Аэ әиА» енәэмиһнехэ Axdecex Аэ devVoeee неиәд deqem eVewe» недА| deuemadax exdocex енәх кеихи dAgixew i4deuHex -do xeeoa weq MMxdeu 'edAxedAxodu 'миһхәиэни 'неиәд meuex dAc хид Hi4deuewui4dox Axdecex Aa — evAg aaadnx Мәниех MI4VHOW еннәэәдАх exmi4wdo| deuwxA ui4di4xxde exwndu dog ехи1чин>чк deueauAg HexdnimeuHevu exdndexmeg me xmuwAa Mow Q08 еУьиһнехэ eVHi4ai4idB ahHadag Минца 8Z61 edeg sredAe eV uA 'нәеэ нехэА хенидиох weq deqem eVdeuue (чхМоэ неине 'euAg ниэеиес eV иеиАт 'HnwuAg dAc uA exmeg emadax exmc xA eVnadgiixxo 9 Миниә 9941 әэәиМнехэ AxdexaHK Aa 'deuea -vAg нехие еУнәеЖ Минне әкнәУиМ» mnwxue aHnnhxAtfodu eKHodog deuxwwMX әкчхфон әииед exAdeVneuwe exmc ииеУиеф ’иәиМс HndeuxnVuex oixaVoatHodu — nmnwdox әихәхед 'eeex әтәети МиниэмчноУ хәиәтәи неход ихиед uexAi еиих Нд фабрикаларда ♦ производство ташландыклары күп булсын ди. Ул чагында зав 1 ; ■ (алар бүге е техник үсеш дәрәҗәсеннән бик түбән тора иде. Бүгенге кемдә .... ., производство 2 калдыклары бирә торган уникаль комбинатлар һәм комплекслар . и а,-ар-ы башта g ук кешелек дөньясының сәләте һәм акылы ирешкән казанышлар 1 иң яхшы тәҗрибәгә нигезләнеп, киләчәккә исәпләп төзиләр. Түбән Кама берләшмәсендә 1978 елның £ 15 февраленнән 15 Октябрена чаклы уздырылган конкурсның ма-суе темалар исем- “ легеннән рационализаторлар, уйлап табучылар һәм новаторларга эшкәртү өчен 33 Q позиция тәкъдим итәләр Бу исемлектә каучук валчыгы, промышлсиносг = тан чыккан й ташландык сулар, эшкә тотылган эреткечләр, катализаторлар. Һәм авыр сума- ♦ лалар, гексан, изопрен, пиперилен фракцияләре адсорбент -жэлар була я Баш конвейердагы производство калдыклары — ташланд. ■■ бер нәрсә түгел, О бәлки зур малбайлык ул. Журналист һәм әдәбиятчылардан бу . • • .ci эр ара- Z сында мин мең дә беренче кешемендер, шәт Хәзер мин әнә шу ьг.үмәсәле а. турында уйлыйм, гомуми сызыкларда гына булса да, аны ачы- -/-ль-на ки- ' терергә тырышам безнең гасырның иң кыйммәтле продуй-, с- . эш кәртү, куллану белән бәйләнешле, заманыбызның иң уникаль - д 1 -би■■ ела- г; рында ни сәбәптән производствочылар алдында әлеге ташл п - раида- w лану мәшәкатьләре килеп чыга? Берләшмәнең генеральный директоры Николай Васильевич • чо < калдыкларын файдалы, кирәкле продукциягә әйләндерә тор- •••■ ■ ’ -• ' эергә ярты миллион сум акча бирә Түбән Кама күләмнәре • . , > . >чдв бу — бик аз капитал, билгеле Бу эш бернинди проект һәм пла.............................. -- түбәннән килгән инициатива белән генә башланган Ярты миллиен .................................................. ■ д, мак тый катлаулы мәсьәлә икән!.. Производство калдыкларын файдаланырга кирәклеге у, - -е зипзшылып торса да, бу мәсьәләне зур дил әйтү генә аз. тау чаклы бер л- • • • . ч Аппаратчы, слесарь, машинистларга да алдагы көн машиналарын һәм завод -өтүче галимнәргә дә, тырыш хуҗалыкчыларга да. административ, техник, ф,- •. ■ >■ ж инженерлык идарәсенең җепләрен үз кулларында тотучы министрлык белгечләренә дә уйланырлык