РӘССАМ

инзәп» урамнардагы юкәләр чачак аткан аакытто бигрәк to матур. Шул чаклары белән аерата исте кала һем кешеләре белой. Соңгы вакытта мин анда кызыклы бер сеигатъ әһеле белен танышу, уртак иҗат уе белән яшоү бетегенә ирештем. Ул — күзгә бәрелеп тормас гап-гади бер кеше, һәр әйткәнендә аның эчке фикер байлыгын тоясың. Ул тышкы гадәти. күнегелгән күренешләрнең дә зчке серле дсылын тоеп яши беле. Кигәне — үтә гади Әмм» пинжеге якасында зур зәвык белән үзе яЛп таккан значок булыр, анда — үзенә генә билгеле хикмәтле сүз. Ул сүз анын тоткам кыйбласы, рухи омтылыш мәгънәсен чагылдырыр. Аның театрдагы эш бүлмәсе кечкенә генә бер комырыкта. Андый кысанлыкта эшләве читен. Бастырып, сояп куярдай бар иәрсә идәнгә, урындыкларга, шүрлекләргә тезелгән. Бер карыш та буш урын юк. Хәер, ул эш бүлмәсендәге әйберләрнең күзгә чәчрәп череп торган тәртип белән урнаштырылуын енап тә җиткерми. Тик шунда бераз утырсаң, тышкы тәртипсез- ләмгә тирен зчке пех-еяек ятканын күреп аласың. Бетек нәрсә аның аңына буйсынган, аңа хезмәт итә кадерле, йөрәгенә якын Каяндыр түбәннән кырыс рәаешле рус иконасы клоап ’ора Югарыда үтә модалы киенгән бер кыз сурәте. Иң караңгы стенаны ап-ан каеннар рәсеменең сүрән нуры яктырткан, шул каенлыкка бүтән бер рәсемнән хатын-кыз кыяфәтендә; е гүзәл ет омтыла. Офорт калайлары, чүкеч, кай- рл - б«яупар, пәке. Ишектән кергән һәр кешене, терле җирдән тактага уеп һәм яндырып ясалган оч портрет каршылый: моңсу Такташ, уйчан Достоевский, арыган, картайган, әмма искиткеч горур, хәтта күзе һәм ирене сарказм белән тулып торган эртист Йоннары тузгып беткән, талчыккан, тик җиңелмаән карт бөркетне хәтерләтүче җил тегермәне рәсеме-. Ясала башлаган эскиз., сәхнә макеты... Әйе. аның эш бүлмәсе — үзеңә күрә натюрморт: әйтерсең, ясалып бетмагән картина, һәр нәрсәдә байтак маңгай тире агызган көндәлек хезмәт чагылышы. һәм ул үзе Ачык йөз бәйсез кыяфәт, тупланганлык. Авыз мда карандаш. Җиңнәре сызгануны. Г ч в.* булуларын өзлексез сөй- ләшү белен кап тап хәйләпәмәкче була. Кешенең кем икәнлегең сүзсеа торган чв- гын/й яхшырак тапыйсың кебек. Кирәкмәгәнгә эндәшмәү — эшлеклелек билгесе- Ton сүзеңне ендәшмичә булдыра алмаганда гына ои- Әнә ич табигать тык чагында тулып, эчтән тДшып гора, мәгънәле. Җәйге болынны гына күз алдына китер: тын, ә шул тынлыкта меңнәрчә бөҗәк, кош, че- чәк, җәнлек мәшәка е Минем, әңГәмөдәшом шундый ңел, рехет Караш тар ехшаш омтылышмр М лы. Безгә бер-боребеэне аңлавы гшый. Бәхәс яратам. Иң элек — уз-үзем белән бәхәсләшүне. Ул чагында башкаларга сняв аңлавы жиңе- ЛӨЯ-и Ул 1970 иче <Л«да МХАТ студиясен тәмамлаган. Диплом эше — Фонвизинның «Недоросльпе нигезендә куелган спектакльне бизеу Күп эзләнгән, күл тапкай. Зур гына уңышка ирешкән, байтак кына ялгышлар җибәргән. Ләкин ялгышу — үлә дә