БЕРЕНЧЕ КАРЛЫГАЧ

овет властеның беренче елларыннан- алып, безнең көннәргәчә матбугат һәм полиграфиябезнең үсеш юлларын һәрьяклап яктырткан бу китапта XXV азучыларыбыз һәм журналистлв- рыбыэның хезмәтләренә дә лаеклы урын бирелгән. Хәер, матбугат Һәм полиграфия елкәсендә генә т.үгел. мәдәниятнең кайсы гына тармагына күз салмыйк, әдипләр катнашмаган, алай гына да түгел, алар башлап йөрмәгән тармак бар микән' Әйтик, театр сәнгатен үстерү, шул җөмләдән үзешчән сөнгатьне булдыру һәм аның эчендә кайнап актив эшләүдә Галиәстар
XXV Н Г в ф у р о я. 3 Мифтвхои Развитие лплагрвфяа н лечат» ■ Твтврвя КГУ кашрня ты. 1977 ел. 367 й«1
С
Камал. Кәрим Тинчурин, Таҗи Г ыйззәт. Нәкый
Исәнбә т. Фәтхи Б урнаш, Ри за Ишморат. Әнәс
Камал ке бе к драматургларыбыз төпкә җигеле п
хе змәт итте ләр. Алар, сәхнә әсәрләре язу бе лән
бе ргә, кайсы артист, кайсы реж иссе р, кайсы
те атрның әдәби бүлек мөдире яки директорлары
булып та эшләде ләр. Куп ке нә әдипләре бе з,
мәсәлән, Галимҗан Ибраһимов, Шәриф Кама л,
Фатих Сәй фи-Казанлы, Әхмә т Фәй зи, Садри
Җәләл, Гази Кашшаф, Ха тип Госман ке бе кләр
халык мәгарифе не ң иң актив пе дагоглары һәм
югары уку йортларының ук ыту чылар ы
булдылар. Ка занда бе ре нче радио
тапшырулар ын Шамил Усманов һәм ж урналист
Исмәгыйль Усмановлар оештырып җибәрде .
Соңрак бу эшне Хәсән Туфан, Гариф Гобәй, Әхмәт
Ерикәй һәм башкалар дәвам итте рде . Драматург
Мирхәйдәр Фәйзине ң үлмәс «Галиябанувын һәм
башка кайбе р әсәрләрен авыл китапханәсе ндә
эшли-эшли иҗат итүе мәгълүм. Завод-
фабрикаларыбызн ың яңа гына ачылган кызыл
почмакларында һәм бе ре нче колхозларыбызның
клубларында да язучыпарыбыз эшләве н
бе ләбе з. Мәдәният учакларын гөрләте п кабызуда
йөрәк ялкыннарын кызганмаган бик күп ләр башта
әдәбиятны ярату чылар гына булып, тора-бара
үзләре дә ж урналист яки язучы булып китте ләр.
Мәдәнияте бе знең барлык тармакларын үс те рүне
полиграфия һәм матбугаттан ае рым күз алдына
ките рү мөмкин дә түге л. Әнә шушы хакыйкатьне
яхшы төше нгән әдипләребе з Сове т власте ның
бе ре нче е лларыннан ук матбугат һәм
полиграфиябе зне үсте рүдә бөе к Ле нин
тарафыннан куе лган кичекте рге се з бурычларны
аңлап эш иТте ләр
Әле ге китапның бе ре нче битләре н ачу бе лән үк
укучы Фатих Әмирхан, Галимҗан Нигъмәти, Һади
Такташ һәм башка күре не кле әдипләре бе з,
ж урналистларыбыз бе лән очраша. Әле моңа
хәтле китапларын укып кына белгән бүге нге
укучы, бигрәк тә яшьләр, әдипләре бе зне ң
фидакарь хе змәтләре бе лән якыннан таныша ал а.
Алар- ны ре дактор, корре ктор, газе та-ж урнал
хе змәткәре буларак типография це хларында
очратабыз икән, бу күре неш укучыны бе р дә
гаҗәпкә калдырмас. Чөнки бе з әдипләре бе зне ң
полиграфчылар бе лән көндәлек элемтәдә
булуларын яхшы бе ләбе з. Бу чын мәгънәсе ндә
иҗади дуслык иде .
Иҗади ду слык дигәннән, әнә шул дуслыкны а чык
раслаган характе рлы бе р мисалга тукталыйк.