нәрсә бик күп монда. Бер очракта производство к- мпарын - . . -и буып -ына тоелырдай нәтиҗәләрне тагын да эуррак программаларга к>- . ,-, блшг- нчы итеп карарга кирәк Производство калдыкларын әрәм итмәү --р ■ --эсы 6-- кызыклы булса да ул эш аерым предприятиеләрнең генә хәленнән - - ер ән! Терәнтаяныч ноктаң булмый торып, җирне урыныннан кузгатырга ма- - - . «нб-к беп - и булыр иде ул. Белгәнебезчә, хәтта Архимед та андый эшне эшл.- ... Производство калдыклары будырмыйча эшләү өчен көрәшт» -эрсәме терәк таяныч ноктасы итеп санарга соң? Эшне яхшы итеп оештыру ачык. чнг-чг-е и-p-- уйланган чаралар системасы, бөтен вагы-төягенә хәтле уйлап эшл.-- -■ ... - зенде берничә тармактагы эааод-фәбрикапарның көчен берпәи —: . : - • 6< ■ лн при- тиканың бергә кушылып эшләве—менә шулар бу эштә таяныч ■ , «тыр иде. Ярты-йорты гына чараларның уңышы да шул чама гына б Ә киләчәктә хәл ничек бульф соң? Галимнәрнең әйтүенә караганда, җәмгыятьнең җитештерү күләме үскән саен, производство калдыклары да арта гына барачак, җир йәэе табигать байлыгын саклаучы хәзинә урыныннан зур бер чүл савытына әйләнәчәк, файдалы эшкә ярардай производство калдыклары денья күләмендәге афәткә әвереләчәк. Безнең буынның күз алдында менә ике дистә ел инде Идел һәм Кама буйларында химия индустриясенең ике зур гиганты — Казандагы «Органик синтез» берләшмәсе һәм Түбән Кама берләшмә заводлары үсеп килә. Баш конвейердагы производство калдыкларын файдага әйләндерү өчен ниләр эшләргә кирәклеге турында меңәр битле калын-калын китапларга да язылмаган. Берәү дә иң зурын максат ител куймый, күбесенчә иң азы белән генә чикләнергә тырыша. Газ яндыра торган махсус җайланмаларны, торбалардан чыккан ак парларны, реакторлар һәм аппаратлар өстендәге ялкыннарны әйткән дә юк. Бу эшләр нинди генә изге ният белән эшләнмәсен, байлык яндыруны барыбер берничек тә аклап булмый! Атаклы физик Макс Борн; «Күмер белән нефтьне ягу өчен тоту хәтәр эш ул, аны әрәм итү була», дип җир астыннан алынган байлыкның файдалы эшкә—яктылык, җылылык һәм энергия өчен мичтә яндырылуын күздә тотып әйтә. Ә инде нефть-гаэ яндыруның файдасы нульгә бәрабәр булса, ул чагында нәрсә диярбез? Иң алдынгы индустрия булган нефть химиясенең дә производство калдыкларыннан тулысынча файдалану ансат эш түгеллеген аңлыйм мин. Бары тик үз эшләрен генә белүче— нефтьтән төрле каучук, пластмасса, ашлама, гербицид, төрле майлар ясаучы галимнәр һәм белгечләргә комплекслы тикшеренүләр башкарырга, халык хуҗалыгының башка өлкәләрендәге белгечләрне эшкә тартырга кирәк. Еш кына шундый комплекслы эш башкару урынына производствочыларга «фән әле нефтьне бөтенләе белән эшкәртү юлларын белү дәрәҗәсенә җитмәгән, производство калдыгы — котылгысыз, аны кабат эшкәртүгә караганда чыгарып түгү файдалырак» дигән фикер белән килешергә тәкъдим итәләр. Бәлки производствочылар бу хәлдән чыгу юлларын үзләре табарлар — тырышсыннар, эзләнсеннәр! Ә тормышта зур фәнни үзәк галимнәре булдыра алмаган мәсьәләләрне