табыш, ачыш. Чөнки бер «лгышны акыллы кеше мкеиче кабатламый Диплом практикасын Новосибирск театрында үткән Беренче мөстәкыйль эше — К. Симоновның «Докторшвпсыи бизәү Җитәкчесе — бәен якташыбыз В. И. Качаловның улы В- В. Шверубович. Аннары — Минзәлә театры. Иҗат эшчеилегенең нәтиҗәсе — дүрт дистәләп спектакльне бизәү Бай, махсус ойречүгө, гомумиләштерүгә, ниһаять, берәр cyb әйтергә лаек хезмәт Әлеге исо җәяләр эчендә генә диярлек атап әйтүдән узганнары юк. Кызганыч. Аның зур күргәзмәләргә куярлык офортлары бар. Ә офорт — рәсем сәнгатенең иң югары баскычымда тора тоогап. коточкыч түземлек таләп итә торган иҗат Ул менә шуның белән дә шегыльләиө. Шөгыльлән» генә дию тегел түгел, — иҗат ите. Байтак мое бар. Офортка карата «байтак» суза «күп» мәгънәсендә кулланылырга хаклы. Чөнкч ул — кул көч салына торган сәнгать. Офорт — гравюраның бөр тора. Ул суротө соңыннан кәгазьгә тәше- рслә торган форманы кислоталар белән яндырып әсаудан гыйбарәт. Кәгазьгә төшерү ечен кулланыла торгам форма нтөп бакыр яисә цинк калай алына. Металл, кислоталар, грзпюрлзу кораллары, ла«, буяулар, сурәтме кәгазьгә төшерү станогы— Энә белән кое казу Калайга сурәт чокы- панда яисә уйганда һәр ноктаң, һәр сызыгың, хыялыңдагы рәсемең кәзгедәгечә кире чагылышта эшләнергә тиеш Ә бу — гаять читем. Ясаган күренешеңдәге иүлеге, яктылык, сызык, перспектива ялгыш уелса, картинаң ялган булачак. Мин аның җыйнак, җанлы, йөгерек, җиңел, нечкә сызыклы һәм тәэсирле офортларын зур кызыксыну белән карап чыктым. Алар җитдирәк, нәтиҗәлерәк, файдалырак һәм кирәгрәк кызыксынуга лаек, дип саныйм. Бу кадәресе белән Татарстан Художниклар союзы кызыксынса икән. ул — театр хезмәткәрләре гаиләсеннән. Атасы — Нур Яһудин — Минзәлә татар дәүләт театрында 1937 нче елдан бирле ■эшләгән. Анасы — Рабига Терегулова — кырыгынчы еллардан бирле. Ә ул үзе — театрның җитмешенче елларда килгән вәкиле. Ул баштанаяк театр рухы белән сугарылган. Театр аның ечен эш урыны гы- на түгел. Театр — аның йөрәге аша үтә торган кан чисталыгы. Инде таныштырырга вакыт: сүз Минзәлә татар дәүләт драма театрының баш рәссамы Альфер Яһудин хакында. Минем столярларның эшләгәненә сокланганым бар Аның өчен һәр такта үзгә, үз холыкфигыльле, җанлы... А Яһудин кулындагы гади карандашның да терекөмеш тамчысыдай йегерек булуына гаҗәпсенеп карап тордым. Ә ул үзе бу турыда: — Рәссам — инженерлык эше яки балта остасы һөнәре кебек үк гади бер эш, — дип кенә куйды. Ышанам. Һәр эшнең — үз остасы, һәм һәр останың үз урыны. Яши, хезмәт итә, шатлана яки кайгыра. Аның өчен ат дагасы да сәнгать, карт артистның моңсу күзе һөм тыйнак сүзе дә сәнгать. Театрдагы кысанлыкка, тарлыкка, мсмкинлекләр аз булуга бирешмәү дә сәнгать. һәр яңа спектакль саен рәссам сәхнә кысанлыгы белән алыша башлый, һәм җиңә. Сәнгать җиңгәндә башлана Чын