Мәгълүм ки, еге рменче е ллар ахырларында Һади
Такташ үзе не ң мәшһүр «Мәхәббәт тәүбәсе »
поэмасын иҗат итте . Әсәрне ң төп геройлары —
Зөбәйдә һәм наборщик еге т. Сүз уңае нда гына
булса да шуны искәрте п китәргә кирәк, Такташка
хәтле һәм әле бе зне ң көннәрдә дә татар
әдәбиятында шактый кые н, мәшәкатле , әмма
мактаулы б у хе змәт— наборщик хе змәте н искә
алучы булмады ке бек. Үз вакытында «А за т
хатын» ж урналының җаваплы се кре таре
Такташка типографиядә бик еш булырга тур ы
килә. Шулай бе р көнне шагыйрь корректор булып
эшләүче , үзе нә якын таныш булган чибәр кызның
боегып утыруын күре п ала. Кызыксына торгач, ул
аның бе р наборщик- тан йөкле булып калуын
бе лә, ә наборщик исә сөйгән кызына кырын
карый башлаган, туачак баласын да танырга
те ләми. Чын мәхәббәтне чәлпәрәмә ките ргән бу
коточкыч хәл шагыйр ьне тәмам те трәтә һәм бе р
әсәр язу хисе н уята. Аны ул «Мәхәббәт тәүбәсе »
дип исемли. Баштарак кыз бе лән е ге не ң бик тә
яратышып йөргәннәре н беле п, ул поэманың
бе ре нче юлларын:
Җырлыйм Зөбәйдәне ң наборщнкка
Булган көчле гыйшкы турында...
— дип башлый, һәм наборщнкка тирән нәфрәте н
белде ре п, болай дип дәвам итә:
Кайда син, әй ата булыр кеше . Шулмы
инде синең сөюе ң! Шулмы инде синең
Зөбәйдәгә: комсомолкам, бәгърем!
диюе ң.
Күрәсе ң, шагыйрь абые ның нәфрәт бе лән язган
бу чәне чкеле юллары набор- щикка тәэсир и тми
кала алмый һәм ул шунда ук типографиядән
чыгып, больницага Зөбәйдәсе яткан палатага
ашыга..
Әдипләре бе зне ң типографиядә эш арасында.
кичләре н һәм төннәре н калып кор ре кторлар
бүлмәсе ндә иҗат эше бе лән шөгыльл әнүләре
турында тагын д а мис аллар ките ре ргә мөмкин
булыр иде . Ләкин бу күзәтүдә бе зне ң күбрәк
полиграфия һәм матбугатның үсеш юлл арын
ачыклауга тукталасыбыз бар.
Мәгълүм ки, ре волюциягә хәтле ук Казанда һәм
өяз шәһәрләре ндә хосусый вак типографияләр
байтак булган Әмма хал-
кывызның мәдәни их тыяҗларын канәгать-
ләнде ре рле к полиграфия базасы Октябрьдан соң
гына барлыкка килә. Башта эре рәк
типографияләр, ә е герменче е ллардан алып
уннарча вак типографияләр нацио-
нализацияләнә. Бу проце сс байтак е лларга
сузылып, Казанда полиграфия те хникасы бе лән
коралланган зур ике типография —
«Татполиграф» һәм Камил Якуб исеме ндәге
типография оештырыла. Ниһаять, татар халкы
бее к Ле нин һәм марксизм классиклары
китапларын, та тар язу- чыл арының ә сәрләре н үз
туган те ле ндә күпләп укуга ирешә.
1924 е ^ның көзе ндә партияне ң Татарстан өлкә
комите ты каршында марксизм- ле нинизм
классиклары әсәрләре н татар те ле нә тәрҗемә
ите п чыгару буе нча Галимҗан Ибраһимов
җитәкче легендә махсус комиссия төзе лә. Бу
комиссия составында Исхак Рәхмә туллин һәм
ж урналист Латыйф Гомәровлар да эшлиләр.
Бе знең типографияләр һәм нәшриятла-
рыбызда халыклар ду слыгын чагылдырган бе р
матур традиция яшәп килә. Бу турыда китапта күп
санлы мәгълүма тлар бире лгән. Мондый күркәм
традиция бе знең көннәрдә тагын да көчәе п,
башлыча , өч тармакта дәвам итә. Бе ре нче дән.
Казанда басыла торган китапларның зур өле ше
бүтән ре спублика һәм өлкәләргә оза- тыла.
Ике нче дән, полиграфия комбинаты ме нә инде күп
е ллардан бирле төре кмән, казакъ, каракалпак һәм
башка кайбе р халыклар те ле ндәге әдәбиятны
бастырып чыгару бе лән дә шөгыльл әнә.
Өче нче дән. «Татполиграфвның хәреф кою це хы
байтак е ллар буе на күп ке нә милли типогра-
фияләрне хәреф кассалары бе лән тәэмин ите п
килә. Бу турыд а китапта шак тый кызыклы
мате риаллар тупланган
Еге рме нче е ллар урталарында кита п
продукциясе чыгару күзгә күре не п үсә башлый.