завод лабораторияләрендә хәл итәләр. Казан «Органик синтез» берләшмәсендә фенол-ацетон аерганда кала торган сумалаларны унбиш ел буе производство калдыгы итеп санап килделәр. Фенол белән ацетон мактаулы сыйфат билгесенә лаек булды, аннан эшләнгән әйберләрнең бәһасе югары күтәрелде, ә калдык сумалаларны Кохтла-Ярвега ягулык сланецларны баетырга җибәргәләделәр яисә тагы да ансатрак эшләделәр — чокырга чыгарып түктеләр. Ә көннәрдән бер көнне завод лабораториясенең өлкән инженеры Валентина Александровна Балатенко шул артык сумалаларны эшкә җигүнең хикмәтен таба! «В. А. Балантенконың диссертация хезмәтен органик синтез промышленностеның бер тармагындагы производство калдыкларын химиянең икенче бер тармагында — полимер материаллары җитештерүдә рациональ файдалану мәсьәләсенә иҗади килүнең бер үрнәге итеп карарга кирәк,—дип язалар Орехово-Зуеводагы Хезмәт Кызыл Байрагы орденлы «Карболит»ның белгечләре. — иптәш Балатенко башкарган тикшеренүләр нәтиҗәсендә фенол калдыкларын яңа лак сумалалары һәм шулар нигезендә прессматериаллар җитештерү эшендә файдалануның практик юллары табылган... Автор тарафыннан эшләнгән рецептура буенча фенолның бер өлешен фенол калдыгына алмаштыру нәтиҗәсендә 1972—74 елларда 640,6 мең сум экономик файда алынган». Шулай да җир өстен пычратып, аның бетен ямен җибәреп яткан ташландык сумаладан ярты миллион табыш алу, бик мактаулы эш. Хәер, өч ел узганнан соң шул ук сумаладан тагын йөз мең сум табыш алалар. 1979 елда «Татколхозстройиның Коркачыдагы тимер-бетон конструкцияләр задо- дында. юктан гына дигәндәй, авыл җирендәге төзү эшләрендә фибралит, пыяла мамыгы, керамзитны алмаштырырлык, бүлмә бүләргә ярарлык плитәлөр ясый башлыйлар Мәсәлән, керамзитның бер кубометры унбер сум торса, әлеге плитә бермә-бер арзан. Аның арзанлыгы шуннан —бу материалны җитештерүдә өч кенә төрле чыгым- була түгалмеТ техник һәм технологик юллар эзләү бик кыйммәткә төшәдер, болар, бәлки, киләчәк- -ә хәл ителәсе эшләрдер, аппаратларда беренчел продуктлар гына алып, калган чималны ташлау файдалырактыр? Өч тиенлек куян — биш тиенлек зыяндыр бәлки? Ашаган белми, тураган белә дигән мәкальне искә төшереп, проект институтыннан чыгып, башкаланың икенче очына — СССР Министрлар Советының материаль-техник тәэминат буенча Дәүләт комитетындагы нефть һәм нефть продуктларын сату һәм тәэмин итү Баш идарәсенә киттем. Идарәнең башлыгы Александр Александович Келлер янына кереп, кем булуымны әйткәч, хәлемне сөйләп бирдем: Казаннан, Түбән Кама һәм Мәскәү аша урап, тәэминатчылар янына килүемне, юлда үземне нинди уйлар борчыганлыгын әйттем. Аннары: — Александр Александрович, нефтьне кабат-кабат аппарат һәм реакторларга кертеп эшкәртүнең мәгънәсе бармы? — дип сорадым. — Әлбәттә, бар,— диде Келлер, уйлап та тормастан.— Әгәр безнең халык хуҗалыгын беренче буыны нефтьтән торган тоташ производство чылбыры итеп күз алдына китерсәк, бер участоктагы хезмәт һәм тырышлыкның файдасы башка баскычларда да күренә. Мин политэкономия мәгълүматлары сөйлим түгелме? — Шулайрак... — Ул чагында үзебезчә фикер йөртеп карыйк. — Саннар беләнме?