сәнгать — җиңү дигән сүз ул. Кечкенә сәхнәләр өчен эшләү материалны кыса, фантазияне чикли. Театр художнигы ирексездән шартлы бмлгеләр белән генә канәгатьләнергә мәҗбүр була. Матди һәм техник яктан хәзергә Минзәлә театры бик ярлы. Артистлар кысан сәхнәдәге юк нәрсәне тасвирлап уйнарга мәҗбүр булалар. Ә бу ясалмалылыкка китерә. Хәзерге заман театр художнигы алдында ике юл бар: я син инде кемдер уйлап тапканны кабатлыйсың гына, я үзенчәлекле яңа формалар эзләү, яки ялгышлар аша авыр булса да шатлыклы табышларга тап булу. Театрның үсеше ечеи икенче юл кирәк. Эксперимент булмаган җирдә иҗат юк. Соңгы елларда Минзәлә театрында бу якка мәгълүм уңышлы адымнар ясалды. Шунысы кызык: традиционлыгы белән танылган һәм дан тоткан бу театрның иҗат коллективы яңалыкка бик сизгер, кыю эзләнүләр, тәҗрибә ясауларны ярата һөм бу нәрсә җитди генә уңышларга да китерде. Бу җәһәттән яшь. яңа драматурглар иҗатына мөрәҗәгать итү бәрәкәтле булды. Баш режиссер Мулланур Мостафин заман рухын, кешеләр холык-фигыле диалектикасын, тормыш динамикасын нечкә тоеп иҗат итә. Спектакльләр шартлы алымнар, символ дәрәҗәсенә күтәрелгән ишарәләр, бәрәкәтле чишелешләргә мул. Бу үсеш спектакльләрнең декорациясендә дә ачык чагыла. Декорацияләр бүлмә, урам, колхоз идарәсе, завод цехының ту- рыдан-туры күчермәсе түгел. Режиссерның автор идеясен сәхнәдә гәүдәләндерү алымына яраклы рәвештә рәссам вакыйга бара торган урынны эчке бер мәгънә салып эшли. Авыл өенең гомуми күренешен һәр тамашачы ачык күзаллый. Шуңа күрә аны бөтен ваклыклары белән күрсәтү хәҗәт түгел. Пьесаның жанрын искә алып, бүлмәдәге әйберләрнең төре, торышы, төсе һәм яктылык сайлана. Аларның һәркайсы геройлар яшәгән заманны, халәтне капшап карагандагыча, күз алдына бастырырга, тамашачының күңелен шул халәт рухы белән сугарырга тиеш. Сер түгел, кайвакытны театрларыбыз иске, геройларның характерларына ярашып бетмәгән әйләнә-тирә күренешне тәкъдим итә. Ул гына да түгел: артистларны нинди дә булса хәрәкәт белән мәшгуль итү өчен генә персонажлар бүген инде хаҗәте булмаган урындыклар ясыйлар, камыт төзәткәлмләр, такта ышкылыйлар. Ә заман бүтән! Элеккеге театр эстетикасы яңарышлар белән алышынса гына байый! Тормышның актуаль мәсьәләләре. таләпләре, кеше психологиясе турында тикшеренүчән акыл белән уйланыр, автор белән театр идеясен төгәлрәк һәм тирәнрәк ачар өчен рәссамга яңа формалар эзләнү шарт Хәзер хәтта буш стена яисә кара бәрхет тә бүтәнчә файдаланырга хаклы. Пәрдәне тиз яки әкрен ачу да өстәмә тәэсир итү чарасы йөзендә хезмәт итә ала. Кызганычка каршы, республикабыздагы күчмә театрларда спектакльләрнең ритмын, аларның төзелеше формасын үзгәртүе яки яңартуы чиктән тыш кыен. Шулай да театрлардагы рәссамнарга бүгенге мөмкинлек- пэрне, хетте ул мөмкинлек булмавын да файдалану сорала. Кемдер