1923 е лда нибары 59 исемдә китап басылып,
аның гомуми тираж ы 400 ме ң чамасы булс а, 192 9
е лда инде 1 миллион 200 ме ңнән артык тираж
бе лән 270 исемдә китап чыгарыла . 19 25 ел
башында Казанда та тар һәм рус те лләре ндә 7
ж урнал, шул исәптән «Бе зне ң юл», «Октябр ь
яшьләре ». «Мәгариф», ә бе раз соңрак «Чаян».
«Азат хатын». «Авыл яшьләре » ж урналлары
дөнья күрә башлый 20 нче е ллар ахыр ында
Татарстанда кантоннар бе те ре леп, 43 район
те зе лә, һәм аларның барысында да диярле к
типографияләр булдыр ыла, район газе талар ы
чыга башлый. Район типографияләре н
җиһазландыру, аларның полиграфия базаларын
ныгытуда «Татполиграф» колле ктивы зур
булышлык күрсәтә. Полиграфия өлкәсе ндә
әзе рлекле кадрлар да ярдәмгә килә. Шул ук
е лларда күп ке нә ж урналистлар, язучылар
районнарга ре дакторлар һәм әдәби хе змәткәрләр
булып даими эшкә китәләр.
Газе та-ж урналларның һәм китапларның
тираж лары сизе ле рлек арткан сае н, басма
әдәбиятны киң катлау укучыга җитке рү шулай ук
язу чы һәм ж урналистның актив катнашы бе лән
алып барыла. Шул уңайдан 1 929 е лның җәе ндә
зур бе р группа күрене кле татар язу чылар ы.
ж урналистлар һәм танылган сәнгать остал ары-
ның Астрахан ь. Махачкала. Баку. Тбилиси, Ялта.
Харьков һ. б. күп кенә шәһәрләрдә булып
кайтулары зур роль уйнады. Ике ай буе на дәвам
иткән бу сәяхә ттә алар язу чылар оешмалар ында,
нәшрият һәм типографияләрдә, китап сәүдәсе
коллективлары бе лән эшле кле очрашулар үт-
кәрде ләр. Киң катлау укучылар бе лән дә һәр
шәһәрдә әдәби кичәл әр үткәре ле п, татар
әдәбиятының һәм сәнгате не ң үсеш юллары,
бүге нге се һәм киләчәге бе лән таныштыр ылды.
50 нче е ллар урталарында исә, союз күләме ндә
бе рдәнбе р буларак. Казанда өлкәара китап
базасы а чылу татар әдәбиятының үсү юлын
тагын да а чыграк чаг ылдырды. Әнә шул
е ллардан башлап автономияле ре спубликалар,
Иде л буе һәм Урал өлкәләре ндә ге нә түге л,
союздаш ре спубликаларның күл кенә китап
кибе тләре ндә татар әд әбияты бүле кләре бул-
дырылды.
Китап пропагандалауда язу чыл арыбыз- ның
мактауга лае клы хе змә тләре н күрсәте п үтү
урынлы булыр. Бе з бе рничә мисалга гына
тукталабыз. Уфа да һәм Ташке нтта үткәре лгән
союзкүләм китап күргәзмәләре һәм китап
ярминкәләре ндә язучы Әмирхан Еники катнашты
Язучы киң катлау укучылар һәм китап сөюче ләр
бе лән кабат-кабат очрашып, аларны әдә-
биятыбызның үсеш юлл ары. Та тарстан китап
нәшриятының тематик планнары бе лән
таныштырды, китап магазиннарында,
китапханәләрдә булды Нәтиҗәдә, бу
шәһәрләрне ң китап сәүдәсе оешмалары та тар
китапларына заказлар бирә башладылар.