—дидем мин, математиканың көченә исәп тотып. — Саннар белен дә мөмкин. Быел (без 1978 елның башында сөйләшкән идек) нефтьчеләр җир астыннан миллионлаган тонна продукция алачаклар. Гаҗәп зур сан бу, моннан берничә ел элек ул безнең хыялда гына иде әле. Әмма нефтькә, нефтьтән ясалган продуктларга ихтыяҗ шундый зур — без, ресурсларны бүлүче-өләшүчеләр, энергетика һәм чимал байлыгын арттыруга бары тик сөенәбез генә. Бу мәсьәләне хәл итүнең бер юлы—Себердәге яңа промыселлардан, шулай ук Татарстан, Башкортстан, Әзербәйҗан, Төньяк Кавказ шикелле традицион районнардан нефть чыгышын арттыру Ә тагы да мөһимрәк һәм актуальрәк икенче юл — анысы барлык эшкәртү һәм куллану участокларында — промыселларда, крекинг-установкаларда, химик реакторларда, фабрика һәм заводларда нефтьне ягулык һәм чимал буларак тулысынча файдалану. Мәсәлән, нефтьче химиклар унынчы бишьеллыкның өченче елында югалтуларны 4 процентка киметеп, шул исәпкә 200 мең тонна төрле продукт алырга булдылар. Чиал ресурсларыннан файдалануның отышлырак юлларын табуда нефть эшкәртүчеләр бөтен халык хуҗалыгының файдасын .Күздә тотып эшлиләр. Мисал итеп, заводларда дизель ягулыгын күкерттән арындыру өчен өстәмә технология чылбырын ясауны китерергә мөмкин. Җир астындагы бик күп нефть ятмаларында күкерт бар, аның бер процентка якыны дизель ягулыгыннан аерылып бетмичә кала. Күкертле ягулык белән эшләгәндә двигательләр берярым, ике мәртәбә тизрәк туза, ягулыкның һәр тоннасына запас частьлар тоту 1,3 сумга арта, ремонтка китә торган чыгымнар 5.8 сумга җигә Заводлар күкертле дизель ягулыгын 6 процент чамасы эшләп чыгаралар, мондый ягулык куллануның зарары елына 50 миллион сумлап җыела. Өстәмә технология җайланмалары ясауның да чыгымы бик зур, ләкин бөтен халык хуҗалыгына килә торган файда нефть эшкәртүче заводларның бу эштәге чыгымын артыгы белән каплый. Аннан тыш, ягулыктагы зарарлы катнашмаларны киметү двигательләрнең гомерен озынайта, аларны тоту чыгымнарын киметә. Өстәмә технология чылбыры бу бишьеллыкта ярты миллион тоннадан артык бик яхшы сыйфатлы күкерт алырга мөмкинлек бирәчәк. Ө бу күкерт исә, үз нәүбәтендә, бер дигән фосфор ашлама булачак. Гадәттә, күкертне рудниклардан, күкертле колчеданнан алалар. Себердә һәм Ерак Көнчыгышта йөреп кайткан чагында, зур экономик региондагы край, өлкә комитетларының беренче секретарьлары белән сөйләшкәндә Леонид Ильич Брежнев халык хуҗалыгын үстерүнең комплекслы программасын тормышка ашырырга табигать байлыкларыннан яхшырак файдаланырга кирәклеген басым ясап әйтте. Бу максатларга ирешү өчен технология процессларын камилләштерергә, алдагы эшләр калдыгын чимал итәргә мөмкинчелек биргән чаралар уйлау һәм куллану кирәк. Бу процесслар бер промышленность мәйданчыгында булырмы яки берберсе белән бәйге аерым предприятиеләрдә тормышка ашырылырмы—анькы инде, кем әйтмешли, техника эше. Күл