җитешсезлек- ләрне үзенең осталыгы юклыгын каплар ечен сылтау итеп файдалана. Тик Альфер Яһудии андыйлардан түгел. Ул театрга яңа мөмкинлекләр тәкъдим итә. Тик ниндидер стереотип фикерләү, халык аңламас дип өркү аның байтак башлангычын эскизларда гына калдыра. А. Яһудинның спектакльләр өчен ясаган декорацияләрендәге үзенчәлек нидән гыйбарәт? Бер төрле генә җавап бирү дөрес үк булмас иде: һәр спектакль — кабатланмас сәнгать. Шулай да аның иҗатына хас гомуми бер үзенчәлекне атап булырдыр. Ул да булса вакыйганың төп фоны. Ул аны һәрвакыт бәрәкәтле хәл итә. Бердән, моны «үчмә театрның эш шартлары таләп итә. Режиссер һәм рәссам һәр көрәш мәйданы, һәр почмакны файдаланырга тырыша. Икенчедән, тамашачыга гомуми күренешне тулысынча хыялында күзаллау өчен иң төп детальләрне күрсәтү дә җитә. А. Яһудин сәхнә мәйданын мөмкин кадәр иркен, буш калдырырга ярата, вакыйга һәм актерлар өчен иң кирәкле әйберләрне генә куллана. Форма ягыннан никадәр генә яңалык кулланмасын, ул традицион рухта иҗат итә. Макетлар белән мавыкмый. Аның өчен иң югарыгы омтылыш — төсләр. Аларны ул еш кына контраст итеп, бер-берсенә капма-каршы куеп, динамикада куллана. Чөнки төсләр көрәшенең тамашачыга тәэсир итү кече зур. Бу җәһәттән ул «Соңгы ләкләк» спектаклендә бирелеп эшләде. Гаять саран сәхнә. Караңгы һәм кызыл төсләр кереше. Иске җил тегермәне һәм тупас бер корылма. Ярык тегермән ташы һәм учак. Таш вакыйгага катнашучы геройлар арасындагы багланышларның ярыклыгына ишарә, ә учак — суынган мәхәббәт, үткәндәге ялгыш, бүгенге саран мөнәсәбәтләргә каршы куелган кайнар тормыш яшәү мәгъАльфер Яһудинның арткы рәсемнәре тәэсирле. Алар спектакльне үзенә генә хас бер шигъри рух белән өртеп, образлар дөньясын тутырып торалар. Кайвакыт алар романтик хистә, тормыштан әз генә күтәрелеп торучан. Ә Баяновның «һәйкәл» дигән драматик поэмасы нигезендә эшләнгән спектакльнең бизәлеше шушындый иде. Костюмнар, вакыйгада катнашучы әйберләрнең төсләре дә арткы рәсемгә яраштырып. килешле итеп алына. Декорация эскизларының спектакльдә кулланганнары белән генә чикләнмичә, ул аларның берничә вариантын үзе өчен дә ясал куя һәм алар мөстәкыйль иҗат үрнәге итеп каралырга хаклы тулы канлы сәнгать әсәре булып чыгалар Аларда Ык буе талЛары, ул яшәгән төбәк каенНары, Минзәлә ягы кешеләренең киң күңелләре, олы җаннары чагылыш таба. Сәнгать кул сөйләгәнне яратмый Сәнгать — сүз түгел. Сәнгать — йөрәк ярасы һәм маңгай тире ул. Син яралы йөрәгең, тирле маңгаең булу белән бәхетле, рәссам Вөҗдан сафлыгына, намусның тугрылыгына, дөреслек горурлыгына шундый бәхет белән генә ирешеп була. Иң мөһиме — барып җитү. Тамашачы күңеленә, үзеңнең хыялыңа. Мин синең киләчәк авыр юлыңны күрәм Ул юлны кызыксыну һәм игътибар нуры яктыртып торачагына ышанам Яшәүнең мәгънәсе ышануда һәм ышандыра алуда