Шушындый ук нәтиҗәле очрашулар Алма-Атад а
һәм Казакъстанның башка шәһәрләре ндә дә еш
үткәре леп, анда
язу чы Ибраһим Сәләхов, Нури Арсланов һем
композитор Латыйф Хәмиди катнашты. Шуны д а
өстәп әйте ргә кирәк, композитор бүге н дә Алма-
Атаның китап кибе тләре ндә еш булып, та тар
китапларын кайтарту эше бе лән даими
шөгыльләне п килә. Бе лоруссиядә һәм
Кыргызстанда З әки Нури, Ас траханьд а
Габдрахман Минский бе лән ж урналист Солтан
Таһиров. Чиләбе дә Атилла Расих, Сае рдловскида
Самат Шакир бе лән Зиннәт Вәли һ 6 язучылар,
ж урналистлар булып, китап магазиннарында
татар әд әбияты бүле кләре ачуда булыштылар
Шундый эшле кле чаралар һәм халкыб ызның
культура их тыяҗл ары е лдан-е л үсә баруы
нәшрият Һәм полиграфия колле к тивлары алдына
мактаулы бурычлар цуя һәм, әйте ргә кирәк, бу
бурычларны ү тәү юлында х әзе р дә күп кенә
чаралар тормышка ашырыл а Кү зәте лә торган
китаптан бе рничә ге нә мисал ките рик. 1971 — 1976
нчы е лларда Татарстан китап нәшрияты 198 0
исемдә китап һәм брошюралар бастырып,
аларның гомуми тираж ы 36 млн. д анәдән артып
китә. Нәшрият һәм полиграфия колле ктивлары В
И Ле нинның 45 томлык әс әрләре н татар те ле нә
тәрҗемә ите п бастырып чыгаруны төгәлләде
Бөе к юлбашчыбызның биографиясе , ■ В И. Ле нин
һәм Татарстанп дигән хе змәтләр зур тираж ларда
шулай ук татар те ле ндә басылып таралды
Язучыларыбыздан Ри за Ишморат, Сибгат Хәким,
Мостафа Ногман. Гали Хуҗи һәм башкаларның
Ле нин темасына багышлап язылган әсәр ләре
кабат-кабат басылып дөнья күрде . Бөте нсоюз
төзе леше булган КамАЗ турында нәшрият 75
исемдә төрле китап һәм брошюралар бастырып,
аларны союз укучысына тәкъдим итте .
Камил Якуб исеме ндәге полиграфия
комбинаты, Мәскәү, Ле нинград матбагаларыннан
кала, иле бе зне ң иң эре китап фабрикасына
әве релде . Аның барлык це хлары полиграфия
те хникасының соңгы яңалыклары бе лән
җиһазландырылып, алар бе лән идарә итүче
уннарча, йөзләрчә х әзе рле кле полиграфия
кадрлары үсе п чыкты Шулардән коммунистик
хе змәт бригадасы (мас те ры И. Кыямова), Хе змә т
Кызыл Б айрак орде ны кавале ры те хнорук
М Валиуллин, КПССның XXV съезды исе ме ндәге
китап басу бригадасы ударниклары Г. Гарипов. Т
Җаббарова, Р Йосы- пов Ле нни орде нлы
фал ьсовщица С. Фәи- э уллина, алдынгы
линотипистка А Фе ра- фонтова һәм башка бик
күпләрне ң исе ме н горурлык бе лән искә алырга
мем-
Китапта ре спубликабызның матбугат һәм
полиграфия базасының үсеш юлларын ча-
гылдырган рәсми мате риаллар. мисаллар,
диаграммалар бирелгән. Аның битләре сирәк
кулларда сакланып калган тарихи рәсемнәр
бе лән бизәлгән. Мәсәлән, бе ртуган Кәримовлар
типографиясе ндә эшләгән бе р группа
наборщиклар. поли- графчыларның язучылар
һәм ж урналистлар бе лән төшкән рәсеме , 1928
е лда матбугат работниклары съезды
де ле гатлары, Татарс тан матбуга ты һәм
полиграфиясе ве те раннары, полиграфия
комбинатының бүге нге алдынгыларының
фоторәсемнәре бире лгән.
Бу күзәтүдә бе з күбрәк ре спубликабыз
матбугаты һәм полиграфиясе н үсте рүдә
язу чылар һәм ж урналистларның тынгысыз
эшчәнле генә игътибар юнәлтте к. Әйе . бе зне ң
күпләгән әдипләре бе з, зур иҗат эш- чәнле кләре
бе лән мәшгуль бу лган хәлдә, ма тбугатыбызн ы
һәм полиграфиябе зне үсте рү һәм китапны киң-
масса уку чыга җитке рүдә мактауга л ае клы эш
башкарып киләләр
Әле ге күзәтүдә бе з кулъязмада әзе рләне п тә.
китапка ке рми калган кайбе р мисаллардан да
файдаландык. Китапны татар те ле ндә бастырып
чыгарганда һәм русчасының да алдаг ы
басмасында бу өстәмәләр, шул ай ук әле ге китап
чыкканнан соң барлыкка килгән яңалыклар да
өстәлсә яхшы булыр иде .
Соңгы ярты гасыр эче ндә әле полиграфиябе з
һәм матбугат үсеше юлларын киң яктырткан
китап юк иде Бу — беренче карлыгач. Китап
ж урналистлар, әдипләр һәм полиграфчылар өче н
ге нә түге л, киң катлау укучыны д а
кызыксындырыр дип уйларга кирәк. Сове т
матбугаты бәйрәме көннәре нә бе р бүләк булыр
бу китап