алдымда конкрет мисаллар тора — һәр скважина янында дерләл янган факелларны, нефть крекинг-җайланманың беренче баскычына килеп керү белән мерник, резервуар, торбалардан һавага оча торган җиңел фракцияләр. Болар планда күздә тотылган, элегрәк скважиналарны коргандагы технология кагыйдәләренә сыя торган ф табигый югалтулардан санала иде. Татарстандагы факелларның сүнгәнлегенә күп вә- ь кыт үтте инде. Газның туксан биш процентын файдага тоту —бу тармакта иң зур күр- 2 сеткеч. Нефтьне табу һәм озатуны камил ител оештыру оча торган фракцияләрнең әрәмгә китүен бетерде, әйләнә-тирә мохитны пычратып, агулап, илтеп ташларга урын ж да булмавы ихтимал калдыклар чималга әйләнеп. Кама белән Идел буендагы ике зур нефть химиясенең реакторларына азык булдылар Халык хуҗалыгына китергән фай- i далары аларны эшкәртүгә тотылган чыгымнан артып китте. 1963 елдан башлап Казан- дагы «Органик синтеэ»чылар илгә 597 миллион табыш бирде Түбән Кама нефтьче- химикларының унынчы бишьеллыкның дүрт елы эчендә продукцияне сатудан алган та- ♦ бышлары производство чыгымнарын каплап, бер миллионга арткан. Озакламый бу a комплекс халык хуҗалыгына ел саен 900 миллион сум табыш биреп барачак Бу кадәр ® байлык Казан кебек бер миллион халкы булган зур шәһәрнең кирәк-ярагына ел буе “ тотарга җитәчәк... Ә кешеләр ирешкән белән тынычланып калмыйлар, калдыкларның да калдыкларын файдалану юлларын эзлиләр. Мондый эзләнү тукталмаячак, мәңге дәвам итәчәк, чөн- х ки кеше тормышы — яшәешенең төп кагыйдәсе шундый; бер адым, бер баскыч алга " атлаган саен, алдагы яңа баскычлар турында уйлыйсың! Тел күнекмәгән тешенчәләр. тәгъбирләр белән азаплана-азаплана, үзем эчен орй яңа мәсьәләләр белән баш ватып, мәкалә язып утырганда сезнең игътибарны бер га- 7 нә нәрсәгә — Түбән Камага, социалистик экономиканың үткәндәге казанышларының дәвамы булган, киләчәктә зур казанышлар яулауда үрнәк булачак зур халык хуҗалыгы комплексына юнәлтергә теләдем, артык мактап җибәрүдән тыелып. Түбән Кама нефтьче-химикларының бик зур эш башлаганлыкларын. бу яхшы ния-кә булышлык итәргә, эшне тизрәк алга җибәрергә кирәклеген әйтергә тырыштым. «Түбән Кама белгечләренең тәҗрибәсе — нефть эшкәртүдән калган продуктларны һәр яктан файдалануның беренче карлыгачы ул. Кен тәртибендә калдыксыз эшләү кебек бик ометле технологияне производствога киңрәк кертү мәсьәләсе тора Бу эштә нефть эшкәртү һәм нефть химиясе промышленносте министрлыгының һәм башка ведомстволарның актив ярдәме кирәк Яңа производство комплексларының проектын тезүче фәннитикшеренү институтлары да моны онытырга тиеш түгелләр»,— дип язган идем мин «Советская Россия» газетасында Мәкалә 1978 елның 31 маенда басылып чыккан иде. һәр төрле техник, технологик һәм экономик сәбәпләрне сылтау ител алып, баш конвейердан чыккан калдыкларга кул селтәгәндә, барыннан да бигрәк, халык хуҗалыгы мәнфәгатьләренә каршы килә торган үз ведомстволары максатларын гына күздә тоту да бар. Кабул ителгән карарларның вакытлыча арзанлыгына кызыкмыйча, үз алдыңа аерым-хосусый максат түгел, бәлки комплекслы бурычлар куярга, табигать бай- лыкларыннан тулысынча файдалануга омтылырга кирәк. Совет илендә нефть чыгарылса да. аның кадерен онытырга ярамый. Баш конвейерның калдыкларын файдалану отышлымы яки отышсызмы? дип буш сүз сәйләгәнче, һәр производство, яңамы ул яки искеме, калдыклар белән эш итүнең анык программасын булдырырга тиеш дигән кагыйдәне гамәлгә кертергә кирәк. Икенче бер урында ул производство калдыгы түгел, бәлки кыйммәтле чимал, дефицит материал лабаса! Производство калдыклары турындагы мәкаләм әллә нинди сәеррәк хәлге юлыкты; аны дәрес дип тә таптылар шикелле һәм. шул ук вакытта тиешле тәртип һәм әдәп саклап, шактый шома, оста итеп читләтеп тә үттеләр Мәкалә уңае белән, мәсәлән, редакциягә фән һәм техника дәүләт комитеты. Нефть эшкәртү һәм нефть химиясе промышленносте министрлыгы кебек югарыгы оешмалар җавап язып җибәрделәр. Мәкалене мактаганнар, «аның теп фикерләрен яклыйбыз» дигәннәр, аннары инде,—әйтерсең мин «беркем берни эшләми» дип расларга җыенганмын,—кара алтынны комплекслы эшкәртү кирәклеген әйткәннәр, нефть эшкәртү һәм нефть химиясенең калдык продуктларыннан ахыргача файдалану уңае белән бөтен ил күләмендә нинди мәсьәләләр хәл ителүен санап чыкканнар. Мондый саннар да китерелгән иде: бу бишьеллыкта производство калдыкларыннан файдалана торган 29 (нигәдер 50,100 яки 150 түгел) технология процессы төзеләчәк, 1990 елга кадәр исәпләнгән озак еллык программа эшләнә. Фәнни-тикшеренү институтлары да промышленность калдыкларыннан, икенчел матди ресурслардан файдалануның дәрәҗәсен күтәрү өчен күп эш эшлиләр икән. Кыскасы, фактлар һәм мисалларына караганда, хәл ал да гөл, ялт итеп тора! Әйтерсең, әйләнәтирәдә производство калдыклары да өелеп ятмый, факеллар да янмый, торбалар белән градирналар да кешеләр өчен зарарлы агулы төтен-газ чыгармый. Хакыйкать дигәнең һәрвакыт конкрет була ул. бөтен кешелек дөньясын яратуы кыен түгел, ә менә аерым-аерым кешеләрне яратуы шактый читен эш Мәкаләмдә мин конкретрак булырга тырыштым, үзен күреп, белеп, яратып киткән тере кешеләрне күз алдында тоттым, аларның кайгыборчуларын аңлый башладым, аларның хәлен җиңеләйтергә, үзләренең генә түгел, бөтен дәүләтебезнең, бөтен кешелек дөньясының борчуы булып саналган эшләрендә ярдәм итәргә тырыштым Кызганычка каршы, редакциягә килгән җавапларда Түбән Кама хакында бер сүз дә әйтелмәгән иде. Ә Түбән Каманың үзеннән менә мондый җавап язып җибәрделәр: «Советская Россия» газетасының 1978 ел 31 май санында «Чимал факел булып янсынмы?» дигән мәкаләдә куелган мәсьәлә—бик тормышчан мәсьәлә ул,— дип яза берләшмәнең генеральный директоры Николай Васильевич Лемаев.—Илебезнең бик күп предприятиеләрендә факел итеп яндырыла, чүплеккә чыгарып ташлана, җиргә күмелә, кайвакыт хәтта җир өстендә череп ята торган производство калдыкларыннан рациональ файдаланырга кирәклеге турында мәкаләләр үзәк матбугатта әллә ни еш чыкмый. Производство калдыкларын файдага куллану, минемчә, өч төрле юл белән барырга тиеш. Беренчесе, иң арзанлы юлы — производство калдыкларын шул килеш промышленностебызның төрле тармакларында файдалану. Мәсәлән, хәзерге вакытта чүплеккә ташлана торган бик күл төрле катализатор, адсорбент, җылыткычлар утка чыдамлы төрле материаллар ясау өчен кыйммәтле чимал була яисә төрле-төрле төзү материалларына кушыла алалар. Икенче юлы — производствога яңа технология процесслары кертү, эшкә ярарлык яңа продуктлар ясау. Бездә, мәсәлән, изопренны чистартканнан соң кала торган фулькеннан лак ясалачак. Өченче юлы — гамәлдәге технология процессларын камилләштерә төшеп, производство калдыкларын азрак булдыру Чыннан да. безнең тәҗрибәне киңрәк тарату хакында сөйләргә хәзергә иртәрәк әле, шулай да без үзебезнең предприятиебездә әле әйтелгән өч юлның өчесен дә кулланырга тырышачакбыз. Мәсәлән, без элек чүплеккә чыгарып яндыра торган продуктлардан суга чыдамлы буяу белән саф бензин алу җайланмасын үзебез проектлаштырыл, үзебез ясадык. Казан химия-технология институты галимнәре белән берлектә уйлап тапкан кокс хасил итү ингибиторын производствога кертеп, без бер тонна продукциягә тотыла торган катализатор белән җылыткычны бермә-бер киметтек, шуның бәрабәренә елына ике миллион чамасы экономия ясадык. Фәнни-тикшеренү һәм проект оешмаларын үзләренең иске проектларын яңадан карап эшләп җиткерергә, калдык продуктларны файдага тоту юлларын карарга мәҗбүр итәргә кирәк. Министрлыклар андый тәкъдимнәрне эшләп, производствога кертүнең катгый графикларын төзесәләр, бик яхшы булыр иде. Яңа проектларны тикшергән чакта производство циклы тәмамланмаган килеш. ягъни калдык белән эшли торган булса, андый проектларны кабул итмәскә кирәк. Промышленностьның һәр тармагында бер фәнни-тикшеренү институты баш булып, калдык продуктларны файдага куллануда бөтен эшне юнәлтеп барырга, ә тикшеренүләрне СССР главснабы җитәкләргә тиеш. Шулай ук икенчел ресурслардан файдалануга бәйләнешле эшләрне финанс белән тезмин итүне дә хәл итәргә кирәк дип саныйм, ченки производство калдыкларын файдалануны. техник яктан тормышка ашырырлык булса да. акча, җиһаз булмау сәбәпле гамәлгә кертеп булмый. Түбән Кама нефть химиясе берләшмәсе ечен, производствосының гаять зур булуын искә алсак, бу мәсьәләләр беренче дәрәҗәдәге иң теп бурычларның берсенә әйләнәләр. Пиролизның бер продукты пиробензиниан файдалану да бик меһнм мәсьәлә, бу производствода йез мең тонналап нефть продукты бәрәкәтле файдаланылмый. Без пиробензин эшкәртү эчен махсус завод проектлаштырырга тәкъдим итәбез*. Күрәсез, дэртләнел-янып эшләүче, яңаны эзләүче производствочыларның хәл итәсе мәсьәләләре, эшкә ашырасы уй-фикерләре бик күп. Кешеләр шундый кагыйдәгә таянып эш итсәләр, без үзебезнең планетабыз эчен артык борчылмабыз. Иң меһиме шул—мондый эшкә янып керешүчеләр ялгыз калырга тиеш түгел, аларга ватаныбыз фәненең бетен көче, илнең экономик һәм техник кече, халык хуҗалыгының планлы зшләве белән ярдәм итеп торырга кирәк. Түбән Кама берләшмәсе белән шәһәр тезү өчен урын сайлаучылар килеп, биш ел узганнан соң, 1963 елның 3 декабренда партиянең Үзәк Комитеты Пленумында СССР Фәннәр академиясенең химия физикасы институты директоры Николай Николаевич Семенов илебездә төзелә торган нефть химиясе комплекслары алдына килеп баскан мәсьәләләрне бәйнә-бәйнә ител сейләп биргән иде «Безнең социалистик илебездә, капиталистик илләр белән чагыштырганда, фән белән производствоның тыгыз багланышын, һәр тармактагы дәүләт комитетлары белән фәннәр академиясенең үзара ярдәмләшеп эшләүләрен күп өлеш ансатрак һәм уңышлырак ител оештырырга мөмкин. Кызганычка каршы... чын-чынлал планлаштыру һәм фән белән техниканың җанлы бәйләнеше бюрократларча кәгазьдә гене планлаштыру белен алмаштырыла, бу кәгазь эшенең күлеме исә искиткеч зурая, үсә бара Югыйсә бездә социалистик җәмгыятьнең өстенлекләрен бетен дөньяны шаккатырырлык ител, бик ачык күрсәткән мисаллар күп. Мондыйлар итеп, мәсәлән, тиз очышлы авиациядәге, космик ракеталар, еракка очышлы ракеталар, бигрәк тә атом энергиясендәге эшләрне әйтеп китәргә мемкии. Безгә эшне шушылай чын-чынлал оештыру тәҗрибәсен нигә дәүләт химия һәм нефть промышленносте комитетында да оештырмаска? Инде Кама елгасыннан бик күп сулар акты, эшләнәсе бик куп эшләр тормышка ашып киле, кен тәртибендә үткән елларга караганда бик җитди, кискен булып, илнең барлык чимал ресурсларын, шул исәптән, нефть байлыгын да бәрәкәтле файдалану мәсьәләсе тора. КПССиың XXV съезды игътибарны бетен дәүләт күлемендәге бу программаның бик мөһим булуына юнәлтте: «Чи нефтьнең байтак өлеше кыйммәтле- рәк ягулыклар, нефть химиясе продуктлары алу, экспорт ресурсларын арттыру өчен файдаланылмыйча, мазут итеп кенә ягылганда аны җитештерүнең файдасы күп булмаячак» 1 Мин инде шушы җирдә очеркыма нокта да куймакчы идем, шул чагында кулыма атаклы Урал әкиятчесе Бажов бабайның әкиятләре килеп керде дә укырга керештем Бактың исе. әле борынгы осталар — тауларда, куе чытырманлыкларда алтын, байлык эзләүче кешеләр де — минем шикеллерәк хыялланган булганнар икән. ■Җир байлыклары терлече исәпләнә — кешегә күбрәк кирәк нәрсә кыймметлерәк санала. Әгәр без бабайлардан калган чүплекне актарып карасак, аннан бик күп файдалы нәрсә табарбыз, е оныкларыбыз бездән калганны актарыл карасалар, безнең иң кыйммәтле нәрсәләрне чүплеккә ташлаганыбызны күреп шаккатырлар Җирнең байлыгын тауга карап түгел, кешегә карап санарга ммрек кешеләр нинди байлыкка барыл җитсәләр, таудан шуны табарлар» 1 — дигән акыллы киңәшләрен ишетем мин аларның Без мәгъдән эзләүче осталарның беренче буыны түгел, җиденче-унҗмденче буыны оныкларыдыр. Алар бары тик хыялланган гына булсалар, беэге шуны чынга ашырырга вакыт Калдыкларны актарыр вакыт җите генә түгел, үтел бара инде. Бик кадерле кыйммәтле җир мае—нефтьне ташландык килеш саклана дип әйтел булмый. Тик без. хезмәтебезне де. акчабызны да кызганмыйча, аны тизрек яндырып бетерергә тырышабыз... Юкка..